Мәліметтер қоры және ақпараттық жүйе
Мазмұны
Кіріспе
I-тарау. Мәліметтер қоры - информацаялық жүйенің негізі
1(1( Информациялық жүйе және оның жіктелуі, мәліметтер қоры жайлы
жалпы түсінік
1(2( Мәліметтер қорын басқару жүйесі (МББЖ), мәліметтер қорының
негізгі типтері
II-тарау. Мәліметтер қорын оқытудың ерекшеліктері
Мәліметтер қорын оқыту әдістемесі.
Мәліметтер қорын оқытудың тиімділігі.
Әдістемелік талдаулар мен нұсқаулар
ІІІ – тарау. Тәжірибелік жұмыс
3.1. Мәліметтер қоры және ақпараттық жүйе
3.2. МҚБЖ ортасындағы оқушылардың негізгі жұмысы
3.3. Кесте құру, сұраныс жасау, есеп беру.
3.4. Мәліметтер қорын құру
Қорытынды
Әдебиеттер.
Қосымшалар.
Кіріспе
ҚР президентi Нұрсұлтан Әбiшұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында, яғни Қазақстан – 2030 бағдарламасына сәйкес қоғамның барлық
салаларында ақпараттандыру үрдiсi жүруде. Осыған байланысты барлық оқу
жүйелерiн, әсiресе орта мектептердi компьютермен жабдықтап қана қоймай,
программалау саласының iшiнде МББЖ-сiн оқыту қолға алынып отыр.
Әртүрлi құжаттар үшiн керектi ақпаратты табу үшiн, мамандарға үлкен
көлемдi мәлiметтермен жұмыс iстеуiне тура келедi.Осындай жұмыс түрiн
жеңiлдету үшiн мәлiметтер қорын басқару жүйесi төмендегiдей программалау
тiлдiрiмен, яғни – MS Access, FoxPro жүйелерiмен жұмыс жасайды.
Қазiргi уақытта әр түлi мамандықтың саласында, ойлауды және
интенсивтендiру жасалып, дербес компьютер негiзiнде жұмыс iстейтiн
автоматтандырылған жұмыс орындары осы МББЖ-нiң iшiндегi MS ACCESS жүйесiмен
жұмыс iстеу кең ауқымда таралуда.
Біз өмірде әр түрлі анықтамаларды (телефон желісі, теміржол, әуе
жолы, т.б.), каталогтарды (библиотекалық,өнеркәсіп өнімдері тізімін),
тізімдерді (студенттердің, оқушылардың, жыскерлердің, т.б., жиі қолданамыз.
Көрсетілген әрбір информация көзі объектілер жиынын анықтайды (абонент
телефоны, мектеп туралы ақпарат), сондықтан, жинақталған информацияның
ішінен ең керегін таңдап алу көп уақытты талап етеді. Ал керекті
информацияны құрастыру,жинақтау, жаңарту бұдан да қиын.осындай көрсетілген
жұмыстар қазіргі уақытта машина иығына артылып, өз шешімін тауып отыр.
Информацияны ЭЕМ кегімен ұйымдастыру әдістерінің жан-жақты таралған
түрінің бірі - Мәлiметтер базасын басқару жүйесі (МҚБЖ), яғни керекті
информацияның өңделу үшін ыңғайлы түрде сақталуы.
Мәлiметтер қорын ұйымдастыру үшін компьютерлік бағдарламалар бар,
оларды мәлiметтер базасын басқару жүйесі деп атайды.
Бұл мәлiметтер қорын басқару жүйесінің білім беру саласында да
тигізер пайдасы зор. Атап айтқанда математика сабағында мәлiметтер
базасының мүмкіндіктерін малімдер де, оқушылар да пайдалана алады.
Біздің өмірімізде орын алатын, қазіргі кезде өміріміздің көптеген
салаларында қолданылатын компьютерлердің мектептерімізбен үйлерімізге де
жылдам еніп бара жатқанын байқаймыз. Сондықтан біз осы машиналардың
балаларды оқытуға қандай әсерін тигізетіні туралы қызу даудың куәгері бола
аламыз. Әрине, компьютерлердің білім беру саласында да тигізер пайдасы
зор.
Мәлiметтердің педагогикалық банкісін сәтті қолдануды қамтамасыз ету
үшін, бізге практикалық дағдымен білім алу керек.
Қазіргі заманғы қылыстармен обьектілер массивтерінің негізгі
принциптерінің құрылымдарымен танысу бітіру жысымның басты мақсаты. Осындай
массивтер программалы аппаратты құралдармен бірге информациялық жүйе деп
аталатын жүйені құрайды.
Мәлiметтер базасының басқару жүйесiмен жұмыс жасаудың негiзгi
мақсаты:
1. Оқушылардың ойлау қабiлетiн арттыру;
2. Оқушыларға ақпараттандыру құралдарын, ақпараттық техналогияларды
меңгерту;
3. Оқушыларды өмiрге, еңбекке және бiлiмдерiн жалғастыруға даярлау.
Практикалық бөлiмде жасалынған дидактикалық материалдар төңiректiк
ауқымда жасалынған.
XXI ғасырдың әрбiр мұғалiмi мен оқыушысы компьютерлiк техналогия және
қарым-қатынас дегенiң не екенiн ұға бiлуi, тиiмдi пайдалана алуы, оның
iшiнде ақпарат қайда, қандай түрде екенiне қарамастан бiлiмнiң әр түлi
саласындағы мәлiметтермен мәлiметтерге қол жеткiзуi қажет.
Мектеп оқушылары мен бiз ұстаздар бәрiмiз бiр үлкен Ғаламдық ауылдың
тұрғындарымыз, сондықтан оның бiр бұрышындағы оқиға бәрiмiздiң өмiрiмiзге
әсер етедi.
Жұмыстың мақсаты – фактографиялық информациялық жүйемен танысып, Мәліметтер
қорының жұмысының принциптерімен танысу, мәліметтер базасының информациялық
жүйенің негізі болатынын көрсету, мектепте мәліметтер қорын оқытудың
ерекшеліктерін көрсету.
Осы мақсатқа жету үшін жүргізілетін жұмыстар:
1. Информациялық жүйе түрлерімен танысу.
2. Мәліметтер қорының жұмыс режимін сипаттау.
3. Қазіргі кездегі информациялық жүйе ерекшеліктерін сипаттау.
Ескерту.
Бұл жұмыста бұдан былай Мәлiметтер базасынын басқару жүйесі деген сөз
орнына қысқартылып МББЖ сөзі, ал Мәлiметтер базасы сөзі орнына қысқартылып
МБ сөзі жазылады.
I-ТАРАУ. МӘЛIМЕТТЕР ҚОРЫ – ИНФОРМАЦИЯЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ НЕГІЗІ
1. Ақпараттық жүйе және оның жіктелуі
Қазіргі заманғы құбылыстар мен объектілер массивтерінің негізгі
принциптері, құрылымдары программалы – аппаратты құралдар мен бірге
информациялық жүйені құрайды.
Информациялық жүйелерді шартты түрде фактографиялық және
документальды деп бөлуге болады.
Фактографиялық – информациялық жүйеде өмідегі барлық объектілер
туралы мәлiметтердің нақты мәндері тіркеледі. Бұл жүйеде объектілер туралы
барлық мәлiметтер алдын – ала белгіленген форматты компьютерге хабарланады.
Фактографиялық – информациялық жүйеде информациялардың белгілі бір
структурасы болады. Солар бойынша машина мәлiметтердің бірінен – бірін
ажырата алады. Сондықтан фактографиялық жүйе қойылған сауалға бірмәнді
жауап бере алады.
Ал, документальды – информациялық жүйелердің фактографиялық
жүйелерден біршама өзгешеліктері бар. Бұндай жүйелердің мәлiметтер базасын
белгілі бір структураға сәйкес документтер (статья, кітаптар, рефераттар,
т.с.с) және графиктік объектілер құрайды. Жүйенің мақсаты қолданушының
сұрауындағы шартты қанағаттандыратындай документтер тізімін береді.
Мәлiметтер қоры жайлы жалпы түсінік
Мәлiметтер деп, біз ЭЕМ-ның жадысында немесе ЭЕМ-ға енгізуге
дайындалып қойылған информацияларды түсінеміз.
Информацияларды дайындау оны жалпылау, кодтау және машинаның тіліне
көшіруден тұрады.
Мәлiметтерді өңдеу деп, мәлiметтер массивін түрлендірұді жүзеге
асыратын есептердің мәндестілігін түсінеміз .Мәлiметтерді өңдеуге
мәлiметтерді ЭЕМ-ға енгізу, қандай да бір параметр және сын бойынша
мәлiметтерді таңдау, мәлiметтердің құрылымын түрлендіру, мәлiметтерді ЭЕМ-
ның сыртқы жадысына орналастыру, есептің шешуінің нәтижесі болатын
мәлiметтерді шығаруды өзіне енгізеді.
Мәлiметтер комплексін шешу үшін мәлiметтерді өңдеудің өзара
байланысқан есептердің жүйесі құрылады.
Мәлiметтерді басқару деп, мәлiметтердi өңдеу есебiн жетiлдiре
қалыптастыру үшiн қажеттi мәлiметтердiң барлық операцияларының шеңберi
түсiндiрiледi. Бұл операцияларды қамтамасыз етушiлерге бөлуге болады,
мысалы, көшiру және жұмысшылар, бұлар МӨЕ-нiң қолданбалы бағдарламалармен
орындалады.
МӨЕ-нiң (Мәлiметердi өңдеу есептерi) шешiлуiнiң әдiстерiнiң дамуы 60-
шы жалдары мәлiметтер базасының ұғымының пайда болуына әкелдi, бұл
информатика саласының негiзi болды. Осы жерде Мәлiметтер базасы деп ненi
түсiнемiз? деген сұрақ туады.
Мәлiметтер базасы деп келесi шарттарды қанағаттандыратын мәлiметтер
жиынын айтады:
1. Жалпы есепке байланысты қойылған мақсатқа бағытталғандылық.
2. Өмiр шындығына қатысты әлдебiр облысты бейнелейтiн құрылымдылық шарты
немесе модельдiлiк.
3. Өзара байланыстылық.
4. Жинақталған информацияның басқа қолданбалы программалардан
тәуелсiздiгi.
Мәлiметтер базасы негiзiнде кейбiр пәндiк облыстардың өзара
байланысқан мәлiметтердiң мәндестiгi, бұл ЭЕМ-нiң жадысында сақталады және
бұл мәлiметтер есептердi шешуге қолдануды ұйымдастырылғаны айтылады.
Мәлiметтер базасың ұғымына байланысты кейбiр нақты жағдайларды
көрсетейiк.
1. Мәлiметтер базасын сақтау үшiн қандай жады жарамды?
Бұл жады келесi қасиеттердi меңгере алуы керек:
I. МӨЕ-нiң мiндеттерi ккөбiнесе қайталана шешiледi, мұнда бiр есептiң
шешiлуi кейбiр жаңдайларда басқа есептерге берiлген iзделiндi бола
алады.
Бұл жағдайларда мәлiметтер базасы мәлiметтер банкы рольiн атқара
алады, мұнда берiлген облыстың есептерiн шешу үшiн пәндiк информация
жинақталады. Сондықтан, мәлiметтер базасыың берiлуi тұрақты сақталсын және
олардың бар болуы жәе сақталуы ЭЕМ-нiң күйiне тәуелдi болмауы керек. Бұдан
басқа информацияның мәлiметтер базасында бағалы болғандықтан жадыға
информацияны сақтаудың сенiмдiлiгiнiң жоғары болуы талап етiледi.
II. Мәлiметтер базасының жадысы өте кең көлемдi болуы керек және
мәлiметтер базасының өмiр сүру процесiнде кеңейтуге мүмкiндiк болуы
керек.
III. МБ-сында қолданылатын информациялардыiздеу методы мәлiметтерге тура
қатынасты талап етедi. Қазiргi уақытта тiзiлген қажеттiлiктерге көп
мөшерде магнит дискiсiндегi сыртқы жады қанағаттандырады, қазiргi
МБ-ның көпшiлiгi дискiде сақталынады.
Магнит лентелерындағы сыртқы жады МБ-ның көшiрмесiн түсiру үшiн
қолданылады.
МБ-сын қолдану процессiнде, мәлiметтер керектi мөлшерде ЭЕМ-нiң
оперативтi жадысында есептелiнедi, мұнда олардың қажеттi өңдеуi өтедi.
ЭЕМ-нiң ақпаратты құралдарының дамуы негiздерiнде МБ-сын сақтауға жаңа
м8үмкiндiктер пайда болуда. ЭЕМ-ны оперативтi жадысының тез арада көлемiнiң
ұлғаюына байланысты оперативтi жадыға барлық мәлiметтер базасын қосымша
санауға жиi мүмкiндiктер туады, бұл мәлiметтердi өңдеудiң жылдамдығын
арттырады. Бұдан басқа соңғы уақытта электронды дискiде информацияны көп
уақыт сақтауға мүмкiндiк туды.
Мұндай құрылғылар жоғары жылдам қозғалыстарды меңгередi.
II. Базалардың бiркелкi мәлiметтерi көптеген қолданбалы
есептердi шешуге қолданылады. Осымен МБ-сын басқа кез-келген ЭЕМ-ның сыртқы
жадысының мәндестiгiнен айырмашылығы бар. Бұдан басқа, мәлiметтердiң
массивi әртүрлi тәсiлдермен табылады немесе мәлiметтердiң жекелеме
көрiнiстерi көптеген әртүрлi пайдаланушылармен бiрге қолданылады.
III. Мәлiметтер базасы сыртқы әлемiнiң кейбiр пәндiк
облыстарымен информациялы моделi болады. Мұнда, объектiнiң қасиеттерi және
мiнездемелерi туралы мәлiметтер сақталады. Шынында сыртқы әлемде объектiлер
өзара байланысқан, ал МБ-сында бұл байланыстар бейнеленедi.
Сонымен, МБ-сында барлық мәлiметтер байланысқан.
Мәлiметтердi ұйымдастырудағы қажеттiлiктер.
МБ-сын жақсы құрастыру тек қана оның ұйымдастыруындағы кейбiр
қажеттiлiктердi орындағанда жүзеге асады. Мұндай қажеттiлiктерге мыналарды
енгiзуге болады:
1. Мәлiметтердi бiрге қолдану.
2. Бiрдей базаның мәлiметтерi бiрнеше пайдаланушылармен қолданыла
алады. Мұнда әрбiр пайдаланушы бұл мәлiметтердi өзiне ыңғайлы түрде
алуы қажет. Бiрдей мәлiметтердi бiр мезгiлде әртүрлi пайдаланушы
қолданған кезде мәлiметтер базасына аздаған ыңғайлылықтар туғызу
керек.
МБ-сының кеңейтiлуi.
МБ кеңеюге қабiлеттi болуы керек, бұлар мыналар негiзiнде болады:
1. Бiр типтi мәлiметтердiң сандарын арттыру.
2. МБ-сына жаңа типтес объектiлердi немесе байланыстың жаңа типi
енгiзiледi, сабақ пәнi және студент объектiлерiнi4 арасына
баға байланысты енгiзiледi.
МБ-мен жұмыстың қарапайымдылығы.
Мәлiметтердi өңдеу күрделi жүйенiң және шығарушының жағдайында, МБ-сның
мәлiметтерiмен қарапайым жұмыс iстеу маңызды орын алады.
1. Мәлiметтердiң құрылысы логикалық және анық болуы керек
2. Мәлiметтерге тиiмдi оерация анық және жақсы сызылған функциялрмен
меңгерiлген.
3. Көп еңбектi қажет етпей, әртүрлi қамтамасыз ету операциялары
орындайды (көшiру, базаны кейту және т.б.)
Мәлiметтер қорымен жұмыс iстеудiң қарапайымдылығы программалауға
кететiн уақатты қысқартады, жүйелердi кейiнге қалдыру және пайдалану, сол
сияқты оларды құрастыру үшiн аздаған мамандықты қажет етедi.
МБ-сының ену үнемдiлiгi.
Үнемдiлiк деп, мұнда мәлiметтерге оперативтi жадының алатын көлемiнiң
шектеулiлiгi кезiндегi ену жылдамдығы түсiнiледi.
МБ-сына ену үнемдiлiгi өте қажет. Қазiргi уақытта мәлiметтер
базасына ең қажеттiсi тұйықтық және тәуелсiздiк қажеттiлiктерi болады.
МБ-сының тұйықтығы.
МБ-сының тұйықтығы деп, оның жұмысқа дайындығы түсiнiледi. МБ-
сының тұйықтығы – қиын ұғым, көптеген аспектiлерден тұрады.
Кейбiреуiн көрсетейiк:
1. Физикалық тұйықтығы, мәлiметтер үлгiсiнiң әдептiлiгi және магниттi
тасушылардағы информациялардың сақталуы .
2. Логикалық тұйықтық , бұл базада мәлiметтердiң сөзге қарсы келмеуi
түсiнiледi.
3. Мәлiметтердiң маңыздылығы немесе заттардың нақты жағдайына
мәлiметтердiң сәйкес келуi.
МБ-сының тұйықтылығын жоғалту ЭЕМ-ның аппаратурасының жұмыстан
шығуына программамен қамтамасыз еткендегi қателiк, дұрыс емес енгiзудiң
технологиясы және т.б болады. Сондықтан базалардың тұйықтығын қамтамасыз
етуде нақты көлемi өте қиын.
Мәлiметтердiң бағдарламаға тәуелсiздiгi
Мәлiметтердi өңдеудiң кез-келген жүйесi үзiлiссiз дамиды-жаңа
мiндеттер бар нәрселер жаңарады, жаңа есептегiш техника және операциялық
жүйелер пайда болады. Мұндай жүйенiң дамуы бiрiншiден , мәлiметтер
құрылысын модификациялауда түсiнiледi. Дiрақ-та жалпы жағдайда, мәлiметтер
құрылысыын модификациялау, осы мәлiметтердi өңдеудiң қолданбалы
бағдарламаларына әсерiн тигiзедi.
Мәлiметтердiң тәуелсiздiк принципi әртүрлi модификациялау кезiнде
мәлiметтер базасын кеңейту және қайта ұйымдастыруда бар қолданбалы
бағдарламаларға өзгерту енгiзудi қажет етпейдi.
1.2. Мәлiметтер қорын басқару жүйесi (МҚБЖ)
Бiздiң сөз етiп отырғанымыз мәлiметтердiң компьютерлi базасы жайлы
болғандықтан, бұдан мәлiметтермен жасалатын барлық жұмввыс программа
көмегiмен болады. Әртүрлi программалар берiлген мәлiметтердi әртүрлi
көредi, әртүрлi жағдайда қолданады. Бiрнеше қолданушы бiр-бiрiне кедергi
келтiрмей, өздерiне қажеттi информацияларды, мәлiметтердi алу үшiн
мәлiметтер базасын басқару жүйесiн пайдаланады. Олар мәлiметтер базасымен
жасалатын барлық жұмыстарды қамтамасыз ететiн программалар: құру,
мәлiметтер базасын көптеген қолданушылармен қолданудан құралады.
МББЖ-нiң шешетiн мiндеттерiне тоқтала кетейiн.
МҚ-сын құру үшiн, онда әрине қандай мәлiметтер сақталатынын және
қандай типте болатынын анықтап алу қажет. Бұдан басқа қаазiрi
компьютерлердiң информациялық сиымдылығы, мысалы кiтапхана каталгтарына
көптеген есе үлкен болғаанымен де шексiз емес. Сондықтан мiндеттi түрде
басынан бастап мәлiметтердi сақтау көлемiн шектеу керек. Бұл үшiн
информацияның әрбiр элементiне нақты ұзындық беру керек . Осындай
қасиеттердi сипаттау үшiн мәлiметтер базасының басқару жүйесiнiң өзiндiк
тiлi қолданылады. Ол тiлдi мәлiметтердi сипаттау тiлi деп атайды.
Мәлiметтердi сипаттау тiлiнен басқа МҚБЖ мен коипьютердi қолданушының
арасындағы қатысты сипаттайтын басқа да тәсiл бар , онда программа
мәлiметтердiң әрбiр элементiнiң типi, өлшемi және атына байланысты сұрақтар
қояды, ал қолданушы осысұрақға ЭЕМ – мен диалог түрiнде жауап қайтарады.
Мәлiметтердiң жалпы сипаттауын метамәлiметтер деп те атайды.
МҚБЖ–нiң келесi мiндетi компьютер жадысына мәлiметтердi енгiзумен
қамтамасыз ету немесе басқа мәлiметтер базасын жүктеу.
Бұл этапта МҚБЖ–сi енгiзiлетiн информацияның дұрыстығына бақылау
жасауды жүзеге асырады. Мысалы, мәлiметтердi типi бойынша тексеруге болады.
Егерде санның орнына әрiп енгiзетiн болсақ, программа оны жадына жiбермейдi
және дисплей экранына сәйкесiнше хабарын шығарады. Кең көлемдi мәлiметтер
базасын жүктегенде, бұл iс өте қажет, себебi олар енгiзуде кеткен
қателiктердi ерте бiлуге көмектеседi. Енгiлген информацияны компьютер
жадына орналастыруды, мәлiметтер базасының схемасы мен элементтер
бейнесiнiң көмегiмен МББЖ басқарады.
МҚ-сын пайдалануда қолданушының алдына қандай міндеттерпайда болады?
Ең басты міндеті МҚ- сын жаңарту немесе ескірген мәлiметтерді жаңамен
алмастыру, яғни жаңа информациялармен толықтыру. МБ-ның бұл міндетін реттеу
ісінде де МББЖ шешуге көмектеседі. Содан кейін қолданушы мәлiметтердің
барлықсақталып тұрғандарын тек сол кезде қажеттілерін таңдап алуға
ұмтылады.
Өз сұпанысымен ол МҚБЖ-сін ұсынады. Бұл үшін сұрақтардың арнаулы
тілдерін қолдануға болады, олар өмірдегі тілдерге жақындау немесебасқа
құралдар қолдануға болады, қайсысы керекті информацияны таңдау ісін кеңейте
түседі.
Егер мәліметтер базасын бір мезгілде бірнеше адам қолдана алса, онда
МББЖ-сі олар бір-біріне кедергі жасамау мәселесін реттеп отырадi. Бұдан
басқа, МҚБЖ-сі машина істеп шыққанда ақпарптты сақтай білу керек. Бұл
есептер шеңбері мәлiметтер базасын толық қамтамасыз ету деп аталады.
Сондықтан алынған дарактер негізінен қандайда бір өңдеуге ұшырайды. Мұндай
өңдеудің ең көп қолданылатын түрі сортқа бөлу. Мысалы, сандарды кемімелі
немесе өспелі деп, ал символдардың жолын әріптермен сорттауға болады. Кей
кезде бүтіндей блоктардынемесе элементтердің бірігуін шығаруға тура келеді.
МҚБЖ – сі мұндай өңдеуді қамтамасыз етуі керек. Соңында алынған
информацияны ыңғайлы және көрнекті түрде ұсынуға болады. Бұл дегеніміз
график, цифрлы мәлiметтері бар диаграмма немесе кестелер болуы мүмкін.
Кестелерді немесе графиктерді дисплей экранында жүргіліледі. Осындай
процедураларды МББЖ-нің құрамына кіретін санақ генераторы орындайды.
Барлық осы айтылғандардан бізде екі жақты пікір қалыптасады. Бір
жағынан қазіргі кездегі МҚБЖ – сін қолдану өте жеңіл көрінеді, ал екінші
жағынан - мәліметтер базасын қиын құрылымды етіп құра білу керек. ОЛ үшін
бірнеше арнайы тілдер мен МҚБЖ-нің ішкі жүйесін меңгеру қажет. Бірақ
мәліметтер базасын үлкен ЭЕМ үшін, коллективті адамдар үшін құралғанын ашу
керек. Бірінші жағдайда МҚ-рын құру өте ауыр болады және оны программистер,
өңдеушілер құрады. Ал, екінші жағдайда, МҚ-рын өңдеуде әдетте едәуір
қарапайым мақсаттар талап етіледі. Сондықтан мұнда қарапайым құралдарды
қолдануға болады.
Олар программасыз қолданушының барлық қажеттілігін өтей алуы керек.
Мұндай жүйелердің мүмкіншіліктері соншалықты аз емес. Осындай жүйе болса
мынандай мәліметтер базасын құруға болады. База құру кезінде уақыт
қысқарады. Канцелярлық жұмыстың негізгі бөлігін ЭЕМ-дер көмегімен жүзеге
асыруға болады. Онда әрине МБ-сының тигізер пайдасы зор.
МҚБЖ-сі келесі әрекеттерді орындауғ мүкіндік беретін программалар
пакеті:
1. Қолданушының тілдік құрылымдарымен қамтамасыз ету және мәліметтерді
басқаруға мүмкіндік беру.
2. Мәліметтердің логикалық моделін құптау.
3. Мәліметердің толық сақталынуы, мәліметтерді қорғау және оларды
өңдеуге мүмкіндік беру.
МҚБЖ-нің қолдданылу түрлері олардың моделімен тығыз байланысты.
Практикада келесі модеьдер анықталған: сеттік, иерархиялық және реляциялық.
Практикада кең қолданылатын реляциялық мәліметтер базасы. Реляция – қатынас
сөзінен шыққан.
МҚ-ның құрылымы
Өзіндік мәлiметтер базаңды құру үшін , ең алдымен ол базаның қандай
элементтерден тұратынын анықтап алуымыз қажет. Мысалы, егер біз математика
немесе физика формулаларыныің анықтамалылығының кқшірмесін құрғымыз келсе,
онда әрине оған: алгебра, геометрия, мат. анализ, және т.с.с.бқлімдерді
енгізіміз. Бұларды белгілі бір жазбаға біріктіере отырып, блин, олар
арасына анықталған байланыс орнатамыз. Осындай байлыныстардың болуы
мәлiметтер базасынын құрылымын анықтайды.
Қолданушының көп бөлігі компьютерде жқмыс істеуді бастағанда алдымен
текстік файлдармен жұмыс істеуге машықтанады. Бірінші этапта компьютерді
қолайлы интелектуалды жазу машинкасы ретінде қолданады. Бірақ дәл осы кезде
төмендегідей элементтерден тұратын примитивті информациялық жүйенің ойлай
білмеген:
А) текстік редакторды текстерді манипуляциялау инструмент ретінде
Б) текстік файлдар тобын өңдеу объектісі ретінде қолданған.
Келесі этапта адамдар текстік файлдарды амбарлы кітапша ретінде
әртүрлі жазба мәлiметтерін сақтау үшін пайдаланды. Мысалы, өзінің
кітапханасының каталогы, адрестер, басқарма аттары, ауру тарихын, телефон
номерлерін т.с.с.
Осындай амбарлы кітапшаларды мәлiметтерді көрсету мен орналастыруды
қолданушы өзі ойлап табады. Сонда біздің қарастырып отырған текстік файлдар
құрылымданған информацияларға жатады. Осыларға қарап біз информациялық
жүйенің анықтамасын толық та нақты түрде тұжырымдай аламыз.
Информациялық жүйе деп белгілі әдіспен структараланған мәлiметтер мен
мәлiметтер сақтау үшін құрылған ақпаратты – программалы құралдар жиынын
айтамыз. Информациялық жүйелердің мақсатымәлiметтерді объектілір арасында
байланысорната отырып өңдеу. МБ-сы теориясында мәлiметтерді әдетте атрибут
деп, ал объектілірді - маңыз деп атайды.Объек, атрибут және байланыс –
информациялық жүйенің фундаменттеальды түсініктері.
Объект – аты болатын және объектілірдің бір-бірінен айырмашылығы
болатын зат. Кейде белгілі бір объекті үшін бір ғана мәлiмет бірнеше мәнге
ие болады. Мысалы, бір ғана фирма әртүрлі тағамдар өндіреді. Бұндай
мәлiметтер қайталанушы топ деп аталатын топ құрайды.
Қарапайым екі өлшемді құрылым
Мәлiметтерді таңдап алғанда осы мәлiметтерді қосып қою керек жүйеге
бұл мәлiметтің нақты атауын анықтау керек. Ескі жүйелерде ұзындығы мен
атауынын құрылымына қатаң шектеу қойылған. Мысалы, өте кең тараған DBASE
типті МББЖ – сінде мәлiметтің атын 10-нан артық емес жазба латын
әріптеріменбелгіленген. Көптеген жаңа жүйелерде мұндай шектеу жойылды.
Сөйтіп біз қазіргі кезде мәлiметтер атауының қысқартылған түрінде және
қалыпты атауында пайдалана аламыз. Бұдан басқа да, қолданушы мәлiметтердің
типін анықтап , информациялы жүйеге хабарлай алады. Мысалы, текстік типті,
сандық типті, тюс.с. обьект және мәлімет ұғымдарымен толық танысып
алғаннан кейін, енді біртекті обьектілер жиынын құра алуға және
мәліметтерін құрылымдауды үйрену қажет.
Реляциялық бағыт дегеніміз не?
Мәліметтердің кез келген құрылымын қарапайым екі өлшемді кестеге
түрлендіруге болады. Мұндай түрлендіруді машинаға да, машинаны қолднушыға
да қолалы болары сөзсіз. Қазіргі заманғы информациялы жүйелердің
көпшілігінің осындай каестелермен жұмыс істейтінін айта кету орынды.
Екі өлшемді кестеден татын мәліметтер базасын реляциялы МБ деп
атаймыз.
Реляция сөзі ағылшын тілінен алынған relation- қатынас дегенді
білдіреді. Реляциялық бағыттың басты мақсаты кез келген құрылымды кестені
екіөлшемді кесте түріне келтіру.
Реляциялық мәлiметтер базасының теориясы өте күрделі математикалық
пән. МБ-ның негізгі терминологиясы сипаттау дәрежесіне (теория немесе
практика), МББЖ-не және оқырманның категориясына байланысты.
Терминологияны мына кестеден көрсетейін.
Кесте 1
МБ теориясы Реляциялық МБ Біздің келісім
Қатынас (Relation) Таблица (Table) Кесте
Кортеж (Tuple) Жол (Row) Жол
Атрибут (Atribute) Баған (Column) Өріс (Field)
Бірақ- та бұл таблицаға қосарымыз да бар.
1. МБ-ның теориясында Атрибут терминімен қоса (кейде бұл терминнің
орнына) Домен (domain) атрибута сөз тіркесі қолданылады. Домен-
берілген атрибуттың қабылдайтын мәндерінің жиыны.
2. Кесте жолын көбінесе жазу (record) деп те атайды.
Сонымен реляциялық МБ-ның негізгі ұғымдарына тоқталып өтейін.
1. Реляциялық МБ-сында кез келген мәлiметтер жиынтығы екіөлшемді кесте
түрінде берілген.
2. Әрбір кесте белгіленген мөлшерде жолдан және бірнеше бағаннан
тұрады. Бағандардың сипаттамасын кестенің макеті деп атауға
қабылданған.
3. Әрбір баған нақты мәлiметтерді көрсетеді.
МҚ тілінде бағанды өріс деп атау қабылданған және әрбір өріс үшін
мыналарды анықтап алу қажет:
а) Өрістің бірегей аты;
б) Өрістің типі;
в) Қосымша мінездеме.
4. Кестенің әрбір жолы компьютердің тілінде жазу деп аталады. Жазулар
дегеніміз мәлiметтер базасындағы информацияның негізгі бірлігі. Жүйе
жазуларды реті бойынша нөмірлейді: 1,2,...,n. Кетедегі өріс санына
қарағанда МБ-ның пайдаланылуы кезінде жазулар саны ауысып отырады.
Өріс санын, атын, типін де өзгертуге болады, бірақ оны кесте макетін
өзгерту операциясы арқылы іске асыру керек.
5. Әрбір өріс бірнеше кестеге де кіре алады.
Информацияны кодтау
Информациялық жүйеде атау мен қатар олардың цифрлық және әріптік
белгіленулері қолданылады. Бұл белгіленулерді код деп атайды. Бұл кодтарды
қолданбай-ақ қоюымызға да болады, бірақ б жағдайда көптеген жағдайларда
туындайды.
Біріншіден, енгізілген информацияның көлемі ұлғаяды. Екіден, бір атты
адамдар әртүрлі теріп алады, бұл жағдайда машина шатасып қалады. Сондықтан
көптеген өріс үшін оның цифрлық немесе әріптік кодын енгізеді. Сонымен
қатар мәліметтер базасына осындай кодтар жазылған кестені де енгізеді.
SLOVKAT деген сөзді мысалға алатын болсақ, мәліметтер базасында сөздіктің
басқа кестелерден еш өзгешелігі болмайды. Сөздікте тек атауын ғана емес,
сонымен қатар басқа да белгілі міметтерді көрсетуге болады. Кодтың
бірмәнділігі мәләметтердің мүмкін мәндеріне тәуелді болады. Мысалы, жоғарғы
оқу орындарының аббревиатураларын код ретінде алуға болады. Сондай-ақ, код
ретінде М және Ж сияқты айқын аббревиатураларды да алуға болады.
Информациялардың көптеген түрлері үшін мемлекеттік классификаторлар бар
болад, осыларды барлық жерде қолдана алады. Ал, басқа жағдайларда кодты өз
еркімізбен ойлап табуға тура келеді.
Қазіргі кездегі жүйелерде мәлiметтерді автоматты түрде кодтау
қарастырылған. Кестедегі әрбір жазудың алғашқы кілті болуы қажет. Яғни, ол
осы жазудың тек қана осы жазудың мағынасын бірмәнді анықтайды. Кілт бір
немесе бірнеше өрістен тұрады. Мысалы, телефон анықтамалығында алғашқы кілт
телефон номері болады.
Алғашқы кілт екі қасиетті қанағаттандыруы қажет:
Жазудың бірмәнді идентификациясы, яғни жазу кілттің мағынасын толық
ашуы керек.
Артықтықтың болмауы: кілттен ешқандай өрісті алып тастауға болмайды. Кесте
маңындағы алғашқы кілттің әрбір мәні уникальды болуы керек. Қарама-қарсы
жағдайда бір жазуды екіншісінен айыру мүмкін болмайды.
Информациялық жүйелердің ең қарапайымы және атақты жүйелердің бірі
мамандармен басқару жүйесі. Бұл жүйеде негізгі кестенің әрбір жолы белгілі
бір адам туралы мәлiметтерді сақтайды – фамилия, аты, туған күні, ұлты және
т.б. Кейде тәжірибесі аз қолданушы бұл таблицаның алғашқы кілті ретінде
Ф.И.О. өрісін көрсетеді. Бұл әрине дұрыс емес. Әрбір үлкен мекемелерде
бірдей аты-жөні бар 2 немесе 3 адам болуы мүмкін. Сондықтан бұндай
кемшіліктер информациялық жүйенің құндылығын жояды. Бұл мысалдан фамилияның
ешқашанда алғашқы кілт бола алмайтынын көреміз. Алғашқы кілтті көрсету –
объектінің бірінен екіншісін айыра білудің бірден бір жолы болып табылады.
Осы жерде мынадай сұрақ туады:
Неге біз алғашқы кілт дейміз? Кестенің екінші кілті деген де бола ма?
Ия, алғашқы кілттен басқа кестенің қарапайым кілттерін біз екінші
кілт деп атаймыз. Кестенің алғашқы кілті біреу ғана болады, ал қарапайым
кілттері бірнешеу болуы мүмкін. Кілттер кестені ретке келтіру үшін
қолданылады. Информацияның ақиқаттығы
Кестелердің толтырылуы мен машинаға енгізілуін адам жүргізетін
болғандықтан, мәлiметтердегі қателіктер тіпті ережесі болып табылады.
Сондықтан кез келген информациялық жүйе осы қателіктерді түзетуге арналған
құралдарға ие болуы керек. Біз кестедегі және әртүрлі кестелередегі бірімен
бірі логикалық байланысты.
Логикалық өзара байланыстылықтың бұзылуы – бұл информациялық жүйе үшін
құрылған формальды логикалық бақылаудың аппараты арқылы табылған
мағынасының логикалық қателігі болып табылады. Бұдан басқа нақты
информациялық жүйе өзіндік бақылау құралына ие болады.
Қазіргі заманғы МҚБЖ-сінде мәлiметтердің бүтіндігін қолдайтын
құралдар бар, олар дұрыс емес коды бар бағанмен жұмыс істеуге мүмкіндік
бермейді.
Сондай-ақ, қазіргі кездегі информациялық жүйелерде шартты түрде
көрсетіп қоюға болады. Яғни, бұл шарт бірнеше өрістердің мәндерін
қанағаттандыруы керек. Мәлiметтердің мағынасынан кететін қателермен жұмыс
өте күрделі болып табылады. Мысалы, арифметикалық қателіктер кетуі мүмкін.
Арифметикалық қателіктерді жөндеудің бірнеше құралдары қолданылады. Олар
бірінен бірі сенімділігімен, жұмыс істеу сиымдылығымен ажыратылады.
Информацияны іздеу және іріктеп алу
Біз мәлiметтердің электрондық көрсетілуін қарастырдық. Бұдан басқа,
машинаның арифметиканың төрт амалын орындай алатынын білдік, яғни оның
сандық мәлiметтердің берілген мәндерімен әртүрлі формула арқылы есеп
жүргізе алатынын байқадық. Бірақ, информациялық жүйе қызметі берілген
формула бойынша механикалық есеп жүргізумен шектеліп қалмайды. Тіпті
көптеген жүйелер есеп жүргізуге арналмаған, мысалы телефон анықтамалығы,
функциялар қасиеттері, т.с.с. Информациялық жүйенің негізгі
функцияларының бірі информацияларды іздеу мен іріктеп алу.
Информациия іздеу дегеніміз не?
Мысалы, біз кітапханадан бір жазушының кітабы туралы
мәлiметтер тапқымыз келедіі делік. Біз алфавитті каталогқа келіп, егер
жазушының фамилиясы Ибрашев болса. ''И'' әрпіне арналған қорапшаны тауып
алып, оның ішінен Ибрашев деген фамилиясы бар бірнеше карточканы тауып
аламыз немесе бұл кітапханада Ибрашевтің кітабының жоқ екендігіне
козіміз жетеді. Алдын ала іздеудің критериі мен облысын аннықтағанмен бұл
операцияның қандай да бір алгоритм і болады. Кейде бұл есепті қиындатуға
да болады. Мысалы, Ибрашевтің ''Рауан'' баспасынан шыққан кітабыніздеу
қажет болсын. бұл жағдайда әрбір карточкадан фамилиясын ғана емес
баспасын да оқу керек болады.
Егер бізге қандай да бір анықталған жанрдағы кітапты табу керек
болса, біз алфавиттік каталогтан емес, карточкалары тарихи романдар болек,
драмалар, детективтер болек орналасқан жүйелік каталогтан іздейміз. Бұл
мысалмен біз тек есептің жалпы қойылуын белгілейміз.
Қазіргі кездегі информацияларды іздддеу мен іріктеп алу
соншалықты әртүрлі, тіпті оларды санау ғана емес, классификация жасаудың
озі қиынға соғады. Ол үшін информациялық жүйенің пәндік облысы
шекарасындағы
кез келген сұраққа жауап бере алу керек.
Мәлiметтерді іздеу мен іріктеп алу4 үшін информациялық
жүйелерге бірімен-бірі тығыз байланысты екі есепті шешуге турра келеді:
I. Кестенің кез келген жолын оқығанда информациялық жүйе осы жолдың
құрылған сауалды қанағаттандыратынын анықтау қажет.
II. Егер кесте оте үлкен болмаса, жүйе ешқандай уақыт олтірмей барлық
жазуларды алуына болады.
Бірақ-та, егер кесте мың, жүз мың жазулардан тұрса, қарапайым
іріктеу компьютердің озінде оте коп уақыт алуы мүмкін. Басқа созбен
айтқанда информациялық жүйе кестенің барлық жазуларын қарастырмай-ақ
озіне қажетті информацияны табу қажет.
MS Access-те фильтерде, SGL-де қолданылады. Озімізге қажетті
жазуды жазуды жүйе тезірек тауып алу үшін, кестені кемуі бойынша немесе
өсуі бойынша реттеп алу керек.
Бұл дегеніміз не?
Қарапайым жағдайды қарастырайық: кесте алғашқы кілттің мәнініңөсуі
бойынша реттелген, мысалы телефон анықтамалығ – телефон номері бойынша
реттелген. Бұдан бізге телефон номері 63-42-22 болатын адам туралы мәлiмет
алуымыз керек болсын, кесте 526 жолдан тұрады делік. Бұл дегеніміз жүйе
кілттің мәнінің, яғни телефон номерлерінің өте сирек екенін, анықтамалықта
барлығы 526 жазу бар екенін біледі.
Алдымен жүйе кестенің орта жолына көз салады және 263-ші жазуды
оқиды. Мұнда 3 жағдай болуы мүмкін:
1. Бұл жазудағы телефон номері ізделінді телефон номеріне тең болса,
онда жазу бірден табылады.
2. Номер ізделінді номерден үлкен болса, онда ізделінді телефон
кестенің төменгі бөлігінде жатады.
3. Номер ізделінді номерден кіші болса, онда ізделінді телефон кестенің
жоғарғы бөлігінде орналасады.
Келесі жазу кестенің төменгі және жоғарғы бөлігінің орта шенінен
алынады. Осылайша алдыңғы үш жағдай қайталанады. Сөйтіп жүйе бірнеше рет
операцияны қайталап, ізделінді номерді табады немесе бұл номердің кестеде
жоқ екеніне көз жетеді.
Бұл өте қарапайым әдіс және ол екілік деп аталады. Кейбір жағдайларды
кілтттің мәні кестеде бірегей болмауы мүмкін.
Мысалы, фирма қызметкерлерінің тізімі әртүрлі кілт бойынша реттелген
табельдік номерлері бойынша, еңбек ақылары бойынша, мамандығы бойынша және
т.с.с.
Реттеу кілті бірнеше мәлiметтерден тұрады. Сұрыптау кілті бірнеше
мәлiметтерден тұрған жағдайда, сұрыптау ретін нақты анықтап алуымыз қажет.
Информациялық жүйеде жазуларды қалай реттеуге болады?
Ереже бойынша кестеге тиіспей ол үшін арнайы мәлiметтер массивін
құрады, оны индекс деп атайды.
Индекс-кілттің мәні бойынша реттелген кесте жолына нұсқаулар жиыны.
Бұл жиынның әрбір элементі екі бөлімнен тұрады: кестедегі жазулардың реттік
номерлері және сұрыптау кілттің мәні.
Іздеу принципі мына түрде болады: алдымен жүйе индекстің қажетті
элементін табады, содан кейін – номері бойынша кестенің ізделінді жазуын
оқиды. Әртүрлі жүйелерде индекстер әртүрлі құрылады. Мысалы, dbase типті
МББЖ индекс – жеке индексті файл, ал қазіргі заманғы жүйелерде индекс
мәлiметтер тбазасы файлының бөлігі болып табылады.
Мәлiметтердің негізгі типтері
Енді информациялық жүйе жұмыс істейтін мәлiметтердің типтерін сипаттап
өтейін.
Текстік мәлiметтер. Әрбір текстік мәлiметтердің мәні кез келген
алфавитті-цифрлы символдар жиынын құрайды. Информациялық жүйеде текстік
мәлiметтер фамилиялар, адамдардың қызметтері, фирмалардың аттары, т.с.с
бола алады. Дербес жағдайда текстік мәлiметтер қандай да бір файлдың аты
болуы да мүмкін. Мысалы, кейбір жүйелерде келісім бойынша телефон
анықтамалығына кішігірім ұзындықтағы текстік өріс қосуға болады және бұл
өріске графиктік файлдың атын жазуға болады. Дисплейден анықтамалықты
қарастырып және сәйкес пернені басу арқылы, экраннан объектінің фотосын
аламыз.
Сандық мәлiметтер. Осындай типтегі мәлiметтер атрибуттарды көрсету
үшін қолданылады. Сандық мәлiметтер қосымша сипаттамаларға ие болады.
Мысалы, бүтін сан 2 байт, жылжымалы нүктелі сан 4 байт және т.с.с. Бүтін
және бөлшек бөлікті әдетте нүктемен енгіземіз.
Мерзім және уақыт типті мәлiметтері. Мерзім типті мәлiметтер қандай да
бір белгілі машина форматында беріледі. Мысалы, ДД.ММ.ГГГГ.
Бірінші рет көргенде – бұл текстік мәлiметтердің дербес жағдайы. Бірақ
та информациялық жүйеде мерзім типті мәлiметтердің бірқатар ерекшеліктері
де болады. Біріншіден, жүйе қатаң қадағалау жасауға мүмкіндік алады.
Екіншіден, қандай да бір мемлекеттің дәстүріне тәуелді мерзім форматын
автоматтандыруға мүмкіндік туады.
Логикалық мәлiметтер. Мәлiметтердің бұл типі мына екі қарама-қарсы
мәннің біреуін алады: TRUE немесе FALSE. Оның мәндері ия немесе жоқ,
ақиқат немесе жалған. Логикалық типті қарама-қарсы мәннің бірін
қабылдай алатын атрибуттарға қолдану қолайлы. Информатикада логикалық
мәлiметтердің маңызы зор, оның айнымалыларымен электронды кестеде
қолданылуымен танысқанбыз.
OLE объектісінің өрісі. Бұл өте қызықты тип. Мұндай мәлiметтердің мәні
кез келген OLE объектісі, бұлар өзіміздің компьютерімізде болады (графика,
дыбыс, видео). Дербес жағдайда, телефондық анықтамалыққа адамның фотосын
ғана емес, оның дауысын және жүрісін де енгізуге болады.
Қолданылатын типтер. Көптеген жүйелерде қолдануға мәлiметтердің
өзіндік типін анықтау керек болады: мысалы, “апта күндері”, “адрес” және
т.с.с. Дербес жағдайда текстік мәлiметтердің мәні бос аралықтардың жиынтығы
болады, ал сандық мәлiметтердің типі-нольдер болады. Егер кестеде ешқандай
ақпарат енгізілмесе, онда мәні бос (NULL) болады. NULL-ды нөльмен
алмастыруға болмайды. Көптеген жүйелерде қолданушыға қандай да бір объекті
үшін мәлiметтердің жоқтығын белгілеу өте маңызды.
IІ-ТАРАУ. МӘЛIМЕТТЕР ҚОРЫН ОҚЫТУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Мәліметтер қорын оқыту әдістемесі.
Бұл тақырыпқа оқушылардың қызығушылығын арттыру үшін МҚБЖ – нің қиын
әрі жеңіл меңгерілетін жақтарын көрсеткен дұрыс, мысалы, калькулятор
режиміндегі диалогты есептеу. Диалогты мәзір программаларды пайдалану
оқушыларға жеткілікті түрде әртүрлі және қуатты әрекеттер. Тұтасымен
алғанда материал өте көлемді, әрі күрделі. Егер орта ағылшын тілін білетін
болса және бұған дейін формальды логика элементтері өтілген болса, онда
қызықты іздеу сұрақтарын құру қиын.
МҚБЖ - калькулятор. МҚБЖ-нің негізгі арналған мақсатына қарамастан,
барлық айнымалыларды беру (выдать все переменные), DISPLAY MEMORU
командасы ортаны өте ыңғайлы калькуляторға айналдырады. Ескі нұсқаулардағы
солдан оңға қарай меншіктеу аздап оғаштау.
STORE 2*3 to a2
Бұл А2:=2*3 екенін көрсетеді, яғни 2*3-ті А2 арқылы белгілейміз. Егер бұл
есеп оқушыларға таныс болса, Герон әдісімен түбірді есептеуге диалогты
фронтальдық жұмыс жүргізуге болады. Осындай диалогпен орындалатын программа
фрагменті төмендегідей:
Командалар Мат – дегі
түсіндірмесі
STORE 8 TO S S:=8;
STORE 5.000 TO X X:=5;
STORE (X+SX)2 TO X X:=(X+SX)2
STORE (X+SX)2 TO X X:=(X+SX)2
Басқа тілдерде кездеспейтін ерекше команда макроқою
(макроподстановка) итерация процесін едәір жеңілдетуге мүмкіндік береді:
F=”STORE (X+S)2 TO X” формуланы Ғ арқылы белгілеу
Ғ Ғ формуласы бойынша есептеу
Ғ Ғ формуласы бойынша есептеу
Егер (мәліметтер қорын) МҚБЖ-нің пайдаланылып отырған нұсқасында
математикалық функция болса, онда Бейсиктің орнына диалогты есептеу үшін
пайдалануға болады.
МАТ – мен ұқсастығы. Егер МАТ DBASE – ке дейін оқытылса, онда бір
алгоритмді екі ортада салыстырмалы түрде жазып, түсіндіруге болады:
PROC PERIMETR Алг. Периметр басы
Нақ
A,B,C,D
PROC A TO 3 A:=3
STORE B TO 4 B:=4
STORE C TO 5 C:=5
STORE A+B+C TO P P:=A+B+C
?P Шығару Р
RETURN Соңы
DBASE ортасында шамаларға мәндер меншіктеуді бейнелеуде ұқсастық бар
екенін көрсетуге болады. Алгоритм жазуда шамалар алдн - ала бейнеленбейді,
қажетіне қарай енгізіледі. Ал, Паскаль тілінде шамалар толық сипаттап
жазуды талап етеді.
Тағы да мысал келтірейік:
PROC EUOB Алг EUOB (бүт A,B)
PARAMETRS A,B Басы
DO WHILE AB Цб әзір АВ
IF AB Егер AB
STORE A-B TO A Онда А:=A-B
ELSE Әйтпесе B:=B-
A
STORE B-A TO A бітті
ENDIF цс
ENDDO Соңы
RETURN
Диалогты алгоритм. Диалогты алгоритмдер оқушыларды қызықтырып қана
қоймай, сондай – ақ алгоритмдеу негіздерін түсіндірудің қуатты құралы болып
табылады. Мысалға калькулятор режимінде қарастырылған мысалды қарастырайық,
бірақ мұғалім диалог үшін қарапайым түсіндірілген дайын программаны
ұсынады.
PROC GERON && алг Герон
SET DECI TO 8 && дәлдікті тағайындау
STORE 0.00000000 TO X && немесе меншіктеу
STORE ” ” TO C && айнымалыны құру
INPUT “ Түбір неден алынады: “ TO S
INPUT “ Бастапқы жуықтау: ” TO X
DO WHILE .T. && цб шексіз цикл
STORE (SX+X)2 TO X && X:=(SX+X)2
? “ Жуықтау: ”, X && мәнді шығару
ACCEPT “қысқарту”;
(Пробелды басыңыз)? “TO C && дәлдікпен басқару
IF C= ” ” && егер пробел
басылса
EXIT && онда циклдан
шығу
ENDIF && бітті
ENDDO && цс
RETURN && соңы.
Бұл прорамма оқушыларға МАТ – мен байланыс негізінде қажетті мезетте
ашылып берілуі тиіс.
Сондай-ақ бұл оқушылар үшін адам ашық түрде араласатын алғашқы
қайталану командасы болуы мүмкін. Мұнда қайталану санын басқаратын
компьютер емес, оқушы.
Мұндай әдістемелік тәсілге төмендегідей тұжырым жасауға болады:
1. көзге көрінбейтін массив элементтерін алдын ала енгізуге арналған
циклдық өңдеумен салыстырғанда енгізу - шығаруы бар цикл – қайталау
процесін көрнекі етіп бейнелейді;
2. оқушылар қайталау санын басқара отырып, әзір қайталану командасы
туралы түсінігін нақтылап қалыптастырады.
Мұғалім бұл мәзірге мәліметті индекстеуді, жаңа мәлімет құруды және
басқа да әрекеттерді құруына мүмкіндігі бар. Бірақ бұл программаны дайын
дайын әрекеттермен толтыруға болмайды, өйткені программа ашық күйінде қалуы
керек, ол түрлендіргісі келетін оқушыларға түсінікт, қарапайым күйінде
қалуы тиіс. Барлық мүмкін болатын толықтырулар оқушыларға қалдырылуға тиіс.
Жалпы алғанда, LIST, SORT және т.б. типті командаларды текстен көру
жеткілікті болады.
Сондай- ақ командаға оқушылардың көңілін аудармай – ақ қоюға болады.
Оқыту реті. МҚБЖ-нің қызметі мен мүмкіндіктері жөніндегі әңгімеден
бастауға болады. МҚБЖ ары қарай калькулятор ретінде пайдаланылады.
Одан кейін дәл сондай программамен диалог орындалады. Нұсқау бойынша
меңгеруден кейін дайын мәзір программамен жұмыс істеу үшін енгізу
командаларын енгізу болады: МҚБЖ – мен диалогқа енгізу; командалық жолды
жөндеу; дайын программаны жіберу.
Нұсқау бойынша меңгеру мен практикалық орындау берілген программа
мәзірінің пункті бірінен соң бірі диалогта орындалады. Жөндеу барысындағы
нақты әрекет немесе мәліметтер қорын құру клавиштар қызметін білуді талап
етеді.
Мәліметтер қорында ізеуге арналған шарттың толтырылу дұрыстығын
тексеру айтарлықтай мәні бар маңызды да қызықты тақырып болып табылады.
Мәліметтер қорын толтырудағы мүмкін болатын қателерді қысқаша
түсіндіргеннен кен\йін оны толтыру дұрыстығын тексеру шарты тұжырымдалады.
оқушылар мұны өздері табуы немесе тәжірибелік жолмен келуі тиіс: дұрыстық
шартты мәліметтер жазуынан іздеу қажет, оны LOCATE типі командамен
тексергенде мұндай шартты қанағаттандырмайды.
Мысалы, газетке жазылудағы айлардың мөлшері 12-ден артық болуы мүмкін
емес. Осыған сәйкес шарт төмендегідей:
LOCATE FOR. NOT. (NK=12)
Кері шарт құруға болмайды. Біріншіден бұл жоғарыда келтірілгеннен
NK=12 шарты үшін қате; екіншіден, құрама шартты керні шартқа ауыстыру
оқушыларға қиын. Формальды логикадан білімдері жеткіліксіз. Мұнда NOT
амалын пайдалану толық сенімді.
Дұрыс қойылмаған құрама шартты текскру барысында, меню – программадан
жоғалған жағдайда ол қайтадан шақырылып, жұмыс жалғастырылады. Мәліметтер
қорының күйі алдыңғы бақылаудың нәтижесінде өзгеріп үлгереді.
Әрі қарай оқушыларға программа тексімен жұмыс істеу – мәзір
программамен түбірді есептеу – ұсынылады. Екінші программаның тексі –
іріктеу, жөндеу, көру тәрізді командалардың әрқасысымен таныстыруға
арналады. Екінші программаның логикасы әзірге үйретілмейді, олардың
командалары жеке – жеке қарастырылады.
Осыдан кейін, МҚБЖ-нің командаларын тікелей, мәзір программаның
көмегінсіз ортаның өзінде диалогтық режимде орындау тапсырылады. Бұдан
кейін, типті қарапайым мәзір арқылы жұмыстыңыңғайлылығы айқындала түседі.
Мұндағы оқушылардың іс-әрекетіндегі олардың қызығушылығы іздеуді басқа
бөтен мәзір арқылы емес, өздерінің орындауы болып табылады.
МҚБЖ – нің ойша моделі. Бұл модель барынша күрделі, өйткені бұдан
МҚБЖ – нің өзін ұйымдастырудың объективті күрделілігі байқалады. Оны төрт
негізгі бөлікке бөлуге болады: зердедегі айнымалылар, мәліметтер қорының
активті файлы және дискідегі активті емес мәліметтер қоры; атқарылатын
программа; қалған программалар. Барлық қорларды көз алдымызға тік
төртбұрышты кесте ретінде елестетуімізге болады. Активті қордың ең оңайы
дискіде орналасқан деп есептеуге болады. Программалардың орынға орналасуы
аса маңызды емес, өйткені тікелей жөндеу принципі бойынша таралады. ең
оңайы оны дискіде орналасқан деп есептеу керек. егер олардың атулары сәйкес
келмесе, зердедегі айнымалылар мен мәліметтер қорынның айнымалыларын
осылайша ажыратуға болады.
МҚБЖ бойынша білімді жалпылау мен бақылау тапсырмалары.
Ортаның объективті күрделілігі, атқарылатын амалдардың көптігі
тапсырмаларды тізбектеп беруге мүмкіндік туғызады, яғни оқыту алгоритмін
құруға әкеледі.
Алғашқы бақылау универсал, әмбебап командаларды білуді қамтуы тиіс:
курсорды жылжыту, тексті, мәліметті жөндуден шығу, негізгі хабарламалардың
мәні. Білімді жалпылау мен қорытынды бақылау материалдың түріне қарай
ауқымы өте кең. Сондықтан, оқушыларға арналған төмендегідей тапсырманың
түрлерін ұсынуға болады.
1. Ортамен диалогқа кіріңіз.
2. Диалог режимінде тізімдегі өзіңіздің номеріңіз бойынша Герон
әдісімен түбірді табыңыз. Макроқойылыммен жұмысты жылдамдатыңыз. Жауапты
көбейті арқылы тексеріңіз.
3. Тексті жөндеу пунктін таңдаңыз.
4. Нұсқау сұрақтарына жауапты текс түрінде енгізіңіз.
5. Мәліметтер қорын жөндеу пунктін таңдаңыз.
6. Қордағы информацияны өзгертіңіз немесе енгізіңіз.
7. Мәліметті тікбұрышты кесте ретінде қарастырыңыз.
8.Дайын шарт бойынша жазудытабыңыз.
9. Шартты енгізу пунктін таңдаңыз.
10. Шартты кері шартқа алмастырыңыз.
11. Іздеуді қайталаңыз.
12. Мәліметті толтыру дұрыстығын бақылауды текскріңіз. Бақылаудың
дәлдігі мен толықтығы бағаланады: қорды толтыру барысындағы табылған
логикалық кестелерді түзетіңіз.
13. Мәліметтер қорын іріктеу пунктін таңдаңыз.
14. Дайын нұсқау бойынша мәліметті іріктеңіз.
15. Өріс нұсқауын басқаға алмастырыңыз.
16. Қорды қайтадан іріктеп, нәтижені салыстырыңыз.
17. Мәліметтер қорын есеп түрінде шығарыңыз. диалогтан шығыңыз.
18. Мәзір – программа тексін қараңыз да, ондағы жөндеу, іріктеу, іздеу
есеп командаларын бөліңіз.
19. Өз қалауыңызбен мәзір – программаны тоықтырыңыз.
2.2. Мәліметтер қорын оқытудың тиімділігі
Access погрраммасында мәліметтерге сұраныс жасау.
Сабақтың мақсаты: Мәліметтер қорының негізгі объектілерінің бірі –
сұранысқа түсініктеме беру; Сұраныс түрлеріне және оны құру тәсілдерін,
оның ішінде Конструктор тәсілін пайдаланып сұраныстар жасауға үйрету.
Оқушылардың мәліметтер қорымен жұмыс жасау іскерліктерін қалыптастыру
және абстракты ойлауын дамыту.
Сабақтың түрі: Модульдік технология.
Сабақтың көрнекілігі: Кодоскоп, суреттер, тапсырмалар.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру кезеңі:
ІІ Өтілген сабақты қайталау:
1. Мәліметтер қоры дегеніміз не?
2. Реляциялық мәліметтер қоры дегеніміз не?
3. Мәліметтер қорын құру тәсілдерін айтыңыз және жаңа мәліметтер қорын
құруды көрсетіңіз.
4. МҚ негізгі объектілері және олардың қызметі.
5. Кесте құру тәсілдеріне тоқталыңыз, кесте режимінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I-тарау. Мәліметтер қоры - информацаялық жүйенің негізі
1(1( Информациялық жүйе және оның жіктелуі, мәліметтер қоры жайлы
жалпы түсінік
1(2( Мәліметтер қорын басқару жүйесі (МББЖ), мәліметтер қорының
негізгі типтері
II-тарау. Мәліметтер қорын оқытудың ерекшеліктері
Мәліметтер қорын оқыту әдістемесі.
Мәліметтер қорын оқытудың тиімділігі.
Әдістемелік талдаулар мен нұсқаулар
ІІІ – тарау. Тәжірибелік жұмыс
3.1. Мәліметтер қоры және ақпараттық жүйе
3.2. МҚБЖ ортасындағы оқушылардың негізгі жұмысы
3.3. Кесте құру, сұраныс жасау, есеп беру.
3.4. Мәліметтер қорын құру
Қорытынды
Әдебиеттер.
Қосымшалар.
Кіріспе
ҚР президентi Нұрсұлтан Әбiшұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында, яғни Қазақстан – 2030 бағдарламасына сәйкес қоғамның барлық
салаларында ақпараттандыру үрдiсi жүруде. Осыған байланысты барлық оқу
жүйелерiн, әсiресе орта мектептердi компьютермен жабдықтап қана қоймай,
программалау саласының iшiнде МББЖ-сiн оқыту қолға алынып отыр.
Әртүрлi құжаттар үшiн керектi ақпаратты табу үшiн, мамандарға үлкен
көлемдi мәлiметтермен жұмыс iстеуiне тура келедi.Осындай жұмыс түрiн
жеңiлдету үшiн мәлiметтер қорын басқару жүйесi төмендегiдей программалау
тiлдiрiмен, яғни – MS Access, FoxPro жүйелерiмен жұмыс жасайды.
Қазiргi уақытта әр түлi мамандықтың саласында, ойлауды және
интенсивтендiру жасалып, дербес компьютер негiзiнде жұмыс iстейтiн
автоматтандырылған жұмыс орындары осы МББЖ-нiң iшiндегi MS ACCESS жүйесiмен
жұмыс iстеу кең ауқымда таралуда.
Біз өмірде әр түрлі анықтамаларды (телефон желісі, теміржол, әуе
жолы, т.б.), каталогтарды (библиотекалық,өнеркәсіп өнімдері тізімін),
тізімдерді (студенттердің, оқушылардың, жыскерлердің, т.б., жиі қолданамыз.
Көрсетілген әрбір информация көзі объектілер жиынын анықтайды (абонент
телефоны, мектеп туралы ақпарат), сондықтан, жинақталған информацияның
ішінен ең керегін таңдап алу көп уақытты талап етеді. Ал керекті
информацияны құрастыру,жинақтау, жаңарту бұдан да қиын.осындай көрсетілген
жұмыстар қазіргі уақытта машина иығына артылып, өз шешімін тауып отыр.
Информацияны ЭЕМ кегімен ұйымдастыру әдістерінің жан-жақты таралған
түрінің бірі - Мәлiметтер базасын басқару жүйесі (МҚБЖ), яғни керекті
информацияның өңделу үшін ыңғайлы түрде сақталуы.
Мәлiметтер қорын ұйымдастыру үшін компьютерлік бағдарламалар бар,
оларды мәлiметтер базасын басқару жүйесі деп атайды.
Бұл мәлiметтер қорын басқару жүйесінің білім беру саласында да
тигізер пайдасы зор. Атап айтқанда математика сабағында мәлiметтер
базасының мүмкіндіктерін малімдер де, оқушылар да пайдалана алады.
Біздің өмірімізде орын алатын, қазіргі кезде өміріміздің көптеген
салаларында қолданылатын компьютерлердің мектептерімізбен үйлерімізге де
жылдам еніп бара жатқанын байқаймыз. Сондықтан біз осы машиналардың
балаларды оқытуға қандай әсерін тигізетіні туралы қызу даудың куәгері бола
аламыз. Әрине, компьютерлердің білім беру саласында да тигізер пайдасы
зор.
Мәлiметтердің педагогикалық банкісін сәтті қолдануды қамтамасыз ету
үшін, бізге практикалық дағдымен білім алу керек.
Қазіргі заманғы қылыстармен обьектілер массивтерінің негізгі
принциптерінің құрылымдарымен танысу бітіру жысымның басты мақсаты. Осындай
массивтер программалы аппаратты құралдармен бірге информациялық жүйе деп
аталатын жүйені құрайды.
Мәлiметтер базасының басқару жүйесiмен жұмыс жасаудың негiзгi
мақсаты:
1. Оқушылардың ойлау қабiлетiн арттыру;
2. Оқушыларға ақпараттандыру құралдарын, ақпараттық техналогияларды
меңгерту;
3. Оқушыларды өмiрге, еңбекке және бiлiмдерiн жалғастыруға даярлау.
Практикалық бөлiмде жасалынған дидактикалық материалдар төңiректiк
ауқымда жасалынған.
XXI ғасырдың әрбiр мұғалiмi мен оқыушысы компьютерлiк техналогия және
қарым-қатынас дегенiң не екенiн ұға бiлуi, тиiмдi пайдалана алуы, оның
iшiнде ақпарат қайда, қандай түрде екенiне қарамастан бiлiмнiң әр түлi
саласындағы мәлiметтермен мәлiметтерге қол жеткiзуi қажет.
Мектеп оқушылары мен бiз ұстаздар бәрiмiз бiр үлкен Ғаламдық ауылдың
тұрғындарымыз, сондықтан оның бiр бұрышындағы оқиға бәрiмiздiң өмiрiмiзге
әсер етедi.
Жұмыстың мақсаты – фактографиялық информациялық жүйемен танысып, Мәліметтер
қорының жұмысының принциптерімен танысу, мәліметтер базасының информациялық
жүйенің негізі болатынын көрсету, мектепте мәліметтер қорын оқытудың
ерекшеліктерін көрсету.
Осы мақсатқа жету үшін жүргізілетін жұмыстар:
1. Информациялық жүйе түрлерімен танысу.
2. Мәліметтер қорының жұмыс режимін сипаттау.
3. Қазіргі кездегі информациялық жүйе ерекшеліктерін сипаттау.
Ескерту.
Бұл жұмыста бұдан былай Мәлiметтер базасынын басқару жүйесі деген сөз
орнына қысқартылып МББЖ сөзі, ал Мәлiметтер базасы сөзі орнына қысқартылып
МБ сөзі жазылады.
I-ТАРАУ. МӘЛIМЕТТЕР ҚОРЫ – ИНФОРМАЦИЯЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ НЕГІЗІ
1. Ақпараттық жүйе және оның жіктелуі
Қазіргі заманғы құбылыстар мен объектілер массивтерінің негізгі
принциптері, құрылымдары программалы – аппаратты құралдар мен бірге
информациялық жүйені құрайды.
Информациялық жүйелерді шартты түрде фактографиялық және
документальды деп бөлуге болады.
Фактографиялық – информациялық жүйеде өмідегі барлық объектілер
туралы мәлiметтердің нақты мәндері тіркеледі. Бұл жүйеде объектілер туралы
барлық мәлiметтер алдын – ала белгіленген форматты компьютерге хабарланады.
Фактографиялық – информациялық жүйеде информациялардың белгілі бір
структурасы болады. Солар бойынша машина мәлiметтердің бірінен – бірін
ажырата алады. Сондықтан фактографиялық жүйе қойылған сауалға бірмәнді
жауап бере алады.
Ал, документальды – информациялық жүйелердің фактографиялық
жүйелерден біршама өзгешеліктері бар. Бұндай жүйелердің мәлiметтер базасын
белгілі бір структураға сәйкес документтер (статья, кітаптар, рефераттар,
т.с.с) және графиктік объектілер құрайды. Жүйенің мақсаты қолданушының
сұрауындағы шартты қанағаттандыратындай документтер тізімін береді.
Мәлiметтер қоры жайлы жалпы түсінік
Мәлiметтер деп, біз ЭЕМ-ның жадысында немесе ЭЕМ-ға енгізуге
дайындалып қойылған информацияларды түсінеміз.
Информацияларды дайындау оны жалпылау, кодтау және машинаның тіліне
көшіруден тұрады.
Мәлiметтерді өңдеу деп, мәлiметтер массивін түрлендірұді жүзеге
асыратын есептердің мәндестілігін түсінеміз .Мәлiметтерді өңдеуге
мәлiметтерді ЭЕМ-ға енгізу, қандай да бір параметр және сын бойынша
мәлiметтерді таңдау, мәлiметтердің құрылымын түрлендіру, мәлiметтерді ЭЕМ-
ның сыртқы жадысына орналастыру, есептің шешуінің нәтижесі болатын
мәлiметтерді шығаруды өзіне енгізеді.
Мәлiметтер комплексін шешу үшін мәлiметтерді өңдеудің өзара
байланысқан есептердің жүйесі құрылады.
Мәлiметтерді басқару деп, мәлiметтердi өңдеу есебiн жетiлдiре
қалыптастыру үшiн қажеттi мәлiметтердiң барлық операцияларының шеңберi
түсiндiрiледi. Бұл операцияларды қамтамасыз етушiлерге бөлуге болады,
мысалы, көшiру және жұмысшылар, бұлар МӨЕ-нiң қолданбалы бағдарламалармен
орындалады.
МӨЕ-нiң (Мәлiметердi өңдеу есептерi) шешiлуiнiң әдiстерiнiң дамуы 60-
шы жалдары мәлiметтер базасының ұғымының пайда болуына әкелдi, бұл
информатика саласының негiзi болды. Осы жерде Мәлiметтер базасы деп ненi
түсiнемiз? деген сұрақ туады.
Мәлiметтер базасы деп келесi шарттарды қанағаттандыратын мәлiметтер
жиынын айтады:
1. Жалпы есепке байланысты қойылған мақсатқа бағытталғандылық.
2. Өмiр шындығына қатысты әлдебiр облысты бейнелейтiн құрылымдылық шарты
немесе модельдiлiк.
3. Өзара байланыстылық.
4. Жинақталған информацияның басқа қолданбалы программалардан
тәуелсiздiгi.
Мәлiметтер базасы негiзiнде кейбiр пәндiк облыстардың өзара
байланысқан мәлiметтердiң мәндестiгi, бұл ЭЕМ-нiң жадысында сақталады және
бұл мәлiметтер есептердi шешуге қолдануды ұйымдастырылғаны айтылады.
Мәлiметтер базасың ұғымына байланысты кейбiр нақты жағдайларды
көрсетейiк.
1. Мәлiметтер базасын сақтау үшiн қандай жады жарамды?
Бұл жады келесi қасиеттердi меңгере алуы керек:
I. МӨЕ-нiң мiндеттерi ккөбiнесе қайталана шешiледi, мұнда бiр есептiң
шешiлуi кейбiр жаңдайларда басқа есептерге берiлген iзделiндi бола
алады.
Бұл жағдайларда мәлiметтер базасы мәлiметтер банкы рольiн атқара
алады, мұнда берiлген облыстың есептерiн шешу үшiн пәндiк информация
жинақталады. Сондықтан, мәлiметтер базасыың берiлуi тұрақты сақталсын және
олардың бар болуы жәе сақталуы ЭЕМ-нiң күйiне тәуелдi болмауы керек. Бұдан
басқа информацияның мәлiметтер базасында бағалы болғандықтан жадыға
информацияны сақтаудың сенiмдiлiгiнiң жоғары болуы талап етiледi.
II. Мәлiметтер базасының жадысы өте кең көлемдi болуы керек және
мәлiметтер базасының өмiр сүру процесiнде кеңейтуге мүмкiндiк болуы
керек.
III. МБ-сында қолданылатын информациялардыiздеу методы мәлiметтерге тура
қатынасты талап етедi. Қазiргi уақытта тiзiлген қажеттiлiктерге көп
мөшерде магнит дискiсiндегi сыртқы жады қанағаттандырады, қазiргi
МБ-ның көпшiлiгi дискiде сақталынады.
Магнит лентелерындағы сыртқы жады МБ-ның көшiрмесiн түсiру үшiн
қолданылады.
МБ-сын қолдану процессiнде, мәлiметтер керектi мөлшерде ЭЕМ-нiң
оперативтi жадысында есептелiнедi, мұнда олардың қажеттi өңдеуi өтедi.
ЭЕМ-нiң ақпаратты құралдарының дамуы негiздерiнде МБ-сын сақтауға жаңа
м8үмкiндiктер пайда болуда. ЭЕМ-ны оперативтi жадысының тез арада көлемiнiң
ұлғаюына байланысты оперативтi жадыға барлық мәлiметтер базасын қосымша
санауға жиi мүмкiндiктер туады, бұл мәлiметтердi өңдеудiң жылдамдығын
арттырады. Бұдан басқа соңғы уақытта электронды дискiде информацияны көп
уақыт сақтауға мүмкiндiк туды.
Мұндай құрылғылар жоғары жылдам қозғалыстарды меңгередi.
II. Базалардың бiркелкi мәлiметтерi көптеген қолданбалы
есептердi шешуге қолданылады. Осымен МБ-сын басқа кез-келген ЭЕМ-ның сыртқы
жадысының мәндестiгiнен айырмашылығы бар. Бұдан басқа, мәлiметтердiң
массивi әртүрлi тәсiлдермен табылады немесе мәлiметтердiң жекелеме
көрiнiстерi көптеген әртүрлi пайдаланушылармен бiрге қолданылады.
III. Мәлiметтер базасы сыртқы әлемiнiң кейбiр пәндiк
облыстарымен информациялы моделi болады. Мұнда, объектiнiң қасиеттерi және
мiнездемелерi туралы мәлiметтер сақталады. Шынында сыртқы әлемде объектiлер
өзара байланысқан, ал МБ-сында бұл байланыстар бейнеленедi.
Сонымен, МБ-сында барлық мәлiметтер байланысқан.
Мәлiметтердi ұйымдастырудағы қажеттiлiктер.
МБ-сын жақсы құрастыру тек қана оның ұйымдастыруындағы кейбiр
қажеттiлiктердi орындағанда жүзеге асады. Мұндай қажеттiлiктерге мыналарды
енгiзуге болады:
1. Мәлiметтердi бiрге қолдану.
2. Бiрдей базаның мәлiметтерi бiрнеше пайдаланушылармен қолданыла
алады. Мұнда әрбiр пайдаланушы бұл мәлiметтердi өзiне ыңғайлы түрде
алуы қажет. Бiрдей мәлiметтердi бiр мезгiлде әртүрлi пайдаланушы
қолданған кезде мәлiметтер базасына аздаған ыңғайлылықтар туғызу
керек.
МБ-сының кеңейтiлуi.
МБ кеңеюге қабiлеттi болуы керек, бұлар мыналар негiзiнде болады:
1. Бiр типтi мәлiметтердiң сандарын арттыру.
2. МБ-сына жаңа типтес объектiлердi немесе байланыстың жаңа типi
енгiзiледi, сабақ пәнi және студент объектiлерiнi4 арасына
баға байланысты енгiзiледi.
МБ-мен жұмыстың қарапайымдылығы.
Мәлiметтердi өңдеу күрделi жүйенiң және шығарушының жағдайында, МБ-сның
мәлiметтерiмен қарапайым жұмыс iстеу маңызды орын алады.
1. Мәлiметтердiң құрылысы логикалық және анық болуы керек
2. Мәлiметтерге тиiмдi оерация анық және жақсы сызылған функциялрмен
меңгерiлген.
3. Көп еңбектi қажет етпей, әртүрлi қамтамасыз ету операциялары
орындайды (көшiру, базаны кейту және т.б.)
Мәлiметтер қорымен жұмыс iстеудiң қарапайымдылығы программалауға
кететiн уақатты қысқартады, жүйелердi кейiнге қалдыру және пайдалану, сол
сияқты оларды құрастыру үшiн аздаған мамандықты қажет етедi.
МБ-сының ену үнемдiлiгi.
Үнемдiлiк деп, мұнда мәлiметтерге оперативтi жадының алатын көлемiнiң
шектеулiлiгi кезiндегi ену жылдамдығы түсiнiледi.
МБ-сына ену үнемдiлiгi өте қажет. Қазiргi уақытта мәлiметтер
базасына ең қажеттiсi тұйықтық және тәуелсiздiк қажеттiлiктерi болады.
МБ-сының тұйықтығы.
МБ-сының тұйықтығы деп, оның жұмысқа дайындығы түсiнiледi. МБ-
сының тұйықтығы – қиын ұғым, көптеген аспектiлерден тұрады.
Кейбiреуiн көрсетейiк:
1. Физикалық тұйықтығы, мәлiметтер үлгiсiнiң әдептiлiгi және магниттi
тасушылардағы информациялардың сақталуы .
2. Логикалық тұйықтық , бұл базада мәлiметтердiң сөзге қарсы келмеуi
түсiнiледi.
3. Мәлiметтердiң маңыздылығы немесе заттардың нақты жағдайына
мәлiметтердiң сәйкес келуi.
МБ-сының тұйықтылығын жоғалту ЭЕМ-ның аппаратурасының жұмыстан
шығуына программамен қамтамасыз еткендегi қателiк, дұрыс емес енгiзудiң
технологиясы және т.б болады. Сондықтан базалардың тұйықтығын қамтамасыз
етуде нақты көлемi өте қиын.
Мәлiметтердiң бағдарламаға тәуелсiздiгi
Мәлiметтердi өңдеудiң кез-келген жүйесi үзiлiссiз дамиды-жаңа
мiндеттер бар нәрселер жаңарады, жаңа есептегiш техника және операциялық
жүйелер пайда болады. Мұндай жүйенiң дамуы бiрiншiден , мәлiметтер
құрылысын модификациялауда түсiнiледi. Дiрақ-та жалпы жағдайда, мәлiметтер
құрылысыын модификациялау, осы мәлiметтердi өңдеудiң қолданбалы
бағдарламаларына әсерiн тигiзедi.
Мәлiметтердiң тәуелсiздiк принципi әртүрлi модификациялау кезiнде
мәлiметтер базасын кеңейту және қайта ұйымдастыруда бар қолданбалы
бағдарламаларға өзгерту енгiзудi қажет етпейдi.
1.2. Мәлiметтер қорын басқару жүйесi (МҚБЖ)
Бiздiң сөз етiп отырғанымыз мәлiметтердiң компьютерлi базасы жайлы
болғандықтан, бұдан мәлiметтермен жасалатын барлық жұмввыс программа
көмегiмен болады. Әртүрлi программалар берiлген мәлiметтердi әртүрлi
көредi, әртүрлi жағдайда қолданады. Бiрнеше қолданушы бiр-бiрiне кедергi
келтiрмей, өздерiне қажеттi информацияларды, мәлiметтердi алу үшiн
мәлiметтер базасын басқару жүйесiн пайдаланады. Олар мәлiметтер базасымен
жасалатын барлық жұмыстарды қамтамасыз ететiн программалар: құру,
мәлiметтер базасын көптеген қолданушылармен қолданудан құралады.
МББЖ-нiң шешетiн мiндеттерiне тоқтала кетейiн.
МҚ-сын құру үшiн, онда әрине қандай мәлiметтер сақталатынын және
қандай типте болатынын анықтап алу қажет. Бұдан басқа қаазiрi
компьютерлердiң информациялық сиымдылығы, мысалы кiтапхана каталгтарына
көптеген есе үлкен болғаанымен де шексiз емес. Сондықтан мiндеттi түрде
басынан бастап мәлiметтердi сақтау көлемiн шектеу керек. Бұл үшiн
информацияның әрбiр элементiне нақты ұзындық беру керек . Осындай
қасиеттердi сипаттау үшiн мәлiметтер базасының басқару жүйесiнiң өзiндiк
тiлi қолданылады. Ол тiлдi мәлiметтердi сипаттау тiлi деп атайды.
Мәлiметтердi сипаттау тiлiнен басқа МҚБЖ мен коипьютердi қолданушының
арасындағы қатысты сипаттайтын басқа да тәсiл бар , онда программа
мәлiметтердiң әрбiр элементiнiң типi, өлшемi және атына байланысты сұрақтар
қояды, ал қолданушы осысұрақға ЭЕМ – мен диалог түрiнде жауап қайтарады.
Мәлiметтердiң жалпы сипаттауын метамәлiметтер деп те атайды.
МҚБЖ–нiң келесi мiндетi компьютер жадысына мәлiметтердi енгiзумен
қамтамасыз ету немесе басқа мәлiметтер базасын жүктеу.
Бұл этапта МҚБЖ–сi енгiзiлетiн информацияның дұрыстығына бақылау
жасауды жүзеге асырады. Мысалы, мәлiметтердi типi бойынша тексеруге болады.
Егерде санның орнына әрiп енгiзетiн болсақ, программа оны жадына жiбермейдi
және дисплей экранына сәйкесiнше хабарын шығарады. Кең көлемдi мәлiметтер
базасын жүктегенде, бұл iс өте қажет, себебi олар енгiзуде кеткен
қателiктердi ерте бiлуге көмектеседi. Енгiлген информацияны компьютер
жадына орналастыруды, мәлiметтер базасының схемасы мен элементтер
бейнесiнiң көмегiмен МББЖ басқарады.
МҚ-сын пайдалануда қолданушының алдына қандай міндеттерпайда болады?
Ең басты міндеті МҚ- сын жаңарту немесе ескірген мәлiметтерді жаңамен
алмастыру, яғни жаңа информациялармен толықтыру. МБ-ның бұл міндетін реттеу
ісінде де МББЖ шешуге көмектеседі. Содан кейін қолданушы мәлiметтердің
барлықсақталып тұрғандарын тек сол кезде қажеттілерін таңдап алуға
ұмтылады.
Өз сұпанысымен ол МҚБЖ-сін ұсынады. Бұл үшін сұрақтардың арнаулы
тілдерін қолдануға болады, олар өмірдегі тілдерге жақындау немесебасқа
құралдар қолдануға болады, қайсысы керекті информацияны таңдау ісін кеңейте
түседі.
Егер мәліметтер базасын бір мезгілде бірнеше адам қолдана алса, онда
МББЖ-сі олар бір-біріне кедергі жасамау мәселесін реттеп отырадi. Бұдан
басқа, МҚБЖ-сі машина істеп шыққанда ақпарптты сақтай білу керек. Бұл
есептер шеңбері мәлiметтер базасын толық қамтамасыз ету деп аталады.
Сондықтан алынған дарактер негізінен қандайда бір өңдеуге ұшырайды. Мұндай
өңдеудің ең көп қолданылатын түрі сортқа бөлу. Мысалы, сандарды кемімелі
немесе өспелі деп, ал символдардың жолын әріптермен сорттауға болады. Кей
кезде бүтіндей блоктардынемесе элементтердің бірігуін шығаруға тура келеді.
МҚБЖ – сі мұндай өңдеуді қамтамасыз етуі керек. Соңында алынған
информацияны ыңғайлы және көрнекті түрде ұсынуға болады. Бұл дегеніміз
график, цифрлы мәлiметтері бар диаграмма немесе кестелер болуы мүмкін.
Кестелерді немесе графиктерді дисплей экранында жүргіліледі. Осындай
процедураларды МББЖ-нің құрамына кіретін санақ генераторы орындайды.
Барлық осы айтылғандардан бізде екі жақты пікір қалыптасады. Бір
жағынан қазіргі кездегі МҚБЖ – сін қолдану өте жеңіл көрінеді, ал екінші
жағынан - мәліметтер базасын қиын құрылымды етіп құра білу керек. ОЛ үшін
бірнеше арнайы тілдер мен МҚБЖ-нің ішкі жүйесін меңгеру қажет. Бірақ
мәліметтер базасын үлкен ЭЕМ үшін, коллективті адамдар үшін құралғанын ашу
керек. Бірінші жағдайда МҚ-рын құру өте ауыр болады және оны программистер,
өңдеушілер құрады. Ал, екінші жағдайда, МҚ-рын өңдеуде әдетте едәуір
қарапайым мақсаттар талап етіледі. Сондықтан мұнда қарапайым құралдарды
қолдануға болады.
Олар программасыз қолданушының барлық қажеттілігін өтей алуы керек.
Мұндай жүйелердің мүмкіншіліктері соншалықты аз емес. Осындай жүйе болса
мынандай мәліметтер базасын құруға болады. База құру кезінде уақыт
қысқарады. Канцелярлық жұмыстың негізгі бөлігін ЭЕМ-дер көмегімен жүзеге
асыруға болады. Онда әрине МБ-сының тигізер пайдасы зор.
МҚБЖ-сі келесі әрекеттерді орындауғ мүкіндік беретін программалар
пакеті:
1. Қолданушының тілдік құрылымдарымен қамтамасыз ету және мәліметтерді
басқаруға мүмкіндік беру.
2. Мәліметтердің логикалық моделін құптау.
3. Мәліметердің толық сақталынуы, мәліметтерді қорғау және оларды
өңдеуге мүмкіндік беру.
МҚБЖ-нің қолдданылу түрлері олардың моделімен тығыз байланысты.
Практикада келесі модеьдер анықталған: сеттік, иерархиялық және реляциялық.
Практикада кең қолданылатын реляциялық мәліметтер базасы. Реляция – қатынас
сөзінен шыққан.
МҚ-ның құрылымы
Өзіндік мәлiметтер базаңды құру үшін , ең алдымен ол базаның қандай
элементтерден тұратынын анықтап алуымыз қажет. Мысалы, егер біз математика
немесе физика формулаларыныің анықтамалылығының кқшірмесін құрғымыз келсе,
онда әрине оған: алгебра, геометрия, мат. анализ, және т.с.с.бқлімдерді
енгізіміз. Бұларды белгілі бір жазбаға біріктіере отырып, блин, олар
арасына анықталған байланыс орнатамыз. Осындай байлыныстардың болуы
мәлiметтер базасынын құрылымын анықтайды.
Қолданушының көп бөлігі компьютерде жқмыс істеуді бастағанда алдымен
текстік файлдармен жұмыс істеуге машықтанады. Бірінші этапта компьютерді
қолайлы интелектуалды жазу машинкасы ретінде қолданады. Бірақ дәл осы кезде
төмендегідей элементтерден тұратын примитивті информациялық жүйенің ойлай
білмеген:
А) текстік редакторды текстерді манипуляциялау инструмент ретінде
Б) текстік файлдар тобын өңдеу объектісі ретінде қолданған.
Келесі этапта адамдар текстік файлдарды амбарлы кітапша ретінде
әртүрлі жазба мәлiметтерін сақтау үшін пайдаланды. Мысалы, өзінің
кітапханасының каталогы, адрестер, басқарма аттары, ауру тарихын, телефон
номерлерін т.с.с.
Осындай амбарлы кітапшаларды мәлiметтерді көрсету мен орналастыруды
қолданушы өзі ойлап табады. Сонда біздің қарастырып отырған текстік файлдар
құрылымданған информацияларға жатады. Осыларға қарап біз информациялық
жүйенің анықтамасын толық та нақты түрде тұжырымдай аламыз.
Информациялық жүйе деп белгілі әдіспен структараланған мәлiметтер мен
мәлiметтер сақтау үшін құрылған ақпаратты – программалы құралдар жиынын
айтамыз. Информациялық жүйелердің мақсатымәлiметтерді объектілір арасында
байланысорната отырып өңдеу. МБ-сы теориясында мәлiметтерді әдетте атрибут
деп, ал объектілірді - маңыз деп атайды.Объек, атрибут және байланыс –
информациялық жүйенің фундаменттеальды түсініктері.
Объект – аты болатын және объектілірдің бір-бірінен айырмашылығы
болатын зат. Кейде белгілі бір объекті үшін бір ғана мәлiмет бірнеше мәнге
ие болады. Мысалы, бір ғана фирма әртүрлі тағамдар өндіреді. Бұндай
мәлiметтер қайталанушы топ деп аталатын топ құрайды.
Қарапайым екі өлшемді құрылым
Мәлiметтерді таңдап алғанда осы мәлiметтерді қосып қою керек жүйеге
бұл мәлiметтің нақты атауын анықтау керек. Ескі жүйелерде ұзындығы мен
атауынын құрылымына қатаң шектеу қойылған. Мысалы, өте кең тараған DBASE
типті МББЖ – сінде мәлiметтің атын 10-нан артық емес жазба латын
әріптеріменбелгіленген. Көптеген жаңа жүйелерде мұндай шектеу жойылды.
Сөйтіп біз қазіргі кезде мәлiметтер атауының қысқартылған түрінде және
қалыпты атауында пайдалана аламыз. Бұдан басқа да, қолданушы мәлiметтердің
типін анықтап , информациялы жүйеге хабарлай алады. Мысалы, текстік типті,
сандық типті, тюс.с. обьект және мәлімет ұғымдарымен толық танысып
алғаннан кейін, енді біртекті обьектілер жиынын құра алуға және
мәліметтерін құрылымдауды үйрену қажет.
Реляциялық бағыт дегеніміз не?
Мәліметтердің кез келген құрылымын қарапайым екі өлшемді кестеге
түрлендіруге болады. Мұндай түрлендіруді машинаға да, машинаны қолднушыға
да қолалы болары сөзсіз. Қазіргі заманғы информациялы жүйелердің
көпшілігінің осындай каестелермен жұмыс істейтінін айта кету орынды.
Екі өлшемді кестеден татын мәліметтер базасын реляциялы МБ деп
атаймыз.
Реляция сөзі ағылшын тілінен алынған relation- қатынас дегенді
білдіреді. Реляциялық бағыттың басты мақсаты кез келген құрылымды кестені
екіөлшемді кесте түріне келтіру.
Реляциялық мәлiметтер базасының теориясы өте күрделі математикалық
пән. МБ-ның негізгі терминологиясы сипаттау дәрежесіне (теория немесе
практика), МББЖ-не және оқырманның категориясына байланысты.
Терминологияны мына кестеден көрсетейін.
Кесте 1
МБ теориясы Реляциялық МБ Біздің келісім
Қатынас (Relation) Таблица (Table) Кесте
Кортеж (Tuple) Жол (Row) Жол
Атрибут (Atribute) Баған (Column) Өріс (Field)
Бірақ- та бұл таблицаға қосарымыз да бар.
1. МБ-ның теориясында Атрибут терминімен қоса (кейде бұл терминнің
орнына) Домен (domain) атрибута сөз тіркесі қолданылады. Домен-
берілген атрибуттың қабылдайтын мәндерінің жиыны.
2. Кесте жолын көбінесе жазу (record) деп те атайды.
Сонымен реляциялық МБ-ның негізгі ұғымдарына тоқталып өтейін.
1. Реляциялық МБ-сында кез келген мәлiметтер жиынтығы екіөлшемді кесте
түрінде берілген.
2. Әрбір кесте белгіленген мөлшерде жолдан және бірнеше бағаннан
тұрады. Бағандардың сипаттамасын кестенің макеті деп атауға
қабылданған.
3. Әрбір баған нақты мәлiметтерді көрсетеді.
МҚ тілінде бағанды өріс деп атау қабылданған және әрбір өріс үшін
мыналарды анықтап алу қажет:
а) Өрістің бірегей аты;
б) Өрістің типі;
в) Қосымша мінездеме.
4. Кестенің әрбір жолы компьютердің тілінде жазу деп аталады. Жазулар
дегеніміз мәлiметтер базасындағы информацияның негізгі бірлігі. Жүйе
жазуларды реті бойынша нөмірлейді: 1,2,...,n. Кетедегі өріс санына
қарағанда МБ-ның пайдаланылуы кезінде жазулар саны ауысып отырады.
Өріс санын, атын, типін де өзгертуге болады, бірақ оны кесте макетін
өзгерту операциясы арқылы іске асыру керек.
5. Әрбір өріс бірнеше кестеге де кіре алады.
Информацияны кодтау
Информациялық жүйеде атау мен қатар олардың цифрлық және әріптік
белгіленулері қолданылады. Бұл белгіленулерді код деп атайды. Бұл кодтарды
қолданбай-ақ қоюымызға да болады, бірақ б жағдайда көптеген жағдайларда
туындайды.
Біріншіден, енгізілген информацияның көлемі ұлғаяды. Екіден, бір атты
адамдар әртүрлі теріп алады, бұл жағдайда машина шатасып қалады. Сондықтан
көптеген өріс үшін оның цифрлық немесе әріптік кодын енгізеді. Сонымен
қатар мәліметтер базасына осындай кодтар жазылған кестені де енгізеді.
SLOVKAT деген сөзді мысалға алатын болсақ, мәліметтер базасында сөздіктің
басқа кестелерден еш өзгешелігі болмайды. Сөздікте тек атауын ғана емес,
сонымен қатар басқа да белгілі міметтерді көрсетуге болады. Кодтың
бірмәнділігі мәләметтердің мүмкін мәндеріне тәуелді болады. Мысалы, жоғарғы
оқу орындарының аббревиатураларын код ретінде алуға болады. Сондай-ақ, код
ретінде М және Ж сияқты айқын аббревиатураларды да алуға болады.
Информациялардың көптеген түрлері үшін мемлекеттік классификаторлар бар
болад, осыларды барлық жерде қолдана алады. Ал, басқа жағдайларда кодты өз
еркімізбен ойлап табуға тура келеді.
Қазіргі кездегі жүйелерде мәлiметтерді автоматты түрде кодтау
қарастырылған. Кестедегі әрбір жазудың алғашқы кілті болуы қажет. Яғни, ол
осы жазудың тек қана осы жазудың мағынасын бірмәнді анықтайды. Кілт бір
немесе бірнеше өрістен тұрады. Мысалы, телефон анықтамалығында алғашқы кілт
телефон номері болады.
Алғашқы кілт екі қасиетті қанағаттандыруы қажет:
Жазудың бірмәнді идентификациясы, яғни жазу кілттің мағынасын толық
ашуы керек.
Артықтықтың болмауы: кілттен ешқандай өрісті алып тастауға болмайды. Кесте
маңындағы алғашқы кілттің әрбір мәні уникальды болуы керек. Қарама-қарсы
жағдайда бір жазуды екіншісінен айыру мүмкін болмайды.
Информациялық жүйелердің ең қарапайымы және атақты жүйелердің бірі
мамандармен басқару жүйесі. Бұл жүйеде негізгі кестенің әрбір жолы белгілі
бір адам туралы мәлiметтерді сақтайды – фамилия, аты, туған күні, ұлты және
т.б. Кейде тәжірибесі аз қолданушы бұл таблицаның алғашқы кілті ретінде
Ф.И.О. өрісін көрсетеді. Бұл әрине дұрыс емес. Әрбір үлкен мекемелерде
бірдей аты-жөні бар 2 немесе 3 адам болуы мүмкін. Сондықтан бұндай
кемшіліктер информациялық жүйенің құндылығын жояды. Бұл мысалдан фамилияның
ешқашанда алғашқы кілт бола алмайтынын көреміз. Алғашқы кілтті көрсету –
объектінің бірінен екіншісін айыра білудің бірден бір жолы болып табылады.
Осы жерде мынадай сұрақ туады:
Неге біз алғашқы кілт дейміз? Кестенің екінші кілті деген де бола ма?
Ия, алғашқы кілттен басқа кестенің қарапайым кілттерін біз екінші
кілт деп атаймыз. Кестенің алғашқы кілті біреу ғана болады, ал қарапайым
кілттері бірнешеу болуы мүмкін. Кілттер кестені ретке келтіру үшін
қолданылады. Информацияның ақиқаттығы
Кестелердің толтырылуы мен машинаға енгізілуін адам жүргізетін
болғандықтан, мәлiметтердегі қателіктер тіпті ережесі болып табылады.
Сондықтан кез келген информациялық жүйе осы қателіктерді түзетуге арналған
құралдарға ие болуы керек. Біз кестедегі және әртүрлі кестелередегі бірімен
бірі логикалық байланысты.
Логикалық өзара байланыстылықтың бұзылуы – бұл информациялық жүйе үшін
құрылған формальды логикалық бақылаудың аппараты арқылы табылған
мағынасының логикалық қателігі болып табылады. Бұдан басқа нақты
информациялық жүйе өзіндік бақылау құралына ие болады.
Қазіргі заманғы МҚБЖ-сінде мәлiметтердің бүтіндігін қолдайтын
құралдар бар, олар дұрыс емес коды бар бағанмен жұмыс істеуге мүмкіндік
бермейді.
Сондай-ақ, қазіргі кездегі информациялық жүйелерде шартты түрде
көрсетіп қоюға болады. Яғни, бұл шарт бірнеше өрістердің мәндерін
қанағаттандыруы керек. Мәлiметтердің мағынасынан кететін қателермен жұмыс
өте күрделі болып табылады. Мысалы, арифметикалық қателіктер кетуі мүмкін.
Арифметикалық қателіктерді жөндеудің бірнеше құралдары қолданылады. Олар
бірінен бірі сенімділігімен, жұмыс істеу сиымдылығымен ажыратылады.
Информацияны іздеу және іріктеп алу
Біз мәлiметтердің электрондық көрсетілуін қарастырдық. Бұдан басқа,
машинаның арифметиканың төрт амалын орындай алатынын білдік, яғни оның
сандық мәлiметтердің берілген мәндерімен әртүрлі формула арқылы есеп
жүргізе алатынын байқадық. Бірақ, информациялық жүйе қызметі берілген
формула бойынша механикалық есеп жүргізумен шектеліп қалмайды. Тіпті
көптеген жүйелер есеп жүргізуге арналмаған, мысалы телефон анықтамалығы,
функциялар қасиеттері, т.с.с. Информациялық жүйенің негізгі
функцияларының бірі информацияларды іздеу мен іріктеп алу.
Информациия іздеу дегеніміз не?
Мысалы, біз кітапханадан бір жазушының кітабы туралы
мәлiметтер тапқымыз келедіі делік. Біз алфавитті каталогқа келіп, егер
жазушының фамилиясы Ибрашев болса. ''И'' әрпіне арналған қорапшаны тауып
алып, оның ішінен Ибрашев деген фамилиясы бар бірнеше карточканы тауып
аламыз немесе бұл кітапханада Ибрашевтің кітабының жоқ екендігіне
козіміз жетеді. Алдын ала іздеудің критериі мен облысын аннықтағанмен бұл
операцияның қандай да бір алгоритм і болады. Кейде бұл есепті қиындатуға
да болады. Мысалы, Ибрашевтің ''Рауан'' баспасынан шыққан кітабыніздеу
қажет болсын. бұл жағдайда әрбір карточкадан фамилиясын ғана емес
баспасын да оқу керек болады.
Егер бізге қандай да бір анықталған жанрдағы кітапты табу керек
болса, біз алфавиттік каталогтан емес, карточкалары тарихи романдар болек,
драмалар, детективтер болек орналасқан жүйелік каталогтан іздейміз. Бұл
мысалмен біз тек есептің жалпы қойылуын белгілейміз.
Қазіргі кездегі информацияларды іздддеу мен іріктеп алу
соншалықты әртүрлі, тіпті оларды санау ғана емес, классификация жасаудың
озі қиынға соғады. Ол үшін информациялық жүйенің пәндік облысы
шекарасындағы
кез келген сұраққа жауап бере алу керек.
Мәлiметтерді іздеу мен іріктеп алу4 үшін информациялық
жүйелерге бірімен-бірі тығыз байланысты екі есепті шешуге турра келеді:
I. Кестенің кез келген жолын оқығанда информациялық жүйе осы жолдың
құрылған сауалды қанағаттандыратынын анықтау қажет.
II. Егер кесте оте үлкен болмаса, жүйе ешқандай уақыт олтірмей барлық
жазуларды алуына болады.
Бірақ-та, егер кесте мың, жүз мың жазулардан тұрса, қарапайым
іріктеу компьютердің озінде оте коп уақыт алуы мүмкін. Басқа созбен
айтқанда информациялық жүйе кестенің барлық жазуларын қарастырмай-ақ
озіне қажетті информацияны табу қажет.
MS Access-те фильтерде, SGL-де қолданылады. Озімізге қажетті
жазуды жазуды жүйе тезірек тауып алу үшін, кестені кемуі бойынша немесе
өсуі бойынша реттеп алу керек.
Бұл дегеніміз не?
Қарапайым жағдайды қарастырайық: кесте алғашқы кілттің мәнініңөсуі
бойынша реттелген, мысалы телефон анықтамалығ – телефон номері бойынша
реттелген. Бұдан бізге телефон номері 63-42-22 болатын адам туралы мәлiмет
алуымыз керек болсын, кесте 526 жолдан тұрады делік. Бұл дегеніміз жүйе
кілттің мәнінің, яғни телефон номерлерінің өте сирек екенін, анықтамалықта
барлығы 526 жазу бар екенін біледі.
Алдымен жүйе кестенің орта жолына көз салады және 263-ші жазуды
оқиды. Мұнда 3 жағдай болуы мүмкін:
1. Бұл жазудағы телефон номері ізделінді телефон номеріне тең болса,
онда жазу бірден табылады.
2. Номер ізделінді номерден үлкен болса, онда ізделінді телефон
кестенің төменгі бөлігінде жатады.
3. Номер ізделінді номерден кіші болса, онда ізделінді телефон кестенің
жоғарғы бөлігінде орналасады.
Келесі жазу кестенің төменгі және жоғарғы бөлігінің орта шенінен
алынады. Осылайша алдыңғы үш жағдай қайталанады. Сөйтіп жүйе бірнеше рет
операцияны қайталап, ізделінді номерді табады немесе бұл номердің кестеде
жоқ екеніне көз жетеді.
Бұл өте қарапайым әдіс және ол екілік деп аталады. Кейбір жағдайларды
кілтттің мәні кестеде бірегей болмауы мүмкін.
Мысалы, фирма қызметкерлерінің тізімі әртүрлі кілт бойынша реттелген
табельдік номерлері бойынша, еңбек ақылары бойынша, мамандығы бойынша және
т.с.с.
Реттеу кілті бірнеше мәлiметтерден тұрады. Сұрыптау кілті бірнеше
мәлiметтерден тұрған жағдайда, сұрыптау ретін нақты анықтап алуымыз қажет.
Информациялық жүйеде жазуларды қалай реттеуге болады?
Ереже бойынша кестеге тиіспей ол үшін арнайы мәлiметтер массивін
құрады, оны индекс деп атайды.
Индекс-кілттің мәні бойынша реттелген кесте жолына нұсқаулар жиыны.
Бұл жиынның әрбір элементі екі бөлімнен тұрады: кестедегі жазулардың реттік
номерлері және сұрыптау кілттің мәні.
Іздеу принципі мына түрде болады: алдымен жүйе индекстің қажетті
элементін табады, содан кейін – номері бойынша кестенің ізделінді жазуын
оқиды. Әртүрлі жүйелерде индекстер әртүрлі құрылады. Мысалы, dbase типті
МББЖ индекс – жеке индексті файл, ал қазіргі заманғы жүйелерде индекс
мәлiметтер тбазасы файлының бөлігі болып табылады.
Мәлiметтердің негізгі типтері
Енді информациялық жүйе жұмыс істейтін мәлiметтердің типтерін сипаттап
өтейін.
Текстік мәлiметтер. Әрбір текстік мәлiметтердің мәні кез келген
алфавитті-цифрлы символдар жиынын құрайды. Информациялық жүйеде текстік
мәлiметтер фамилиялар, адамдардың қызметтері, фирмалардың аттары, т.с.с
бола алады. Дербес жағдайда текстік мәлiметтер қандай да бір файлдың аты
болуы да мүмкін. Мысалы, кейбір жүйелерде келісім бойынша телефон
анықтамалығына кішігірім ұзындықтағы текстік өріс қосуға болады және бұл
өріске графиктік файлдың атын жазуға болады. Дисплейден анықтамалықты
қарастырып және сәйкес пернені басу арқылы, экраннан объектінің фотосын
аламыз.
Сандық мәлiметтер. Осындай типтегі мәлiметтер атрибуттарды көрсету
үшін қолданылады. Сандық мәлiметтер қосымша сипаттамаларға ие болады.
Мысалы, бүтін сан 2 байт, жылжымалы нүктелі сан 4 байт және т.с.с. Бүтін
және бөлшек бөлікті әдетте нүктемен енгіземіз.
Мерзім және уақыт типті мәлiметтері. Мерзім типті мәлiметтер қандай да
бір белгілі машина форматында беріледі. Мысалы, ДД.ММ.ГГГГ.
Бірінші рет көргенде – бұл текстік мәлiметтердің дербес жағдайы. Бірақ
та информациялық жүйеде мерзім типті мәлiметтердің бірқатар ерекшеліктері
де болады. Біріншіден, жүйе қатаң қадағалау жасауға мүмкіндік алады.
Екіншіден, қандай да бір мемлекеттің дәстүріне тәуелді мерзім форматын
автоматтандыруға мүмкіндік туады.
Логикалық мәлiметтер. Мәлiметтердің бұл типі мына екі қарама-қарсы
мәннің біреуін алады: TRUE немесе FALSE. Оның мәндері ия немесе жоқ,
ақиқат немесе жалған. Логикалық типті қарама-қарсы мәннің бірін
қабылдай алатын атрибуттарға қолдану қолайлы. Информатикада логикалық
мәлiметтердің маңызы зор, оның айнымалыларымен электронды кестеде
қолданылуымен танысқанбыз.
OLE объектісінің өрісі. Бұл өте қызықты тип. Мұндай мәлiметтердің мәні
кез келген OLE объектісі, бұлар өзіміздің компьютерімізде болады (графика,
дыбыс, видео). Дербес жағдайда, телефондық анықтамалыққа адамның фотосын
ғана емес, оның дауысын және жүрісін де енгізуге болады.
Қолданылатын типтер. Көптеген жүйелерде қолдануға мәлiметтердің
өзіндік типін анықтау керек болады: мысалы, “апта күндері”, “адрес” және
т.с.с. Дербес жағдайда текстік мәлiметтердің мәні бос аралықтардың жиынтығы
болады, ал сандық мәлiметтердің типі-нольдер болады. Егер кестеде ешқандай
ақпарат енгізілмесе, онда мәні бос (NULL) болады. NULL-ды нөльмен
алмастыруға болмайды. Көптеген жүйелерде қолданушыға қандай да бір объекті
үшін мәлiметтердің жоқтығын белгілеу өте маңызды.
IІ-ТАРАУ. МӘЛIМЕТТЕР ҚОРЫН ОҚЫТУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Мәліметтер қорын оқыту әдістемесі.
Бұл тақырыпқа оқушылардың қызығушылығын арттыру үшін МҚБЖ – нің қиын
әрі жеңіл меңгерілетін жақтарын көрсеткен дұрыс, мысалы, калькулятор
режиміндегі диалогты есептеу. Диалогты мәзір программаларды пайдалану
оқушыларға жеткілікті түрде әртүрлі және қуатты әрекеттер. Тұтасымен
алғанда материал өте көлемді, әрі күрделі. Егер орта ағылшын тілін білетін
болса және бұған дейін формальды логика элементтері өтілген болса, онда
қызықты іздеу сұрақтарын құру қиын.
МҚБЖ - калькулятор. МҚБЖ-нің негізгі арналған мақсатына қарамастан,
барлық айнымалыларды беру (выдать все переменные), DISPLAY MEMORU
командасы ортаны өте ыңғайлы калькуляторға айналдырады. Ескі нұсқаулардағы
солдан оңға қарай меншіктеу аздап оғаштау.
STORE 2*3 to a2
Бұл А2:=2*3 екенін көрсетеді, яғни 2*3-ті А2 арқылы белгілейміз. Егер бұл
есеп оқушыларға таныс болса, Герон әдісімен түбірді есептеуге диалогты
фронтальдық жұмыс жүргізуге болады. Осындай диалогпен орындалатын программа
фрагменті төмендегідей:
Командалар Мат – дегі
түсіндірмесі
STORE 8 TO S S:=8;
STORE 5.000 TO X X:=5;
STORE (X+SX)2 TO X X:=(X+SX)2
STORE (X+SX)2 TO X X:=(X+SX)2
Басқа тілдерде кездеспейтін ерекше команда макроқою
(макроподстановка) итерация процесін едәір жеңілдетуге мүмкіндік береді:
F=”STORE (X+S)2 TO X” формуланы Ғ арқылы белгілеу
Ғ Ғ формуласы бойынша есептеу
Ғ Ғ формуласы бойынша есептеу
Егер (мәліметтер қорын) МҚБЖ-нің пайдаланылып отырған нұсқасында
математикалық функция болса, онда Бейсиктің орнына диалогты есептеу үшін
пайдалануға болады.
МАТ – мен ұқсастығы. Егер МАТ DBASE – ке дейін оқытылса, онда бір
алгоритмді екі ортада салыстырмалы түрде жазып, түсіндіруге болады:
PROC PERIMETR Алг. Периметр басы
Нақ
A,B,C,D
PROC A TO 3 A:=3
STORE B TO 4 B:=4
STORE C TO 5 C:=5
STORE A+B+C TO P P:=A+B+C
?P Шығару Р
RETURN Соңы
DBASE ортасында шамаларға мәндер меншіктеуді бейнелеуде ұқсастық бар
екенін көрсетуге болады. Алгоритм жазуда шамалар алдн - ала бейнеленбейді,
қажетіне қарай енгізіледі. Ал, Паскаль тілінде шамалар толық сипаттап
жазуды талап етеді.
Тағы да мысал келтірейік:
PROC EUOB Алг EUOB (бүт A,B)
PARAMETRS A,B Басы
DO WHILE AB Цб әзір АВ
IF AB Егер AB
STORE A-B TO A Онда А:=A-B
ELSE Әйтпесе B:=B-
A
STORE B-A TO A бітті
ENDIF цс
ENDDO Соңы
RETURN
Диалогты алгоритм. Диалогты алгоритмдер оқушыларды қызықтырып қана
қоймай, сондай – ақ алгоритмдеу негіздерін түсіндірудің қуатты құралы болып
табылады. Мысалға калькулятор режимінде қарастырылған мысалды қарастырайық,
бірақ мұғалім диалог үшін қарапайым түсіндірілген дайын программаны
ұсынады.
PROC GERON && алг Герон
SET DECI TO 8 && дәлдікті тағайындау
STORE 0.00000000 TO X && немесе меншіктеу
STORE ” ” TO C && айнымалыны құру
INPUT “ Түбір неден алынады: “ TO S
INPUT “ Бастапқы жуықтау: ” TO X
DO WHILE .T. && цб шексіз цикл
STORE (SX+X)2 TO X && X:=(SX+X)2
? “ Жуықтау: ”, X && мәнді шығару
ACCEPT “қысқарту”;
(Пробелды басыңыз)? “TO C && дәлдікпен басқару
IF C= ” ” && егер пробел
басылса
EXIT && онда циклдан
шығу
ENDIF && бітті
ENDDO && цс
RETURN && соңы.
Бұл прорамма оқушыларға МАТ – мен байланыс негізінде қажетті мезетте
ашылып берілуі тиіс.
Сондай-ақ бұл оқушылар үшін адам ашық түрде араласатын алғашқы
қайталану командасы болуы мүмкін. Мұнда қайталану санын басқаратын
компьютер емес, оқушы.
Мұндай әдістемелік тәсілге төмендегідей тұжырым жасауға болады:
1. көзге көрінбейтін массив элементтерін алдын ала енгізуге арналған
циклдық өңдеумен салыстырғанда енгізу - шығаруы бар цикл – қайталау
процесін көрнекі етіп бейнелейді;
2. оқушылар қайталау санын басқара отырып, әзір қайталану командасы
туралы түсінігін нақтылап қалыптастырады.
Мұғалім бұл мәзірге мәліметті индекстеуді, жаңа мәлімет құруды және
басқа да әрекеттерді құруына мүмкіндігі бар. Бірақ бұл программаны дайын
дайын әрекеттермен толтыруға болмайды, өйткені программа ашық күйінде қалуы
керек, ол түрлендіргісі келетін оқушыларға түсінікт, қарапайым күйінде
қалуы тиіс. Барлық мүмкін болатын толықтырулар оқушыларға қалдырылуға тиіс.
Жалпы алғанда, LIST, SORT және т.б. типті командаларды текстен көру
жеткілікті болады.
Сондай- ақ командаға оқушылардың көңілін аудармай – ақ қоюға болады.
Оқыту реті. МҚБЖ-нің қызметі мен мүмкіндіктері жөніндегі әңгімеден
бастауға болады. МҚБЖ ары қарай калькулятор ретінде пайдаланылады.
Одан кейін дәл сондай программамен диалог орындалады. Нұсқау бойынша
меңгеруден кейін дайын мәзір программамен жұмыс істеу үшін енгізу
командаларын енгізу болады: МҚБЖ – мен диалогқа енгізу; командалық жолды
жөндеу; дайын программаны жіберу.
Нұсқау бойынша меңгеру мен практикалық орындау берілген программа
мәзірінің пункті бірінен соң бірі диалогта орындалады. Жөндеу барысындағы
нақты әрекет немесе мәліметтер қорын құру клавиштар қызметін білуді талап
етеді.
Мәліметтер қорында ізеуге арналған шарттың толтырылу дұрыстығын
тексеру айтарлықтай мәні бар маңызды да қызықты тақырып болып табылады.
Мәліметтер қорын толтырудағы мүмкін болатын қателерді қысқаша
түсіндіргеннен кен\йін оны толтыру дұрыстығын тексеру шарты тұжырымдалады.
оқушылар мұны өздері табуы немесе тәжірибелік жолмен келуі тиіс: дұрыстық
шартты мәліметтер жазуынан іздеу қажет, оны LOCATE типі командамен
тексергенде мұндай шартты қанағаттандырмайды.
Мысалы, газетке жазылудағы айлардың мөлшері 12-ден артық болуы мүмкін
емес. Осыған сәйкес шарт төмендегідей:
LOCATE FOR. NOT. (NK=12)
Кері шарт құруға болмайды. Біріншіден бұл жоғарыда келтірілгеннен
NK=12 шарты үшін қате; екіншіден, құрама шартты керні шартқа ауыстыру
оқушыларға қиын. Формальды логикадан білімдері жеткіліксіз. Мұнда NOT
амалын пайдалану толық сенімді.
Дұрыс қойылмаған құрама шартты текскру барысында, меню – программадан
жоғалған жағдайда ол қайтадан шақырылып, жұмыс жалғастырылады. Мәліметтер
қорының күйі алдыңғы бақылаудың нәтижесінде өзгеріп үлгереді.
Әрі қарай оқушыларға программа тексімен жұмыс істеу – мәзір
программамен түбірді есептеу – ұсынылады. Екінші программаның тексі –
іріктеу, жөндеу, көру тәрізді командалардың әрқасысымен таныстыруға
арналады. Екінші программаның логикасы әзірге үйретілмейді, олардың
командалары жеке – жеке қарастырылады.
Осыдан кейін, МҚБЖ-нің командаларын тікелей, мәзір программаның
көмегінсіз ортаның өзінде диалогтық режимде орындау тапсырылады. Бұдан
кейін, типті қарапайым мәзір арқылы жұмыстыңыңғайлылығы айқындала түседі.
Мұндағы оқушылардың іс-әрекетіндегі олардың қызығушылығы іздеуді басқа
бөтен мәзір арқылы емес, өздерінің орындауы болып табылады.
МҚБЖ – нің ойша моделі. Бұл модель барынша күрделі, өйткені бұдан
МҚБЖ – нің өзін ұйымдастырудың объективті күрделілігі байқалады. Оны төрт
негізгі бөлікке бөлуге болады: зердедегі айнымалылар, мәліметтер қорының
активті файлы және дискідегі активті емес мәліметтер қоры; атқарылатын
программа; қалған программалар. Барлық қорларды көз алдымызға тік
төртбұрышты кесте ретінде елестетуімізге болады. Активті қордың ең оңайы
дискіде орналасқан деп есептеуге болады. Программалардың орынға орналасуы
аса маңызды емес, өйткені тікелей жөндеу принципі бойынша таралады. ең
оңайы оны дискіде орналасқан деп есептеу керек. егер олардың атулары сәйкес
келмесе, зердедегі айнымалылар мен мәліметтер қорынның айнымалыларын
осылайша ажыратуға болады.
МҚБЖ бойынша білімді жалпылау мен бақылау тапсырмалары.
Ортаның объективті күрделілігі, атқарылатын амалдардың көптігі
тапсырмаларды тізбектеп беруге мүмкіндік туғызады, яғни оқыту алгоритмін
құруға әкеледі.
Алғашқы бақылау универсал, әмбебап командаларды білуді қамтуы тиіс:
курсорды жылжыту, тексті, мәліметті жөндуден шығу, негізгі хабарламалардың
мәні. Білімді жалпылау мен қорытынды бақылау материалдың түріне қарай
ауқымы өте кең. Сондықтан, оқушыларға арналған төмендегідей тапсырманың
түрлерін ұсынуға болады.
1. Ортамен диалогқа кіріңіз.
2. Диалог режимінде тізімдегі өзіңіздің номеріңіз бойынша Герон
әдісімен түбірді табыңыз. Макроқойылыммен жұмысты жылдамдатыңыз. Жауапты
көбейті арқылы тексеріңіз.
3. Тексті жөндеу пунктін таңдаңыз.
4. Нұсқау сұрақтарына жауапты текс түрінде енгізіңіз.
5. Мәліметтер қорын жөндеу пунктін таңдаңыз.
6. Қордағы информацияны өзгертіңіз немесе енгізіңіз.
7. Мәліметті тікбұрышты кесте ретінде қарастырыңыз.
8.Дайын шарт бойынша жазудытабыңыз.
9. Шартты енгізу пунктін таңдаңыз.
10. Шартты кері шартқа алмастырыңыз.
11. Іздеуді қайталаңыз.
12. Мәліметті толтыру дұрыстығын бақылауды текскріңіз. Бақылаудың
дәлдігі мен толықтығы бағаланады: қорды толтыру барысындағы табылған
логикалық кестелерді түзетіңіз.
13. Мәліметтер қорын іріктеу пунктін таңдаңыз.
14. Дайын нұсқау бойынша мәліметті іріктеңіз.
15. Өріс нұсқауын басқаға алмастырыңыз.
16. Қорды қайтадан іріктеп, нәтижені салыстырыңыз.
17. Мәліметтер қорын есеп түрінде шығарыңыз. диалогтан шығыңыз.
18. Мәзір – программа тексін қараңыз да, ондағы жөндеу, іріктеу, іздеу
есеп командаларын бөліңіз.
19. Өз қалауыңызбен мәзір – программаны тоықтырыңыз.
2.2. Мәліметтер қорын оқытудың тиімділігі
Access погрраммасында мәліметтерге сұраныс жасау.
Сабақтың мақсаты: Мәліметтер қорының негізгі объектілерінің бірі –
сұранысқа түсініктеме беру; Сұраныс түрлеріне және оны құру тәсілдерін,
оның ішінде Конструктор тәсілін пайдаланып сұраныстар жасауға үйрету.
Оқушылардың мәліметтер қорымен жұмыс жасау іскерліктерін қалыптастыру
және абстракты ойлауын дамыту.
Сабақтың түрі: Модульдік технология.
Сабақтың көрнекілігі: Кодоскоп, суреттер, тапсырмалар.
Сабақтың барысы:
І Ұйымдастыру кезеңі:
ІІ Өтілген сабақты қайталау:
1. Мәліметтер қоры дегеніміз не?
2. Реляциялық мәліметтер қоры дегеніміз не?
3. Мәліметтер қорын құру тәсілдерін айтыңыз және жаңа мәліметтер қорын
құруды көрсетіңіз.
4. МҚ негізгі объектілері және олардың қызметі.
5. Кесте құру тәсілдеріне тоқталыңыз, кесте режимінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz