Шетел тілі сабағында аутенттік мәтіндерді қолдану
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Аутенттік материалдар түсінігі және жүйесі мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың тыңдап түсіну іскерліктері
мен дағдыларын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .9
1.2 Аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап түсінуде тілдік материалдың
сипатына байланысты кездесетін
қиындықтар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..17
1.3 Ақпараттық технологияны тыңдап түсінумен
ұштастыру ... ... ... ... ... ... .. .22
1.4 Ағылшын тілін тыңдау арқылы
уйрету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2 Мектепте шет тілін оқытуда аутенттік аудиоматериалдарын тыңдап түсіну
дағдыларын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...41
2.1 Шетел тілін оқытуда аутенттік мәтіндермен жұмыс істеу
тәсілдері ... ... ...44
2.2 John and Liz Soars Headway қолдану арқылы
аутенттік ... ... ... ... ... ... .. .49 аудиоматериалдардың артықшылығын
көрсету анализі.
2.3 Аутенттік аудиоматериалдарын практика жүзінде қолданудың
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.4 Headway оқыту әдістемелік құралындағы аутенттік аудиоматериалдармен
жұмыс жасау технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..60
Қосымша
Кіріспе
Егемендік алып, тәуелсіздікке қол жеткізген елімізде болып жатқан
өзгерістер білім алу саласына да елеулі өзгерістер әкеліп отырғаны
баршамызға мәлім. 21 ғасыр - технологиялар ғасыры болғандықтан, жас
ұрпаққа тек білім беріп қана қоймай, сол арқылы әлем кеңістігіне енуді,
дамыған елдермен тең дәрежеде болуды мемілекетіміз мақсат етті. Ал болашақ
ұрпақ әлемдік білім кеңістігіне ену үшін білім жүйесі халықаралық деңгейге
көтерілу керек. Елбасы Н. Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында:
Халқымыздың ұлттық бәсекелестікке қабылеті бірінші кезекте оның білімділік
деңгейімен айқындалады - деген еді. Сондықтан бүгінгі күні елімізде дені
сау, рухы таза, өз білімін әр турлі салада пайдалана алатын адамдар қажет.
Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының білім беру саласында шетел
тілдерін оқып үйренуге деген ықылас арта түсуде. Осыған байланысты қазіргі
қоғам шетел тілдерін меңгеру дәрежесіне күннен-күнге көтеріңкі талаптар
қоюда. Шетел тілін, әсіресе, ағылшын тілін оқу пәні ретінде оқытуды мектеп,
колледждер, жоғарғы оқу орындары, қоғам және уақыт қажет етіп отыр. Ол
әлеуметтік, экономикалық жайттардың қоғамның жалпы мәдени дамуының айғағы
болуда.
Шетел тілінде қарым-қатынас жасаудың негізгі тілдік білім мен
дағдылардан, лингво-елтану мен елтану туралы білімнен, білгірлік
шеберліктен тұратын шәкірттердің жеткілікті деңгейде коммуникативтік
біліктілікке қол жеткізуін көздейді. Осы мақсатта ұстаз өз шеберлігін
сабағында жаңа технологияларды қолдануынан, инновациялық әдіс-тәсілдерді
меңгеруінен көрсете білу тиіс.
Сондықтан сондай озық әдістеменің бірі тақырыбымызға негіз болып отырған
– ағылшын тілін тыңдау арқылы үйрету.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Оқушылардың қызығушылығын тудыра
отырып, аутенттік мәтіндер арқылы сапалы білім беру.
Диплом жұмысының тақырыбы: Мектепте шет тілін оқытуда аутенттік
аудиоматериалдарын тыңдап түсіну дағдыларын дамыту.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Шетел тілі сабағында аутенттік
мәтіндерді қолдану. Оқушыларға өзекті мәселені тиімді әрі оңай жолмен
үйрету арқылы тыңдап түсіну іскерліктері мен дағдыларын дамытуды қарастыру.
Жаңа технологияны пайдаланып, ағылшын тілін оқушыларға аутенттік
аудиоматериалдар арқылы үйрету.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Оқушы қабілеті мен әрекетін дамыту барысында, тыңдап түсінуге
үйрету;
- Шет тілін оқытуда аутенттік аудиоматериалдармен жұмыс істеу
тәсілдерінің қалыптасуы;
- Аутенттік аудиоматериалдардың артықшылығын көрсету.
Диплом жұмысының нысаны: Аутенттік аудио мәтіндердің тыңдап
түсінудегі маңыздылығын қарастыру.
Зерттеу пәні: Аутенттік аудиоматериалдарды қолдану.
Зерттеу әдіс-тәсілдері: Зерттеу жұмысында баяндау, бақылау,
тұжырымдау, талқылау, талдау-жинақтау, қорыту, эксперименттік әдістер т.б
қолдандық.
Ғылыми жаңалығы: Қазіргі кезде аутенттік аудиоматериалдар шетел
тілдерін оқуда өте маңызды болып табылады. Снымен қатар квадратты тыңдап
түсіну іскерлік дағдысын қолдану.
Ғылыми болжамы: Мектептің оқу процесі қоғам сұранысына байланысты
өзгеріп отырады. Біздің заманымызда ағылшын тілін білу қалыпты жағдайға
айналады өйткені компьютерлік, экономикалық және палитикалық терминдер
ағылшын тілінде жүргізіледі. Ағылшын тілін халықаралық қарым-қатынас тілі
деуге болады. Сол себепті де аутенттік аудиоматериалдарды қолдану болашақта
жақсы нәтиже беретіні анық.
Теориялық маңыздылығы: Дидактикаға мән бере отырып, белгілі бір
мақсатта шетел тілін оқытуда аутенттік аудиоматериалдарды қолдану.
Практикалық құндылығы: Шетел тілдерін меңгере отырып елдердің
мәдениетімен, сөйлеу әдептілігімен, қарым-қатынас барысында әртүрлі
халықтардың сөйлеу мінез-құлықының ерекшеліктерімен, дәстүрлерімен танысу.
Жұмыстың апробациясы: Ғылым және жаңа ұрпақ – 2011 20.04.11
конференциясында апробациядан өтті.
Жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 Аутенттік материалдар түсінігі және жүйесі мен құрылымы
Аудиоматериал арқылы оқыту яғни, таныс емес сөздері бар шетел тілін
тыңдап түсінуді оқыту үшін көптеген қиындықтар мен сұрақтарды тудырады,
себебі нәтиже жақсы болу үшін қолданатын мәтінді дұрыс таңдай білу керек.
Жалпы аутенттік материалдар түсінігі оқыту методикасында жаңа пайда
болған, жаңа заманғы оқыту әдісі. Қазіргі уақытта аутенттік материалдарға
байланысты ойлар қалыптаса бастады. Кричевская К.С аутенттік шынайы емес
мәтіндерге анықтама береді, оларды мына ретпен көрсетті: фольклорлық,
суреттік, әуендік және шынайы заттық (киім, мебель, ыдыс). Кричевская К.С
күнделікті өмірге байланысты материалдарды жеке топқа бөліп қарастырды
[1,13-15б]. Ол топты прагматикалық топ деп атап оларға мыналарды енгізді:
хабарландыру, анкета, меню, жарнама т.б. Біздің ойымызша прагматикалық
материалдарға аудио және аудиовизуалды материалдарды жатқызуға болады,
олар: радио және телепрограммалар, ауа райы, ақпараттық хабарлар, аэропорт
және темір жол вокзалдарындағы хабарландырулар. Сонымен қатар Кричевская
К.С прагматикалық материалдардың жүйесін көрсетті: оқу-білім ортасы,
мәдени орта, күнделікті өмірдегі қарым-қатынас ортасы, сауда қарым-қатынас
ортасы, жанұялық орта, спортық орта. Кричевская К.С мен Воронина Г.И
еңбектерінде ұқсастықтар кездеседі. Воронина Г.И өз еңбегінде аутенттік
мәтіндерді екі топқа бөледі [2,56б]. Біріншісіне ақпараттық жүйелі
мәтіндер, әрқашан жаңарып отыратын ақпараттар, жол белгілері,
схемалар,диаграммалар, театр программалары т.б. Екінші топқа мақалалар,
интерьвюлер, жарнама, комментарий, репортаж т.б. Кричевская К.С мен
Воронина Г.И еңбектерін қарастыру себебіміз аутенттік мәтіндер туралы
жалпы ой қалыптастыру, негізінен бұл екі зерттеушінің аутенттік мәтін
жайлы анықтамалары толық қамтылмаған. Осы жұмысымыздың мағынасын анықтай
түсу үшін Носонович Е.В пен Мильруд О.П аутенттік мәтіндер туралы
анықтама, болжамдарымен танысайық [3,11-18б], [4,6-12б]. Критерии
содержательной аутентичности учебного текста деген еңбегінде тілді
аутенттік материалдар арқылы оқу керек екенін баяндады. Өйткені аутенттік
материалдар шынайы қорлардан алынған мәтіндер. Бірақ осы мәтіндердің
қиындықтары да болады. Авторлар келесідей аутенттік мәтіндерді жүйеледі.
Аутенттік оқу материалдарының жүйесін функционалды аутенттік, лексико-
фразеологиялық аутенттік, грамматикалық аутенттік және аутенттілік деп
қарастырды. Функционалды аутенттілік оқушының жан-жақты сөйлеу іс-
әрекетін дамытады. Оқу мәтінінің аутенттілігі көбінесе лексика мен
фразеологияның дұрыс таңдалуынан байқалады. Бұл түсінік оқылатын тілдің
грамматикасына да байланысты. Ал аутенттік құрылымы мәтіннің құрылымына
байланысты.
Ең бастысы ағылшын сабағында ақпарат емес, тек ақпарат арқылы
оқушылардың қызығушылығын арттыру және сол арқылы тілін жетілдіру.
Аудио мәтіндерде дыбыстың рөлі ерекше болады (environmental clues):
көліктің дауысы, көшедегі адамдардың дауысы, телефон қоңырауының дыбысы,
музыка. Осының барлығы өзге тілдегі мәтіндегі жағдайды түсінуге
көмектеседі. Осы авторлардың ойынша да аутенттік материалдарға мыналарды
жатқызды: жеке хаттар, анекдоттар, мақалалар, жасөспірім күнделіктерінен
үзінділер, жарнамалар, ертегілер, елтануға байланысты мәтіндер. Сонымен
қатар авторлардың ойынша аутенттік оқу бірнеше факторларға байланысты
өтеді делінген:
- оның оқытылатын жері;
- оқуды қабылдайтын оқушылар;
- мұғалімнің біліктілігіне байланысты.
Осы авторлар арқылы берілген анықтамалар бізге қолайлы болады. Алдағы
уақытта аутенттік материалдарды аутенттік және оқу-аутенттік деп екі
салада қарастырамыз. Сонымен аутенттік материалдар дегеніміз – шетел тілін
оқыту үшін, шынайы әдебиет, оқу көздерінен алынған лексика, грамматикалық
құрылымы бар мәтіндер.
Оқу-аутенттік материалдары – бұл арнайы бір мақсатпен, жоспарланып
жасалған мәтін. Жаңа заманға сай шнтел тілін оқып үйрену үшін осы елдің өз
сөйлеушілеріне тән мәтіндерді оқу болып табылады. Мәтінді тыңдау арқылы
үйрену бізге өте қолайлы екені мәлім болды.
Аудиоматериалдарды тыңдау – бұл оқуды тыңдап түсіну арқылы дамыту.
Оқу үрдісінде аудиоматериалдарды тыңдау мақсат және құрал ретінде
қолданылады. Құрал ретінде ол:
- оқу үрдісін ұйымдастыру құралы;
- тілдік материалдың ауызша түрі ретінде;
- алған білімді бекіту үшін.
Оқушылар шетел тілін орта есеппен тыңдап түсінген уақытта оқытушы
мыналарды есте сақтауы тиіс: тыңдалатын мәтіннің 3-4% таныс емес сөздер
болуы керек және ол сөздер мәтінді түсінуге кедергі жасамауы керек. Мәтін
3-5 минут тыңдалады. Осыған байланысты мектеп бітіруші тілді тыңдап
түсінуі қажет және ол осы тәжірибесіне сүйеніп шетелдікпен ауызша қарым-
қатынас жасай білуі қажет. Бірақ аудиолау кезінде қиындықтар көптеп
кездеседі. Осы қиындықтарды біз Елухина Н.В және Пруссаков Н.Н еңбектеріне
сүйене отырып мына ретпен көрсете аламыз [5,25-29б] [6,57-62б].
Бірінші топқа жататын қиындықтар:
- тілдік аспектіге жататын қиындықтар;
- елдің мәдениетіне байланысты қиындықтар;
- тыңдаушының деңгейіне байланысты.
Бірінші топқа жататын қиындықтарды өзара үш топқа бөлүге болады:
фонетикалық, грамматикалық, лексикалық. Бұл қиындықтарға жұмысымыздың
барысында толық тоқталатын боламыз.
Екінші топқа жататын қиындықтарға келесі тұжырымдарды жатқызамыз.
Оқушы өз отанында басқа елдің тілін оқып жүргеннен кейін, сол ел туралы,
мәдениеті туралы білімі жеткіліксіз болуы мүмкін. Екі елдің мәдениетінің
әртүрлілігіне де байланысты. Ол естіген ақпаратынан қате тұжырым
қалыптастыруы мүмкін. Осы қиындықты жеңу үшін социолингвистикалық және
социомәдениеттік бағыттарды оқуы керек. Социолингвистика тілін, ал
социомәдениет ел салт-дәстүрі мен мәдениетін танып білу үшін оқытылады.
Сол себепті де аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап түсінудің түр-түрін
ұйымдастыру керек, мысалы: таныстырушы-аудио мақсаты жан-жақты білімін
кеңейту, шетел жайлы мағұлымат беру. Аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап
түсінудің сәттілігі аутенттік мәтінге байланысты. Мәтіндегі қаратпа
сөздер, паузалар, синонимдік тіркестер түсінігі көмектеседі. Интонация
және ырғақ 60% айтылған материалды түсінуге өте қолайлы. Сөзіміздің
соңында аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап түсіну сәтті болу үшін қажетті
факторларды айта кететін болсақ:
- Объективтік фактор оқушының өз деңгейіне байланысты.
- Субъективті фактор оқушының жаңаға деген талпынысынан қалыптасады.
Аудиоматериалдарды тыңдау біліктілігі оның қиындықтарын жеңу болып
табылады.
Қазіргі таңда өзекті мәселклердің бірі болып шетел тілдерін, оның ішінде
ағылшын тілін оқытудың маңызы артуда себебі Қазақстан Республикасының шет
елдермен саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени қарым-қатынастары
күннен-күнге даму үстінде.
XXI ғасыр мектебі түбірлі өзгерістерді талап етіп отыр. Оқушы әлемдегі
болып жатқан өзгерістерге тез бейімделіп, өзін терең білімді, жан-жақты
дамыған, шығармашылықпен, өз бетінше оқи алатын тұлға ретінде көрсете алуы
тиіс. Осыған орай қазіргі таңдағы оқушы тек бір ғана тілді емес, бірнеше
тілдерді меңгеруі тиіс, оның ішінде әрине ағылшын тілінде. Ағылшын тілі
пәні оқушылар үшін өте қажетті пән ретінде саналып отырғаны бәрімізге
айғақ. Ағылшын тіліне оқыту процесінде пәнаралық байланыстың, әсіресе
ағылшын тілінің қазақ, орыс тілдерімен байланысы ерекше орын алады, себебі
бұл пәндердің басты мақсаты оқушыларды тілге үйрету. Оқушы ағылшын тілін
меңгеру арқылы басқа елдердің өмірімен, тарихымен, мәдениетімен таныса
отыра, өз елінің өмірін, тарихын, мәдениетін терең тусінетін болады [5,30-
31б].
Ағылшын тілін оқытуда оқушылардың физиологиялық, психологиялық қызмет
көздерінің мол екені баршамызға мәлім. Оқушылардың:
- тез қабылдауы;
- еліктеуге бейімділігі;
- қиялының әр түрлілігі;
- ойлау, ауызша сөйлеу іскерліктерінің дамуы;
- танымдық іс-әрекеттерінің басымдылығы;
- есте сақтауы;
- қызығушылық қасиетінің молдығы мен әр түрлілігі;
- жан-жақты тәрбиелеуге бейімділігі;
- еліктеуіш қасиетінің басым болуы;
- сензитивті, сезімтал болуы;
- іс-әрекетті ойын түріндегі тез қабылдауы.
Оқушылар жаңа оқу пәні ағылшын тіліне үлкен қызығушылықпен қарап ауызша
сөзге үйрену басқа пәндерге қарағанда белсенді түрде болса, жақсы үлгерім
көрсетсе, онда олар рухани қанағаттанушылыққа жетеді. Ағылшын тілін
оқытудың басты мақсаты оқушылардың бойында қарым-қатынас біліктілігін
қалыптастыру және қарым-қатынасты дамыту. Осы басты мақсатқа жету
барысында, оқушылардың бойында бағдарлама талаптарына сай төмендегідей
іскерліктерін қалыптастырып, дамытуымыз қажет:
- тыңдап түсінуді;
- сөйлеуді (монолог және диалог түрінде);
- оқуды;
- жазу, хат жаза алуды [7,6-7б].
Жоғарыда көрсетілген іскерліктердің арасында оқуға ерекше әсер беретін
тыңдап түсіну барысында ауттенттік материалдар және олардың қиындықтарын
жеңу. Ауттенттік материалдарды қолдану барысында қиындықтарды болдырмау,
оқушыларға тиімсіз болады. Себебі осы тілдің сөйлеушілерімен кездесіп,
қарым-қатынас жасағанда сөйлесу қиындайды. Ал алдын ала қиындықтармен қоса
тыңдап үйренсе, шынайы қарым-қатынас барысында оңай болады. Бастауыш және
орта сыныптардан қарағанда аудиомен жоғары сыныптарда жұмыс жасау тиімді,
өйткені олар оқуда білімдік қор жинаған оқушылар. Жоғары сыныптарда
аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап түсінудің маңызы зор, ол жасанды қарым-
қатынас қалыптастырады. Аутенттік аудио материалдар оқушының жас
ерекшелігіне және осы оқылып отырған тілдік біліміне сай болуы керек.
Сонымен қатар мәтіннің мазмұны қызықты және жаңа ақпаратпен өңделген болуы
тиіс. Жоғары сыныптарға тыңдататын материалдар күнделікті өмірден алынған
болуы маңызды. Ағылшын тілін оқыту ауызша сөзді дамыту одан арғы ауызша
базаның дамуына әсерін тигізеді. Ауызша сөз басқа да іскерліктердің
дамуына негіз болып табылады.
Ағылшын тілін оқытуда мотивацияның рөлі зор екні айдан анық.
Қызығушылық тұлғаның белгілі бір әрекетке, затқа эмоционалды қатынасы
болғандықтан, зейін машықтанады, ойлау терең болып, тілдік материал ойда
ұзақ уақыт сақталады. Оқу процесінің қызықты, тартымды болуы, эмоционалды
реакциялардың көп болуы, ағылшын тіліне деген қызығушылықты арттырады.
Т.А.Дегтерева өз мақаласында сабақты қызықты және тартымды етіп өткізуге
төмендегідей факторлар әсер ететінін көрсетеді:
- мазмұндық, машықтану формаларының әр түрлілігі;
- оқушы мен оқытушы байланысының белсенділігі;
- оқытушы тұлғасы [7,15-16б].
Ағылшын тілі оқытушысы оқушылардың мотивациясын арттыру үшін тиімді
де, уақытты үнемдейтін әдіс тәсілдерді пайдалану қажет.
Ғалым-әдіскер Н.Д.Гальскованың айтуынша ағылшын тілі сабағында
қолданылатын әдіс-тәсілдер төмендегідей талаптарға сай болуы тиіс:
- оқушы қызығушылығын арттыру үшін тілді қарым-қтынас әрекетінде
қолдану қажеттілігін тудыратын қолайлы атмосфера жасау;
- оқушы тұлғасын толығымен оқу процесіне тарту;
- оқушының тілдік, когнитивті, шығармашылық қасиеттерін ояту,
ынталандыру;
- оқушының оқу процесінің басты тұлғасы ретінде белсенділігін арттыру;
- сабақта алуан түрлі жұмыс түрлерін, яғни жеке, жұп, топ, ұжым
жұмыстарын ұйымдастыру;
- сабақта түрлі көрнекіліктерді, оның ішінде техникалық (үнтаспа,
компьютер, бейнефильмдер), техникалық емес құралдарды (суреттер,
апликация, альбомдар, сызбалар, кестелер, кроссвордтар) кең қолдану;
- әсіресе ойындар мен ойын элементтерін жиі қолдану;
- сабақта жаңа педагогикалық технологияларды пайдалану [8,50-55б].
1. Ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың тыңдап түсіну
іскерліктері мен дағдыларын дамыту
Қазақстан республикасы әлемдік бірлестікке кірген заманда білімнің
рөлі мен маңызы артты. Мәдениеті жоғары дамыған адам қалыптастыру міндеті
білім беру ісін ірлендіру қажетті мектеп пен қоғам алдында жаңа маңызды
мәселелер қойып отыр. Жалпы орта білім беретін мектептерде шетел
тілдерінің мазмұны анықталып, оған қойылған талаптар нақтылануда. Шетел
тілін ана және орыс тілімен қатар оқыту арқылы мұғалім оқушылардың тыңдап
түсіну, сөйлеу, оқу және жазу іскерліктері мен дағдыларын жетілдіріп қана
қоймай, оларды өзін қоршаған айналасындағы адамдармен қарым-қатынас
мәдениетіне де үйретеді. Оқушылардың шетел тілінде сөйлеу қабілеттерін
жетілдіру мектепте берілетін бүкіл білім мазмұнының негізгі мақсаты болып
табылады. Шетел тілі арқылы оқушылар әлемді таниды, тілін оқып жатқан
елдің мідениетімен, өмірімен танысады.
Шетел тілінде оқушылар дұрыс қарым-қатынас жасай алу үшін, олар ауызша
айтылған сөзді тыңдап түсінуі тиіс. Тыңдап түсіну – сөйлеудің серігі,
сөйлеу экспрессивті формаға жатса, тыңдау импрессивті формаға жатады.
Ауызша айтылған сөзді қабылдау мен түсіну өте күрделі психикалық әрекет.
Тыңдап түсіну барысында оқушылардың санасында фонетикалық және
интонациялық ету қабілетін қалыптастыру керек, себебі бұл күрделі процес
болғандықтан жалпыға ортақ қиындықтарды және арнайы қиындықтарды ескеру
қажет. Олар:
Сөйлеуші қолданылған кейбір лексикалық және грамматикалық материал
оқушыға таныс емес болуы мүмкін, бұл жағдай оқушыға тыңдаған мәтіннің
мазмұнын түсінуді қиындатады. Бұл қиындықты жеңудің жолы – оқушылардың
пассивтік және потенциалдық сөздік қорын байыту;
Әр адамның дыбыстарды айту ерекшеліктері мен интонациялық
ерекшеліктері болуы заңды құбылыс. Оқушы өз мұғалімінің сөйлеу
ерекшеліктеріне дағдыланып алады да, басқа адам айтқан сөзді түсінбеуі
мүмкін. Бұл қиындықты жеңудің жолы – сабақта техникалық құралдарды жиі
қолдану керек [9,4-5б].
Мұғалім әдетте сабақта өте баяу ырғақпен сөйлейді, мұндағы мақсат
оқушылар оның айтқан сөзін түсінсін дегендік. Оқушылар осындай баяу сөзге
дағдыланады да, дұрыс ырғақта сөйлеген сөзді түсінбейді. Міне бұл
қиындықты сабақта тек техникалық құралды қолдану арқылы жеңуге болады.
Мұғалім сабақта шетел тілінде сөйлегенде, айтқан сөзін оқушылар түгел
түсінсін деп бірнеше рет қайталап айтады. Оқушылар осы қайталауға
үйренеді. Шынайы коммуникацияда сөйлеуші айтқанын қайталамайды, сондықтан
мұғалімнің мақсаты оқушыларды тыңдаған мәтіннің мазмұнын бір-ақ рет
тыңдағанда түсінуге үйрету. Ал кей жағдайда оқушылар мәтіннің мазмұнын бір
рет тыңдағанда түсінбесе, оны екінші рет тыңдауға болады, бірақта бұл жолы
мұғалім тыңдайтын мәтінге қосымша бір тапсырма беруіне болады. Мысалы,
мәтінді екінші рет тыңдар да, бұл оқиғаның басты кейіпкеріне, оқиға
уақытына, оқиға жеріне және т.б назар аударыңдар деген сияқты тапсырмалар;
Келесі бір қиындық мынада: егер тыңдаушы сөйлеушінің бет-әлпетін
көріп, оның сөйлеу органдарының қимыл-қозғалысын байқап отырса, онда ол
өзі тыңдап отырған сөзді жеңіл түсінеді, бірақта мұндай жағдай үнемі бола
бермеуі мүмкін (телефон арқылы сөйлесу, радиодан хабар тыңдау т.с.с).
Жоғарыда айтылған қиындықтарды жеңудің алғы шарты – мұғалімнің сабақта
техникалық құралдарды кеңінен пайдалануы және тыңдау қабілеттерін дамытуға
арналған жаттығуларды дұрыс ұйымдастыра алуы.
Оқушылардың ағылшын тілі сабақтарында тыңдап түсіну қабілеттерін
дамытуда төрт жаттығулар тобын ұсынуға болады.
Бірінші топ жаттығуларының мақсаты – мәтінді тыңдаудың алдында
лингвистикалық және психологиялық қиындықтарды алдын ала жою.
Екінші топ жаттығудың мақсаты – мәтінді тыңдауға арналған жаттығулар.
Мұнда оқушылар мәтінді тыңдап, оның тақырыбын, идеясын анықтау, берілген
кестені немесе сызбаны толтыру, сұрақтарға берілген жауаптардың мәтін
мазмұнына сәйкес келетін анықтау және т.б.
Үшінші топ жаттығудың мақсаты – мәтін мазмұнын толық түсініп,
оқушылардың бойында төмендегідей іскерліктерді дамыту: интерпретация,
комментарий және талдау жасай алу. Мысалы, тыңдаған мәтіннің тақырыбын
талдау, мәтін мазмұнына берілген ассоциограмманы толтыру, уақиғаны
бағалау, басты кейіпкерді сипаттау, мәтінді коммуникация жағдайымен
ұштастыра білу және т.б. Үшінші топ жаттығуларын орындау барысында
оқушыларға тірек, таяныш сөздер, жоспар, суреттер, сызбалар және т.б.
ұсынуға болады.
Төртінші топ жаттығудың мақсаты – оқушыларды мәтін мазмұнының басты
идеясына байланысты ойларын айтқызу, пікір-талас ұйымдастыру, дөңгелек
үстел ұйымдастыру, сахналау, сценарий жазу және т.б.
Енді тыңдауға арналған мәтіндерге қойылатын талаптарға тоқтала кетсек.
Олар: тыңдауға арналған мәтіннің мазмұнының тәрбиелік мәні болуға тиіс
және оның мазмұны оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес келуі керек;
Мәтіннің бірлік логикасы болуы шарт;
Мәтіннің мазмұнында тыңдаушылар үшін қызықты жаңа мәселе болуы керек;
Мәтін аутентивті, яғни шындыққа негізделген, жасанды мәтін емес болуы
тиіс.
Жоғарыда айтылған ойларға байланысты, оқушылардың тыңдап түсіну
іскерліктерін қалыптастырып, дамыту қажет. Егерде оқушылардың тыңдап
түсіну іскерліктерін дамытыпасақ, оқушылардың шетел тілінде сөйлей алуға
да үйрете алмаймыз [9,17-19б].
Шетел тілін оқушыларға үйретуде аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап
түсіну дағдылары мен іскерліктерін қалыптастыру көптеген қиындықтармен
ұштасып жатады. Әсіресе ағылшын тілін үйретуде осы қиындықтармен түсіну
дағдылары мен іскерліктерін тиімді түрде дамытуға бағытталған жаттығулар
қарастырылады.
Аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап түсіну дағдыларын қалыптастыруда
кездесетін қиындықтардың алдын алу және оларды жеңу үшін тыңдап түсінуге
үйрететін арнайы жаттығулар кешені құрастырылуы керек.
Әдістемелік әдебиеттерде тыңдап түсінуге үйрететін жаттығулардың екі
тобы көрсетілген:
- машықтану, дайындық жаттығулары;
- сөз немесе коммуникативтік жаттығулар.
Дайындық жаттығулары – ауызша сөзді түсінуге қажетті тілдік
құбылыстарды қабылдау, мәнін ұғыну, мағыналық үзінділерге бөлу және оны
танып білу дағдыларын қалыптастыруға арналған жаттығулар. Ал сөз
жаттығулары – мәтіннің мазмұнын толық ұғыну және автордың түпкі ойын
түсіну қабілетін дамытуға арналған жаттығулар.
Дайындық жаттығулары жаттығулар жүйесінде маңызды орын алады. Ол тыңдап
түсінудің техникалық жағын қамтамасыз етуге, хабардың мағынасын түсінудің
лингвистикалық, психологиялық қиындықтарын жоюға бағытталады. Дайындық
жаттығуларын орындау нәтижесінде мынадай іскерліктерге жол ашылады:
- тыңдап отырған хабардағы таныс емес құбылыстарды анықтау, оларды бір-
бірінен ажырату және түсіну іскерлігі;
- дыбыстық бейнелерді мағынамен ұштастыру іскерлігі;
- сөз жасау тәсілдеріне сүйене отырып, таныс емес сөздің мағынасын
анықтау іскерлігі;
- түрлі лексикалық бірлестіктер мен грамматикалық құрылымдардың
контекстегі мағыналарын анықтау іскерлігі;
- синоним, антоним құбылыстарын танып, олардың мағыналарын ашу
іскерлігі қалыптастырылады және тыңдаушының есту қабілеті мен қысқа
мерзімдік есі дамытылады.
Осы аталған іскерліктер мен дағдыларды дамыту үшін, оларды жетілдіру
үшін мынадай дайындық жаттығуларын орындаған жөн:
1. Есту қабілетіне үйрететін дайындық жаттығулары
- бірнеше жұп сөздерді тыңдап, оларды қайталау
- берілген интонацияны сақтай отырып, синтагмалар мен фразаларды
қайталау
- берілген қос сөйлемдерді тыңдап, егер ол сөйлемдер бірдей болса,
жауапта (+) таңбасын қою, егер сөйлемдер әртүрлі болса (-) қою және
т.б.
2. Алдын-ала болжаулау қабілетіне үйрететін дайындық жаттығулары
- бірқатар сын есімдерді, етістіктерді тыңдап, олармен жиі тіркесетін
зат есімдерді атау;
- өздеріне таныс элементтерден құралған сөздерді тыңдап, оларды қазақ
тіліне аудару;
- бірқатар сөз штамптарын тыңдап, оларды қандай жағдайда
қолданылатынын (қазақ немесе шетел тілінде) атау;
- таспадан мәтінді тыңдап, сол мәтіннің жазбаша нұсқасындағы қалып
қойған сөздерді толтыру.
3. Қысқа мерзімдік есті жетілдіретін дайындық жаттығулары
- бір топ жекелеген сөздерді тыңдап, солардың ішінде белгілі бір
тақырыпқа байланысты сөздерді есте сақтап, қайталау;
- екі-үш қысқа фразаларды тыңдап, оларды бір сөйлем етіп біріктіру;
- он немесе одан да көп сөйлемнен тұратын, яғыни ұзақтығы қысқа
мерзімдік ес көлемінен артық фаразаларды тыңдап, оларды диктордан
кейін қайталап айту;
- фразаны тыңдап, оған мағына жағынан байланыстыра отырып тағы бір
фразаны қосу;
4. Сөз жасау және контекстік болжауды жетілдіретін дайындық жаттығулары
- төменде берілген етістіктерді тыңдап, олардан зат есім жасау;
- өздеріңе таныс элементтерден жасалған туынды және біріккен сөздерді
тыңдап, оларды аударып немесе сөйлемде қалай қолданылатынын
түсіндіру;
- контекст және дыбыстық формасына сүйеніп, интернационалдық сөздің
мағынасын анықтау;
- тірек сөздерді қарап шығып, аудиомәтіннің тақырыбын атау, артынан
аудиомәтінді тыңдап, өз жауаптарын тексеру.
5. Сөздердің мағынасын анықтауға арналған дайындық жаттығулар
- сөйлемдерді тыңдап, олардың ішінде іс-әрекет иесін (қимыл атауын)
анықтау;
- сөйлемде ана тілінеде аталған сөзге мағынасы сәйкес келетін сөзді
табу.
Сөз жаттығулары ауызша сөзді қабылдап, оны дұрыыс, терең түсіну
қабылетін дамытады және жетілдіреді. Бұл жаттығуларды орындау
нәтижесінде мынадай іскерліктерге жетуге болады:
- хабардың ақпаратқа ең қанық жерлерін анықтау;
- мәтін денгейінде болжау арқылы кейбір түсініксіз жерлерді толық
түсіну;
- мәтінді коммуникация жағдайымен ұштастыра білу;
- тыңдауға арналған мәтіннің мағыналық бөлшектерін анықтау, олардың
әрқайсысының негізгі ойын анықтау іскерлігі және т.б.
Сөз жаттығуларының ішінде бізді қызықтыратын жаттығулар түрі –
қабылданған ақпаратты белгілі және мағыналық жағынан қайта құру
іскерліктерін дамытуға арналған жаттығулар.
- мәтінді тыңдап, аннотация, тезис құрастыру;
- мәтінді тыңдап, барлық нақты материалдарды толтыруға тырысып. Оларды
маңыздылығына қарай топтастырып, өз шешімдеріне негіздеме беру;
- тыңдалған аудиомәтінді тақырыбы ұқсас жазбаша мәтінмен салыстыру.
Мазмұнның ұқсастығын, айырмашылығын салыстырып, дәлелді баға беру;
- тыңдаған мәтінде бар мәліметтерді қай жерде қолдануға болатынын
көрсету;
- мәтінді тыңдап, сөз болған тақырып бойынша проблемалы мәселелерді
талқылау;
- мәтінді тыңдап, оған төмендегі жоспарды қолдану арқылы рецензия
құрастыру: хабардың тақырыбы, негізгі кейіпкерлері, қысқаша мазмұны,
негізгі идеясы, тыңдаған хабарға баға беру;
Жоғарыда берілген жаттығулардың тыңдап түсінуде маңыздылығын айта келе,
басқа да тиімді жаттығуларға тоқталсақ дейміз. Өйткені бұл жерде
жаттығуларды іріктеуде жүйелікті көреміз. Н.Д.Гальскова тыңдап түсіну
дағдылары мен іскерліктерін дамытуға бағытталған жаттығуларды 4 топқа
бөледі:
1. Мәтінді қабылдауға арналған дайындық жаттығулары;
2. Аудиомәтінді тыңдай отырып қабылдауға арналған жаттығулар;
3. Тыңдалған мәтінге негізделген жаттығулар (репродуктивті,
продуктивті);
4. Тыңдалған мәтінге негізделген жаттығулар – продуктивті [8,20-22б].
Мұнда бірінші топтағы жаттығулардың мақсаты – қабылдау мен түсінудегі
(әсіресе аутенттік мәтінді) лингвистикалық және психологиялық қиындықтарды
жою; ақпаратты есте сақтауын жеңілдету үшін және оның мазмұны мен
құрылысын болжау үшін белгілі бағыт-бағдар беру. Ол үшін:
- тыңдалған мәтіннің түрін хабарлау;
- мәтіннің мазмұнын түсінуге өте қажетті таныс емес сөздердің
мағыналарын және контексте болжауға келмейтін сөздердің мағыналарын
хабарлау;
- мәтіннің мазмұны туралы ақпарат беретін суреттер, схемалар,
фотосуреттер т.б. көрсету;
- мәтіндегі негізгі ақпаратты хабарлау;
- сөйлеудің жылдам болатынын, бірақ одан қорықпай тек негізгі
ақпаратты түсіну қажеттігін айту;
- мәтіннің қысқартылған, жеңілдетілген нұсқасын немесе транскрипциясын
беру;
- тірек сөйлемдерді, фразаларды беру;
- тыңдатылатын мәтіннің тақырыбы мен мәселелері бойынша негізгі
түсініктерінің ассоциограммасын құрастыруды ұсыну.
Екінші топтағы жаттығулар – мәтінді тыңдау, бірақ ақпаратты қабылдау
алдында оқытушы нұсқау беріп, коммуникативтік міндетін: мәтінді қалай және
қандай мақсатпен тыңдау керектігін айту керек (мысалы, негізгі мазмұнын
түсініп, сұрақтарға жауап беру; тыңдау барысында таблицаны, схеманы
толтыру т.б.);
Егер аутенттік аудиоматериалдарды тыңдасақ, онда мүмкіндігінше, әсіресе
бастапқы кезеңде мәтінді бірінші тыңдағанда тек негізгі мазмұнын түсінуді
немесе мынадай ақпараттарды анықтауды ұсыну керек:
- мәтіннің түрін (мысалы, интервью) анықтау;
- мәтіннің негізгі тақырыбын, идеясын анықтау және оны айтып беру;
- мәтіннің жалпы мазмұны бойынша сұрақтарға жауап беру (кім? қайда?
кіммен? не туралы? қалай? );
- жүйелілігін анықтай отырып, суреттің мәтінмен арақатынасын белгілеу;
- ұсынылған варианттардан мәтіннің мазмұнына сай келетін жауаптарды
табу.
Сонымен қатар мәтінді тыңдай отырып орындалатын жазбаша тапсырмалар үлкен
нәтиже береді:
- схема, таблица толтыру;
- берілген екі жауаптан мәтіннің мазмұнына сәйкес келетін біреуін
табу;
- тірек сөздерді, фразаларды белгілеу;
- талқылаудағы маңызды дәлелдерді жазып алу.
Тыңдап түсінуге үйретудің бастапқы сатысында мәтіннің жазбаша нұсқасына
сүйене отырып тыңдауға болады. Бұл тәсіл – оқи отырып есту
- дыбыс пен әріптің арасындағы байланысты көруге үйретеді;
- мазмұнын түсінуді жеңілдетеді;
- жақсы есте сақтап, тез меңгеруін қамтамасыз етеді;
Бұл тапсырма сөз әрекетінің түрі ретінде тыңдап түсінудің негізгі
механизмдерін қалыптастыруда да, ішінен оқу техникасын дамытуда да өте
тиімді.
Үшінші топтағы жаттығулар аудиомәтіндегі ақпаратқа интерпретация,
коментарий, анализ жасау іскерліктерін дамытуға бағытталған. Мұнда:
- жоспардың жеке бөліктері бойынша бірін-бірі жалғастыра отырып,
мәтінді айту;
- мәтінді ауызша немесе жазбаша жалғастыру;
- қызықты немесе қызықсыз оқиғаларға түсінік беру;
- тірек сөздерге немесе сөйлемдерге сүйене отырып, оқиғалар мен
кейіпкерлердің іс-әрекеттерін бағалау;
- мәтіннің атын түсіндіру (жазбаша мәтінге, жоспарға, тірек сөздерге
т.б. сүйене отырып);
- мәтіннің мазмұнына сүйене отырып атын қою және оны дәлелдеу.
Төртінші топ жаттығуларын мәтінде қарастырылған сұрақтар мен
мәселелерді тірек сөздерінсіз талқылап, талдап, түсіндіретін
жаттығулар құрайды. Бұл жаттығулар:
- интервью алу;
- талқылау(дискуссия);
- дөңгелек үстел;
- рөлдік ойындар;
- проблемалар жайында өз көзқарастарын білдіру, тыңдалған ертегі
немесе әңгіме бойынша сценарий жазу және оны қою т.б. жаттығулар
үлкен қызығушылықты тудырады.
Қорыта келгенде, аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап түсіну
дағдылары мен іскерліктерін дамытуға бағытталған жаттығулар жүйесі:
- жаттығулардың хабарды тыңдап қабылдаудағы лингвистикалық және
психологиялық қиындықтарды жеңуге бағытталғанын;
- сөз әрекетінің басқа да түрлерімен, әсіресе сөйлеу түрімен өзара
байланысты болуын;
- тыңдап түсіну іскерліктері мен дағдыларын қалыптастырудың дұрыс
ұйымдастырылуын;
- тыңдап түсінуге үйретудің практикалық мақсаты мен аралық міндеттерін
табысты жүзеге асыруын қамтамасыз етуі керек [10,31-36б].
Әлемдік қоғамдастықтың қазіргі заманғы ғаламдық тенденциялары, тілді
ғаламдық жалпы адамзаттық мәдениетінің трасляторы ретінде қарастыру,
халықаралық интеграцияны және мәдениетаралық өзара әрекеттерді кеңейту,
тілдің мәдениет қалыптастырушы және когнитивті-коммуникациялық
функцияларының күшеюі, мәдениетаралық коммуникация субъектісін
қалыптастыруда шет тілде білім беру мақсатында бағытты өзгерту, шет тілде
білім беру мағынасы ретінде тіл арқылы мәдениетті таңдау және көптеген
басқа факторлар шет тілде білім беру әдістемесін, аталмыш ғылыми саланың
негізгі ұғымдары мен категорияларын түбегейлі қайта қарстыру шартын қояды,
және ол жоғарыда аталған шет тілде білім берудің қазіргі заман
философиясының құрамды бөліктері, әдістемелік жолдар мен принциптері
негізінде мүмкін болады. Негізін құрастырушы ретінде концепция секілді
әдістемелік категорияны сақтау жағдайында шет тілін оқыту теориясы
мәдениет аралық коммуникация -шет тілін оқытудың қазіргі заманғы басты
концепциясын өзара байланысты құрамды бөліктерінің тұтас қатарын байытады,
оны шет тілін оқыту теориясын зерттеушілер әдістер (антропоцентрикалық,
әлеуметтік мәдени, когнитивті, прагматикалық және т.б.) ретінде немесе
принциптер( жеке басқа мақсатталған, мәдени, когнитивті, прагматикалық,
дискурсивті және т.б.) немесе дидактикалық категория- құзіреттіліктер,
субқұзіреттілік (мәдениет әлеуметтік мәдени, дискурсивті т.б.) ретінде
анықтама береді [13,3-4б].
Тілді қоршаған әлемнің бейнесін көрсететін айнамен жиі салыстырады.
Шынайы әлем мен тіл арасында әр уақытта сол тілдің тасушысы-ойлау қабілеті
бар адам тұрады. Тіл адамдар арасындағы қарым- қатынас құралы ретінде оны
қолданатын тілдік ұжымның өмірімен және дамуымен тығыз байланысты болады.
Сонымен қатар, нақтылап айта кету қажет, сөз заттың өзін емес, тілді
қолданушыға оның ойындағы осы зат жөнінде қалыптасқан ұғыммен, түсінікпен
күштелген оның көрінісін бейнелейді. Ал, ұғым болса, абстракцияны
білдіреді, себебі ол осы ұғымды қалыптастыратын қандай да бір негізгі
белгілерді жалпылау деңгейінде қалыптасады.
Тіл, ойлау және мәдениет өзара тығыз байланысқан, бұл үш компонент
тұтас бірлікті құрайды, олардың ешқайсысы бір-бірінсіз әрекет жасай
алмайды.
Адамды қоршаған әлем үш түрде берілген; әлемнің шынайы көрінісі,
мәдени немесе ұғымдық көрінісі және әлемнің тілдік көрінісі.
Әлемнің шынайы көрінісі объективті шындықты, адамның қоршаған әлемін
білдіреді.
Әлемнің тілдік көрінісі шынайы көріністің сезім мүшелері арқылы
алынған және ұжымдық та, жеке де сана арқылы өткізілген адам түсініктерінің
негізінде қалыптасқан ұғымдардың аралық әсерімен қарау арқылы бейнеленуі
болып табылады. Ол географиялық, тарихи, табиғи жағдайлармен, нанымдармен,
өмір салтымен және т.б. шартталған, сол себепті ол ерекше және түрлі
елдерде әрқилы болып келеді [17,34-35б].
Әлемнің мәдени және тілдік көрінісі өзара тығыз байланысты және бір-
бірімен үнемі әрекеттестіріп, әлемнің шынайы көрінісіне апарады.
Жоғарды айтылғанды қорыта келе, келесі салыстыруды (сол сияқты жиі
кездесетін) келтіруге болады, тіл - мәдениеттің айнасы, онда адамның
қоршаған шынайы әлемі, оның өмірлік жағдайы ғана емес, сонымен бірге
халықтың қоғамдық сана-сезімі, оның менталитеті, ұлттық мінез-құлқы, өмір
салты, дәстүрі, әдет-ғұрпы, моралі құндылықтар жүйесі, дүниетанымы, әлемді
көріп тануы тілді жай айна, жинақ сандықшасы ретінде сипаттап қана
қоймайды, сонымен қатар оны адамның тұлғасын тілдің тасушысы ретінде
тілдегі әлемді тану, менталитет, адамдарға деген көзқарас және т.б.
арқылы, яғни осы тілді қатынас құралы ретінде қолданып халықтың мәдениеті
арқылы қару ретінде де сипаттайды. Тіл қоғамдық құрал ретінде ұлттық
мәдениет, дәстүр, адамдардың белгілі бір қауымдастығының қоғамдық сана-
сезімін сақтау мен мұра етуі арқылы қалыптастырып жасайды. Этностың негізгі
ерекше белгісі ретінде ол ұлттық интерграцияның басты факторы және нақты
этносты басқалардан айырылатын негізі белгісі (жай айтқанда, тіл- өзін-өзі
сақтау мен ерекшелеу құралы) болып табылады.
Мәдениетті зерттеумен тікелей байланысты тіл жөніндегі ғылым саласы
ретінде лингвистикалық мәдениеттану деген пән пайда болды. Ол жинақтауыш
үлгідегі ғылыми пән болып саналады, ол мәдениет пен тілдің қызметі
арасындағы байланыс пен өзара әрекетті зерттейді және бұл үрдісті, жүйелік
әдістердің көмегімен және заманауй басымдылықтар мен мәдени заңдарға (
нысан және қоғамдық құндылықтар жүйесі) бағдар ұстай отыра, тілдік және
тілден тыс (мәдени) мазмұндарының тұтастығында бірліктердің тұтас құрылымы
ретінде көрсетеді.
Сонымен, тіл мен мәдениет сияқты мұндай екі құбылыс бір-бірімен
бітісіп, бір-бірінің құрамдас бөлігі болып кетеді. Бір жағынан, тіл адам
қызметінің бір түрі ретінде, адам өмірінің түрлі аясындағы адам қызметі
нәтижелерінің қосындысы ретінде анықталған мәдениеттен тыс бола алмайды,
тіл мәдениеттің құрамдас бөлігі болып саналады.
Екінші жағынан, егер тілді оны меңгеру тұрғысынан қарастырсақ,
мейлі туған тіл болсын немесе шет тілі болсын, онда мәдениет компоненті
(әлеуметтік мәдени қабат) тілдің бөлігіне айналады. Бұл жерде мәдени
компонент жай тілмен жеткізілген ақпарат болып қана қоймайды, сонымен
қатар барлық деңгейіне тән тілдің ажырамас қасиеті ретінде көрініс табады
[11,10-13б].
1.2 Аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап түсінуде тілдік
материалдың сипатына байланысты кездесетін қиындықтар
Тыңдап тусіну ауызша сөз әрекетінің аса қиын түрі болып табылады. Осы
саланы зерттеп жүрген көптеген әдіскерлер шетел тілін меңгеру және сөйлеу
дағдысын дамыту негізінен тыңдап тусіну арқылы іске асады деп атап
көрсетеді. Тыңдап түсіну, әсіресе, аутенттік аудиоматериалдарды қабылдау
көптеген қиындықтар туғызады. Осы себепті бұл мақалада аутенттік
аудиоматериалдады тыңдап түсіну кезінде пайда болатын тілдік материалдың
сипатымен байланысты қиындықтар жәнне олардың алдын алу, шешу жолдары
қарастырылады.
Мектептерде оқушылардың тыңдап тусіну дағдыларын қалыптастыру
үшін аутенттік, жартылай аутенттік және жасанды аудиоматериалдарды, яғни
жаратылысынан негізінен табиғи, аутенттік болып саналатын, бірақ жағдайға
байланысты өңделген, қысқартылған мәтіндерді тыңдап түсіну аса
қиындықтар туғызбайды. Бұлардың ішіндегі ең қиыны аутенттік
аудиоматериалдарды тыңдап түсіну болып табылады. Себебі, олардың
құрамы шынайы коммуникацияға тән қасиеттерге, мысалы: сөйлемді
кенеттен бөліп жіберу, түзету, бір нәрсені бүгіп қалу, шектен
тыс
эмоционалдық, сұрақты қайтара қою, сөйлемдердің синтаксисі жағынан
дұрыс қойылмауы т.б. ерекшеліктеге толы болып келеді. Сондай-ақ, онда
басқа әлемнің, үйреніп жатқан шетел тілінің мәдениетінен, күнделікті тұрмыс-
тіршілігінен алынған реалия сөздер де қамтылған [12,21-22б].
Тілдік қиындықтар өз кезегінде фонетикалық, лексикалық
грамматикалық қиындықтар болып бөлінеді.
1 Фонетикалық қиындықтар жалпы барлық шетел тілдеріне және әрбір шетел
тіліне ортақ. Жалпы қиындықтар сөйлемде сөздер арасында, сөзде дыбыстар
арасында айқын шекараның болмауымен байланысты.
Әсіресе ағылшын тілінде сөздің жазылуы мен айтылуында үлкен
өзгешелік бар. Мұндай айырмашылықтар сөзді дұрыс түсінуге қиындықтар
келтіреді, сондықтан сөзді тыңдап түсіну барысында оқушылар фразаны
түсінбей жататын жайттар көптеп кездесіп жатады.
Шетел тілін үйрену барысында тыңдап түсіну қиындықтары сол тілдің
тілдік құрлымына, дыбыстарының айтылуына, жалпы фонетикалық ерекшеліктеріне
байланысты тындап жатады. Оқушылар үшін ерекше қиындық туғызатыны: шетел
тілдерінде дыбыстың ұзақтылығы немесе қысқалығы, ашық және жабық
қасиеттерінің болуы. Сонымен қатар, ағылшын тілінің ырғақтылығы, әуенділігі
де қиындықтар туғызады. Мыалы: ағылшын тілінде дыбыс бәсең үнмен басталады
да, соңында үн не төмендейді не жоғарлайды, сонда ғана сөйлемнің қандай
екені түсінікті болады.
Екпінге келетін болсақ, ағылшын тілінде жалпы сұрақ ішінде өзгереді.
Бірақ мұнда да ол тұрлаусыз мүше болып табылады, себебі сұрақтың келбеті
сөйлемнің орналасуына байланысты болады. Айтылудың толық емес стилі, ауызша
сөйлеуге тән, бұл кезде әр түрлі сөздер бірдей мағыналы болады олар да өз
кезегінде біршама қиындықтар келтіреді.
2 Лексикалық қиындықтарға келетін болсақ, олар ең алдымен ағылшын тілінде
омонимдер және (hour-our) омофонының болуымен байланысты. Үлкен қиындықтар
сонымен бірге айтылуы бойынша бірдей сөздер, әсіресе поронимдер (economic-
economical), қосарланған түсініктерді айқындайтын сөздер (answer-ask, give-
take, west-east), бірдей тіркесті сөздер немесе бірінші рет кездестірілетін
сөздер, бір сөзбен айтқанда шатастыратын сөздердің әсерінен пайда болады.
3 Грамматика жағынан біршама қиындықты сөйлемнің синтаксистік бейнесінде
сөздердіңбұрыс қатарының болуы. Ауызша сөйлемді түсіну морфологиялық,
омонимдік пішіндердің болуымен күрделенеді. Мысалға: ағылшын тілінде
сөйлемнің әр түрлі сөз таптарындағы сөздер пішіндері бойынша сәйкес келеді:
to work-work, to answer-answer. Грамматика жағынан ағылшын тілін түсінуде
келесі ерекшеліктерге байланысты қиындықтар болады. Көптеген жағдайларда
сөздер арасында байланыстар әр түрлі қызметтік сөздер арқылы іске асады.
Оларда өзіндік лексикалық мән -мағына жоқ: оқушыларға сөздер байланысының
әдісін үйрену ғана емес, сонымен қатар қызметтік сөздерді және сөйлемді
басқа сөздермен дұрыс құрастыра білу керек. Сонымен қатар қызметтік
сөздерді есту қиынға соғады, себебі олар екпінсіз айтылады және олар басқа
сөздермен қосылып кетеді- give her hat. Одан басқа, ауызша сөйлемде
қызметтік сөздердің әлсіз пішіндері кездеседі. Сондықтан оқушыларға есту
қабілетімен қызметтік сөздерді анықтап түсіне алу қажет. Көптеген қызметтік
сөздер атаушы мағынада болуымен де күрделенеді. Мысалға: етістік to be, to
have одан басқа қызметтік сөздердің орнына мәнді болуы мүмкін, to be
етістігі не модальдық етістік, не байланыстырушы етістік, не көмекші
етістік бола алады.
Әрі қарай есту қабілеті мен қосарлы етістіктердеп аталатын
сөздерді түсіну қиындықтар туғызады. Олар to put on, to put away, to put
off, to put up, to put down т.б. Оның себебі тыңдаушы етістіктің негізгі
бөлігін бірінші естиді содан соң оны дұрыс емес жолға бағыттайды, яғни
етістікті нақты мәнмен байланыстырады. Түсінудің қиындықтары етістіктің
бірінші бөлігінің екінші бөлігінен ерекшелігіне байланысты. Мысалға: Put
your hat and coat on!
Біршама қиындықтарды ағылшын тілінің өзгешелігін құрайтын жұрнақтар мен
жалғаулар тудырады. Олардың саны онша көп емес, бірақ омонимдік және көп
мағыналығымен ерекшеленеді. Мысалы: -s көпше түрінің жұрнағы бола алады
және етістіктің үшінші жағының жалғауы бола алады [13,5-7б].
Қай салада болмасын, алдағы кездесетін қиындықтарды жеңу үшін оны
болдырмаудың шараларын қарастырып, оның алдын алуға мән берілетіні белгілі.
Сол сияқты шетел тіліндң тыңдап түсінуде кездесетін қиындықтардың адын-алу
үшін, әрине, осы бағыттағы зерттеуші-ғалымдардың ұсынған жолдарына талдау
жасай отырып, тиімді жолдарды анықтау маңызды.
Тыңдап түсінуде кездесетін қиындықтардың алдын-алу үшін сөз
әрекетінің осы түріне арналған жаттығулар жүйесін құрып алу қажет.
Аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап түсінуге үйрету үшін, біз жалпы
аудитивтік дағдыларды қалыптастыруға арналған жаттығуларды қолданамыз.
Фонетикалық қиындықтарды шешуге арналған жаттығулар.
1. Келесі сөздерді тыңдай отырып, мынадай дыбыстарды естігенде қолдарыңды
көтеріңдер.
2. Сөйлемдерді тыңдай отырып, сұраулы(болымды, болымсыз) сөйлемдерді
естігенде қолдарыңды көтеріңдер.
3. Тыңдаған сөздерінің ішінде дауысты және дауыссыз дыбыстардың саны
қанша екенін анықтаңдар.
4. Сөздерге қойылған екпінді тауып, оның рөлін айтыңдар
5. Бірқатар дыбыстарды тыңдап, мұғалімнің сол дыбыстардың айтылу жолын
түсіндіруін бақылаңдар
6. Сөздерді тыңдай отырып, оларды берілген дыбыстардың ретімен бағанға
бөліп жазыңдар.
Лексикалық қиындықтарды шешуге арналған жаттығулар.
1 Сөйлемдерді тыңдап, ондағы жаңа сөздерге берілген анықтамаларға мән
берместен, сөйлемнің негізгі мағынасын түсінуге тырысыңдар.
2 Құрамында полисемиялық сөздер бар сөйлемдерді тыңдап, олардың
мағынасын табыңдар.
3 Сөйлемдерді тыңдай отырып, ондағы лексикалық қателерді табыңдар.
4 Берілген сөздердің қайсысы тыңдалған мәтін құрамында кездескенін
айтыңдар.
5 Ана тілінде берілген сөздердің қатарына шетел тілінде тыңдаған
сөздерді рет-ертімен жазыңдар.
6 Жылдам темппен айтылатын сөйлемдерді тыңдай отырып, оларды дәптерге
жазып қойыңдар. Содан кейін диктор жай темппен қайталап айтқанда жазған
сөйлемдеріңді тексеріңдер.
Грамматикалық қиындықтарды жеңуге арналған жаттығулар.
1. Сөйлемдерді тыңдап, ондағы бастауыш пен баяндауышты табыңдар.
2. бірқатар сөйлемдерді тыңтап, ондағы іс-әрекеттің қайсысы өткен шақта
осы шақта, келер шақта болғанын айтыңдар.
3. Сөйлемдерді тыңдап, ондағы басыңқы сөйлем мен бағыныңқы сөйлемнің
арасындағы шекараны көрсетіңдер.
4. Мәтінді тыңдаңдар және визуалдық материалға сүйене отырып, аталған
грамматикалық құбылыстардың астын сызыңдар.
5. Грамматикалық формалары (бұрыс етістіктер, жалғаулар т.б.) анық
айтылмайтын мәтінді тыңдаңдар және оларды мағынасына қарай толықтыр.
6. Мәтінді тыңдап, ондағы таныс емес сөздердің мағынасын таныс
грамматикалық форма арқылы анықтауға тырысыңдар т.б.
Негізінен аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап түсінудің тиімді
жолдарын табу қазіргі лингводидактикада өте маңызды мәселенің бірі болып
тұр. Бұны шетел тілін оқытуда тыңдап түсіну дағдыларын қалыптастырудың
ерекше орын алатынымен түсіндіруге болады. Тыңдап түсіну оның орындаушыдан
тәуелсіз сөйлеу әрекетінің жалғыз ғана түрі, тыңдап түсінуді дұрыс игерудің
бірден-бір жолы осы бағытта кездесетін қиындықтардың алдын-алу және оларды
болдырмаудың шараларын қарастыру [1,16-17б].
Шетел тілін оқыту процесінде аутенттік сөйлеу түрінің үлгісіне
фильмнен алынған монологтар мен диалогтар да жатады. Кез-келген көркем
фильмнің ұзақтығы шамамен бір жарым сағатқа созылатындықтан, аудитивтік
дағдыларды қалыптастыру үшін қолайлы емес. Әрине бұл жерде көркем фильмде
үлкен тілдік материал қамтылатынын айтпай кетуге болмайды. Осыған
байланысты шетел тілін үйретуде фильмнің жеке фрагменттерімен жұмыс істеу
продуктивті болып табылады.
Аутенттік бейне немесе аудиоматериалдардың жалпы мазмұнын түсіну аса
қиын емес. Мәселе сол ақпаратты анық және толық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Аутенттік материалдар түсінігі және жүйесі мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың тыңдап түсіну іскерліктері
мен дағдыларын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .9
1.2 Аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап түсінуде тілдік материалдың
сипатына байланысты кездесетін
қиындықтар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..17
1.3 Ақпараттық технологияны тыңдап түсінумен
ұштастыру ... ... ... ... ... ... .. .22
1.4 Ағылшын тілін тыңдау арқылы
уйрету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2 Мектепте шет тілін оқытуда аутенттік аудиоматериалдарын тыңдап түсіну
дағдыларын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...41
2.1 Шетел тілін оқытуда аутенттік мәтіндермен жұмыс істеу
тәсілдері ... ... ...44
2.2 John and Liz Soars Headway қолдану арқылы
аутенттік ... ... ... ... ... ... .. .49 аудиоматериалдардың артықшылығын
көрсету анализі.
2.3 Аутенттік аудиоматериалдарын практика жүзінде қолданудың
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.4 Headway оқыту әдістемелік құралындағы аутенттік аудиоматериалдармен
жұмыс жасау технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..60
Қосымша
Кіріспе
Егемендік алып, тәуелсіздікке қол жеткізген елімізде болып жатқан
өзгерістер білім алу саласына да елеулі өзгерістер әкеліп отырғаны
баршамызға мәлім. 21 ғасыр - технологиялар ғасыры болғандықтан, жас
ұрпаққа тек білім беріп қана қоймай, сол арқылы әлем кеңістігіне енуді,
дамыған елдермен тең дәрежеде болуды мемілекетіміз мақсат етті. Ал болашақ
ұрпақ әлемдік білім кеңістігіне ену үшін білім жүйесі халықаралық деңгейге
көтерілу керек. Елбасы Н. Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында:
Халқымыздың ұлттық бәсекелестікке қабылеті бірінші кезекте оның білімділік
деңгейімен айқындалады - деген еді. Сондықтан бүгінгі күні елімізде дені
сау, рухы таза, өз білімін әр турлі салада пайдалана алатын адамдар қажет.
Бүгінгі күні Қазақстан Республикасының білім беру саласында шетел
тілдерін оқып үйренуге деген ықылас арта түсуде. Осыған байланысты қазіргі
қоғам шетел тілдерін меңгеру дәрежесіне күннен-күнге көтеріңкі талаптар
қоюда. Шетел тілін, әсіресе, ағылшын тілін оқу пәні ретінде оқытуды мектеп,
колледждер, жоғарғы оқу орындары, қоғам және уақыт қажет етіп отыр. Ол
әлеуметтік, экономикалық жайттардың қоғамның жалпы мәдени дамуының айғағы
болуда.
Шетел тілінде қарым-қатынас жасаудың негізгі тілдік білім мен
дағдылардан, лингво-елтану мен елтану туралы білімнен, білгірлік
шеберліктен тұратын шәкірттердің жеткілікті деңгейде коммуникативтік
біліктілікке қол жеткізуін көздейді. Осы мақсатта ұстаз өз шеберлігін
сабағында жаңа технологияларды қолдануынан, инновациялық әдіс-тәсілдерді
меңгеруінен көрсете білу тиіс.
Сондықтан сондай озық әдістеменің бірі тақырыбымызға негіз болып отырған
– ағылшын тілін тыңдау арқылы үйрету.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Оқушылардың қызығушылығын тудыра
отырып, аутенттік мәтіндер арқылы сапалы білім беру.
Диплом жұмысының тақырыбы: Мектепте шет тілін оқытуда аутенттік
аудиоматериалдарын тыңдап түсіну дағдыларын дамыту.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Шетел тілі сабағында аутенттік
мәтіндерді қолдану. Оқушыларға өзекті мәселені тиімді әрі оңай жолмен
үйрету арқылы тыңдап түсіну іскерліктері мен дағдыларын дамытуды қарастыру.
Жаңа технологияны пайдаланып, ағылшын тілін оқушыларға аутенттік
аудиоматериалдар арқылы үйрету.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- Оқушы қабілеті мен әрекетін дамыту барысында, тыңдап түсінуге
үйрету;
- Шет тілін оқытуда аутенттік аудиоматериалдармен жұмыс істеу
тәсілдерінің қалыптасуы;
- Аутенттік аудиоматериалдардың артықшылығын көрсету.
Диплом жұмысының нысаны: Аутенттік аудио мәтіндердің тыңдап
түсінудегі маңыздылығын қарастыру.
Зерттеу пәні: Аутенттік аудиоматериалдарды қолдану.
Зерттеу әдіс-тәсілдері: Зерттеу жұмысында баяндау, бақылау,
тұжырымдау, талқылау, талдау-жинақтау, қорыту, эксперименттік әдістер т.б
қолдандық.
Ғылыми жаңалығы: Қазіргі кезде аутенттік аудиоматериалдар шетел
тілдерін оқуда өте маңызды болып табылады. Снымен қатар квадратты тыңдап
түсіну іскерлік дағдысын қолдану.
Ғылыми болжамы: Мектептің оқу процесі қоғам сұранысына байланысты
өзгеріп отырады. Біздің заманымызда ағылшын тілін білу қалыпты жағдайға
айналады өйткені компьютерлік, экономикалық және палитикалық терминдер
ағылшын тілінде жүргізіледі. Ағылшын тілін халықаралық қарым-қатынас тілі
деуге болады. Сол себепті де аутенттік аудиоматериалдарды қолдану болашақта
жақсы нәтиже беретіні анық.
Теориялық маңыздылығы: Дидактикаға мән бере отырып, белгілі бір
мақсатта шетел тілін оқытуда аутенттік аудиоматериалдарды қолдану.
Практикалық құндылығы: Шетел тілдерін меңгере отырып елдердің
мәдениетімен, сөйлеу әдептілігімен, қарым-қатынас барысында әртүрлі
халықтардың сөйлеу мінез-құлықының ерекшеліктерімен, дәстүрлерімен танысу.
Жұмыстың апробациясы: Ғылым және жаңа ұрпақ – 2011 20.04.11
конференциясында апробациядан өтті.
Жұмыстың құрылымы: Кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытынды, қолданылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 Аутенттік материалдар түсінігі және жүйесі мен құрылымы
Аудиоматериал арқылы оқыту яғни, таныс емес сөздері бар шетел тілін
тыңдап түсінуді оқыту үшін көптеген қиындықтар мен сұрақтарды тудырады,
себебі нәтиже жақсы болу үшін қолданатын мәтінді дұрыс таңдай білу керек.
Жалпы аутенттік материалдар түсінігі оқыту методикасында жаңа пайда
болған, жаңа заманғы оқыту әдісі. Қазіргі уақытта аутенттік материалдарға
байланысты ойлар қалыптаса бастады. Кричевская К.С аутенттік шынайы емес
мәтіндерге анықтама береді, оларды мына ретпен көрсетті: фольклорлық,
суреттік, әуендік және шынайы заттық (киім, мебель, ыдыс). Кричевская К.С
күнделікті өмірге байланысты материалдарды жеке топқа бөліп қарастырды
[1,13-15б]. Ол топты прагматикалық топ деп атап оларға мыналарды енгізді:
хабарландыру, анкета, меню, жарнама т.б. Біздің ойымызша прагматикалық
материалдарға аудио және аудиовизуалды материалдарды жатқызуға болады,
олар: радио және телепрограммалар, ауа райы, ақпараттық хабарлар, аэропорт
және темір жол вокзалдарындағы хабарландырулар. Сонымен қатар Кричевская
К.С прагматикалық материалдардың жүйесін көрсетті: оқу-білім ортасы,
мәдени орта, күнделікті өмірдегі қарым-қатынас ортасы, сауда қарым-қатынас
ортасы, жанұялық орта, спортық орта. Кричевская К.С мен Воронина Г.И
еңбектерінде ұқсастықтар кездеседі. Воронина Г.И өз еңбегінде аутенттік
мәтіндерді екі топқа бөледі [2,56б]. Біріншісіне ақпараттық жүйелі
мәтіндер, әрқашан жаңарып отыратын ақпараттар, жол белгілері,
схемалар,диаграммалар, театр программалары т.б. Екінші топқа мақалалар,
интерьвюлер, жарнама, комментарий, репортаж т.б. Кричевская К.С мен
Воронина Г.И еңбектерін қарастыру себебіміз аутенттік мәтіндер туралы
жалпы ой қалыптастыру, негізінен бұл екі зерттеушінің аутенттік мәтін
жайлы анықтамалары толық қамтылмаған. Осы жұмысымыздың мағынасын анықтай
түсу үшін Носонович Е.В пен Мильруд О.П аутенттік мәтіндер туралы
анықтама, болжамдарымен танысайық [3,11-18б], [4,6-12б]. Критерии
содержательной аутентичности учебного текста деген еңбегінде тілді
аутенттік материалдар арқылы оқу керек екенін баяндады. Өйткені аутенттік
материалдар шынайы қорлардан алынған мәтіндер. Бірақ осы мәтіндердің
қиындықтары да болады. Авторлар келесідей аутенттік мәтіндерді жүйеледі.
Аутенттік оқу материалдарының жүйесін функционалды аутенттік, лексико-
фразеологиялық аутенттік, грамматикалық аутенттік және аутенттілік деп
қарастырды. Функционалды аутенттілік оқушының жан-жақты сөйлеу іс-
әрекетін дамытады. Оқу мәтінінің аутенттілігі көбінесе лексика мен
фразеологияның дұрыс таңдалуынан байқалады. Бұл түсінік оқылатын тілдің
грамматикасына да байланысты. Ал аутенттік құрылымы мәтіннің құрылымына
байланысты.
Ең бастысы ағылшын сабағында ақпарат емес, тек ақпарат арқылы
оқушылардың қызығушылығын арттыру және сол арқылы тілін жетілдіру.
Аудио мәтіндерде дыбыстың рөлі ерекше болады (environmental clues):
көліктің дауысы, көшедегі адамдардың дауысы, телефон қоңырауының дыбысы,
музыка. Осының барлығы өзге тілдегі мәтіндегі жағдайды түсінуге
көмектеседі. Осы авторлардың ойынша да аутенттік материалдарға мыналарды
жатқызды: жеке хаттар, анекдоттар, мақалалар, жасөспірім күнделіктерінен
үзінділер, жарнамалар, ертегілер, елтануға байланысты мәтіндер. Сонымен
қатар авторлардың ойынша аутенттік оқу бірнеше факторларға байланысты
өтеді делінген:
- оның оқытылатын жері;
- оқуды қабылдайтын оқушылар;
- мұғалімнің біліктілігіне байланысты.
Осы авторлар арқылы берілген анықтамалар бізге қолайлы болады. Алдағы
уақытта аутенттік материалдарды аутенттік және оқу-аутенттік деп екі
салада қарастырамыз. Сонымен аутенттік материалдар дегеніміз – шетел тілін
оқыту үшін, шынайы әдебиет, оқу көздерінен алынған лексика, грамматикалық
құрылымы бар мәтіндер.
Оқу-аутенттік материалдары – бұл арнайы бір мақсатпен, жоспарланып
жасалған мәтін. Жаңа заманға сай шнтел тілін оқып үйрену үшін осы елдің өз
сөйлеушілеріне тән мәтіндерді оқу болып табылады. Мәтінді тыңдау арқылы
үйрену бізге өте қолайлы екені мәлім болды.
Аудиоматериалдарды тыңдау – бұл оқуды тыңдап түсіну арқылы дамыту.
Оқу үрдісінде аудиоматериалдарды тыңдау мақсат және құрал ретінде
қолданылады. Құрал ретінде ол:
- оқу үрдісін ұйымдастыру құралы;
- тілдік материалдың ауызша түрі ретінде;
- алған білімді бекіту үшін.
Оқушылар шетел тілін орта есеппен тыңдап түсінген уақытта оқытушы
мыналарды есте сақтауы тиіс: тыңдалатын мәтіннің 3-4% таныс емес сөздер
болуы керек және ол сөздер мәтінді түсінуге кедергі жасамауы керек. Мәтін
3-5 минут тыңдалады. Осыған байланысты мектеп бітіруші тілді тыңдап
түсінуі қажет және ол осы тәжірибесіне сүйеніп шетелдікпен ауызша қарым-
қатынас жасай білуі қажет. Бірақ аудиолау кезінде қиындықтар көптеп
кездеседі. Осы қиындықтарды біз Елухина Н.В және Пруссаков Н.Н еңбектеріне
сүйене отырып мына ретпен көрсете аламыз [5,25-29б] [6,57-62б].
Бірінші топқа жататын қиындықтар:
- тілдік аспектіге жататын қиындықтар;
- елдің мәдениетіне байланысты қиындықтар;
- тыңдаушының деңгейіне байланысты.
Бірінші топқа жататын қиындықтарды өзара үш топқа бөлүге болады:
фонетикалық, грамматикалық, лексикалық. Бұл қиындықтарға жұмысымыздың
барысында толық тоқталатын боламыз.
Екінші топқа жататын қиындықтарға келесі тұжырымдарды жатқызамыз.
Оқушы өз отанында басқа елдің тілін оқып жүргеннен кейін, сол ел туралы,
мәдениеті туралы білімі жеткіліксіз болуы мүмкін. Екі елдің мәдениетінің
әртүрлілігіне де байланысты. Ол естіген ақпаратынан қате тұжырым
қалыптастыруы мүмкін. Осы қиындықты жеңу үшін социолингвистикалық және
социомәдениеттік бағыттарды оқуы керек. Социолингвистика тілін, ал
социомәдениет ел салт-дәстүрі мен мәдениетін танып білу үшін оқытылады.
Сол себепті де аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап түсінудің түр-түрін
ұйымдастыру керек, мысалы: таныстырушы-аудио мақсаты жан-жақты білімін
кеңейту, шетел жайлы мағұлымат беру. Аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап
түсінудің сәттілігі аутенттік мәтінге байланысты. Мәтіндегі қаратпа
сөздер, паузалар, синонимдік тіркестер түсінігі көмектеседі. Интонация
және ырғақ 60% айтылған материалды түсінуге өте қолайлы. Сөзіміздің
соңында аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап түсіну сәтті болу үшін қажетті
факторларды айта кететін болсақ:
- Объективтік фактор оқушының өз деңгейіне байланысты.
- Субъективті фактор оқушының жаңаға деген талпынысынан қалыптасады.
Аудиоматериалдарды тыңдау біліктілігі оның қиындықтарын жеңу болып
табылады.
Қазіргі таңда өзекті мәселклердің бірі болып шетел тілдерін, оның ішінде
ағылшын тілін оқытудың маңызы артуда себебі Қазақстан Республикасының шет
елдермен саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени қарым-қатынастары
күннен-күнге даму үстінде.
XXI ғасыр мектебі түбірлі өзгерістерді талап етіп отыр. Оқушы әлемдегі
болып жатқан өзгерістерге тез бейімделіп, өзін терең білімді, жан-жақты
дамыған, шығармашылықпен, өз бетінше оқи алатын тұлға ретінде көрсете алуы
тиіс. Осыған орай қазіргі таңдағы оқушы тек бір ғана тілді емес, бірнеше
тілдерді меңгеруі тиіс, оның ішінде әрине ағылшын тілінде. Ағылшын тілі
пәні оқушылар үшін өте қажетті пән ретінде саналып отырғаны бәрімізге
айғақ. Ағылшын тіліне оқыту процесінде пәнаралық байланыстың, әсіресе
ағылшын тілінің қазақ, орыс тілдерімен байланысы ерекше орын алады, себебі
бұл пәндердің басты мақсаты оқушыларды тілге үйрету. Оқушы ағылшын тілін
меңгеру арқылы басқа елдердің өмірімен, тарихымен, мәдениетімен таныса
отыра, өз елінің өмірін, тарихын, мәдениетін терең тусінетін болады [5,30-
31б].
Ағылшын тілін оқытуда оқушылардың физиологиялық, психологиялық қызмет
көздерінің мол екені баршамызға мәлім. Оқушылардың:
- тез қабылдауы;
- еліктеуге бейімділігі;
- қиялының әр түрлілігі;
- ойлау, ауызша сөйлеу іскерліктерінің дамуы;
- танымдық іс-әрекеттерінің басымдылығы;
- есте сақтауы;
- қызығушылық қасиетінің молдығы мен әр түрлілігі;
- жан-жақты тәрбиелеуге бейімділігі;
- еліктеуіш қасиетінің басым болуы;
- сензитивті, сезімтал болуы;
- іс-әрекетті ойын түріндегі тез қабылдауы.
Оқушылар жаңа оқу пәні ағылшын тіліне үлкен қызығушылықпен қарап ауызша
сөзге үйрену басқа пәндерге қарағанда белсенді түрде болса, жақсы үлгерім
көрсетсе, онда олар рухани қанағаттанушылыққа жетеді. Ағылшын тілін
оқытудың басты мақсаты оқушылардың бойында қарым-қатынас біліктілігін
қалыптастыру және қарым-қатынасты дамыту. Осы басты мақсатқа жету
барысында, оқушылардың бойында бағдарлама талаптарына сай төмендегідей
іскерліктерін қалыптастырып, дамытуымыз қажет:
- тыңдап түсінуді;
- сөйлеуді (монолог және диалог түрінде);
- оқуды;
- жазу, хат жаза алуды [7,6-7б].
Жоғарыда көрсетілген іскерліктердің арасында оқуға ерекше әсер беретін
тыңдап түсіну барысында ауттенттік материалдар және олардың қиындықтарын
жеңу. Ауттенттік материалдарды қолдану барысында қиындықтарды болдырмау,
оқушыларға тиімсіз болады. Себебі осы тілдің сөйлеушілерімен кездесіп,
қарым-қатынас жасағанда сөйлесу қиындайды. Ал алдын ала қиындықтармен қоса
тыңдап үйренсе, шынайы қарым-қатынас барысында оңай болады. Бастауыш және
орта сыныптардан қарағанда аудиомен жоғары сыныптарда жұмыс жасау тиімді,
өйткені олар оқуда білімдік қор жинаған оқушылар. Жоғары сыныптарда
аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап түсінудің маңызы зор, ол жасанды қарым-
қатынас қалыптастырады. Аутенттік аудио материалдар оқушының жас
ерекшелігіне және осы оқылып отырған тілдік біліміне сай болуы керек.
Сонымен қатар мәтіннің мазмұны қызықты және жаңа ақпаратпен өңделген болуы
тиіс. Жоғары сыныптарға тыңдататын материалдар күнделікті өмірден алынған
болуы маңызды. Ағылшын тілін оқыту ауызша сөзді дамыту одан арғы ауызша
базаның дамуына әсерін тигізеді. Ауызша сөз басқа да іскерліктердің
дамуына негіз болып табылады.
Ағылшын тілін оқытуда мотивацияның рөлі зор екні айдан анық.
Қызығушылық тұлғаның белгілі бір әрекетке, затқа эмоционалды қатынасы
болғандықтан, зейін машықтанады, ойлау терең болып, тілдік материал ойда
ұзақ уақыт сақталады. Оқу процесінің қызықты, тартымды болуы, эмоционалды
реакциялардың көп болуы, ағылшын тіліне деген қызығушылықты арттырады.
Т.А.Дегтерева өз мақаласында сабақты қызықты және тартымды етіп өткізуге
төмендегідей факторлар әсер ететінін көрсетеді:
- мазмұндық, машықтану формаларының әр түрлілігі;
- оқушы мен оқытушы байланысының белсенділігі;
- оқытушы тұлғасы [7,15-16б].
Ағылшын тілі оқытушысы оқушылардың мотивациясын арттыру үшін тиімді
де, уақытты үнемдейтін әдіс тәсілдерді пайдалану қажет.
Ғалым-әдіскер Н.Д.Гальскованың айтуынша ағылшын тілі сабағында
қолданылатын әдіс-тәсілдер төмендегідей талаптарға сай болуы тиіс:
- оқушы қызығушылығын арттыру үшін тілді қарым-қтынас әрекетінде
қолдану қажеттілігін тудыратын қолайлы атмосфера жасау;
- оқушы тұлғасын толығымен оқу процесіне тарту;
- оқушының тілдік, когнитивті, шығармашылық қасиеттерін ояту,
ынталандыру;
- оқушының оқу процесінің басты тұлғасы ретінде белсенділігін арттыру;
- сабақта алуан түрлі жұмыс түрлерін, яғни жеке, жұп, топ, ұжым
жұмыстарын ұйымдастыру;
- сабақта түрлі көрнекіліктерді, оның ішінде техникалық (үнтаспа,
компьютер, бейнефильмдер), техникалық емес құралдарды (суреттер,
апликация, альбомдар, сызбалар, кестелер, кроссвордтар) кең қолдану;
- әсіресе ойындар мен ойын элементтерін жиі қолдану;
- сабақта жаңа педагогикалық технологияларды пайдалану [8,50-55б].
1. Ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың тыңдап түсіну
іскерліктері мен дағдыларын дамыту
Қазақстан республикасы әлемдік бірлестікке кірген заманда білімнің
рөлі мен маңызы артты. Мәдениеті жоғары дамыған адам қалыптастыру міндеті
білім беру ісін ірлендіру қажетті мектеп пен қоғам алдында жаңа маңызды
мәселелер қойып отыр. Жалпы орта білім беретін мектептерде шетел
тілдерінің мазмұны анықталып, оған қойылған талаптар нақтылануда. Шетел
тілін ана және орыс тілімен қатар оқыту арқылы мұғалім оқушылардың тыңдап
түсіну, сөйлеу, оқу және жазу іскерліктері мен дағдыларын жетілдіріп қана
қоймай, оларды өзін қоршаған айналасындағы адамдармен қарым-қатынас
мәдениетіне де үйретеді. Оқушылардың шетел тілінде сөйлеу қабілеттерін
жетілдіру мектепте берілетін бүкіл білім мазмұнының негізгі мақсаты болып
табылады. Шетел тілі арқылы оқушылар әлемді таниды, тілін оқып жатқан
елдің мідениетімен, өмірімен танысады.
Шетел тілінде оқушылар дұрыс қарым-қатынас жасай алу үшін, олар ауызша
айтылған сөзді тыңдап түсінуі тиіс. Тыңдап түсіну – сөйлеудің серігі,
сөйлеу экспрессивті формаға жатса, тыңдау импрессивті формаға жатады.
Ауызша айтылған сөзді қабылдау мен түсіну өте күрделі психикалық әрекет.
Тыңдап түсіну барысында оқушылардың санасында фонетикалық және
интонациялық ету қабілетін қалыптастыру керек, себебі бұл күрделі процес
болғандықтан жалпыға ортақ қиындықтарды және арнайы қиындықтарды ескеру
қажет. Олар:
Сөйлеуші қолданылған кейбір лексикалық және грамматикалық материал
оқушыға таныс емес болуы мүмкін, бұл жағдай оқушыға тыңдаған мәтіннің
мазмұнын түсінуді қиындатады. Бұл қиындықты жеңудің жолы – оқушылардың
пассивтік және потенциалдық сөздік қорын байыту;
Әр адамның дыбыстарды айту ерекшеліктері мен интонациялық
ерекшеліктері болуы заңды құбылыс. Оқушы өз мұғалімінің сөйлеу
ерекшеліктеріне дағдыланып алады да, басқа адам айтқан сөзді түсінбеуі
мүмкін. Бұл қиындықты жеңудің жолы – сабақта техникалық құралдарды жиі
қолдану керек [9,4-5б].
Мұғалім әдетте сабақта өте баяу ырғақпен сөйлейді, мұндағы мақсат
оқушылар оның айтқан сөзін түсінсін дегендік. Оқушылар осындай баяу сөзге
дағдыланады да, дұрыс ырғақта сөйлеген сөзді түсінбейді. Міне бұл
қиындықты сабақта тек техникалық құралды қолдану арқылы жеңуге болады.
Мұғалім сабақта шетел тілінде сөйлегенде, айтқан сөзін оқушылар түгел
түсінсін деп бірнеше рет қайталап айтады. Оқушылар осы қайталауға
үйренеді. Шынайы коммуникацияда сөйлеуші айтқанын қайталамайды, сондықтан
мұғалімнің мақсаты оқушыларды тыңдаған мәтіннің мазмұнын бір-ақ рет
тыңдағанда түсінуге үйрету. Ал кей жағдайда оқушылар мәтіннің мазмұнын бір
рет тыңдағанда түсінбесе, оны екінші рет тыңдауға болады, бірақта бұл жолы
мұғалім тыңдайтын мәтінге қосымша бір тапсырма беруіне болады. Мысалы,
мәтінді екінші рет тыңдар да, бұл оқиғаның басты кейіпкеріне, оқиға
уақытына, оқиға жеріне және т.б назар аударыңдар деген сияқты тапсырмалар;
Келесі бір қиындық мынада: егер тыңдаушы сөйлеушінің бет-әлпетін
көріп, оның сөйлеу органдарының қимыл-қозғалысын байқап отырса, онда ол
өзі тыңдап отырған сөзді жеңіл түсінеді, бірақта мұндай жағдай үнемі бола
бермеуі мүмкін (телефон арқылы сөйлесу, радиодан хабар тыңдау т.с.с).
Жоғарыда айтылған қиындықтарды жеңудің алғы шарты – мұғалімнің сабақта
техникалық құралдарды кеңінен пайдалануы және тыңдау қабілеттерін дамытуға
арналған жаттығуларды дұрыс ұйымдастыра алуы.
Оқушылардың ағылшын тілі сабақтарында тыңдап түсіну қабілеттерін
дамытуда төрт жаттығулар тобын ұсынуға болады.
Бірінші топ жаттығуларының мақсаты – мәтінді тыңдаудың алдында
лингвистикалық және психологиялық қиындықтарды алдын ала жою.
Екінші топ жаттығудың мақсаты – мәтінді тыңдауға арналған жаттығулар.
Мұнда оқушылар мәтінді тыңдап, оның тақырыбын, идеясын анықтау, берілген
кестені немесе сызбаны толтыру, сұрақтарға берілген жауаптардың мәтін
мазмұнына сәйкес келетін анықтау және т.б.
Үшінші топ жаттығудың мақсаты – мәтін мазмұнын толық түсініп,
оқушылардың бойында төмендегідей іскерліктерді дамыту: интерпретация,
комментарий және талдау жасай алу. Мысалы, тыңдаған мәтіннің тақырыбын
талдау, мәтін мазмұнына берілген ассоциограмманы толтыру, уақиғаны
бағалау, басты кейіпкерді сипаттау, мәтінді коммуникация жағдайымен
ұштастыра білу және т.б. Үшінші топ жаттығуларын орындау барысында
оқушыларға тірек, таяныш сөздер, жоспар, суреттер, сызбалар және т.б.
ұсынуға болады.
Төртінші топ жаттығудың мақсаты – оқушыларды мәтін мазмұнының басты
идеясына байланысты ойларын айтқызу, пікір-талас ұйымдастыру, дөңгелек
үстел ұйымдастыру, сахналау, сценарий жазу және т.б.
Енді тыңдауға арналған мәтіндерге қойылатын талаптарға тоқтала кетсек.
Олар: тыңдауға арналған мәтіннің мазмұнының тәрбиелік мәні болуға тиіс
және оның мазмұны оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес келуі керек;
Мәтіннің бірлік логикасы болуы шарт;
Мәтіннің мазмұнында тыңдаушылар үшін қызықты жаңа мәселе болуы керек;
Мәтін аутентивті, яғни шындыққа негізделген, жасанды мәтін емес болуы
тиіс.
Жоғарыда айтылған ойларға байланысты, оқушылардың тыңдап түсіну
іскерліктерін қалыптастырып, дамыту қажет. Егерде оқушылардың тыңдап
түсіну іскерліктерін дамытыпасақ, оқушылардың шетел тілінде сөйлей алуға
да үйрете алмаймыз [9,17-19б].
Шетел тілін оқушыларға үйретуде аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап
түсіну дағдылары мен іскерліктерін қалыптастыру көптеген қиындықтармен
ұштасып жатады. Әсіресе ағылшын тілін үйретуде осы қиындықтармен түсіну
дағдылары мен іскерліктерін тиімді түрде дамытуға бағытталған жаттығулар
қарастырылады.
Аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап түсіну дағдыларын қалыптастыруда
кездесетін қиындықтардың алдын алу және оларды жеңу үшін тыңдап түсінуге
үйрететін арнайы жаттығулар кешені құрастырылуы керек.
Әдістемелік әдебиеттерде тыңдап түсінуге үйрететін жаттығулардың екі
тобы көрсетілген:
- машықтану, дайындық жаттығулары;
- сөз немесе коммуникативтік жаттығулар.
Дайындық жаттығулары – ауызша сөзді түсінуге қажетті тілдік
құбылыстарды қабылдау, мәнін ұғыну, мағыналық үзінділерге бөлу және оны
танып білу дағдыларын қалыптастыруға арналған жаттығулар. Ал сөз
жаттығулары – мәтіннің мазмұнын толық ұғыну және автордың түпкі ойын
түсіну қабілетін дамытуға арналған жаттығулар.
Дайындық жаттығулары жаттығулар жүйесінде маңызды орын алады. Ол тыңдап
түсінудің техникалық жағын қамтамасыз етуге, хабардың мағынасын түсінудің
лингвистикалық, психологиялық қиындықтарын жоюға бағытталады. Дайындық
жаттығуларын орындау нәтижесінде мынадай іскерліктерге жол ашылады:
- тыңдап отырған хабардағы таныс емес құбылыстарды анықтау, оларды бір-
бірінен ажырату және түсіну іскерлігі;
- дыбыстық бейнелерді мағынамен ұштастыру іскерлігі;
- сөз жасау тәсілдеріне сүйене отырып, таныс емес сөздің мағынасын
анықтау іскерлігі;
- түрлі лексикалық бірлестіктер мен грамматикалық құрылымдардың
контекстегі мағыналарын анықтау іскерлігі;
- синоним, антоним құбылыстарын танып, олардың мағыналарын ашу
іскерлігі қалыптастырылады және тыңдаушының есту қабілеті мен қысқа
мерзімдік есі дамытылады.
Осы аталған іскерліктер мен дағдыларды дамыту үшін, оларды жетілдіру
үшін мынадай дайындық жаттығуларын орындаған жөн:
1. Есту қабілетіне үйрететін дайындық жаттығулары
- бірнеше жұп сөздерді тыңдап, оларды қайталау
- берілген интонацияны сақтай отырып, синтагмалар мен фразаларды
қайталау
- берілген қос сөйлемдерді тыңдап, егер ол сөйлемдер бірдей болса,
жауапта (+) таңбасын қою, егер сөйлемдер әртүрлі болса (-) қою және
т.б.
2. Алдын-ала болжаулау қабілетіне үйрететін дайындық жаттығулары
- бірқатар сын есімдерді, етістіктерді тыңдап, олармен жиі тіркесетін
зат есімдерді атау;
- өздеріне таныс элементтерден құралған сөздерді тыңдап, оларды қазақ
тіліне аудару;
- бірқатар сөз штамптарын тыңдап, оларды қандай жағдайда
қолданылатынын (қазақ немесе шетел тілінде) атау;
- таспадан мәтінді тыңдап, сол мәтіннің жазбаша нұсқасындағы қалып
қойған сөздерді толтыру.
3. Қысқа мерзімдік есті жетілдіретін дайындық жаттығулары
- бір топ жекелеген сөздерді тыңдап, солардың ішінде белгілі бір
тақырыпқа байланысты сөздерді есте сақтап, қайталау;
- екі-үш қысқа фразаларды тыңдап, оларды бір сөйлем етіп біріктіру;
- он немесе одан да көп сөйлемнен тұратын, яғыни ұзақтығы қысқа
мерзімдік ес көлемінен артық фаразаларды тыңдап, оларды диктордан
кейін қайталап айту;
- фразаны тыңдап, оған мағына жағынан байланыстыра отырып тағы бір
фразаны қосу;
4. Сөз жасау және контекстік болжауды жетілдіретін дайындық жаттығулары
- төменде берілген етістіктерді тыңдап, олардан зат есім жасау;
- өздеріңе таныс элементтерден жасалған туынды және біріккен сөздерді
тыңдап, оларды аударып немесе сөйлемде қалай қолданылатынын
түсіндіру;
- контекст және дыбыстық формасына сүйеніп, интернационалдық сөздің
мағынасын анықтау;
- тірек сөздерді қарап шығып, аудиомәтіннің тақырыбын атау, артынан
аудиомәтінді тыңдап, өз жауаптарын тексеру.
5. Сөздердің мағынасын анықтауға арналған дайындық жаттығулар
- сөйлемдерді тыңдап, олардың ішінде іс-әрекет иесін (қимыл атауын)
анықтау;
- сөйлемде ана тілінеде аталған сөзге мағынасы сәйкес келетін сөзді
табу.
Сөз жаттығулары ауызша сөзді қабылдап, оны дұрыыс, терең түсіну
қабылетін дамытады және жетілдіреді. Бұл жаттығуларды орындау
нәтижесінде мынадай іскерліктерге жетуге болады:
- хабардың ақпаратқа ең қанық жерлерін анықтау;
- мәтін денгейінде болжау арқылы кейбір түсініксіз жерлерді толық
түсіну;
- мәтінді коммуникация жағдайымен ұштастыра білу;
- тыңдауға арналған мәтіннің мағыналық бөлшектерін анықтау, олардың
әрқайсысының негізгі ойын анықтау іскерлігі және т.б.
Сөз жаттығуларының ішінде бізді қызықтыратын жаттығулар түрі –
қабылданған ақпаратты белгілі және мағыналық жағынан қайта құру
іскерліктерін дамытуға арналған жаттығулар.
- мәтінді тыңдап, аннотация, тезис құрастыру;
- мәтінді тыңдап, барлық нақты материалдарды толтыруға тырысып. Оларды
маңыздылығына қарай топтастырып, өз шешімдеріне негіздеме беру;
- тыңдалған аудиомәтінді тақырыбы ұқсас жазбаша мәтінмен салыстыру.
Мазмұнның ұқсастығын, айырмашылығын салыстырып, дәлелді баға беру;
- тыңдаған мәтінде бар мәліметтерді қай жерде қолдануға болатынын
көрсету;
- мәтінді тыңдап, сөз болған тақырып бойынша проблемалы мәселелерді
талқылау;
- мәтінді тыңдап, оған төмендегі жоспарды қолдану арқылы рецензия
құрастыру: хабардың тақырыбы, негізгі кейіпкерлері, қысқаша мазмұны,
негізгі идеясы, тыңдаған хабарға баға беру;
Жоғарыда берілген жаттығулардың тыңдап түсінуде маңыздылығын айта келе,
басқа да тиімді жаттығуларға тоқталсақ дейміз. Өйткені бұл жерде
жаттығуларды іріктеуде жүйелікті көреміз. Н.Д.Гальскова тыңдап түсіну
дағдылары мен іскерліктерін дамытуға бағытталған жаттығуларды 4 топқа
бөледі:
1. Мәтінді қабылдауға арналған дайындық жаттығулары;
2. Аудиомәтінді тыңдай отырып қабылдауға арналған жаттығулар;
3. Тыңдалған мәтінге негізделген жаттығулар (репродуктивті,
продуктивті);
4. Тыңдалған мәтінге негізделген жаттығулар – продуктивті [8,20-22б].
Мұнда бірінші топтағы жаттығулардың мақсаты – қабылдау мен түсінудегі
(әсіресе аутенттік мәтінді) лингвистикалық және психологиялық қиындықтарды
жою; ақпаратты есте сақтауын жеңілдету үшін және оның мазмұны мен
құрылысын болжау үшін белгілі бағыт-бағдар беру. Ол үшін:
- тыңдалған мәтіннің түрін хабарлау;
- мәтіннің мазмұнын түсінуге өте қажетті таныс емес сөздердің
мағыналарын және контексте болжауға келмейтін сөздердің мағыналарын
хабарлау;
- мәтіннің мазмұны туралы ақпарат беретін суреттер, схемалар,
фотосуреттер т.б. көрсету;
- мәтіндегі негізгі ақпаратты хабарлау;
- сөйлеудің жылдам болатынын, бірақ одан қорықпай тек негізгі
ақпаратты түсіну қажеттігін айту;
- мәтіннің қысқартылған, жеңілдетілген нұсқасын немесе транскрипциясын
беру;
- тірек сөйлемдерді, фразаларды беру;
- тыңдатылатын мәтіннің тақырыбы мен мәселелері бойынша негізгі
түсініктерінің ассоциограммасын құрастыруды ұсыну.
Екінші топтағы жаттығулар – мәтінді тыңдау, бірақ ақпаратты қабылдау
алдында оқытушы нұсқау беріп, коммуникативтік міндетін: мәтінді қалай және
қандай мақсатпен тыңдау керектігін айту керек (мысалы, негізгі мазмұнын
түсініп, сұрақтарға жауап беру; тыңдау барысында таблицаны, схеманы
толтыру т.б.);
Егер аутенттік аудиоматериалдарды тыңдасақ, онда мүмкіндігінше, әсіресе
бастапқы кезеңде мәтінді бірінші тыңдағанда тек негізгі мазмұнын түсінуді
немесе мынадай ақпараттарды анықтауды ұсыну керек:
- мәтіннің түрін (мысалы, интервью) анықтау;
- мәтіннің негізгі тақырыбын, идеясын анықтау және оны айтып беру;
- мәтіннің жалпы мазмұны бойынша сұрақтарға жауап беру (кім? қайда?
кіммен? не туралы? қалай? );
- жүйелілігін анықтай отырып, суреттің мәтінмен арақатынасын белгілеу;
- ұсынылған варианттардан мәтіннің мазмұнына сай келетін жауаптарды
табу.
Сонымен қатар мәтінді тыңдай отырып орындалатын жазбаша тапсырмалар үлкен
нәтиже береді:
- схема, таблица толтыру;
- берілген екі жауаптан мәтіннің мазмұнына сәйкес келетін біреуін
табу;
- тірек сөздерді, фразаларды белгілеу;
- талқылаудағы маңызды дәлелдерді жазып алу.
Тыңдап түсінуге үйретудің бастапқы сатысында мәтіннің жазбаша нұсқасына
сүйене отырып тыңдауға болады. Бұл тәсіл – оқи отырып есту
- дыбыс пен әріптің арасындағы байланысты көруге үйретеді;
- мазмұнын түсінуді жеңілдетеді;
- жақсы есте сақтап, тез меңгеруін қамтамасыз етеді;
Бұл тапсырма сөз әрекетінің түрі ретінде тыңдап түсінудің негізгі
механизмдерін қалыптастыруда да, ішінен оқу техникасын дамытуда да өте
тиімді.
Үшінші топтағы жаттығулар аудиомәтіндегі ақпаратқа интерпретация,
коментарий, анализ жасау іскерліктерін дамытуға бағытталған. Мұнда:
- жоспардың жеке бөліктері бойынша бірін-бірі жалғастыра отырып,
мәтінді айту;
- мәтінді ауызша немесе жазбаша жалғастыру;
- қызықты немесе қызықсыз оқиғаларға түсінік беру;
- тірек сөздерге немесе сөйлемдерге сүйене отырып, оқиғалар мен
кейіпкерлердің іс-әрекеттерін бағалау;
- мәтіннің атын түсіндіру (жазбаша мәтінге, жоспарға, тірек сөздерге
т.б. сүйене отырып);
- мәтіннің мазмұнына сүйене отырып атын қою және оны дәлелдеу.
Төртінші топ жаттығуларын мәтінде қарастырылған сұрақтар мен
мәселелерді тірек сөздерінсіз талқылап, талдап, түсіндіретін
жаттығулар құрайды. Бұл жаттығулар:
- интервью алу;
- талқылау(дискуссия);
- дөңгелек үстел;
- рөлдік ойындар;
- проблемалар жайында өз көзқарастарын білдіру, тыңдалған ертегі
немесе әңгіме бойынша сценарий жазу және оны қою т.б. жаттығулар
үлкен қызығушылықты тудырады.
Қорыта келгенде, аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап түсіну
дағдылары мен іскерліктерін дамытуға бағытталған жаттығулар жүйесі:
- жаттығулардың хабарды тыңдап қабылдаудағы лингвистикалық және
психологиялық қиындықтарды жеңуге бағытталғанын;
- сөз әрекетінің басқа да түрлерімен, әсіресе сөйлеу түрімен өзара
байланысты болуын;
- тыңдап түсіну іскерліктері мен дағдыларын қалыптастырудың дұрыс
ұйымдастырылуын;
- тыңдап түсінуге үйретудің практикалық мақсаты мен аралық міндеттерін
табысты жүзеге асыруын қамтамасыз етуі керек [10,31-36б].
Әлемдік қоғамдастықтың қазіргі заманғы ғаламдық тенденциялары, тілді
ғаламдық жалпы адамзаттық мәдениетінің трасляторы ретінде қарастыру,
халықаралық интеграцияны және мәдениетаралық өзара әрекеттерді кеңейту,
тілдің мәдениет қалыптастырушы және когнитивті-коммуникациялық
функцияларының күшеюі, мәдениетаралық коммуникация субъектісін
қалыптастыруда шет тілде білім беру мақсатында бағытты өзгерту, шет тілде
білім беру мағынасы ретінде тіл арқылы мәдениетті таңдау және көптеген
басқа факторлар шет тілде білім беру әдістемесін, аталмыш ғылыми саланың
негізгі ұғымдары мен категорияларын түбегейлі қайта қарстыру шартын қояды,
және ол жоғарыда аталған шет тілде білім берудің қазіргі заман
философиясының құрамды бөліктері, әдістемелік жолдар мен принциптері
негізінде мүмкін болады. Негізін құрастырушы ретінде концепция секілді
әдістемелік категорияны сақтау жағдайында шет тілін оқыту теориясы
мәдениет аралық коммуникация -шет тілін оқытудың қазіргі заманғы басты
концепциясын өзара байланысты құрамды бөліктерінің тұтас қатарын байытады,
оны шет тілін оқыту теориясын зерттеушілер әдістер (антропоцентрикалық,
әлеуметтік мәдени, когнитивті, прагматикалық және т.б.) ретінде немесе
принциптер( жеке басқа мақсатталған, мәдени, когнитивті, прагматикалық,
дискурсивті және т.б.) немесе дидактикалық категория- құзіреттіліктер,
субқұзіреттілік (мәдениет әлеуметтік мәдени, дискурсивті т.б.) ретінде
анықтама береді [13,3-4б].
Тілді қоршаған әлемнің бейнесін көрсететін айнамен жиі салыстырады.
Шынайы әлем мен тіл арасында әр уақытта сол тілдің тасушысы-ойлау қабілеті
бар адам тұрады. Тіл адамдар арасындағы қарым- қатынас құралы ретінде оны
қолданатын тілдік ұжымның өмірімен және дамуымен тығыз байланысты болады.
Сонымен қатар, нақтылап айта кету қажет, сөз заттың өзін емес, тілді
қолданушыға оның ойындағы осы зат жөнінде қалыптасқан ұғыммен, түсінікпен
күштелген оның көрінісін бейнелейді. Ал, ұғым болса, абстракцияны
білдіреді, себебі ол осы ұғымды қалыптастыратын қандай да бір негізгі
белгілерді жалпылау деңгейінде қалыптасады.
Тіл, ойлау және мәдениет өзара тығыз байланысқан, бұл үш компонент
тұтас бірлікті құрайды, олардың ешқайсысы бір-бірінсіз әрекет жасай
алмайды.
Адамды қоршаған әлем үш түрде берілген; әлемнің шынайы көрінісі,
мәдени немесе ұғымдық көрінісі және әлемнің тілдік көрінісі.
Әлемнің шынайы көрінісі объективті шындықты, адамның қоршаған әлемін
білдіреді.
Әлемнің тілдік көрінісі шынайы көріністің сезім мүшелері арқылы
алынған және ұжымдық та, жеке де сана арқылы өткізілген адам түсініктерінің
негізінде қалыптасқан ұғымдардың аралық әсерімен қарау арқылы бейнеленуі
болып табылады. Ол географиялық, тарихи, табиғи жағдайлармен, нанымдармен,
өмір салтымен және т.б. шартталған, сол себепті ол ерекше және түрлі
елдерде әрқилы болып келеді [17,34-35б].
Әлемнің мәдени және тілдік көрінісі өзара тығыз байланысты және бір-
бірімен үнемі әрекеттестіріп, әлемнің шынайы көрінісіне апарады.
Жоғарды айтылғанды қорыта келе, келесі салыстыруды (сол сияқты жиі
кездесетін) келтіруге болады, тіл - мәдениеттің айнасы, онда адамның
қоршаған шынайы әлемі, оның өмірлік жағдайы ғана емес, сонымен бірге
халықтың қоғамдық сана-сезімі, оның менталитеті, ұлттық мінез-құлқы, өмір
салты, дәстүрі, әдет-ғұрпы, моралі құндылықтар жүйесі, дүниетанымы, әлемді
көріп тануы тілді жай айна, жинақ сандықшасы ретінде сипаттап қана
қоймайды, сонымен қатар оны адамның тұлғасын тілдің тасушысы ретінде
тілдегі әлемді тану, менталитет, адамдарға деген көзқарас және т.б.
арқылы, яғни осы тілді қатынас құралы ретінде қолданып халықтың мәдениеті
арқылы қару ретінде де сипаттайды. Тіл қоғамдық құрал ретінде ұлттық
мәдениет, дәстүр, адамдардың белгілі бір қауымдастығының қоғамдық сана-
сезімін сақтау мен мұра етуі арқылы қалыптастырып жасайды. Этностың негізгі
ерекше белгісі ретінде ол ұлттық интерграцияның басты факторы және нақты
этносты басқалардан айырылатын негізі белгісі (жай айтқанда, тіл- өзін-өзі
сақтау мен ерекшелеу құралы) болып табылады.
Мәдениетті зерттеумен тікелей байланысты тіл жөніндегі ғылым саласы
ретінде лингвистикалық мәдениеттану деген пән пайда болды. Ол жинақтауыш
үлгідегі ғылыми пән болып саналады, ол мәдениет пен тілдің қызметі
арасындағы байланыс пен өзара әрекетті зерттейді және бұл үрдісті, жүйелік
әдістердің көмегімен және заманауй басымдылықтар мен мәдени заңдарға (
нысан және қоғамдық құндылықтар жүйесі) бағдар ұстай отыра, тілдік және
тілден тыс (мәдени) мазмұндарының тұтастығында бірліктердің тұтас құрылымы
ретінде көрсетеді.
Сонымен, тіл мен мәдениет сияқты мұндай екі құбылыс бір-бірімен
бітісіп, бір-бірінің құрамдас бөлігі болып кетеді. Бір жағынан, тіл адам
қызметінің бір түрі ретінде, адам өмірінің түрлі аясындағы адам қызметі
нәтижелерінің қосындысы ретінде анықталған мәдениеттен тыс бола алмайды,
тіл мәдениеттің құрамдас бөлігі болып саналады.
Екінші жағынан, егер тілді оны меңгеру тұрғысынан қарастырсақ,
мейлі туған тіл болсын немесе шет тілі болсын, онда мәдениет компоненті
(әлеуметтік мәдени қабат) тілдің бөлігіне айналады. Бұл жерде мәдени
компонент жай тілмен жеткізілген ақпарат болып қана қоймайды, сонымен
қатар барлық деңгейіне тән тілдің ажырамас қасиеті ретінде көрініс табады
[11,10-13б].
1.2 Аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап түсінуде тілдік
материалдың сипатына байланысты кездесетін қиындықтар
Тыңдап тусіну ауызша сөз әрекетінің аса қиын түрі болып табылады. Осы
саланы зерттеп жүрген көптеген әдіскерлер шетел тілін меңгеру және сөйлеу
дағдысын дамыту негізінен тыңдап тусіну арқылы іске асады деп атап
көрсетеді. Тыңдап түсіну, әсіресе, аутенттік аудиоматериалдарды қабылдау
көптеген қиындықтар туғызады. Осы себепті бұл мақалада аутенттік
аудиоматериалдады тыңдап түсіну кезінде пайда болатын тілдік материалдың
сипатымен байланысты қиындықтар жәнне олардың алдын алу, шешу жолдары
қарастырылады.
Мектептерде оқушылардың тыңдап тусіну дағдыларын қалыптастыру
үшін аутенттік, жартылай аутенттік және жасанды аудиоматериалдарды, яғни
жаратылысынан негізінен табиғи, аутенттік болып саналатын, бірақ жағдайға
байланысты өңделген, қысқартылған мәтіндерді тыңдап түсіну аса
қиындықтар туғызбайды. Бұлардың ішіндегі ең қиыны аутенттік
аудиоматериалдарды тыңдап түсіну болып табылады. Себебі, олардың
құрамы шынайы коммуникацияға тән қасиеттерге, мысалы: сөйлемді
кенеттен бөліп жіберу, түзету, бір нәрсені бүгіп қалу, шектен
тыс
эмоционалдық, сұрақты қайтара қою, сөйлемдердің синтаксисі жағынан
дұрыс қойылмауы т.б. ерекшеліктеге толы болып келеді. Сондай-ақ, онда
басқа әлемнің, үйреніп жатқан шетел тілінің мәдениетінен, күнделікті тұрмыс-
тіршілігінен алынған реалия сөздер де қамтылған [12,21-22б].
Тілдік қиындықтар өз кезегінде фонетикалық, лексикалық
грамматикалық қиындықтар болып бөлінеді.
1 Фонетикалық қиындықтар жалпы барлық шетел тілдеріне және әрбір шетел
тіліне ортақ. Жалпы қиындықтар сөйлемде сөздер арасында, сөзде дыбыстар
арасында айқын шекараның болмауымен байланысты.
Әсіресе ағылшын тілінде сөздің жазылуы мен айтылуында үлкен
өзгешелік бар. Мұндай айырмашылықтар сөзді дұрыс түсінуге қиындықтар
келтіреді, сондықтан сөзді тыңдап түсіну барысында оқушылар фразаны
түсінбей жататын жайттар көптеп кездесіп жатады.
Шетел тілін үйрену барысында тыңдап түсіну қиындықтары сол тілдің
тілдік құрлымына, дыбыстарының айтылуына, жалпы фонетикалық ерекшеліктеріне
байланысты тындап жатады. Оқушылар үшін ерекше қиындық туғызатыны: шетел
тілдерінде дыбыстың ұзақтылығы немесе қысқалығы, ашық және жабық
қасиеттерінің болуы. Сонымен қатар, ағылшын тілінің ырғақтылығы, әуенділігі
де қиындықтар туғызады. Мыалы: ағылшын тілінде дыбыс бәсең үнмен басталады
да, соңында үн не төмендейді не жоғарлайды, сонда ғана сөйлемнің қандай
екені түсінікті болады.
Екпінге келетін болсақ, ағылшын тілінде жалпы сұрақ ішінде өзгереді.
Бірақ мұнда да ол тұрлаусыз мүше болып табылады, себебі сұрақтың келбеті
сөйлемнің орналасуына байланысты болады. Айтылудың толық емес стилі, ауызша
сөйлеуге тән, бұл кезде әр түрлі сөздер бірдей мағыналы болады олар да өз
кезегінде біршама қиындықтар келтіреді.
2 Лексикалық қиындықтарға келетін болсақ, олар ең алдымен ағылшын тілінде
омонимдер және (hour-our) омофонының болуымен байланысты. Үлкен қиындықтар
сонымен бірге айтылуы бойынша бірдей сөздер, әсіресе поронимдер (economic-
economical), қосарланған түсініктерді айқындайтын сөздер (answer-ask, give-
take, west-east), бірдей тіркесті сөздер немесе бірінші рет кездестірілетін
сөздер, бір сөзбен айтқанда шатастыратын сөздердің әсерінен пайда болады.
3 Грамматика жағынан біршама қиындықты сөйлемнің синтаксистік бейнесінде
сөздердіңбұрыс қатарының болуы. Ауызша сөйлемді түсіну морфологиялық,
омонимдік пішіндердің болуымен күрделенеді. Мысалға: ағылшын тілінде
сөйлемнің әр түрлі сөз таптарындағы сөздер пішіндері бойынша сәйкес келеді:
to work-work, to answer-answer. Грамматика жағынан ағылшын тілін түсінуде
келесі ерекшеліктерге байланысты қиындықтар болады. Көптеген жағдайларда
сөздер арасында байланыстар әр түрлі қызметтік сөздер арқылы іске асады.
Оларда өзіндік лексикалық мән -мағына жоқ: оқушыларға сөздер байланысының
әдісін үйрену ғана емес, сонымен қатар қызметтік сөздерді және сөйлемді
басқа сөздермен дұрыс құрастыра білу керек. Сонымен қатар қызметтік
сөздерді есту қиынға соғады, себебі олар екпінсіз айтылады және олар басқа
сөздермен қосылып кетеді- give her hat. Одан басқа, ауызша сөйлемде
қызметтік сөздердің әлсіз пішіндері кездеседі. Сондықтан оқушыларға есту
қабілетімен қызметтік сөздерді анықтап түсіне алу қажет. Көптеген қызметтік
сөздер атаушы мағынада болуымен де күрделенеді. Мысалға: етістік to be, to
have одан басқа қызметтік сөздердің орнына мәнді болуы мүмкін, to be
етістігі не модальдық етістік, не байланыстырушы етістік, не көмекші
етістік бола алады.
Әрі қарай есту қабілеті мен қосарлы етістіктердеп аталатын
сөздерді түсіну қиындықтар туғызады. Олар to put on, to put away, to put
off, to put up, to put down т.б. Оның себебі тыңдаушы етістіктің негізгі
бөлігін бірінші естиді содан соң оны дұрыс емес жолға бағыттайды, яғни
етістікті нақты мәнмен байланыстырады. Түсінудің қиындықтары етістіктің
бірінші бөлігінің екінші бөлігінен ерекшелігіне байланысты. Мысалға: Put
your hat and coat on!
Біршама қиындықтарды ағылшын тілінің өзгешелігін құрайтын жұрнақтар мен
жалғаулар тудырады. Олардың саны онша көп емес, бірақ омонимдік және көп
мағыналығымен ерекшеленеді. Мысалы: -s көпше түрінің жұрнағы бола алады
және етістіктің үшінші жағының жалғауы бола алады [13,5-7б].
Қай салада болмасын, алдағы кездесетін қиындықтарды жеңу үшін оны
болдырмаудың шараларын қарастырып, оның алдын алуға мән берілетіні белгілі.
Сол сияқты шетел тіліндң тыңдап түсінуде кездесетін қиындықтардың адын-алу
үшін, әрине, осы бағыттағы зерттеуші-ғалымдардың ұсынған жолдарына талдау
жасай отырып, тиімді жолдарды анықтау маңызды.
Тыңдап түсінуде кездесетін қиындықтардың алдын-алу үшін сөз
әрекетінің осы түріне арналған жаттығулар жүйесін құрып алу қажет.
Аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап түсінуге үйрету үшін, біз жалпы
аудитивтік дағдыларды қалыптастыруға арналған жаттығуларды қолданамыз.
Фонетикалық қиындықтарды шешуге арналған жаттығулар.
1. Келесі сөздерді тыңдай отырып, мынадай дыбыстарды естігенде қолдарыңды
көтеріңдер.
2. Сөйлемдерді тыңдай отырып, сұраулы(болымды, болымсыз) сөйлемдерді
естігенде қолдарыңды көтеріңдер.
3. Тыңдаған сөздерінің ішінде дауысты және дауыссыз дыбыстардың саны
қанша екенін анықтаңдар.
4. Сөздерге қойылған екпінді тауып, оның рөлін айтыңдар
5. Бірқатар дыбыстарды тыңдап, мұғалімнің сол дыбыстардың айтылу жолын
түсіндіруін бақылаңдар
6. Сөздерді тыңдай отырып, оларды берілген дыбыстардың ретімен бағанға
бөліп жазыңдар.
Лексикалық қиындықтарды шешуге арналған жаттығулар.
1 Сөйлемдерді тыңдап, ондағы жаңа сөздерге берілген анықтамаларға мән
берместен, сөйлемнің негізгі мағынасын түсінуге тырысыңдар.
2 Құрамында полисемиялық сөздер бар сөйлемдерді тыңдап, олардың
мағынасын табыңдар.
3 Сөйлемдерді тыңдай отырып, ондағы лексикалық қателерді табыңдар.
4 Берілген сөздердің қайсысы тыңдалған мәтін құрамында кездескенін
айтыңдар.
5 Ана тілінде берілген сөздердің қатарына шетел тілінде тыңдаған
сөздерді рет-ертімен жазыңдар.
6 Жылдам темппен айтылатын сөйлемдерді тыңдай отырып, оларды дәптерге
жазып қойыңдар. Содан кейін диктор жай темппен қайталап айтқанда жазған
сөйлемдеріңді тексеріңдер.
Грамматикалық қиындықтарды жеңуге арналған жаттығулар.
1. Сөйлемдерді тыңдап, ондағы бастауыш пен баяндауышты табыңдар.
2. бірқатар сөйлемдерді тыңтап, ондағы іс-әрекеттің қайсысы өткен шақта
осы шақта, келер шақта болғанын айтыңдар.
3. Сөйлемдерді тыңдап, ондағы басыңқы сөйлем мен бағыныңқы сөйлемнің
арасындағы шекараны көрсетіңдер.
4. Мәтінді тыңдаңдар және визуалдық материалға сүйене отырып, аталған
грамматикалық құбылыстардың астын сызыңдар.
5. Грамматикалық формалары (бұрыс етістіктер, жалғаулар т.б.) анық
айтылмайтын мәтінді тыңдаңдар және оларды мағынасына қарай толықтыр.
6. Мәтінді тыңдап, ондағы таныс емес сөздердің мағынасын таныс
грамматикалық форма арқылы анықтауға тырысыңдар т.б.
Негізінен аутенттік аудиоматериалдарды тыңдап түсінудің тиімді
жолдарын табу қазіргі лингводидактикада өте маңызды мәселенің бірі болып
тұр. Бұны шетел тілін оқытуда тыңдап түсіну дағдыларын қалыптастырудың
ерекше орын алатынымен түсіндіруге болады. Тыңдап түсіну оның орындаушыдан
тәуелсіз сөйлеу әрекетінің жалғыз ғана түрі, тыңдап түсінуді дұрыс игерудің
бірден-бір жолы осы бағытта кездесетін қиындықтардың алдын-алу және оларды
болдырмаудың шараларын қарастыру [1,16-17б].
Шетел тілін оқыту процесінде аутенттік сөйлеу түрінің үлгісіне
фильмнен алынған монологтар мен диалогтар да жатады. Кез-келген көркем
фильмнің ұзақтығы шамамен бір жарым сағатқа созылатындықтан, аудитивтік
дағдыларды қалыптастыру үшін қолайлы емес. Әрине бұл жерде көркем фильмде
үлкен тілдік материал қамтылатынын айтпай кетуге болмайды. Осыған
байланысты шетел тілін үйретуде фильмнің жеке фрагменттерімен жұмыс істеу
продуктивті болып табылады.
Аутенттік бейне немесе аудиоматериалдардың жалпы мазмұнын түсіну аса
қиын емес. Мәселе сол ақпаратты анық және толық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz