Әкімшілік мемлекеттік қызметті мамандандыру
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Мемлекеттік қызметтің ғылыми-теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...6
1.1 Мемлекеттік қызметтің теориясы және оның
принциптері ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Мемлекеттік қызмет және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Мемлекеттік қызметтің шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..21
2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметке өтудің қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Мемлекеттік қызметтің обьективті
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Еліміздегі мемлекеттік қызметтің қалыптасуы және қазіргі
ахуалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3 Ақтөбе облысындағы мемлекеттік қызметтің дамуын
талдау ... ... ... ... ... .39
3 Мемлекеттік қызмет саласындағы мәселелерді шешу жолдары және мемлекеттік
қызметтің тиімділігін арттырудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... .51
3.1 Мемлекеттік қызмет саласындағы мәселелерді шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.2 Мемлекеттік қызметтің тиімділігін арттырудың негізгі
бағыттары ... ... ... .58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Кіріспе
Мемлекеттік қызмет – әр елдің барлық даму сатысындағы басты атрибут, ал
мемлекеттік қызметшілер – өзгерістерді негізгі орындаушылар. Қазіргі
заманғы тиімді мемлекеттік қызмет және басқару құрылымын жасаудағы Мемлекет
басшысының Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында “Кәсіби
үкіметке” басым бағыт беруі тегіннен-тегін емес.
Осыған орай, әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына
кіруде мемлекеттік қызметті одан әрі жетілдіруде басым бағыттардың бірін
анықтап, оны жоғары халықаралық стандарттарға дейін жеткізу міндетін қойып,
отандық мемлекеттік қызметте тез арада өзгерістер енгізуді қажет етуде [1].
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – бәсекеге қабілетті жоғары сұраныс
талаптарына сай кадрларды даярлау, мемлекеттік органдардың құрылымын
жетілдіру, мемлекеттік қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеуді өсіру,
мемлекеттік қызмет көрсетудің жоғары сапасына қол жеткізу, мемлекеттік
органдардың іс-қимылының рейтингін және бюджеттік үдеріске жаңа тәсілдермен
араласуын енгізу, мемлекеттік аппараттың тұрақтылығын, орнықтылығын және
басқаруға оңтайлылығын арттыру, сыбайластықты азайту, мемлекеттің оңды
имиджін қалыптастыру және нығайту.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны: Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік қызмет және оның жүзеге асырылу жолдары, әдістері.
Мемлекеттік қызмет саласында орын алған барлық оң өзгерістерге
қарамастан, әкімшілк реформаның қазіргі сатысында мемлекеттік қызметтің
қазақсатндық моделінің бірқатар кемшіліктері мен проблемалары да көрініп
жатыр.Сондықтан кадр саясатының жаңа тұжырымдамасын талдап, әзірлеу өзекті
проблемаға айналып отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – мемлекеттік қызметтің жалпы теориялық
негізі мен аспектілерін зерттеу, Қазақстан Рсеупбликасындағы мемлекеттік
қызметтің дамуы мен мемлекеттік қызметті әкімшілік реттеудің бағыттарын
анықтау.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер орындалады:
- мемлекеттік қызметтің теориясы, және оның принциптерін анықтау;
- мемлекеттік қызмет және оның құрылымын зерттеу;
- шетелдік тәжірибедегі мемлекеттік қызметті зерттеу;
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметтің қалыптасуы және
қазіргі ахуалын талдау;
- Ақтөбе облысындағы мемлекеттік қызметтің дамуын талдау;
- Мемлекеттік қызмет саласындағы мәселерді шешу жолдарын саралау;
- Мемлекеттік қызметті арттырудың негізгі бағыттарын айқындау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, оның ішінде сегіз
бөлімнен, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан
тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері, өзектілігі мен
құрылымы туралы айтылады.
Бірінші тарауда мемлекеттік қызметтің теориясы мен принциптері,
мемлекеттік қызмет және оның құрылымы, реформалау механизмі, және де
мемлекеттік қызметтің шетелдік тәжірибесі туралы жазылған.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында ҚР-дағы мемлекеттік қызметтің
қалыптасуы мен қазіргі жағдайына сипаттама беріліп, ҚР-ның мемлекеттік
қызметінің обьективті қажеттілігі талданылып, Ақтөбе облысындағы
мемлекеттік қызметтің дамуы сөз етіледі.
Үшінші тарауда ҚР-дағы мемлекеттік қызметтің даму болашағы мен
мемлекеттік қызметті дамытудың әкімшілік бағдарламалары, ҚР-дағы
мемлекеттік қызметтің дамуының перспективасы және ҚР-дағы мемлекеттік
қызмет жүйесіндегі мәселелер мен оларды шешу жолдары қарастырылған.
Қорытынды бөлімде барлық айтылған және сараланған мәселелерге тұжырым
жасалынып, ұсыныстар келтіріледі.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі: ҚР Президенті Н.Назарбаевтың
Қазақстан халқына Жолдауы, Қазақстан Республикасының “мемлекеттік қызмет
туралы” Заңы мен Азаматтық кодексі, ҚР-сы Мемлекеттік қызмет істері
агенттігінің төреағасы Қ.Нұрпейісовтың және осы агенттіктің Ақтөбе облысы
бойынша аумақтық басқармасының бастығы Н.Сүйінбаевтың есебі, Егемен
Қазақстан және Заң газеттері, ҚР-сы Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің
www.kyzmet.kz сайты, нарықтық экономикадағы мемлекеттің әрекеті
мәселесіне қатысты отандық және шетелдік ғалымдар еңбектері: Баянов.Е
“Мемлекеттік қызмет”, Оболонский.А.В “Государственная служба”, Ноздрачев.Ф
“ Государственная служба”, Лытов.Б.В “ Государственная служба как
социалный институт”.
“Мемлекеттің мемлекеттілігін мығымдай түсуде мемлекеттік қызмет
саласында жүрген азаматтардың біліктілігі бірінші кезекте таразыға салынып,
білім көкжиегі алдымен көзге түсері анық. Небір шешімдер мен шешілуі тиіс
мәселелерді тастүйін даяр ететін мұндай мамандардың қажеттілігі уақыт
өткен сайын арта түсуде. Сондықтан рухани құндылық атаулы бағаланар, жан-
жақты сараналар тұста мемлекеттің ендігі бір ұстанымы – ол еліміздің
мемлекеттік қызмет саласы кеңістігін мықты мамандармен толтыру. Сол арқылы
қоғамдағы жаңашыл бастамаларға басымдық беру болмақ, - деп атап өткен өз
еңбегінде Ел Президенті Н.Назарбаев.
Мемлекет межелеген міндеттердің ішінде мемлекеттік қызмет жүйесіне
осылайша басымдық берілуі оған үстеме міндет артуда.
Бұл зерттеу жұмыста міне осының бәрі және де Қазақстандағы мемлекеттік
қызметтің тиімділігін арттыру және одан әрі жетілдірудің басым бағыттарын
анықтап, оны жоғары халықаралық стандарттарға жеткізу жолдары
қарастырылады.
1. Мемлекеттік қызметтің ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттік қызметтің теориясы, және оның принциптері
Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында мемлекеттік аппараттың қызметі
нарықтық реформаларды жүзеге асырудың міндеттеріне толығынан сай келмейтін
болғандықтан мемлекеттік қызметті реформалаудың қажеттігі пайда болды.
Реформалаудың мақсаты қазіргі және келешектегі саяси және экономикалық
жағдайларда жұмыс істей алатын қабілетті жаңа үлгідегі мемлекеттік
апппарат, жоғары кәсіби білікті, құзіретті, тиімді және тәртіпті аппарат
құру. Бұл міндетті шешу мемлекеттік қызметшілердің тиісті әкімшілік-
құқықтық мәртебесін белгілеуді де қамтиды.
Соңғы кезге дейін заңнамаларда мемлекеттік қызмет ұғымының түсінігі
болмады. Заң әдебиеттерінде бұл ұғымға мемлекеттік ұйымдардың (органдардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің және т.б) қызметшілерінің қызметтік
лауазымдарына сәйкес мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға
бағытталған және мемлекет ақы төлейтін еңбек қызметін орындауы
жатқызылды.Сонымен кез келген мемлекеттік ұйымдағы барлық қызметшілер
мемлекеттік қызметшілер болып саналды.
Мұндай жағдай 1995 жылға дейін сақталып келді. ҚР-ның 1995 жылғы
Конститутциясы мемлекеттік қызметке кірудің және мемлекеттік қызметші
лауазымына үміткерге қойылатын негізгі қағиданы белгіледі. 1995 жылы
желтоқсанда ҚР-сы Президентінің Мемлекеттік қызмет туралы заң күші бар
жарлығы шықты – бұл, шындығында, мемлекеттік қызметке арнайы арналған
бірінші –нормативтік –құқықтық акт еді. Ол қазіргі кездегі қолданыстағы
1999жылы 23 - шілдеде қабылданған.
Мемлекеттік қызмет туралы заңмен және оған өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы заңдармен одан әрі дамытылып, ауыстырылды.
Аталған заңда мемелекеттік қызметші мен мемлекеттік қызмет ұғымдарына
жаңа мән – мағына берілген. Мемлекеттік қызметшілерге тек мемлекеттік
органдарда, кез келген мемлекеттік ұйымдарда емес (мысалы, мемлекеттік
жоғары оқу орындарының қызметшліері мемлекеттік қызметшілер болып
саналмайды), мемлекеттік лауазымдық қызмет атқаратын адамдар жатады.
Мемлекеттік қызметшілер лауазымдары оларды жасақтау мақсаттарына қарай
саяси және әкімшілік лауазымдарға бөлінеді. Мемлекеттік саяси қызметші –
тағайындалуы (сайлануы), босатылуы және қызметі саяси – айқындаушы сипатта
болатын және саяси мақсаттар мен міндеттерді іске асыру үшін жауап беретін
мемлекеттік қызметші.
Саяси лауазымдарға:
1. ҚР-ның Президенті тағайындайтын мемлекеттік саяси қызметшілер,
олардың орынбасарлары;
2. ҚР-сы Парламентінің Палаталары және Парламент Палаталарының
Төрағалары тағайындайтын және сайлайтын мемлекеттік қызметшілер, олардың
орынбасарлары;
3. ҚР-сы Жоғарғы Сот аппаратының басшысы, оның орынбасарлары;
4. Конститутцияға сәйкес Президент пен үкіметтің өкілдері болып
табылатын мемлекеттік саяси қызметшілер;
5. Орталық атқарушы органдар мен ведомстволарды басқаратын мемлекеттік
саяси қызметшілер (басшылар), олардың орынбасарлары атқаратын лауазымдар
жатады.Саяси лауазымдарға Президент белгілейтін өзге лауазымдар да
жатқызылуы мүмкін.
Мемлекеттік әкімшілік қызметші – мемлекеттік саяси қызметшілердің
құрамына кірмейтін, мемлекеттік органда тұрақты кәсіби негізде лауазымдық
өкілеттілікті жүзеге асыратын мемлекеттік қызметші. Сонымен мемлекеттік
қызметшілерді жоғарыдағыдай екі топқа бөлудің негізгі мақсаты мемлекеттік
қызмет аясында демократияландыруды қамтамасыз ету, саяси қызметке
тағайындалатындардың шегін белгілеу, оларға байланысты кәсіби
қызметшілердің ауысуларын болдырмау, сөйтіп мемлекеттік аппараттың қалыпты
жұмыс істеуіне мүмкіндік туғызу және оның тиімділігін арттыру. Мемлекеттік
лауазымдарды осылай бөлудің негізінде аталған заңда мемлекеттік қызмет
ұғымының анықтамасы берілген [2]
Мемлекеттік қызмет – мемлекеттік қызметшілердің мемлекеттік
органдардағы мемлекеттік биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға
бағытталған лауазымдық өкілеттігін атқару жөніндегі қызметі.
Мемлекеттік қызметтің маңыздылығы, мемлекеттің шешетін барлық
мәселелерінің ішінде кадрлар, ең алдымен басшылар туралы мәселе негізгі
болып табылатындығымен айқындалады. Тек мемлекеттік аппарат реформаларды,
жаңа идеялар мен заңдық ережелерді жүзеге асыруға міндетті, бірақ басқару
қызметіндеболатын кемшіліктердің көпшілігі аппаратшылардың кейбір бөлігінің
қабілетсіздігімен, кей кезде тіпті реформалық бағдарламаларды қабыл
алмауымен, одан бетер - олардың сыбайлас жемқорлығымен байланысты екендігі
белгілі. Мемлекеттің мықты кадр потенциалын тиімді етіп пайдалану-алғы
шепте тұратын жалпы ұлттық міндет. Әр түрлі саясаткерлер келеді, кетеді, ал
мемлекеттік басқару машинасы барлық жағдайларда да қалтқысыз жұмыс істеуге
тиіс. Мемлекеттік қызметті реформалау жөніндегі жүргізіліп жатқан шаралар
мемлекеттік аппараттың дәл, ұтымды және үнемді қызметін қамтамсыз етуге,
оны партиялық немесе топтық мүдделерге пайдалану мүмкіндігін болдырмауға
бағытталған [3].
Мемлекеттік қызметшілер әкімшілік құқықтың субьектілері ретінде
демократия мен құқық негізінде экономика, әлеуметтік - мәдениет және
әкімшілік-саяси аяларын басқару, қазақстан мемлекеттілігін нығайту және
қоғамды реформалау сияқты міндеттерді шешуде аса маңызды рөл атқарады.
Елімізде қоғам мен мемлекет өмірінің барлық аяларында жүргізіліп жатқан
қайта құруға байланысты түбегейлі өзгерістер мемлекеттік қызметшілерге
қойылатын жаңа талаптар туғызды.
Мемлекеттік қызметтің принциптері мемлекеттік қызметті ұйымдастыру мен
қызмет атқару жүйесіндегі аса маңызды заңдылықтарды белгілейді. Олар
мемлекеттік қызметтің жүйесінде пайда болатын қатынастардың маңыздылығын,
заңдылығын және әлеуметтік құндылығын қамтиды. Мемлекеттік қызметтің
құқықтық принциптерінің болмауы зорлық-зомбылыққа, ең жаман мағынадағы
төрешілдікке, бытыраңқылыққа, заңсыздыққа, әділетсіздікке әкеп соғады.
Мемлекеттік қызмет туралы заңның 3-бабында мемлекеттік қызметтің
төмендегідей принциптері белгіленген.
1. Заңдылық принципі мемлекеттік қызметшілер лауазымдық міндеттерін
атқарған және олардың құқықтарын қамтамасыз еткен кезде ҚР – сы
Конститутциясы мен заңдарының өзге нормативтік құқықтық
актілерден жоғары күші болатындығын білдіреді.Бұл Конститутцияның
4-бабының 2 тармағы ел Конститутциясының ең жоғары заңдық күші
бар және ол Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылады
деген қағидаға негізделеді.Конститутция мемлекеттің Ата заңының –
оның Конститутциясының ең жоғары заң күші болатын жүйе құруды
болжайды, ал барлық өзге нормативтік құқықтық актілер соған
сәйкес болуға тиіс.
Мемлекеттік қызметші құқықтық актілерді, азаматтардың құқықтарын қатал
сақтауға, оларды жүзеге асыру мен қорғау үшін барлық қажетті мүмкіндіктерді
жасауға міндетті.
Заңдылық идеясын іске асырудың мынадай бағыттарын атап айтуға болады:
қызметші азаматтар мен ұйымдардың заңдарды орындауына қол жеткізуге тиіс,
оның өзі заңдарды сақтауға тиіс, оның құқықтары қорғалатын болуға тиіс.
2. Қазақстандық патриотизм принципі, (гректің patriotes – отандас,
patris – отан дегені) - мемлекеттік қызметшінің өз Отанын, халқын
сүйетіндігін, оларға деген терең сезімін, берілгендігін,
Республиның тәуелсіздігін нығайтуға, онда өркениетті
демократиялық қоғам құруға, елдің экономикасы мен мәдениетін, ең
алдымен өз халқының тілі мен дінін дамытуға бар білімі мен күш-
жігерін аянбай жұмсайтындығын білдіреді.
3. Мемлекеттік билік заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына
бөлінуіне қарамастан, мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтас принципі. Бұл
Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол аталған тармақтардың тежемелік
әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне
сәйкес жүзеге асырылады деген Конститутцияның 3-бабының 4-тармағына
негізделген.
Сонымен бірге бұл биліктің әрбір тармағының атқаратын қызметінің
аражігін ажыратуды, нақтылап белгілеуді көздейді.Олардың әрқайсысының
белгілі бір шамада дербес болатынын, өз функцияларын орындағанда
белгіленген шекте тәуелсіз екендігін білдіреді.Солай бола тұра бұл
принциптің мәнінен мемлекеттік қызметшінің заң шығарушы (өкілді) органның
депутаты болуға құқы болмайтындығығы туындайды. Немесе керісінше:
депутаттар мемлекеттік қызметте бола алмайды.
4. Азаматтар құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің
мемлекет мүдделері алдындағы басымдық принципі. Бұл Қазақстанның
заңнамаларындағы жаңа ереже мемлекеттік қызметшілердің адам мен азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын білуге, сақтауға және қорғауға міндеттейді.
Қазақстанда құрылып жатқан құқықтық мемлекет үшін адамның ең қымбат қазына
екендігін тану және азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін бұзуға әкеліп соқтыратын іс-әрекеттері үшін Мемлекеттік қызмет
туралы заңда қаралған барлық мемлекеттік қызметшілердің жаупкершіліктері
болмай қалмайтындығы міндетті болуы тиіс.
5. Республика азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығы бар
принципі. Конституцияның 33-бабының 4-тармағында бекітілген. Оның мәні
мынада, мемлекеттік қызметке қабылдаған кезде нәсіліне, жынысына, ұлтына,
тіліне, әлеуметтік тегіне, мүліктік және лауазымдық жағдайына, тұрақты
тұратын жеріне, дініне, иланымына, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына
байланысты қандай да болсын тікелей немесе жанама шектеулер қоюға болмайды.
Мемлекеттік қызметке кіру мүмкіндігі Қазақстанның азаматы болуына жасына
және мемлекеттік қызметшілер үшін қойылатын басқа талаптармен ғана
байланысты.
6. Азаматтардың мемлекеттік қызметке кірунің еріктілігі принципі. ҚР-
сы Конституциясының 24-бабының 1-тармағында бекітілген әркімнің еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау құқығы барлығына
негізделеді.
7. Мемлекеттік қызметшілердің кәсібилік жәнежоғары біліктілік
принципі. Мемлекеттік лауазымның бос орнына (вакансияға) кандидатты
іріктеген кезде пайдалынылатын негізгі белгілер. Басымдық ең лайықтыға,
жақсы дайындығы барға, мамандығы бойынша жұмысының көп өтілі барға, іс-
жүзінде өзінің ұйымдастырушылық қабілеттігін көрсеткенге беріледі.
8. Мәні бірдей жұмыстарды орындағаны үшін еңбекке ақыны тең төлеу
принципі. ҚР-сы Конституциясының 24-бабының 2-тармағында бекітілген
әркімнің өз еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына құқығы бар
деген ереже негізделеді.
9. Жоғары тұрған мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар өз
өкілеттігі шегінде қабылдаған шешімдерді орындаудың бағынышты мемлекеттік
қызметкерлер үшін міндеттілік принципі. Қазақстан мемлекеттілігінің негізгі
бастауларының бірі болып табылады. Ол мемлекеттік биліктің біртұтастығына
және заңның жоғары күші болатынына, төменгі органдардың жоғары органдарға
бағыныштылығына негізделеді. Осының арқасында мемлекеттік механизмнің
барлық буындарына атқарушылық тәртіп үшін шынайы жағдайлар жасаланады.
10. Мемлекеттік қызметшілердің бақылауда болу және есептілік принципі.
Мемлекеттік қызметтегі тәртіпті нығайтудың, мемлекеттік қызметшілердің
өздерінің міндеттерін ойдағыдай орындалуын қамтамасыз етудің, олардың сол
үшін жауапкершіліктерін арттырудың аса қажетті және тәжірибеде сыналған
пайдалы тәсілдері.
11. Қоғамдық пікір мен жариялықты ескеру принципі. Мемлекеттік
қызмет туралы заңнамалардың ашық болуын, мемлекеттік органдарға қол
жетерлік болуын және олардың мемлекеттік қызметшілердің тағдыры, құқықтық
жағдайы туралы мәселелерді оның ырзашылығымен және келістілігімен шешулерін
болжайды. Жариялықты кеңйтпейінше, қоғамдық пікірді ескермейінше, бақылау
үшін ашық және қолжетушілік болмайынша мемлекеттік қызметшілердің шынайы
бақылауда болуы мүмкін емес.Мемлекеттік органдардың бірде-бір қызметкері
бақылаудан, сыннан тысқары қалуы тиіс емес.
12. Мемлекеттік қызметшілердің құқықтық және әлеуметтік қорғалу
принципі. Олардың қалыпты қызмет атқару үшін қажетті жағдайлар туғызуды,
қызметтік міндетерін орындауға тосқауыл болатын кедергілерді жоюға тиісті
шаралар қолдануды көздейді. Қызметшілердің әлеуметтік құқықтық қорғалуы:
олардың еңбегінің беделін көтеруді, айтарлықтай жоғары еңбек ақы төлеуді,
еңбек етуге, демалысына қалыпты жағдайлар туғызуды, мемлекеттік
сақтандыруды, қызмет сөзінен өсуді болжайды.
13. Мемлекеттік қызметшілерді қызметтік міндеттерін адал, ынталы
атқарғаны, ерекше маңызды және күрделі тапсырмаларды орындағаны үшін
көтермелеу принципі. мемлекеттік қызмет туралы заңның 23-бабында
қаралған.
14. Мемлекеттік қызметшілердің қызметтік міндеттерін орындағаны не
тиісінше орындамағаны және өздерінің өкілеттігін асыра пайдаланғаны үшін
жеке жауаптылық принципі. Мемлекеттік тәртіпті күшейтуге, мемлекеттік
қызметшілердің тапсырылған жұмыс үшін жеке жауаптылық сезімін
қалыптастыруға мүмкіндік береді.
15. Мемлекеттік қызметшілердің біліктілігін арттыруды үздіксіз жүргізу
принципі. Қызметшілердің тиісті бюджет қаражаты есебінен қайта даярлануын,
кәсіби деңгейі мен біліктілігін арттыруларын, арнайы оқу орындарын
ұйымдастыруды тағы басқаларды болжайды.
Мемлекеттік органдарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға жол
берілмейді. Мемлекеттік қызметшілер лауазымдық міндеттерін атқарған кезде
заңдардың талаптарын басшылыққа алады және саяси партиялардың, қоғамдық
бірлестіктер мен олардың органдардының шешімдеріне байланысты болмайды.
Мемлекеттік қызметшілердің атқаратын міндеттері мен функциялары, олардан
саяси және діни алаламаулықты талап етті [4].
1.2 Мемлекеттік қызмет және оның құрылымы
Заңмен саяси тағайындаудың шектері көрсетілген, бұл жәй саяси
процестердің профессионалды қызметкерлер аппаратына әсерін азайтады.
Министрлік деңгейінде мемлекеттік Қызметкерлерге министр және оның
орынбасарлары, аймақты деңгейде — аудан және облыс әкімдері мен олардың
орыбасарлары. Басқа қызметтердің барлығы әкімшілік қызметтерге жатады.
Мемлекеттік қызметкерлердің 96-97 пайызын құрайтын әкімшілік
қызметкерлер саяси басшылықтың ауысуы жағдайында жұмыстан шығарып жіберуден
сақтандырылып мемлекеттік қызметінде жетістік жасауына стимул алды.
Осылайша мемлекеттік органдардың кадрлар құрылымына саяси мемлекеттік
қызметкерлер, әкімшілік мемлекеттік қызметкерлер, мемлекеттік қызметкер
болып есептелмейтін бірақ уақытша жұмысқа алынған қызметкерлер кіреді
(Сурет 1).
Сурет 1- Нақты мемлекеттік органдардың құрылымы
Ескерту: [5]
Әкімшілік мемлекеттік қызметте жылжу және келу кезіндегі міндетті
түрдегі конкурстық таңдау. Мемлекеттік қызметке тең тұруы азаматтардың
конституциялық құқықты іске асыруға мүмкіншілік беретін ашық, жариялы
конкурсты таңдау. Дүние жүзінде осы уакытқа дейін конкурстық таңдаудан
басқа қызметке жақсы мамандалған кадрларды алуға мүмкіншілік беретін әдісті
ойлап тапқан жоқ. Бұны үлгеріп отырған мемлекеттердің тәжірибесі көрсетеді.
Мемлекет басшысының бұйрығы бойынша өткен жылдың ақпан айынан бастап
конкурсты таңдау механизмін жетілдіру мақсатында орталықты іске асырушы
органдарда міндетті конкурсты таңдау жүйесі енгізілген. Президант үкімін
орындауын талдай отырып келесі нәтижелерді шығаруға болады:
1) Төлем ақының төмен болған жағдайында кадр тапшылығының пікіріне
қарсы орта есеппен алғанда 1 орынға конкурс есебінде 4 адам болды.
2) Үкімді іске асырмай отырғанда көптеген квалификациялық
мамандар үшін вакансия жайлы ақпараттың болмауында.
3) Мемлекеттік оргондардың көптеген басшылары
кандидаттардың кең ауқымынан таңдау мүкіншілігін жақсы бағалады.
Конкурсты 2000 жылдың 1-ші қаңтар айынан бастап вакансиялары бар
мамлекеттік органдарының өзі өткізетін болды. Агенттік болса конкурстың
бір этапын ғана өткізеді - кандидаттарды тестілеу. Бастапқы этапта
тесттердің бастапқы мәндері дайындығы нашар кадрларды қабылдамауға
мүмкіндік береді. Тестілеуден өткенді таңдаудан органдардың өзі жасайды.
Осылайша әкімшілік мемлекеттік қызметке таңдау процедурасы максималды ашық
болады.
Сол уақытта біздің реалилерді еспке ала отырып конкурсың ашық және
жабық формаларын өткізе бастады, бұл жағдай біздің модельге иілгіш қасиетін
берді. Одан басқа біздің заң берушінің ерекшелігі бір категориялы қызмет
ауқымында бір мемлекеттік органның ішінде қызметке конкурс негізінде тұру.
Мемлекеттік қызметте әкімшілік қызметкерлердің тұрақты әрекет етуі
үшін, орынсыз жұмыстан шығарып жіберуге жол бермеу үшін Заң оларға кепілдік
береді.
Бұл заңда келесідегі жазылған, саяси қызметкерлердің ауысуы әкімшілік
қызмет етушілердің жұмыстарынан шығарылуыңа себеп болмайды. Заңның басқа
нормасымен мемлекеттік органның реорганизация немесе ликвидациядан өтуі
жағдайында қызметкерлерге басқа жұмысқа тұрғызатынына кепілдік береді.
Әкімшілік мемлекет қызметкерлерінің құқықтық қорғалуы:
• Саяси қызметкерлердің ауысуы әкімшілік қызметкерлердің
жұмыстан шығарылып тасталуына себеп болмайды
• Әкімшілік мемлекеттік қызметке белгілі бір мерзімге келу
• Мемлекеттік органның реоргазизациясының жағдайында жаңа жұмыс орына
тұрғызып беруі жайлы кепілдік беру
• Тәртіпке салу немесе жұмыстан жығарып жіберу шараларын қолдануғы
нақты себептердің болуы.
Мемлекеттік қызмет заңының коррупцияға қарсы сипатының бар екендігін
байқамай өтпеуге болмайды. Бұл занда бірінші рет мемлекет қызметкерлерінің
ант етуі, мемлекет қызметкерлерінің арасындағы жеке қақтығыстары жайлы
хабардар етілуі қарастырылған. Мемлекеттік қызметке келе отырып азамат
мемлекеттік қызметте болатын шектеулерге келісетіні туралы қолхат жазып
беруі керек.
Мемлекеттік қызметкер жоғарыдан келген бұйрықтың засыздығы туралы
күмәндаса, онда бұл жағдай туралы өзбасшысыны немесе бұйрық берген
басшысыңа қолхат жазып, жазып бергені туралы міндеттемені талап етуі керек.
Осы жылдың басынан әр мемлекеттік органда дисциплиналық комиссия жұмыс
істеу керек. Бұл комиссия мемлекеттік қызметкерлердің дисциплиналық
қателіктерді жасау жағдайларын жан-жақты талдап қорытынды баға беруі керек.
Конкурс мемлекеттік қызметке тұру немесе қызметте жылжу кезіндегі
коррупцияға шара болып табылады (2-сурет).
Сурет 2 - Коррупцияға қарсы шаралар
Ескерту: [5]
Мемлекеттік қызметтке конкурс негізінде тұрумен қатар конкурстан тыс
кадр резервінде болған адамдарды қабылдауға да болады.
Зандарда және заң актілерінде мемлекеттік қызметкерлердің мамандығын
жоғарлатуға бағытталған шаралар айқындалған. Ол мемлекеттік қызметке
компетентті емес адамдардың келуіне анық кедергі болатын мемлекеттік
қызметке ұсынылған категорияларға квалификациялық талаптарды қою (сурет 3).
Мемлекеттік қызметтің жоғары профессионалдылығы — тағы бір
лозунгы емес. Қайта реформалаудьщ ағымдағы этаптың ерекшеліктерінің бірі —
бұл мемлекеттік қызмет пен қызметкерлердің сапалық деңгейін көтерудегі
негізгі құрал. Жаңа заңда шенеуніктердің професспонализмін қадағалау
мақсатында аттестация жүргізіледі. Әр 3 жыл сайын аттестация мемлекеттік
қызметкерлердің дайындық деңгейін олардың құқыктық мәдениетін және
адамдармен жұмыс істеу сипатын тексеріп отырады.
Сурет 3 - Әкімшілік мемлекеттік қызметті мамандандыру
Ескерту: [5]
Аттастациялық комиссия нәтижелері бойынша әр - мемлекеттік органда
қызметкердің қызметтік сәйкестілігі немесе оны жұмыстан шығарып тастауы
жөнінде вердикт шығарылып отырады. Сонымен қатар комиссия қызметкерге
квалификациялық деңгейін жоғарлату мақсатында белгілі бір курсты окып
үйренуге ықпал жасай алады.
Мемлекеттік органдарда негізінен жоғары кәсіби білім алғаннан кейін
бірде бір білімін жетілдірмегендер жұмыс жасайды. Басқарудың төмен
буынындағы жетекшілердің – кент және ауыл округтері әкімдерінің 60 пайызы
жоғары білімге ие емес. Негізінен олардың арасында педагогтар мен ауыл
шаруашылығы мамандары басым екен. Ал экономистер, заңгерлер, менеджерлер,
коммерция және қаржы саласындағы мамандар тек 8 пайызды құрайды. Облыстық,
аудандық және кенттік деңгейдегі мемлекеттік қызметкерлердің көп бөлігі
мемлекеттік қызметте болған уақыттарында біліктіліктерін көтеру
мүмкіндіктеріне ие болмаған.
Осылайша, мемлекеттік қызметкерлердің көп бөлігінің кәсіби деңгейі
мемлекеттік қызметке кіргенге дейін алынған не бір жоғары білім базасымен,
не орта арнайы білім базасымен анықталады. Бүгінде мемлекеттік қызметкер
кәсіби деңгейді өзін-өзі оқыту және тәжірибе жинақтау жолымен арттыруы
керек.
Типтік квалификациялық міндеттемелердің негізінде әр мемлекеттік
орган өз квалификациялық міндеттемелер мен инструкцияларды жасауы керек (4
сурет).
Сурет 4 - Әкімшілік мемлекеттік қызметкерлерге квалификациялық талаптар
Ескерту: [5]
Қызметтерді мемлекеттік қызметкерлердің әкімшілік категорияларына бөлу
қызметкерлерді сәйкес басқару құрылымымен квалификациялауға мүмкіндік
берді. Тізім бойынша әкімшілік мемлекеттік қызметкерлер А,В,С,Д,Е,
категория топтарына бөлді. (А-президент әкімшілігі. В-республикалық
деңгейдегі басқарма орган аппараты. С-республикалық деңгейдегі мемлекеттік
аппарат органдары, Д - жергілікті деңгейдегі басқарма аппаратының
оргондары, Е-жергілікті орындаушы аппарат органдары) (5-сурет).
Сурет 5 - Әкімшілік мемлекеттік қызметкерлердің санат топтары
Ескерту: [14]
Әкімшілік мемлекеттік қызметкерлердің шен реестрлері мемлекеттік
қызмет шендерін унификациясы мен басқарудағы артық звеноларды алып тастауға
бағытталған. Кейбір мемлекеттік органдарда осы уақытқа дейін басқару
жүйесінің 12-13 звеносы болған. Персоналды басқару жүйесін жақсарту үшін
Реестр мемлекеттік аппарат органындағы кейбір звеноларды алып тастауды
қарастырады. Осылайша керегі жоқ —артық звеноларды алып тастау жүргізілді.
Бұл ақпарат сапасы мен басқармалы шешімдерді қабылдауда жақсы әсер
тигізеді. Жоғарыдағыларды есепке ала отырып мемлекттік қызметтің
Қазақстандық моделі ішіне жаңалықтарды енгізу арқылы карьерлікке де
позициялыққа да жақындатуға мүмкіндік беретін мемлекеттік қызметтің иілгіш
жүйе модель деп айтуға болады [5].
Мемлекеттік қызметкерлердің проффессионализімін жоғарлатудағы
маңызда шаралардың ішінде мемлекеттік қызметкерлердің квалификациялық
деңгейін жоғарлату мен жаңадан мамандандыру сияқты білім беру жүйесі
кіреді.
Өкінішке орай біздің елімізде мемлекеттік қызметкерлеріне білім берудің
нақты бір жетілген жүйесі жоқ. Жетілген жүйе жұмыс орнында білім алу,
квалификацияны жоғарлатудың түрлі жүйелері саналық курстар, регионалды
институттар, мемлекеттік қызметкерлерді арнайы бағдарламалар бойынша
қайта мамандандыру, мемелекеттік қызмет Академиясында мемлекеттік қызмет
элитасын дайындауды қамту керек. Бұл жетілген жүйеге президенттік
"Болашақ" жүйесі, стажировкадан өту жүйелері кіруі керек.
Сонымен бұл бағдарламалардың негізгі міндеті мемлекеттік қызметтің және
мемлекеттін өзімен талап етуі. Әрекет етіп жатқан бағдарламаның басты
кемшілігі бағдарламалардың мемлекеттік қызметтің талабына емес бар болған
оқытушылар Құрамына бейімделуі. Бұл жағдайда әрекет етіп жатқан мемлекеттік
қызметкерлер құрамы мен экономиканың түрлі салаларындағы мамандар барынша
пайдаланбайды. Оқу орындарының негізгі кемшілігі оларды кәзіргі уақыттағы
әдістердің пайдаланбауында. Былайша айтқанда бағдарламалардың көбісі
эрудицияны жоғарлатып жалпы білім береді, бірақ технологияларды игеру мен
оларды қолдануда білім бермейді.
Келесі маңызды талап - мемлекеттік қызметкерлерге білім беру
стандарттарын жетілдіру. Бұл сандарттар тұтынушылардың, яғни мемлекет
қызметінің талаптарын есепке ала отырып жасалынуы керек. Әрине қызмет
қызметкерлеріне білім беруіне тапсырыс мемлекеттік тапсырыс беру механизмі
жетілдірілмесе және бәсекелік орта қалыптаспаса.
Сол уақытта мұндай жүйені жасау мен білім беру бойынша шарттарды
орындау үшін мемлекеттік бюджетте қарастырылған сомалар жеткіліксіз.
Сондықтан агенттік қаржыларды қарқынды қолдану мақсатымен Қазақстандық
мамандарды дайындау статьясында көрсетілеген міндеттемелерге жұмсады. Осы
қаржыларды бақылаусыз және тиімсіз пайдалану Мемлекеттік коррупиияға қарсы
коммсиясымен қарастырылды.
Жоғарыда айтылып кеткеннің барлығын есепке ала отырып мемлекеттік
қызметкерлерді дайындау концепциясы жасалынып отыр. Дүниежүзілік банк және
басқа да халқаралық ұйымдар Қазақстанның мемлекеттік қызметтерді ұтымды
реформалауын мойындап отырып мемлекетгік қызметкерлерді дайындайтын Ұлттық
орталықтың ашуына қатысуға шақырады. Дүниежүзілік банк бұл орталыққа
оқытушылар ретінде экономика және қаржы облысындаға халқаралық эксперттерді
шақыруды көздеп отыр.
Мемлекеттік қызметі жетілдіру мақсатында қызметке қабылдау мен
қызметтеті жылжуларда конкурстық таңдауды енгізілуде. Территориялық
органдар мен агенттіктер вакантты қызметке кандидаттарды тесттеуді
өткізеді. Қәзіргі кезде кандидаттарды таңдау мақсатында Қазақстан
Республикасының зандарын білімін айқындау үшін арнайы тесттер жасалынды.
Тестті өткізу барысында конкурсанттар коррупцияға қарсы күрес,
мемлекетік қызмет жайлы заңдылылығы жайлы, азаматтық кодекстен сұрақтар
келеді, одан басқа басқармалық орындарға үміттеніп отырған конкурсанттар
үшін вербальді емес логикалық тесттер дайындалқан. Әр қызмет категориясы
үшін алдын аларлық мәндер қойылған, бұл жағдай ең лайықты кандидаттарды
тандауына әкеледі. Осылайша кандидаттарды міндетті түрде тесттеу
мемлекеттік қызметке дайындығы төмен адамдардың келуіне тағы бір кедергі
[6].
Болашақта тестті бағдарламалар бірқатар заң актілері
бойынша дамытылып отырады. Сонымен қатар әр бағдарлама жетістігі
категорияларға емес, айқын мемелекет органдарының мемлекеттік қызметіне
бағытталады.
Мемлекеттік қызметтің қарқындылығын жоғарлату туралы айтқанда
мемлекеттік қызмет туралы заңдылықтың шегінен шығып кететін шаралар
туралы айтып кету міндет. Бәрінен бұрын Әкімшілік процедура туралы заңды
қабылдау керек. Бұл заң мемлекеттік органдардың шешім қабылдау
процедураларының регламентті болуын, оларды азаматтарға жеткізіп
шенеуніктердің берілген процедураларды сақтауы туралы міндеттеме жасауды
қамту керек. Процедураларды жасап оларды қатаң сақтау коррупция деңгейін
төмендетіп, заңның сақталуына демократия принципі ретінде үлес қосады.
Демократия бұл — процедуралар деп бекер айтпаған.
Мемлекеттік қызметтің профессионалдылығын жоғарлататын келесі
фактор — менеджменттің жаңа әдістерін енгізу, әсіресе персоналды басқару
бөлімінен. Персоналды қарқынды басқару тұрғындарға сапалы қызмет көрсетуге
бағытталуы негізгі кезеқтердің бірі болуы керек. Бұл жағдай мемлекеттің
нарық субьектілеріне қарағанда бәсекенің болмауы жағдайында жұмыс істейтін
болғандықтан әсіресе маңызды. Олардың жұмыс істеуіңің қарқындылығы заң,
мемлекет аппаратының кадр профессионалдылығымен, басқару әдістерінін
эффективтілігімен қамтылу керек [7].
Персоналды тиімді басқару әдістеріне мемлекеттік қызмет кадрларына
мониторингті енгізу әдісін жатқызуға болады. Қазақстандық модель біздің
ерекшеліктеріміз бен дәстүрлерімізді ескере отырып карьерлік және
позициялық жүйелерді қамтып отыр.
Халқаралық эксперттердің пікірі бойынша Қазақстан
мемлекеттік қызметті реформалауда үлкен прогресске жетіп отыр.
Бұл жағдай Орталық Азия бойынша Дүниежүзілік банктін Департаментінің
Директоры К.Кодердің өткен жылы Астанада өткен Халықаралық ғылыми
практикалық конференциясында Қазақстандық мемлекеттік қызметті реформалау:
тәжірибе, проблемалар, мақсаттар баяндамасында айырықшаланды. Оның
айтуынша ТМД елдерінің арасында Қазақстанда жасалынған заң шектеулері әлі
құрылмаған, ал реформалар болса басқа елдердің қызығушылығын білдірді.
Кодер мырзаның пікірі бойынша Қазақстандағы мемлекеттік қызметті
реформалауда жақсы нәтижелері мемлекет басқармасының бағытты саясаты мен
мемлекеттік қызметті институционалды жасалуының әсерінен болды. Бұндай
бағалауды басқа да Халқаралық эксперттер де беріп отыр. Мемлекеттік
қызметті реформалаудағы біздің шаралармен ТМД және басқа елдер танысқысы
келеді.
Реформаларды жасағанда басқа сфераларда да қалыптасып қалған
стереотиптпрді басып өту керек. Мұндай стереотипке келесі де жатады -
мемлекеттік оргондардың басқарушылардың арасында қол астындағы
қызметкерлердің білімдерінің сомасының иемденушісі болып, сол
қызметкерлердің шығармашылық потенциалына кедергі жасау стереотипі. Мұндай
жағдайда адам ресурстарын рационалды пайдалану мүмкін еместігі айқын болып
отыр. Егер әкімшілдік мемлекеттік қызметкерлер өз басқарушыларымен іске
асырушылар ретінде бағаланса мемлекет органдарының әрекеттері қарқынды
болмайды. Келесі бір стереотип -Қызметкерлерді қайтадан мамандыруды уақытты
бостан-босқа өткізу деп көруі. Персонал мемлекеттік қызметтің ең бағалы
резерві болып табылады, сондықтан оның мамандылығы жайлы проблемалар
туындаған кезде үнемдеуге болмайды.
Мемелкеттік қызмет сферасы сияқты сфераларда ұтысқа келу бірқатар
базалық шарттардың бар болуының нәтижесінде болады. Реформаларды өткізудің
маңызды міндеттердің бірі жүйелілік пен кезеңділік. Бұл мемлекеттік
қызметті реформалауда асықты қадам жасауға болмайтынымен байланысты. Бірақ
ең маңызды міндеттер ел дамуының стратегиялық приоритетіне кәсіпкерлік
қадамдардың сай келуі мен реформанф іске асыруына мемлекет басшылығының
құштарлығы. Бұл жерде Қазақстан басқа елдерге қарағанда бірқатар
артықшылығы бар, өйткені профессионалды басқарманы құру, мемлекет қызметін
реформалау, коррупцияға қарсы күрес жүргізу, мемлекет басқармасының
қарамағында жүргізіледі. Конкурсы таңдау жүргізуге жасалған қадамдар барлық
басқарушылармен позитивті қабылданбағанын айтып кету керек, тек ел
Президентінің мемлекет қызметіндегі тандау мен қатынастар жүргізуді
демократияландыру құштарлығының арқасында мемлекеттік қызметтің заңды
базасы құрылды.
Бірақ бұдан былай мемлекеттік қызмет туралы заң мен актілердін іске
асырылуы жақсы өтеді деп айтуға болмайды. Бірақ ең негізгісі мемлекеттік
қызмет сферасында қатынастарды реттейтін, оның жариялылығына максималды
жауап беретін заң базасы іске қосылды, ендігінше мемлекет қызметкерлерінің
өзі заң нормаларын орындауына жауап беруі керек. Осымен байланысты
мемлекеттік қызмет заңының баптарын іске асырылуы туралы қадағалау мәні
пайда болады. Берілген сұрақта Бас Прокуратурамен жұмыстың тығыз жүретініне
күмән жоқ. Бұл іс жүріп жатыр, бірақ барлығымыз бірігіп коррупцияға қарсы
нақты қаруды құра аламыз. Мемлекет қызметкерлерінің өзі заң, этика
нормаларын сақтап өз құқықтарын қорғай білуі де маңызды болып отыр. Заңды
ұстауға бақылау, анықтамалық жұмыстар, тесттеу Агенттік және оның
территориялық бөлімшелердің, маңызды бағыттары болып отыратынын айтып кету
керек [8].
Өмір бір орында тұрмайды, сондықтан ел басының "Қазақстан — 2030"
бағдарламасында қойылған Қазақстан үшін нарықтық экономикаға сай болатын
қарқынды, қәзіргі заманға сай мемлекеттік қызмет пен басқару құрылымын
құру мақсатына жету жолында бізге әлі көп жұмыстарды іске асыру керек және
келесі перспектикаларды дұрыс жолға қою керек:
• Қызметтер класификацияларын жетілдіру;
• Мемелекет қызметкерлерінің төлем ақы жүйесін жетілдіру;
• Мемлекеттік қызмет жайлы заңды жасау;
• Мемлекеттік қызметтің адекватты қажеттіліктеріне сай
мемлекеттік қызметкерлерді мамандандыру;
• Білім беру бағдарламаларын қаржыландырудың тұрақгы жүйесін
құру;
• Мемлекеттік қызметкерлер кадрларын басқаруға
ақпараттық жүйені енгізу;
• Дистанциялық тесттеу мехенизмін енгізу;
• Мемлекеттік қызмет заңдарын орындалуына қадағалау жүргізуді
жетілдіру, талдау;
• мемлекеттік қызметтің кадрлық потенциалына мемлекеттік қызметтің
ерекше жүктіелерін қаржыландыру.
Мемлекеттік қызметкерлердің кәсібилігі:
- Біріншіден, ол үшін компетенттілік керек. Жұмысшының білімі мен
тәжірибесі жоғары болған сайын компетенттілік те жоғары болады. Кәсібилік
білім алуды, оны көтеруді, жұмыс тәжірибесінің жинақталуын ынталандырады.
- Екіншіден, атқарушы билікті жүзеге асыру ұйымдастыру қабілеттілігін
талап етеді. Осындай қасиеттерге ие тұлғалардың өз қасиеттерін жалпы істі
шешу және оларды дамыту үшін қолдануы қоғамға тиімді.
- Үшіншіден, әкімшілік биліктің оперативті, күнделікті, шығармашылық
сипаты онымен үздіксіз әрі ұзақ уақыт бойы айналысу керектігін, яғни
белгілі бір ақыға және кәсіби түрде айналысу керектігін көрсетеді.
- Төртіншіден, әкімшілік іс-әрекет жоғары дәлдікті, тәртіптілікті,
жоғарыдағы органдардың бұйрықтарын дер кезінде орындауды талап етеді.
Кәсіби бастамалар тәртіптің неғұрлым жоғары деңгейін қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді, өйткені қызметкер жұмысы үшін жалақы алады, сонымен өз
карьерасын байланыстырады, т.б.
1.3 Мемлекеттік қызметтің шетелдік тәжірибесі
Соңғы он жылдың бедерінде, Қазақстанда мемлекеттік қызметтің
тиімділігін арттыру бағытында жүргізіліп жатқан реформалар, дамыған
мемлекеттердің кадрларды басқару тәжірибесін саралаудың өзектілігін
арттыруда.
Оған қоса Еліміз Президентінің биылғы Жолдауында Қазақстанның әлемдегі
дамыған және бәсекеге қабілетті ең алдыңғы қатарлы 50 мемлекеттің қатарына
қосылу қажеттігін алдымызға мақсат етіп белгіленді.
Демек, Қазақстанды алда әлеуметтік экономикалық және саяси
демократиялық жандандырудың жаңа дәуірі күтіп тұр. Ол үшін, аталған
Жолдауда Қазақстанның даму барысының басымдылықты жеті бағыты айқындалды.
Яғни, серпінді түрде дамуға заманауи, бәсекеге қабілетті, ашық экономикасы,
демократиялық қоғамы бар, барлық тұрғындардың өмірі жоғарғы талаптағы
әлеуметтік стандарттармен қамтылған, құқықтық нығайған, басқа ұлттармен
келісе отырып мемлекеттік тілі және қазақ халқының мәдениеті дамыған,
геосаяси тұрақтылығы мен қауіпсіздігі қамтылған халықаралық қауымдастықтың
толыққанды және жауапты мүшесі ретінде қалыптасуымыз керек.
Әрине, бұл мақсаттарға жетуіміз үшін өзімізден көш ілгері алда тұрған
елдердің тәжірибесін жете зерделеп ел басқару, экономика, әлеуметтік
саланың қайсыбір түрінде болсын заманауи тәсілдерді енгізуге тиіспіз.
Қызметшілер мен мамандарды және басқару кадрларын даярлауға қажетті
халықаралық стандартқа сай академиялық орталықтар, шет мемлекеттердің
ұлттық оқыту ұйымдарымен біріккен басқару мектептерін ашуға, ондағы
оқытушылардың сапалық құрамын жоғары талапқа сай қалыптастыруға жуық
уақытта қол жеткізуіміз керек.
Бұл ретте, мемлекеттік қызмет саласында сыртқы тәжірибелерді
саралаудың маңызы ерекше екендігі сөзсіз. Дегенмен де, мемлекеттік қызмет
барлық әлемде экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылымның маңызды бір
құрамдас бөлігі болып қалыптасқан, ал атқарушы биліктің әрекетке қабілетті
аппаратын құрудың өткір проблемасы көптеген елдердің алдында тұрған
мәселе.
Басқарудың мемлекеттік әкімшілік жүйесі дамыған елдерде олардың
мемлекеттік қызмет институттарын ұтымды ұйымдастыруымен, шенеуніктердің
кәсіпқойлығы мен құзыреттілігі және көп реттерде олардың қызметін
бақылаудың жақсы жолға қойылғандығымен айқындалатын жоғары тиімділігімен
ерекшеленеді.
Сондықтан да, Қазақстан үшін басқару саласында едәуір нәтижелерге қол
жеткізген АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Франция, Жапония сияқты
мемлекеттердің тәжірибесі ерекше қызығушылық танытады.
Дамыған елдердің мемлекеттік басқару саласында, кадр әлеуетін басқару
мемлекеттік басқару теориясында да іс жүзінде басым бағыт болып
табылады. Мемлекеттік қызметті реттейтін заңнамалар экономикада, саясатта
және әлеуметтік салада болатын ауытқулардың әсерінен өзгерістерге ұшырап,
толықтырылып отырады.
АҚШ, Ұлыбритания, Жапония, Францияда заманауи мемлекеттік қызметтің
негізі мәселен бізден бір ғасырдан астам уақыт бұрын қаланған. Бұл, барлық
дамыған елдерде мемлекеттік қызметтің ірге тасының қаланып, керегесін
тіктеу процесінің ұзақ уақыттар бойы жүретіндігін көрсетеді.
Шетелдерде мемлекеттік қызметпен және кадр саясатымен айналысатын,
шенеуніктердің жұмысын қадағалайтын, үміткерлерге іріктеу жүргізетін
олардың кәсіби деңгейі мен қызмет ету нәтижесін бағалайтын арнайы құрылым
айналысады [9].
Дамыған мемлекеттердің кадр қызметтері өз қызметінде ұйымдағы басқару
тәсілі, жұмысшылардың біліктілігі, олардың тәртібі, жаңалық пен
өзгерістерге әсерін ұдайы талдап, зерттеп, жетілдіріп отырады. Заңдармен
айқындалған, қатаң сақталатын іріктеу, көтермелеу және шенеуніктерді
жазалау процедуралары мемлекеттік басқарудың тиімді қызметін қамтамасыз
етуге бағытталған. Мемлекеттік қызметшілермен жұмыс істеу жүйесі:
лауазымдық міндеттерін сапалы атқаруы, персоналдың шұғыл шешім қабылдай
білуі, кәсіптік деңгейі сияқты көрсеткіштермен бағаланады.
Халықаралық тәжірибені саралау нәтижесі негізінен әлемде екі анық
белгіленген мемлекеттік қызмет жүйесі қалыптасқандығын көрсетеді - бірі
мансаптық жүйе - Германия, Жапония, Австрия елдерінде қалыптасса, келесісі
позициялық модель - Ұлыбритания, АҚШ, Канада елдерінде қалыптасқан.
Мансаптық жүйенің елеулі ерекшеліктері болып – мемлекеттік қызметке
конкурстық іріктеу арқылы ең төменгі лауазымға орналасудан бастауы,
қызметке өмір бойына тағайындалуы (саяси қызметтен басқасына), ішінара
қызметте мансаптық өсу, мамандарды мақсатты оқыту, кәсіпқойлықтың жоғарғы
деңгейі, сақтанымпаздық және бюрократтық иерархия элементтерімен
қамтылғандығы саналады. Позициялық жүйеде – қызметке орналасу және кез
келген қызметке көтерілу конкурстық іріктеу арқылы жүргізіледі (саяси
қызметтен басқасы), мұнда едәуір ықшамдылық, қызметке жеке сектордағыдай
келісім-шарт арқылы алу, карьерада тұрақсыздық элементтері басым.
Екі жүйеде де, олардың белгілі бір ауытқуларына қарамастан олардың
тиімділігін қамтамасыз ететін бірқатар шарттарында ұқсастық бар. Бұл,
мемлекеттік қызметшілердің саяси және әкімшілік деп бөлінуі, саяси
процестердің мемлекеттік аппараттың кадр құрамына әсерінің шектеулілігі,
сонымен қатар мемлекеттік билік органына кәсіпқойларды тартуға кепілдік
беретін қызметке орналасудағы конкурстық іріктеу.
Шет мемлекеттердің мемлекеттік қызметшілерінің корпусын қалыптастыруы
мәселесіне үңілсек АҚШ, Германия, Жапония, Франция елдерінде – жас элита
мамандарды мақсатты бағытталған тәрбиелеу жолымен қалыптастыратындығын
аңғартады [10].
Болашақ шенеуніктерді дайындау, мемлекеттік аппараттың түрлі
құрылымдарында олардың қызметіне баға беріле отырып үздіксіз тәжірибе
алмасудан өтетіндігімен ерекшеленеді. Мәселен, Германияда үміткер іріктеу
емтиханынан өткеннен соң екі жарым жыл тәжірибе алмасудан өтуі керек, содан
соң екінші рет емтихан тапсырады. Одан кейін орта деңгейдегі басшылық
лауазымда үш жылдық сынақ қызметін атқарады, егерде оның қызметіне оң баға
берілсе, онда басшылық лауазымды тұрақты негізде атқаруға есепке алынады.
Францияда қызметке іріктеу жүргізу конкурс емтиханын тапсыру барысында
байқалатын бір ғана критерий: жүктелген міндетті орындай алу қабілетіне
сәйкестігі негізінде бағаланады. Конкурс жазбаша және ауызша емтиханнан
тұрады, нәтижесінде үміткердің мәдениеті, білімі, өз ойларын логикалық
тұрғыдан жеткізе білуі сараланады. Конкурстық комиссия мүлткісіз адал
құзыретті мамандардан жасақталады және әкімшіліктің ешқандай әсері
болмайды.
Жапонияның мемлекеттік қызметшілерінің кадр әлеуетін пайдалану тәсілі
тиімді және өзіндік ерекшелігі бөлек. Жапонияның мемлекеттік басқару
жүйесінің тиімділігі: өмір бойы жалдау, кадр ротациясы, жұмыс орнында
оқыту, еңбек ақы, т.с.с. басты критерийлерді қолдану арқылы мемлекеттік
қызметшілердің жоғары кәсіпқойлығына, икемділігіне және олардың
жауаптылығына қол жеткізуінде. Мұндағы әрбір критерий бір-бірін толықтыра
отырып қызмет атқарудың шарттары мен негізі болып табылады. Нәтижесінде
еңбек ынталандырылуы артып, жоғары әлеуетті шенеуніктерді даярлауды
қамтамасыз ететін және олардың творчестволық, интеллектуалдық қабілеттерін
арттыратын орта қалыптасады.
Қазақстан үшін АҚШ-тың мемлекеттік қызметке мамандарды іріктеу
тәжірибесі актуальды және тиімдірек деп ойлаймын. Іріктеу келесі
критерийлер бойынша жүргізіледі: басшылар үшін арнайы оқу
бағдарламаларынан табысты өту, басқару тәжірибесі және кәсіби машықтарының
болуы. Барлық кандидаттар ғылыми-зерттеу орталықтарының, мемлекеттік билік
органдарының және жеке компаниялардың ең тиімді қызмет атқаратынының
жұмысын зерделеу негізінде, сонымен қатар персоналдарды басқару саласының
мамандарынан және мемлекеттік қызметшілердің өздерінен түсетін ұсыныстар
негізінде жасалынатын басқарушылық құзыреттілігі моделіне сәйкес
бағаланады. Бұл модель басқарудың барлық деңгейі үшін ортақ және әлеуетті
лидерлерді анықтау, оқу бағдарламаларын жасау, басшылардың кәсіби даму
жоспарын құру үшін методикалық негіз болып табылады [11].
Реформалауда озық нәтижеге қол жеткізген елдердегі мемлекеттік
қызметшілерге еңбекақы төлеудің жалпы деңгейі, жеке сектордағы бірдей
еңбекке сәйкес еңбекақы төлеу қағидасы болып табылады. Бұл қағидаға сүйену
шенеуніктерге абыройлы өмір сүру деңгейін қамтамасыз етіп, мемлекеттік
аппаратта кәсіби мамандардың тұрақты қызмет атқаруына ықпал етеді. Мәселен,
Жапонияда персонал ісі жөніндегі басқарма жыл сайын мемлекеттік
қызметшілердің еңбекақысы деңгейін өндірістік сектордағы жұмысшылардың
еңбекақысымен салыстырып, зерттеп отырады. Бұл мәліметтер баспасөз
беттерінде жарық көріп, мемлекеттік қызметтегі еңбекақымен салыстырылып
отырады.
Шетелдердегі мемлекеттік қызметшілерді даярлау және біліктілігін
арттыру мәселесіне келсек – көп жағдайда оларды үздіксіз оқыту дәйекті,
қатал және тиімді жүйені сипаттайды. Оқытудың жалпы бағыты білімді беру
ғана емес, әрбір шенеуніктің нақты қызмет дәрежесіне сәйкес ойлау қабілеті,
машықтары, құзыреттілігі және тәртібіне байланысты болады. Осыған сәйкес
біліктілікті арттыру мерзімінің басым көп уақыты нақты тәжірибемен
танысуға, оқытудың белсенді тәсілдеріне жұмсалады.
Бүгінгі күні еліміздің мемлекеттік қызметі интенсивті қарқында дамуда.
Әрине, техникалық және экономикалық прогрестің өсуіне сәйкес оның
ұйымдастырушылық тетіктерінің де дами түсетіндігі заңды құбылыс.
Қазақстанда мемлекеттік қызметтің қалыптасуы салыстырмалы түрде алғанда
соңғы 10 жылдың бедерінде ғана басталды, дегенмен де ол серпінді дамып,
қарқын алып келеді.
Демек, бәсекеге қабілетті ең үздік 50 мемлекеттің қатарына ену үшін
Қазақстанда заманауи мемлекеттік қызметшілердің корпусын басқарудың тиімді
моделін жасауда әлемдік тәжірибелерді саралаудың маңызы өте зор және аса
қажет деп санаймыз.
2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметке өтудің қазіргі жағдайы
2.2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметтің қалыптасуы және
қазіргі ахуалы
Жоғары мемлекеттік басқару органдарының толыққанды әрекет етуі, оның
үстіне елімізегі әлеуметік - экономикалық және саяси өзгерістерді ойдағыдай
іске асыруы тиімді және жедел өзгерістегі өмірдің қалыптасып отырған
нақтылықтарына тұрақты бейімделу мүмкін емес. Экономикада, әлеуметтік және
саяси салаларда реформаларды жүзеге асыру және олардың қорытындылары,
әлбетте, Қазақстанның бүкіл мемлекеттік аппаратының нәтижелі де тиімді
жұмысына тікелей байланысты.
XX ғасырдың 80-ші жылдарының соңы мен 90-шы жылдарының басында КСРО-да
бір өзі билеп-төстеген және жетпіс жыл боый КОКП мен кеңес мемлекетінің ат
төбеліндей басшы тобының мүддесіне бағынған бір кездергі құдіретті, алайда
қарапайым адамдарға қатыгез әміршілдік-әкімшілдік жүйе елеулі мүдірістерге
жол бере бастады. Ол жүйенің кабетін жаңартудың, оны ішінара қайта құру мен
кейбір жаңғыртудың барша ебедейсіз әрекеттері нәтижесіз болды, өйткені
қоғамның коммунистік иллюзиядан арылуына байланысты мемлекеттік басқарудын
әміршілдік-әкімшілдік жүйесі дейтін қалып-үлгінің өзінің болашақсыздығы
нақтьыыққа айналды.
Егер сол тұста мемлекеттік басқарудың бүкіл жүйесін реформалау жөнінде
дер кезіндегі қадамдар жасалмағанда, Қазақстан тәуелсіздіктің 10 жылында өз
дамуының бүгінгідей прогресіне қол жеткізе алмас еді.
1991 жылы тәуелсіздік алуымызбен Қазақстанда оның тұңғыш
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың бастамасы бойынша жедел түрде жаңа
ұлттық мемлекеттілікті құру басталды. Алғаш рет және өте қасқа мерзімде
мемлекетік басқарудың жаңа, тиімді әрекет ететін жүйесін құрудың тарихи да
ел тағдырын шешер мақсаты талдап жасалып, жария етілді, сөйтіп мемлекеттік
қызметкерлердің кәсіби корпусын қалыптастыру бастау алды. Осындай
міндеттерді шешу қажеттігімен КСРО-ның бұрынғы республикаларының бәрі де
бетпе-бет келді. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының жаңадан құрылған
мемлекеттері іс жүзінде мемлекеттік құрылымды реформалауға бір мегілде
кірісті, содан да бүгін қазақстандыктардың бұл бағытта біздің қаншалықты
алға жылжығанымызды салыстыру мүмкіндігі бар.
Айта кетейін, мемлекетгік қызметтің тиімді кәсіби жүйесін құру
жөніндегі Қазақстан тәжірибесі халықаралық деңгейде атап өтілген.
Дүниежүзілік банк, бірқатар өзге ірі халықаралық ұйамдар мен институтер бұл
жәйтпен есептеседі және лайық көреді. Біз мемлекеттік қызметті реформалауда
ТМД-ның көптеген елдерінен ілгері бола алдық. Бүгінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Мемлекеттік қызметтің ғылыми-теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...6
1.1 Мемлекеттік қызметтің теориясы және оның
принциптері ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Мемлекеттік қызмет және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Мемлекеттік қызметтің шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..21
2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметке өтудің қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.1 Мемлекеттік қызметтің обьективті
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2 Еліміздегі мемлекеттік қызметтің қалыптасуы және қазіргі
ахуалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3 Ақтөбе облысындағы мемлекеттік қызметтің дамуын
талдау ... ... ... ... ... .39
3 Мемлекеттік қызмет саласындағы мәселелерді шешу жолдары және мемлекеттік
қызметтің тиімділігін арттырудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... .51
3.1 Мемлекеттік қызмет саласындағы мәселелерді шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.2 Мемлекеттік қызметтің тиімділігін арттырудың негізгі
бағыттары ... ... ... .58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .67
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
Кіріспе
Мемлекеттік қызмет – әр елдің барлық даму сатысындағы басты атрибут, ал
мемлекеттік қызметшілер – өзгерістерді негізгі орындаушылар. Қазіргі
заманғы тиімді мемлекеттік қызмет және басқару құрылымын жасаудағы Мемлекет
басшысының Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында “Кәсіби
үкіметке” басым бағыт беруі тегіннен-тегін емес.
Осыған орай, әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына
кіруде мемлекеттік қызметті одан әрі жетілдіруде басым бағыттардың бірін
анықтап, оны жоғары халықаралық стандарттарға дейін жеткізу міндетін қойып,
отандық мемлекеттік қызметте тез арада өзгерістер енгізуді қажет етуде [1].
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – бәсекеге қабілетті жоғары сұраныс
талаптарына сай кадрларды даярлау, мемлекеттік органдардың құрылымын
жетілдіру, мемлекеттік қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеуді өсіру,
мемлекеттік қызмет көрсетудің жоғары сапасына қол жеткізу, мемлекеттік
органдардың іс-қимылының рейтингін және бюджеттік үдеріске жаңа тәсілдермен
араласуын енгізу, мемлекеттік аппараттың тұрақтылығын, орнықтылығын және
басқаруға оңтайлылығын арттыру, сыбайластықты азайту, мемлекеттің оңды
имиджін қалыптастыру және нығайту.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны: Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік қызмет және оның жүзеге асырылу жолдары, әдістері.
Мемлекеттік қызмет саласында орын алған барлық оң өзгерістерге
қарамастан, әкімшілк реформаның қазіргі сатысында мемлекеттік қызметтің
қазақсатндық моделінің бірқатар кемшіліктері мен проблемалары да көрініп
жатыр.Сондықтан кадр саясатының жаңа тұжырымдамасын талдап, әзірлеу өзекті
проблемаға айналып отыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – мемлекеттік қызметтің жалпы теориялық
негізі мен аспектілерін зерттеу, Қазақстан Рсеупбликасындағы мемлекеттік
қызметтің дамуы мен мемлекеттік қызметті әкімшілік реттеудің бағыттарын
анықтау.
Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер орындалады:
- мемлекеттік қызметтің теориясы, және оның принциптерін анықтау;
- мемлекеттік қызмет және оның құрылымын зерттеу;
- шетелдік тәжірибедегі мемлекеттік қызметті зерттеу;
- Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметтің қалыптасуы және
қазіргі ахуалын талдау;
- Ақтөбе облысындағы мемлекеттік қызметтің дамуын талдау;
- Мемлекеттік қызмет саласындағы мәселерді шешу жолдарын саралау;
- Мемлекеттік қызметті арттырудың негізгі бағыттарын айқындау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, оның ішінде сегіз
бөлімнен, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан
тұрады.
Кіріспеде дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері, өзектілігі мен
құрылымы туралы айтылады.
Бірінші тарауда мемлекеттік қызметтің теориясы мен принциптері,
мемлекеттік қызмет және оның құрылымы, реформалау механизмі, және де
мемлекеттік қызметтің шетелдік тәжірибесі туралы жазылған.
Дипломдық жұмыстың екінші тарауында ҚР-дағы мемлекеттік қызметтің
қалыптасуы мен қазіргі жағдайына сипаттама беріліп, ҚР-ның мемлекеттік
қызметінің обьективті қажеттілігі талданылып, Ақтөбе облысындағы
мемлекеттік қызметтің дамуы сөз етіледі.
Үшінші тарауда ҚР-дағы мемлекеттік қызметтің даму болашағы мен
мемлекеттік қызметті дамытудың әкімшілік бағдарламалары, ҚР-дағы
мемлекеттік қызметтің дамуының перспективасы және ҚР-дағы мемлекеттік
қызмет жүйесіндегі мәселелер мен оларды шешу жолдары қарастырылған.
Қорытынды бөлімде барлық айтылған және сараланған мәселелерге тұжырым
жасалынып, ұсыныстар келтіріледі.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі: ҚР Президенті Н.Назарбаевтың
Қазақстан халқына Жолдауы, Қазақстан Республикасының “мемлекеттік қызмет
туралы” Заңы мен Азаматтық кодексі, ҚР-сы Мемлекеттік қызмет істері
агенттігінің төреағасы Қ.Нұрпейісовтың және осы агенттіктің Ақтөбе облысы
бойынша аумақтық басқармасының бастығы Н.Сүйінбаевтың есебі, Егемен
Қазақстан және Заң газеттері, ҚР-сы Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің
www.kyzmet.kz сайты, нарықтық экономикадағы мемлекеттің әрекеті
мәселесіне қатысты отандық және шетелдік ғалымдар еңбектері: Баянов.Е
“Мемлекеттік қызмет”, Оболонский.А.В “Государственная служба”, Ноздрачев.Ф
“ Государственная служба”, Лытов.Б.В “ Государственная служба как
социалный институт”.
“Мемлекеттің мемлекеттілігін мығымдай түсуде мемлекеттік қызмет
саласында жүрген азаматтардың біліктілігі бірінші кезекте таразыға салынып,
білім көкжиегі алдымен көзге түсері анық. Небір шешімдер мен шешілуі тиіс
мәселелерді тастүйін даяр ететін мұндай мамандардың қажеттілігі уақыт
өткен сайын арта түсуде. Сондықтан рухани құндылық атаулы бағаланар, жан-
жақты сараналар тұста мемлекеттің ендігі бір ұстанымы – ол еліміздің
мемлекеттік қызмет саласы кеңістігін мықты мамандармен толтыру. Сол арқылы
қоғамдағы жаңашыл бастамаларға басымдық беру болмақ, - деп атап өткен өз
еңбегінде Ел Президенті Н.Назарбаев.
Мемлекет межелеген міндеттердің ішінде мемлекеттік қызмет жүйесіне
осылайша басымдық берілуі оған үстеме міндет артуда.
Бұл зерттеу жұмыста міне осының бәрі және де Қазақстандағы мемлекеттік
қызметтің тиімділігін арттыру және одан әрі жетілдірудің басым бағыттарын
анықтап, оны жоғары халықаралық стандарттарға жеткізу жолдары
қарастырылады.
1. Мемлекеттік қызметтің ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Мемлекеттік қызметтің теориясы, және оның принциптері
Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында мемлекеттік аппараттың қызметі
нарықтық реформаларды жүзеге асырудың міндеттеріне толығынан сай келмейтін
болғандықтан мемлекеттік қызметті реформалаудың қажеттігі пайда болды.
Реформалаудың мақсаты қазіргі және келешектегі саяси және экономикалық
жағдайларда жұмыс істей алатын қабілетті жаңа үлгідегі мемлекеттік
апппарат, жоғары кәсіби білікті, құзіретті, тиімді және тәртіпті аппарат
құру. Бұл міндетті шешу мемлекеттік қызметшілердің тиісті әкімшілік-
құқықтық мәртебесін белгілеуді де қамтиды.
Соңғы кезге дейін заңнамаларда мемлекеттік қызмет ұғымының түсінігі
болмады. Заң әдебиеттерінде бұл ұғымға мемлекеттік ұйымдардың (органдардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің және т.б) қызметшілерінің қызметтік
лауазымдарына сәйкес мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға
бағытталған және мемлекет ақы төлейтін еңбек қызметін орындауы
жатқызылды.Сонымен кез келген мемлекеттік ұйымдағы барлық қызметшілер
мемлекеттік қызметшілер болып саналды.
Мұндай жағдай 1995 жылға дейін сақталып келді. ҚР-ның 1995 жылғы
Конститутциясы мемлекеттік қызметке кірудің және мемлекеттік қызметші
лауазымына үміткерге қойылатын негізгі қағиданы белгіледі. 1995 жылы
желтоқсанда ҚР-сы Президентінің Мемлекеттік қызмет туралы заң күші бар
жарлығы шықты – бұл, шындығында, мемлекеттік қызметке арнайы арналған
бірінші –нормативтік –құқықтық акт еді. Ол қазіргі кездегі қолданыстағы
1999жылы 23 - шілдеде қабылданған.
Мемлекеттік қызмет туралы заңмен және оған өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы заңдармен одан әрі дамытылып, ауыстырылды.
Аталған заңда мемелекеттік қызметші мен мемлекеттік қызмет ұғымдарына
жаңа мән – мағына берілген. Мемлекеттік қызметшілерге тек мемлекеттік
органдарда, кез келген мемлекеттік ұйымдарда емес (мысалы, мемлекеттік
жоғары оқу орындарының қызметшліері мемлекеттік қызметшілер болып
саналмайды), мемлекеттік лауазымдық қызмет атқаратын адамдар жатады.
Мемлекеттік қызметшілер лауазымдары оларды жасақтау мақсаттарына қарай
саяси және әкімшілік лауазымдарға бөлінеді. Мемлекеттік саяси қызметші –
тағайындалуы (сайлануы), босатылуы және қызметі саяси – айқындаушы сипатта
болатын және саяси мақсаттар мен міндеттерді іске асыру үшін жауап беретін
мемлекеттік қызметші.
Саяси лауазымдарға:
1. ҚР-ның Президенті тағайындайтын мемлекеттік саяси қызметшілер,
олардың орынбасарлары;
2. ҚР-сы Парламентінің Палаталары және Парламент Палаталарының
Төрағалары тағайындайтын және сайлайтын мемлекеттік қызметшілер, олардың
орынбасарлары;
3. ҚР-сы Жоғарғы Сот аппаратының басшысы, оның орынбасарлары;
4. Конститутцияға сәйкес Президент пен үкіметтің өкілдері болып
табылатын мемлекеттік саяси қызметшілер;
5. Орталық атқарушы органдар мен ведомстволарды басқаратын мемлекеттік
саяси қызметшілер (басшылар), олардың орынбасарлары атқаратын лауазымдар
жатады.Саяси лауазымдарға Президент белгілейтін өзге лауазымдар да
жатқызылуы мүмкін.
Мемлекеттік әкімшілік қызметші – мемлекеттік саяси қызметшілердің
құрамына кірмейтін, мемлекеттік органда тұрақты кәсіби негізде лауазымдық
өкілеттілікті жүзеге асыратын мемлекеттік қызметші. Сонымен мемлекеттік
қызметшілерді жоғарыдағыдай екі топқа бөлудің негізгі мақсаты мемлекеттік
қызмет аясында демократияландыруды қамтамасыз ету, саяси қызметке
тағайындалатындардың шегін белгілеу, оларға байланысты кәсіби
қызметшілердің ауысуларын болдырмау, сөйтіп мемлекеттік аппараттың қалыпты
жұмыс істеуіне мүмкіндік туғызу және оның тиімділігін арттыру. Мемлекеттік
лауазымдарды осылай бөлудің негізінде аталған заңда мемлекеттік қызмет
ұғымының анықтамасы берілген [2]
Мемлекеттік қызмет – мемлекеттік қызметшілердің мемлекеттік
органдардағы мемлекеттік биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға
бағытталған лауазымдық өкілеттігін атқару жөніндегі қызметі.
Мемлекеттік қызметтің маңыздылығы, мемлекеттің шешетін барлық
мәселелерінің ішінде кадрлар, ең алдымен басшылар туралы мәселе негізгі
болып табылатындығымен айқындалады. Тек мемлекеттік аппарат реформаларды,
жаңа идеялар мен заңдық ережелерді жүзеге асыруға міндетті, бірақ басқару
қызметіндеболатын кемшіліктердің көпшілігі аппаратшылардың кейбір бөлігінің
қабілетсіздігімен, кей кезде тіпті реформалық бағдарламаларды қабыл
алмауымен, одан бетер - олардың сыбайлас жемқорлығымен байланысты екендігі
белгілі. Мемлекеттің мықты кадр потенциалын тиімді етіп пайдалану-алғы
шепте тұратын жалпы ұлттық міндет. Әр түрлі саясаткерлер келеді, кетеді, ал
мемлекеттік басқару машинасы барлық жағдайларда да қалтқысыз жұмыс істеуге
тиіс. Мемлекеттік қызметті реформалау жөніндегі жүргізіліп жатқан шаралар
мемлекеттік аппараттың дәл, ұтымды және үнемді қызметін қамтамсыз етуге,
оны партиялық немесе топтық мүдделерге пайдалану мүмкіндігін болдырмауға
бағытталған [3].
Мемлекеттік қызметшілер әкімшілік құқықтың субьектілері ретінде
демократия мен құқық негізінде экономика, әлеуметтік - мәдениет және
әкімшілік-саяси аяларын басқару, қазақстан мемлекеттілігін нығайту және
қоғамды реформалау сияқты міндеттерді шешуде аса маңызды рөл атқарады.
Елімізде қоғам мен мемлекет өмірінің барлық аяларында жүргізіліп жатқан
қайта құруға байланысты түбегейлі өзгерістер мемлекеттік қызметшілерге
қойылатын жаңа талаптар туғызды.
Мемлекеттік қызметтің принциптері мемлекеттік қызметті ұйымдастыру мен
қызмет атқару жүйесіндегі аса маңызды заңдылықтарды белгілейді. Олар
мемлекеттік қызметтің жүйесінде пайда болатын қатынастардың маңыздылығын,
заңдылығын және әлеуметтік құндылығын қамтиды. Мемлекеттік қызметтің
құқықтық принциптерінің болмауы зорлық-зомбылыққа, ең жаман мағынадағы
төрешілдікке, бытыраңқылыққа, заңсыздыққа, әділетсіздікке әкеп соғады.
Мемлекеттік қызмет туралы заңның 3-бабында мемлекеттік қызметтің
төмендегідей принциптері белгіленген.
1. Заңдылық принципі мемлекеттік қызметшілер лауазымдық міндеттерін
атқарған және олардың құқықтарын қамтамасыз еткен кезде ҚР – сы
Конститутциясы мен заңдарының өзге нормативтік құқықтық
актілерден жоғары күші болатындығын білдіреді.Бұл Конститутцияның
4-бабының 2 тармағы ел Конститутциясының ең жоғары заңдық күші
бар және ол Республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылады
деген қағидаға негізделеді.Конститутция мемлекеттің Ата заңының –
оның Конститутциясының ең жоғары заң күші болатын жүйе құруды
болжайды, ал барлық өзге нормативтік құқықтық актілер соған
сәйкес болуға тиіс.
Мемлекеттік қызметші құқықтық актілерді, азаматтардың құқықтарын қатал
сақтауға, оларды жүзеге асыру мен қорғау үшін барлық қажетті мүмкіндіктерді
жасауға міндетті.
Заңдылық идеясын іске асырудың мынадай бағыттарын атап айтуға болады:
қызметші азаматтар мен ұйымдардың заңдарды орындауына қол жеткізуге тиіс,
оның өзі заңдарды сақтауға тиіс, оның құқықтары қорғалатын болуға тиіс.
2. Қазақстандық патриотизм принципі, (гректің patriotes – отандас,
patris – отан дегені) - мемлекеттік қызметшінің өз Отанын, халқын
сүйетіндігін, оларға деген терең сезімін, берілгендігін,
Республиның тәуелсіздігін нығайтуға, онда өркениетті
демократиялық қоғам құруға, елдің экономикасы мен мәдениетін, ең
алдымен өз халқының тілі мен дінін дамытуға бар білімі мен күш-
жігерін аянбай жұмсайтындығын білдіреді.
3. Мемлекеттік билік заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына
бөлінуіне қарамастан, мемлекеттік қызмет жүйесінің біртұтас принципі. Бұл
Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол аталған тармақтардың тежемелік
әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне
сәйкес жүзеге асырылады деген Конститутцияның 3-бабының 4-тармағына
негізделген.
Сонымен бірге бұл биліктің әрбір тармағының атқаратын қызметінің
аражігін ажыратуды, нақтылап белгілеуді көздейді.Олардың әрқайсысының
белгілі бір шамада дербес болатынын, өз функцияларын орындағанда
белгіленген шекте тәуелсіз екендігін білдіреді.Солай бола тұра бұл
принциптің мәнінен мемлекеттік қызметшінің заң шығарушы (өкілді) органның
депутаты болуға құқы болмайтындығығы туындайды. Немесе керісінше:
депутаттар мемлекеттік қызметте бола алмайды.
4. Азаматтар құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің
мемлекет мүдделері алдындағы басымдық принципі. Бұл Қазақстанның
заңнамаларындағы жаңа ереже мемлекеттік қызметшілердің адам мен азаматтың
құқықтары мен бостандықтарын білуге, сақтауға және қорғауға міндеттейді.
Қазақстанда құрылып жатқан құқықтық мемлекет үшін адамның ең қымбат қазына
екендігін тану және азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін бұзуға әкеліп соқтыратын іс-әрекеттері үшін Мемлекеттік қызмет
туралы заңда қаралған барлық мемлекеттік қызметшілердің жаупкершіліктері
болмай қалмайтындығы міндетті болуы тиіс.
5. Республика азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығы бар
принципі. Конституцияның 33-бабының 4-тармағында бекітілген. Оның мәні
мынада, мемлекеттік қызметке қабылдаған кезде нәсіліне, жынысына, ұлтына,
тіліне, әлеуметтік тегіне, мүліктік және лауазымдық жағдайына, тұрақты
тұратын жеріне, дініне, иланымына, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына
байланысты қандай да болсын тікелей немесе жанама шектеулер қоюға болмайды.
Мемлекеттік қызметке кіру мүмкіндігі Қазақстанның азаматы болуына жасына
және мемлекеттік қызметшілер үшін қойылатын басқа талаптармен ғана
байланысты.
6. Азаматтардың мемлекеттік қызметке кірунің еріктілігі принципі. ҚР-
сы Конституциясының 24-бабының 1-тармағында бекітілген әркімнің еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау құқығы барлығына
негізделеді.
7. Мемлекеттік қызметшілердің кәсібилік жәнежоғары біліктілік
принципі. Мемлекеттік лауазымның бос орнына (вакансияға) кандидатты
іріктеген кезде пайдалынылатын негізгі белгілер. Басымдық ең лайықтыға,
жақсы дайындығы барға, мамандығы бойынша жұмысының көп өтілі барға, іс-
жүзінде өзінің ұйымдастырушылық қабілеттігін көрсеткенге беріледі.
8. Мәні бірдей жұмыстарды орындағаны үшін еңбекке ақыны тең төлеу
принципі. ҚР-сы Конституциясының 24-бабының 2-тармағында бекітілген
әркімнің өз еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына құқығы бар
деген ереже негізделеді.
9. Жоғары тұрған мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар өз
өкілеттігі шегінде қабылдаған шешімдерді орындаудың бағынышты мемлекеттік
қызметкерлер үшін міндеттілік принципі. Қазақстан мемлекеттілігінің негізгі
бастауларының бірі болып табылады. Ол мемлекеттік биліктің біртұтастығына
және заңның жоғары күші болатынына, төменгі органдардың жоғары органдарға
бағыныштылығына негізделеді. Осының арқасында мемлекеттік механизмнің
барлық буындарына атқарушылық тәртіп үшін шынайы жағдайлар жасаланады.
10. Мемлекеттік қызметшілердің бақылауда болу және есептілік принципі.
Мемлекеттік қызметтегі тәртіпті нығайтудың, мемлекеттік қызметшілердің
өздерінің міндеттерін ойдағыдай орындалуын қамтамасыз етудің, олардың сол
үшін жауапкершіліктерін арттырудың аса қажетті және тәжірибеде сыналған
пайдалы тәсілдері.
11. Қоғамдық пікір мен жариялықты ескеру принципі. Мемлекеттік
қызмет туралы заңнамалардың ашық болуын, мемлекеттік органдарға қол
жетерлік болуын және олардың мемлекеттік қызметшілердің тағдыры, құқықтық
жағдайы туралы мәселелерді оның ырзашылығымен және келістілігімен шешулерін
болжайды. Жариялықты кеңйтпейінше, қоғамдық пікірді ескермейінше, бақылау
үшін ашық және қолжетушілік болмайынша мемлекеттік қызметшілердің шынайы
бақылауда болуы мүмкін емес.Мемлекеттік органдардың бірде-бір қызметкері
бақылаудан, сыннан тысқары қалуы тиіс емес.
12. Мемлекеттік қызметшілердің құқықтық және әлеуметтік қорғалу
принципі. Олардың қалыпты қызмет атқару үшін қажетті жағдайлар туғызуды,
қызметтік міндетерін орындауға тосқауыл болатын кедергілерді жоюға тиісті
шаралар қолдануды көздейді. Қызметшілердің әлеуметтік құқықтық қорғалуы:
олардың еңбегінің беделін көтеруді, айтарлықтай жоғары еңбек ақы төлеуді,
еңбек етуге, демалысына қалыпты жағдайлар туғызуды, мемлекеттік
сақтандыруды, қызмет сөзінен өсуді болжайды.
13. Мемлекеттік қызметшілерді қызметтік міндеттерін адал, ынталы
атқарғаны, ерекше маңызды және күрделі тапсырмаларды орындағаны үшін
көтермелеу принципі. мемлекеттік қызмет туралы заңның 23-бабында
қаралған.
14. Мемлекеттік қызметшілердің қызметтік міндеттерін орындағаны не
тиісінше орындамағаны және өздерінің өкілеттігін асыра пайдаланғаны үшін
жеке жауаптылық принципі. Мемлекеттік тәртіпті күшейтуге, мемлекеттік
қызметшілердің тапсырылған жұмыс үшін жеке жауаптылық сезімін
қалыптастыруға мүмкіндік береді.
15. Мемлекеттік қызметшілердің біліктілігін арттыруды үздіксіз жүргізу
принципі. Қызметшілердің тиісті бюджет қаражаты есебінен қайта даярлануын,
кәсіби деңгейі мен біліктілігін арттыруларын, арнайы оқу орындарын
ұйымдастыруды тағы басқаларды болжайды.
Мемлекеттік органдарда саяси партиялардың ұйымдарын құруға жол
берілмейді. Мемлекеттік қызметшілер лауазымдық міндеттерін атқарған кезде
заңдардың талаптарын басшылыққа алады және саяси партиялардың, қоғамдық
бірлестіктер мен олардың органдардының шешімдеріне байланысты болмайды.
Мемлекеттік қызметшілердің атқаратын міндеттері мен функциялары, олардан
саяси және діни алаламаулықты талап етті [4].
1.2 Мемлекеттік қызмет және оның құрылымы
Заңмен саяси тағайындаудың шектері көрсетілген, бұл жәй саяси
процестердің профессионалды қызметкерлер аппаратына әсерін азайтады.
Министрлік деңгейінде мемлекеттік Қызметкерлерге министр және оның
орынбасарлары, аймақты деңгейде — аудан және облыс әкімдері мен олардың
орыбасарлары. Басқа қызметтердің барлығы әкімшілік қызметтерге жатады.
Мемлекеттік қызметкерлердің 96-97 пайызын құрайтын әкімшілік
қызметкерлер саяси басшылықтың ауысуы жағдайында жұмыстан шығарып жіберуден
сақтандырылып мемлекеттік қызметінде жетістік жасауына стимул алды.
Осылайша мемлекеттік органдардың кадрлар құрылымына саяси мемлекеттік
қызметкерлер, әкімшілік мемлекеттік қызметкерлер, мемлекеттік қызметкер
болып есептелмейтін бірақ уақытша жұмысқа алынған қызметкерлер кіреді
(Сурет 1).
Сурет 1- Нақты мемлекеттік органдардың құрылымы
Ескерту: [5]
Әкімшілік мемлекеттік қызметте жылжу және келу кезіндегі міндетті
түрдегі конкурстық таңдау. Мемлекеттік қызметке тең тұруы азаматтардың
конституциялық құқықты іске асыруға мүмкіншілік беретін ашық, жариялы
конкурсты таңдау. Дүние жүзінде осы уакытқа дейін конкурстық таңдаудан
басқа қызметке жақсы мамандалған кадрларды алуға мүмкіншілік беретін әдісті
ойлап тапқан жоқ. Бұны үлгеріп отырған мемлекеттердің тәжірибесі көрсетеді.
Мемлекет басшысының бұйрығы бойынша өткен жылдың ақпан айынан бастап
конкурсты таңдау механизмін жетілдіру мақсатында орталықты іске асырушы
органдарда міндетті конкурсты таңдау жүйесі енгізілген. Президант үкімін
орындауын талдай отырып келесі нәтижелерді шығаруға болады:
1) Төлем ақының төмен болған жағдайында кадр тапшылығының пікіріне
қарсы орта есеппен алғанда 1 орынға конкурс есебінде 4 адам болды.
2) Үкімді іске асырмай отырғанда көптеген квалификациялық
мамандар үшін вакансия жайлы ақпараттың болмауында.
3) Мемлекеттік оргондардың көптеген басшылары
кандидаттардың кең ауқымынан таңдау мүкіншілігін жақсы бағалады.
Конкурсты 2000 жылдың 1-ші қаңтар айынан бастап вакансиялары бар
мамлекеттік органдарының өзі өткізетін болды. Агенттік болса конкурстың
бір этапын ғана өткізеді - кандидаттарды тестілеу. Бастапқы этапта
тесттердің бастапқы мәндері дайындығы нашар кадрларды қабылдамауға
мүмкіндік береді. Тестілеуден өткенді таңдаудан органдардың өзі жасайды.
Осылайша әкімшілік мемлекеттік қызметке таңдау процедурасы максималды ашық
болады.
Сол уақытта біздің реалилерді еспке ала отырып конкурсың ашық және
жабық формаларын өткізе бастады, бұл жағдай біздің модельге иілгіш қасиетін
берді. Одан басқа біздің заң берушінің ерекшелігі бір категориялы қызмет
ауқымында бір мемлекеттік органның ішінде қызметке конкурс негізінде тұру.
Мемлекеттік қызметте әкімшілік қызметкерлердің тұрақты әрекет етуі
үшін, орынсыз жұмыстан шығарып жіберуге жол бермеу үшін Заң оларға кепілдік
береді.
Бұл заңда келесідегі жазылған, саяси қызметкерлердің ауысуы әкімшілік
қызмет етушілердің жұмыстарынан шығарылуыңа себеп болмайды. Заңның басқа
нормасымен мемлекеттік органның реорганизация немесе ликвидациядан өтуі
жағдайында қызметкерлерге басқа жұмысқа тұрғызатынына кепілдік береді.
Әкімшілік мемлекет қызметкерлерінің құқықтық қорғалуы:
• Саяси қызметкерлердің ауысуы әкімшілік қызметкерлердің
жұмыстан шығарылып тасталуына себеп болмайды
• Әкімшілік мемлекеттік қызметке белгілі бір мерзімге келу
• Мемлекеттік органның реоргазизациясының жағдайында жаңа жұмыс орына
тұрғызып беруі жайлы кепілдік беру
• Тәртіпке салу немесе жұмыстан жығарып жіберу шараларын қолдануғы
нақты себептердің болуы.
Мемлекеттік қызмет заңының коррупцияға қарсы сипатының бар екендігін
байқамай өтпеуге болмайды. Бұл занда бірінші рет мемлекет қызметкерлерінің
ант етуі, мемлекет қызметкерлерінің арасындағы жеке қақтығыстары жайлы
хабардар етілуі қарастырылған. Мемлекеттік қызметке келе отырып азамат
мемлекеттік қызметте болатын шектеулерге келісетіні туралы қолхат жазып
беруі керек.
Мемлекеттік қызметкер жоғарыдан келген бұйрықтың засыздығы туралы
күмәндаса, онда бұл жағдай туралы өзбасшысыны немесе бұйрық берген
басшысыңа қолхат жазып, жазып бергені туралы міндеттемені талап етуі керек.
Осы жылдың басынан әр мемлекеттік органда дисциплиналық комиссия жұмыс
істеу керек. Бұл комиссия мемлекеттік қызметкерлердің дисциплиналық
қателіктерді жасау жағдайларын жан-жақты талдап қорытынды баға беруі керек.
Конкурс мемлекеттік қызметке тұру немесе қызметте жылжу кезіндегі
коррупцияға шара болып табылады (2-сурет).
Сурет 2 - Коррупцияға қарсы шаралар
Ескерту: [5]
Мемлекеттік қызметтке конкурс негізінде тұрумен қатар конкурстан тыс
кадр резервінде болған адамдарды қабылдауға да болады.
Зандарда және заң актілерінде мемлекеттік қызметкерлердің мамандығын
жоғарлатуға бағытталған шаралар айқындалған. Ол мемлекеттік қызметке
компетентті емес адамдардың келуіне анық кедергі болатын мемлекеттік
қызметке ұсынылған категорияларға квалификациялық талаптарды қою (сурет 3).
Мемлекеттік қызметтің жоғары профессионалдылығы — тағы бір
лозунгы емес. Қайта реформалаудьщ ағымдағы этаптың ерекшеліктерінің бірі —
бұл мемлекеттік қызмет пен қызметкерлердің сапалық деңгейін көтерудегі
негізгі құрал. Жаңа заңда шенеуніктердің професспонализмін қадағалау
мақсатында аттестация жүргізіледі. Әр 3 жыл сайын аттестация мемлекеттік
қызметкерлердің дайындық деңгейін олардың құқыктық мәдениетін және
адамдармен жұмыс істеу сипатын тексеріп отырады.
Сурет 3 - Әкімшілік мемлекеттік қызметті мамандандыру
Ескерту: [5]
Аттастациялық комиссия нәтижелері бойынша әр - мемлекеттік органда
қызметкердің қызметтік сәйкестілігі немесе оны жұмыстан шығарып тастауы
жөнінде вердикт шығарылып отырады. Сонымен қатар комиссия қызметкерге
квалификациялық деңгейін жоғарлату мақсатында белгілі бір курсты окып
үйренуге ықпал жасай алады.
Мемлекеттік органдарда негізінен жоғары кәсіби білім алғаннан кейін
бірде бір білімін жетілдірмегендер жұмыс жасайды. Басқарудың төмен
буынындағы жетекшілердің – кент және ауыл округтері әкімдерінің 60 пайызы
жоғары білімге ие емес. Негізінен олардың арасында педагогтар мен ауыл
шаруашылығы мамандары басым екен. Ал экономистер, заңгерлер, менеджерлер,
коммерция және қаржы саласындағы мамандар тек 8 пайызды құрайды. Облыстық,
аудандық және кенттік деңгейдегі мемлекеттік қызметкерлердің көп бөлігі
мемлекеттік қызметте болған уақыттарында біліктіліктерін көтеру
мүмкіндіктеріне ие болмаған.
Осылайша, мемлекеттік қызметкерлердің көп бөлігінің кәсіби деңгейі
мемлекеттік қызметке кіргенге дейін алынған не бір жоғары білім базасымен,
не орта арнайы білім базасымен анықталады. Бүгінде мемлекеттік қызметкер
кәсіби деңгейді өзін-өзі оқыту және тәжірибе жинақтау жолымен арттыруы
керек.
Типтік квалификациялық міндеттемелердің негізінде әр мемлекеттік
орган өз квалификациялық міндеттемелер мен инструкцияларды жасауы керек (4
сурет).
Сурет 4 - Әкімшілік мемлекеттік қызметкерлерге квалификациялық талаптар
Ескерту: [5]
Қызметтерді мемлекеттік қызметкерлердің әкімшілік категорияларына бөлу
қызметкерлерді сәйкес басқару құрылымымен квалификациялауға мүмкіндік
берді. Тізім бойынша әкімшілік мемлекеттік қызметкерлер А,В,С,Д,Е,
категория топтарына бөлді. (А-президент әкімшілігі. В-республикалық
деңгейдегі басқарма орган аппараты. С-республикалық деңгейдегі мемлекеттік
аппарат органдары, Д - жергілікті деңгейдегі басқарма аппаратының
оргондары, Е-жергілікті орындаушы аппарат органдары) (5-сурет).
Сурет 5 - Әкімшілік мемлекеттік қызметкерлердің санат топтары
Ескерту: [14]
Әкімшілік мемлекеттік қызметкерлердің шен реестрлері мемлекеттік
қызмет шендерін унификациясы мен басқарудағы артық звеноларды алып тастауға
бағытталған. Кейбір мемлекеттік органдарда осы уақытқа дейін басқару
жүйесінің 12-13 звеносы болған. Персоналды басқару жүйесін жақсарту үшін
Реестр мемлекеттік аппарат органындағы кейбір звеноларды алып тастауды
қарастырады. Осылайша керегі жоқ —артық звеноларды алып тастау жүргізілді.
Бұл ақпарат сапасы мен басқармалы шешімдерді қабылдауда жақсы әсер
тигізеді. Жоғарыдағыларды есепке ала отырып мемлекттік қызметтің
Қазақстандық моделі ішіне жаңалықтарды енгізу арқылы карьерлікке де
позициялыққа да жақындатуға мүмкіндік беретін мемлекеттік қызметтің иілгіш
жүйе модель деп айтуға болады [5].
Мемлекеттік қызметкерлердің проффессионализімін жоғарлатудағы
маңызда шаралардың ішінде мемлекеттік қызметкерлердің квалификациялық
деңгейін жоғарлату мен жаңадан мамандандыру сияқты білім беру жүйесі
кіреді.
Өкінішке орай біздің елімізде мемлекеттік қызметкерлеріне білім берудің
нақты бір жетілген жүйесі жоқ. Жетілген жүйе жұмыс орнында білім алу,
квалификацияны жоғарлатудың түрлі жүйелері саналық курстар, регионалды
институттар, мемлекеттік қызметкерлерді арнайы бағдарламалар бойынша
қайта мамандандыру, мемелекеттік қызмет Академиясында мемлекеттік қызмет
элитасын дайындауды қамту керек. Бұл жетілген жүйеге президенттік
"Болашақ" жүйесі, стажировкадан өту жүйелері кіруі керек.
Сонымен бұл бағдарламалардың негізгі міндеті мемлекеттік қызметтің және
мемлекеттін өзімен талап етуі. Әрекет етіп жатқан бағдарламаның басты
кемшілігі бағдарламалардың мемлекеттік қызметтің талабына емес бар болған
оқытушылар Құрамына бейімделуі. Бұл жағдайда әрекет етіп жатқан мемлекеттік
қызметкерлер құрамы мен экономиканың түрлі салаларындағы мамандар барынша
пайдаланбайды. Оқу орындарының негізгі кемшілігі оларды кәзіргі уақыттағы
әдістердің пайдаланбауында. Былайша айтқанда бағдарламалардың көбісі
эрудицияны жоғарлатып жалпы білім береді, бірақ технологияларды игеру мен
оларды қолдануда білім бермейді.
Келесі маңызды талап - мемлекеттік қызметкерлерге білім беру
стандарттарын жетілдіру. Бұл сандарттар тұтынушылардың, яғни мемлекет
қызметінің талаптарын есепке ала отырып жасалынуы керек. Әрине қызмет
қызметкерлеріне білім беруіне тапсырыс мемлекеттік тапсырыс беру механизмі
жетілдірілмесе және бәсекелік орта қалыптаспаса.
Сол уақытта мұндай жүйені жасау мен білім беру бойынша шарттарды
орындау үшін мемлекеттік бюджетте қарастырылған сомалар жеткіліксіз.
Сондықтан агенттік қаржыларды қарқынды қолдану мақсатымен Қазақстандық
мамандарды дайындау статьясында көрсетілеген міндеттемелерге жұмсады. Осы
қаржыларды бақылаусыз және тиімсіз пайдалану Мемлекеттік коррупиияға қарсы
коммсиясымен қарастырылды.
Жоғарыда айтылып кеткеннің барлығын есепке ала отырып мемлекеттік
қызметкерлерді дайындау концепциясы жасалынып отыр. Дүниежүзілік банк және
басқа да халқаралық ұйымдар Қазақстанның мемлекеттік қызметтерді ұтымды
реформалауын мойындап отырып мемлекетгік қызметкерлерді дайындайтын Ұлттық
орталықтың ашуына қатысуға шақырады. Дүниежүзілік банк бұл орталыққа
оқытушылар ретінде экономика және қаржы облысындаға халқаралық эксперттерді
шақыруды көздеп отыр.
Мемлекеттік қызметі жетілдіру мақсатында қызметке қабылдау мен
қызметтеті жылжуларда конкурстық таңдауды енгізілуде. Территориялық
органдар мен агенттіктер вакантты қызметке кандидаттарды тесттеуді
өткізеді. Қәзіргі кезде кандидаттарды таңдау мақсатында Қазақстан
Республикасының зандарын білімін айқындау үшін арнайы тесттер жасалынды.
Тестті өткізу барысында конкурсанттар коррупцияға қарсы күрес,
мемлекетік қызмет жайлы заңдылылығы жайлы, азаматтық кодекстен сұрақтар
келеді, одан басқа басқармалық орындарға үміттеніп отырған конкурсанттар
үшін вербальді емес логикалық тесттер дайындалқан. Әр қызмет категориясы
үшін алдын аларлық мәндер қойылған, бұл жағдай ең лайықты кандидаттарды
тандауына әкеледі. Осылайша кандидаттарды міндетті түрде тесттеу
мемлекеттік қызметке дайындығы төмен адамдардың келуіне тағы бір кедергі
[6].
Болашақта тестті бағдарламалар бірқатар заң актілері
бойынша дамытылып отырады. Сонымен қатар әр бағдарлама жетістігі
категорияларға емес, айқын мемелекет органдарының мемлекеттік қызметіне
бағытталады.
Мемлекеттік қызметтің қарқындылығын жоғарлату туралы айтқанда
мемлекеттік қызмет туралы заңдылықтың шегінен шығып кететін шаралар
туралы айтып кету міндет. Бәрінен бұрын Әкімшілік процедура туралы заңды
қабылдау керек. Бұл заң мемлекеттік органдардың шешім қабылдау
процедураларының регламентті болуын, оларды азаматтарға жеткізіп
шенеуніктердің берілген процедураларды сақтауы туралы міндеттеме жасауды
қамту керек. Процедураларды жасап оларды қатаң сақтау коррупция деңгейін
төмендетіп, заңның сақталуына демократия принципі ретінде үлес қосады.
Демократия бұл — процедуралар деп бекер айтпаған.
Мемлекеттік қызметтің профессионалдылығын жоғарлататын келесі
фактор — менеджменттің жаңа әдістерін енгізу, әсіресе персоналды басқару
бөлімінен. Персоналды қарқынды басқару тұрғындарға сапалы қызмет көрсетуге
бағытталуы негізгі кезеқтердің бірі болуы керек. Бұл жағдай мемлекеттің
нарық субьектілеріне қарағанда бәсекенің болмауы жағдайында жұмыс істейтін
болғандықтан әсіресе маңызды. Олардың жұмыс істеуіңің қарқындылығы заң,
мемлекет аппаратының кадр профессионалдылығымен, басқару әдістерінін
эффективтілігімен қамтылу керек [7].
Персоналды тиімді басқару әдістеріне мемлекеттік қызмет кадрларына
мониторингті енгізу әдісін жатқызуға болады. Қазақстандық модель біздің
ерекшеліктеріміз бен дәстүрлерімізді ескере отырып карьерлік және
позициялық жүйелерді қамтып отыр.
Халқаралық эксперттердің пікірі бойынша Қазақстан
мемлекеттік қызметті реформалауда үлкен прогресске жетіп отыр.
Бұл жағдай Орталық Азия бойынша Дүниежүзілік банктін Департаментінің
Директоры К.Кодердің өткен жылы Астанада өткен Халықаралық ғылыми
практикалық конференциясында Қазақстандық мемлекеттік қызметті реформалау:
тәжірибе, проблемалар, мақсаттар баяндамасында айырықшаланды. Оның
айтуынша ТМД елдерінің арасында Қазақстанда жасалынған заң шектеулері әлі
құрылмаған, ал реформалар болса басқа елдердің қызығушылығын білдірді.
Кодер мырзаның пікірі бойынша Қазақстандағы мемлекеттік қызметті
реформалауда жақсы нәтижелері мемлекет басқармасының бағытты саясаты мен
мемлекеттік қызметті институционалды жасалуының әсерінен болды. Бұндай
бағалауды басқа да Халқаралық эксперттер де беріп отыр. Мемлекеттік
қызметті реформалаудағы біздің шаралармен ТМД және басқа елдер танысқысы
келеді.
Реформаларды жасағанда басқа сфераларда да қалыптасып қалған
стереотиптпрді басып өту керек. Мұндай стереотипке келесі де жатады -
мемлекеттік оргондардың басқарушылардың арасында қол астындағы
қызметкерлердің білімдерінің сомасының иемденушісі болып, сол
қызметкерлердің шығармашылық потенциалына кедергі жасау стереотипі. Мұндай
жағдайда адам ресурстарын рационалды пайдалану мүмкін еместігі айқын болып
отыр. Егер әкімшілдік мемлекеттік қызметкерлер өз басқарушыларымен іске
асырушылар ретінде бағаланса мемлекет органдарының әрекеттері қарқынды
болмайды. Келесі бір стереотип -Қызметкерлерді қайтадан мамандыруды уақытты
бостан-босқа өткізу деп көруі. Персонал мемлекеттік қызметтің ең бағалы
резерві болып табылады, сондықтан оның мамандылығы жайлы проблемалар
туындаған кезде үнемдеуге болмайды.
Мемелкеттік қызмет сферасы сияқты сфераларда ұтысқа келу бірқатар
базалық шарттардың бар болуының нәтижесінде болады. Реформаларды өткізудің
маңызды міндеттердің бірі жүйелілік пен кезеңділік. Бұл мемлекеттік
қызметті реформалауда асықты қадам жасауға болмайтынымен байланысты. Бірақ
ең маңызды міндеттер ел дамуының стратегиялық приоритетіне кәсіпкерлік
қадамдардың сай келуі мен реформанф іске асыруына мемлекет басшылығының
құштарлығы. Бұл жерде Қазақстан басқа елдерге қарағанда бірқатар
артықшылығы бар, өйткені профессионалды басқарманы құру, мемлекет қызметін
реформалау, коррупцияға қарсы күрес жүргізу, мемлекет басқармасының
қарамағында жүргізіледі. Конкурсы таңдау жүргізуге жасалған қадамдар барлық
басқарушылармен позитивті қабылданбағанын айтып кету керек, тек ел
Президентінің мемлекет қызметіндегі тандау мен қатынастар жүргізуді
демократияландыру құштарлығының арқасында мемлекеттік қызметтің заңды
базасы құрылды.
Бірақ бұдан былай мемлекеттік қызмет туралы заң мен актілердін іске
асырылуы жақсы өтеді деп айтуға болмайды. Бірақ ең негізгісі мемлекеттік
қызмет сферасында қатынастарды реттейтін, оның жариялылығына максималды
жауап беретін заң базасы іске қосылды, ендігінше мемлекет қызметкерлерінің
өзі заң нормаларын орындауына жауап беруі керек. Осымен байланысты
мемлекеттік қызмет заңының баптарын іске асырылуы туралы қадағалау мәні
пайда болады. Берілген сұрақта Бас Прокуратурамен жұмыстың тығыз жүретініне
күмән жоқ. Бұл іс жүріп жатыр, бірақ барлығымыз бірігіп коррупцияға қарсы
нақты қаруды құра аламыз. Мемлекет қызметкерлерінің өзі заң, этика
нормаларын сақтап өз құқықтарын қорғай білуі де маңызды болып отыр. Заңды
ұстауға бақылау, анықтамалық жұмыстар, тесттеу Агенттік және оның
территориялық бөлімшелердің, маңызды бағыттары болып отыратынын айтып кету
керек [8].
Өмір бір орында тұрмайды, сондықтан ел басының "Қазақстан — 2030"
бағдарламасында қойылған Қазақстан үшін нарықтық экономикаға сай болатын
қарқынды, қәзіргі заманға сай мемлекеттік қызмет пен басқару құрылымын
құру мақсатына жету жолында бізге әлі көп жұмыстарды іске асыру керек және
келесі перспектикаларды дұрыс жолға қою керек:
• Қызметтер класификацияларын жетілдіру;
• Мемелекет қызметкерлерінің төлем ақы жүйесін жетілдіру;
• Мемлекеттік қызмет жайлы заңды жасау;
• Мемлекеттік қызметтің адекватты қажеттіліктеріне сай
мемлекеттік қызметкерлерді мамандандыру;
• Білім беру бағдарламаларын қаржыландырудың тұрақгы жүйесін
құру;
• Мемлекеттік қызметкерлер кадрларын басқаруға
ақпараттық жүйені енгізу;
• Дистанциялық тесттеу мехенизмін енгізу;
• Мемлекеттік қызмет заңдарын орындалуына қадағалау жүргізуді
жетілдіру, талдау;
• мемлекеттік қызметтің кадрлық потенциалына мемлекеттік қызметтің
ерекше жүктіелерін қаржыландыру.
Мемлекеттік қызметкерлердің кәсібилігі:
- Біріншіден, ол үшін компетенттілік керек. Жұмысшының білімі мен
тәжірибесі жоғары болған сайын компетенттілік те жоғары болады. Кәсібилік
білім алуды, оны көтеруді, жұмыс тәжірибесінің жинақталуын ынталандырады.
- Екіншіден, атқарушы билікті жүзеге асыру ұйымдастыру қабілеттілігін
талап етеді. Осындай қасиеттерге ие тұлғалардың өз қасиеттерін жалпы істі
шешу және оларды дамыту үшін қолдануы қоғамға тиімді.
- Үшіншіден, әкімшілік биліктің оперативті, күнделікті, шығармашылық
сипаты онымен үздіксіз әрі ұзақ уақыт бойы айналысу керектігін, яғни
белгілі бір ақыға және кәсіби түрде айналысу керектігін көрсетеді.
- Төртіншіден, әкімшілік іс-әрекет жоғары дәлдікті, тәртіптілікті,
жоғарыдағы органдардың бұйрықтарын дер кезінде орындауды талап етеді.
Кәсіби бастамалар тәртіптің неғұрлым жоғары деңгейін қамтамасыз етуге
мүмкіндік береді, өйткені қызметкер жұмысы үшін жалақы алады, сонымен өз
карьерасын байланыстырады, т.б.
1.3 Мемлекеттік қызметтің шетелдік тәжірибесі
Соңғы он жылдың бедерінде, Қазақстанда мемлекеттік қызметтің
тиімділігін арттыру бағытында жүргізіліп жатқан реформалар, дамыған
мемлекеттердің кадрларды басқару тәжірибесін саралаудың өзектілігін
арттыруда.
Оған қоса Еліміз Президентінің биылғы Жолдауында Қазақстанның әлемдегі
дамыған және бәсекеге қабілетті ең алдыңғы қатарлы 50 мемлекеттің қатарына
қосылу қажеттігін алдымызға мақсат етіп белгіленді.
Демек, Қазақстанды алда әлеуметтік экономикалық және саяси
демократиялық жандандырудың жаңа дәуірі күтіп тұр. Ол үшін, аталған
Жолдауда Қазақстанның даму барысының басымдылықты жеті бағыты айқындалды.
Яғни, серпінді түрде дамуға заманауи, бәсекеге қабілетті, ашық экономикасы,
демократиялық қоғамы бар, барлық тұрғындардың өмірі жоғарғы талаптағы
әлеуметтік стандарттармен қамтылған, құқықтық нығайған, басқа ұлттармен
келісе отырып мемлекеттік тілі және қазақ халқының мәдениеті дамыған,
геосаяси тұрақтылығы мен қауіпсіздігі қамтылған халықаралық қауымдастықтың
толыққанды және жауапты мүшесі ретінде қалыптасуымыз керек.
Әрине, бұл мақсаттарға жетуіміз үшін өзімізден көш ілгері алда тұрған
елдердің тәжірибесін жете зерделеп ел басқару, экономика, әлеуметтік
саланың қайсыбір түрінде болсын заманауи тәсілдерді енгізуге тиіспіз.
Қызметшілер мен мамандарды және басқару кадрларын даярлауға қажетті
халықаралық стандартқа сай академиялық орталықтар, шет мемлекеттердің
ұлттық оқыту ұйымдарымен біріккен басқару мектептерін ашуға, ондағы
оқытушылардың сапалық құрамын жоғары талапқа сай қалыптастыруға жуық
уақытта қол жеткізуіміз керек.
Бұл ретте, мемлекеттік қызмет саласында сыртқы тәжірибелерді
саралаудың маңызы ерекше екендігі сөзсіз. Дегенмен де, мемлекеттік қызмет
барлық әлемде экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылымның маңызды бір
құрамдас бөлігі болып қалыптасқан, ал атқарушы биліктің әрекетке қабілетті
аппаратын құрудың өткір проблемасы көптеген елдердің алдында тұрған
мәселе.
Басқарудың мемлекеттік әкімшілік жүйесі дамыған елдерде олардың
мемлекеттік қызмет институттарын ұтымды ұйымдастыруымен, шенеуніктердің
кәсіпқойлығы мен құзыреттілігі және көп реттерде олардың қызметін
бақылаудың жақсы жолға қойылғандығымен айқындалатын жоғары тиімділігімен
ерекшеленеді.
Сондықтан да, Қазақстан үшін басқару саласында едәуір нәтижелерге қол
жеткізген АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Франция, Жапония сияқты
мемлекеттердің тәжірибесі ерекше қызығушылық танытады.
Дамыған елдердің мемлекеттік басқару саласында, кадр әлеуетін басқару
мемлекеттік басқару теориясында да іс жүзінде басым бағыт болып
табылады. Мемлекеттік қызметті реттейтін заңнамалар экономикада, саясатта
және әлеуметтік салада болатын ауытқулардың әсерінен өзгерістерге ұшырап,
толықтырылып отырады.
АҚШ, Ұлыбритания, Жапония, Францияда заманауи мемлекеттік қызметтің
негізі мәселен бізден бір ғасырдан астам уақыт бұрын қаланған. Бұл, барлық
дамыған елдерде мемлекеттік қызметтің ірге тасының қаланып, керегесін
тіктеу процесінің ұзақ уақыттар бойы жүретіндігін көрсетеді.
Шетелдерде мемлекеттік қызметпен және кадр саясатымен айналысатын,
шенеуніктердің жұмысын қадағалайтын, үміткерлерге іріктеу жүргізетін
олардың кәсіби деңгейі мен қызмет ету нәтижесін бағалайтын арнайы құрылым
айналысады [9].
Дамыған мемлекеттердің кадр қызметтері өз қызметінде ұйымдағы басқару
тәсілі, жұмысшылардың біліктілігі, олардың тәртібі, жаңалық пен
өзгерістерге әсерін ұдайы талдап, зерттеп, жетілдіріп отырады. Заңдармен
айқындалған, қатаң сақталатын іріктеу, көтермелеу және шенеуніктерді
жазалау процедуралары мемлекеттік басқарудың тиімді қызметін қамтамасыз
етуге бағытталған. Мемлекеттік қызметшілермен жұмыс істеу жүйесі:
лауазымдық міндеттерін сапалы атқаруы, персоналдың шұғыл шешім қабылдай
білуі, кәсіптік деңгейі сияқты көрсеткіштермен бағаланады.
Халықаралық тәжірибені саралау нәтижесі негізінен әлемде екі анық
белгіленген мемлекеттік қызмет жүйесі қалыптасқандығын көрсетеді - бірі
мансаптық жүйе - Германия, Жапония, Австрия елдерінде қалыптасса, келесісі
позициялық модель - Ұлыбритания, АҚШ, Канада елдерінде қалыптасқан.
Мансаптық жүйенің елеулі ерекшеліктері болып – мемлекеттік қызметке
конкурстық іріктеу арқылы ең төменгі лауазымға орналасудан бастауы,
қызметке өмір бойына тағайындалуы (саяси қызметтен басқасына), ішінара
қызметте мансаптық өсу, мамандарды мақсатты оқыту, кәсіпқойлықтың жоғарғы
деңгейі, сақтанымпаздық және бюрократтық иерархия элементтерімен
қамтылғандығы саналады. Позициялық жүйеде – қызметке орналасу және кез
келген қызметке көтерілу конкурстық іріктеу арқылы жүргізіледі (саяси
қызметтен басқасы), мұнда едәуір ықшамдылық, қызметке жеке сектордағыдай
келісім-шарт арқылы алу, карьерада тұрақсыздық элементтері басым.
Екі жүйеде де, олардың белгілі бір ауытқуларына қарамастан олардың
тиімділігін қамтамасыз ететін бірқатар шарттарында ұқсастық бар. Бұл,
мемлекеттік қызметшілердің саяси және әкімшілік деп бөлінуі, саяси
процестердің мемлекеттік аппараттың кадр құрамына әсерінің шектеулілігі,
сонымен қатар мемлекеттік билік органына кәсіпқойларды тартуға кепілдік
беретін қызметке орналасудағы конкурстық іріктеу.
Шет мемлекеттердің мемлекеттік қызметшілерінің корпусын қалыптастыруы
мәселесіне үңілсек АҚШ, Германия, Жапония, Франция елдерінде – жас элита
мамандарды мақсатты бағытталған тәрбиелеу жолымен қалыптастыратындығын
аңғартады [10].
Болашақ шенеуніктерді дайындау, мемлекеттік аппараттың түрлі
құрылымдарында олардың қызметіне баға беріле отырып үздіксіз тәжірибе
алмасудан өтетіндігімен ерекшеленеді. Мәселен, Германияда үміткер іріктеу
емтиханынан өткеннен соң екі жарым жыл тәжірибе алмасудан өтуі керек, содан
соң екінші рет емтихан тапсырады. Одан кейін орта деңгейдегі басшылық
лауазымда үш жылдық сынақ қызметін атқарады, егерде оның қызметіне оң баға
берілсе, онда басшылық лауазымды тұрақты негізде атқаруға есепке алынады.
Францияда қызметке іріктеу жүргізу конкурс емтиханын тапсыру барысында
байқалатын бір ғана критерий: жүктелген міндетті орындай алу қабілетіне
сәйкестігі негізінде бағаланады. Конкурс жазбаша және ауызша емтиханнан
тұрады, нәтижесінде үміткердің мәдениеті, білімі, өз ойларын логикалық
тұрғыдан жеткізе білуі сараланады. Конкурстық комиссия мүлткісіз адал
құзыретті мамандардан жасақталады және әкімшіліктің ешқандай әсері
болмайды.
Жапонияның мемлекеттік қызметшілерінің кадр әлеуетін пайдалану тәсілі
тиімді және өзіндік ерекшелігі бөлек. Жапонияның мемлекеттік басқару
жүйесінің тиімділігі: өмір бойы жалдау, кадр ротациясы, жұмыс орнында
оқыту, еңбек ақы, т.с.с. басты критерийлерді қолдану арқылы мемлекеттік
қызметшілердің жоғары кәсіпқойлығына, икемділігіне және олардың
жауаптылығына қол жеткізуінде. Мұндағы әрбір критерий бір-бірін толықтыра
отырып қызмет атқарудың шарттары мен негізі болып табылады. Нәтижесінде
еңбек ынталандырылуы артып, жоғары әлеуетті шенеуніктерді даярлауды
қамтамасыз ететін және олардың творчестволық, интеллектуалдық қабілеттерін
арттыратын орта қалыптасады.
Қазақстан үшін АҚШ-тың мемлекеттік қызметке мамандарды іріктеу
тәжірибесі актуальды және тиімдірек деп ойлаймын. Іріктеу келесі
критерийлер бойынша жүргізіледі: басшылар үшін арнайы оқу
бағдарламаларынан табысты өту, басқару тәжірибесі және кәсіби машықтарының
болуы. Барлық кандидаттар ғылыми-зерттеу орталықтарының, мемлекеттік билік
органдарының және жеке компаниялардың ең тиімді қызмет атқаратынының
жұмысын зерделеу негізінде, сонымен қатар персоналдарды басқару саласының
мамандарынан және мемлекеттік қызметшілердің өздерінен түсетін ұсыныстар
негізінде жасалынатын басқарушылық құзыреттілігі моделіне сәйкес
бағаланады. Бұл модель басқарудың барлық деңгейі үшін ортақ және әлеуетті
лидерлерді анықтау, оқу бағдарламаларын жасау, басшылардың кәсіби даму
жоспарын құру үшін методикалық негіз болып табылады [11].
Реформалауда озық нәтижеге қол жеткізген елдердегі мемлекеттік
қызметшілерге еңбекақы төлеудің жалпы деңгейі, жеке сектордағы бірдей
еңбекке сәйкес еңбекақы төлеу қағидасы болып табылады. Бұл қағидаға сүйену
шенеуніктерге абыройлы өмір сүру деңгейін қамтамасыз етіп, мемлекеттік
аппаратта кәсіби мамандардың тұрақты қызмет атқаруына ықпал етеді. Мәселен,
Жапонияда персонал ісі жөніндегі басқарма жыл сайын мемлекеттік
қызметшілердің еңбекақысы деңгейін өндірістік сектордағы жұмысшылардың
еңбекақысымен салыстырып, зерттеп отырады. Бұл мәліметтер баспасөз
беттерінде жарық көріп, мемлекеттік қызметтегі еңбекақымен салыстырылып
отырады.
Шетелдердегі мемлекеттік қызметшілерді даярлау және біліктілігін
арттыру мәселесіне келсек – көп жағдайда оларды үздіксіз оқыту дәйекті,
қатал және тиімді жүйені сипаттайды. Оқытудың жалпы бағыты білімді беру
ғана емес, әрбір шенеуніктің нақты қызмет дәрежесіне сәйкес ойлау қабілеті,
машықтары, құзыреттілігі және тәртібіне байланысты болады. Осыған сәйкес
біліктілікті арттыру мерзімінің басым көп уақыты нақты тәжірибемен
танысуға, оқытудың белсенді тәсілдеріне жұмсалады.
Бүгінгі күні еліміздің мемлекеттік қызметі интенсивті қарқында дамуда.
Әрине, техникалық және экономикалық прогрестің өсуіне сәйкес оның
ұйымдастырушылық тетіктерінің де дами түсетіндігі заңды құбылыс.
Қазақстанда мемлекеттік қызметтің қалыптасуы салыстырмалы түрде алғанда
соңғы 10 жылдың бедерінде ғана басталды, дегенмен де ол серпінді дамып,
қарқын алып келеді.
Демек, бәсекеге қабілетті ең үздік 50 мемлекеттің қатарына ену үшін
Қазақстанда заманауи мемлекеттік қызметшілердің корпусын басқарудың тиімді
моделін жасауда әлемдік тәжірибелерді саралаудың маңызы өте зор және аса
қажет деп санаймыз.
2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметке өтудің қазіргі жағдайы
2.2 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметтің қалыптасуы және
қазіргі ахуалы
Жоғары мемлекеттік басқару органдарының толыққанды әрекет етуі, оның
үстіне елімізегі әлеуметік - экономикалық және саяси өзгерістерді ойдағыдай
іске асыруы тиімді және жедел өзгерістегі өмірдің қалыптасып отырған
нақтылықтарына тұрақты бейімделу мүмкін емес. Экономикада, әлеуметтік және
саяси салаларда реформаларды жүзеге асыру және олардың қорытындылары,
әлбетте, Қазақстанның бүкіл мемлекеттік аппаратының нәтижелі де тиімді
жұмысына тікелей байланысты.
XX ғасырдың 80-ші жылдарының соңы мен 90-шы жылдарының басында КСРО-да
бір өзі билеп-төстеген және жетпіс жыл боый КОКП мен кеңес мемлекетінің ат
төбеліндей басшы тобының мүддесіне бағынған бір кездергі құдіретті, алайда
қарапайым адамдарға қатыгез әміршілдік-әкімшілдік жүйе елеулі мүдірістерге
жол бере бастады. Ол жүйенің кабетін жаңартудың, оны ішінара қайта құру мен
кейбір жаңғыртудың барша ебедейсіз әрекеттері нәтижесіз болды, өйткені
қоғамның коммунистік иллюзиядан арылуына байланысты мемлекеттік басқарудын
әміршілдік-әкімшілдік жүйесі дейтін қалып-үлгінің өзінің болашақсыздығы
нақтьыыққа айналды.
Егер сол тұста мемлекеттік басқарудың бүкіл жүйесін реформалау жөнінде
дер кезіндегі қадамдар жасалмағанда, Қазақстан тәуелсіздіктің 10 жылында өз
дамуының бүгінгідей прогресіне қол жеткізе алмас еді.
1991 жылы тәуелсіздік алуымызбен Қазақстанда оның тұңғыш
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың бастамасы бойынша жедел түрде жаңа
ұлттық мемлекеттілікті құру басталды. Алғаш рет және өте қасқа мерзімде
мемлекетік басқарудың жаңа, тиімді әрекет ететін жүйесін құрудың тарихи да
ел тағдырын шешер мақсаты талдап жасалып, жария етілді, сөйтіп мемлекеттік
қызметкерлердің кәсіби корпусын қалыптастыру бастау алды. Осындай
міндеттерді шешу қажеттігімен КСРО-ның бұрынғы республикаларының бәрі де
бетпе-бет келді. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының жаңадан құрылған
мемлекеттері іс жүзінде мемлекеттік құрылымды реформалауға бір мегілде
кірісті, содан да бүгін қазақстандыктардың бұл бағытта біздің қаншалықты
алға жылжығанымызды салыстыру мүмкіндігі бар.
Айта кетейін, мемлекетгік қызметтің тиімді кәсіби жүйесін құру
жөніндегі Қазақстан тәжірибесі халықаралық деңгейде атап өтілген.
Дүниежүзілік банк, бірқатар өзге ірі халықаралық ұйамдар мен институтер бұл
жәйтпен есептеседі және лайық көреді. Біз мемлекеттік қызметті реформалауда
ТМД-ның көптеген елдерінен ілгері бола алдық. Бүгінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz