Мұхтар Әуезовтің шығармаларындағы тарихи шындық
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I . Мұхтар Әуезовтің шығармаларындағы тарихи шындық
1.1. Мұхтар Әуезовтің
шығарамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.2. Мұхтар Әуезов шығармаларындағы ұлттық тәрбие мәселесі ... ... ... ... 12
1.3. Мұхтар Әуезов шығармаларындағы тарихи және көркем шындық
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
II. Қилы заман және Қараш-Қараш оқиғасы повестеріндегі көркем және
тарихи шындық
2.1. Қилы заман повесіндегі тарихи және көркем шындықты
суреттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2. Қараш-Қараш оқиғасындағы халық азабын бейнелеуі ... ... ... ... ... ... ..34
2.3. Қилы заман және Алаш идеясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
III. Қилы заман және Қараш-Қараш оқиғасы повестері
арқылы мектепте оқушыларға тарихи шындықты ашу әдістемелері...47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .62
Кіріспе
Әлемдік ірі құбылыс, ғұлама жазушы М.Әуезов қазақ халқының рухани
байлығын бүкіл дүние жүзіне паш етті. Өзінің саналы ғұмырын қазақтың
әдебиеті мен мәдениетіне, тарихы мен ұлттық өнеріне арнады. Ол әдебиеттің
бар саласында да қажырлы еңбек етті. Жазушының артынан қалдырған мол
мұралары публицистика, драматургия, проза, көркем аударма тұрғысынан болса,
ғылыми мұрасы фольклортану, әдебиеттану сияқты ірі салаларды қамтиды.
М.Әуезов – қазақ халқының ғасырға жуық өмірінің рухани шежіресін
жазған, ұлт келбетін бар шындық айшықтарымен көрсете алған ірі тұлға. Ол XX
ғасырдағы ең үздік шығармалардың бірін дүниеге әкелген нағыз кемел
шығарманың авторы ғана емес, толғампаз зерттеуші. М.Әуезов арқылы төрткүл
дүние Абайды танып, Абай арқылы Азияның кіндігіндегі көшпенділер елі
тарихын зерделеп, дала пәлсапасына қанығады.
Ол шәкірттік дәуірді басынан өткермей, әдеби майданға білек түре
кіріскені тырнақалды шығармаларынан-ақ айқын аңғарылады. Көркем сөз
құдіретін ерте ұғынған жазушы қазақ әдебиетіне құбылыс болып енді. Ұлттық
сөзді биік белеске көтерді. Сол себепті М.Әуезовтің ұлы шығармалары қазақ
халқының көнермес асыл мұрасы, ар-абыройы болып қала бермек. Дала данышпаны
Абай – қазақтың асқар биігі, өлең сөздің үлгісі болса, қара сөздің хас
шебері М.Әуезов туындылары адамзаттың рухани қазынасына айналған қымбат
құндылықтардың бірі болып табылады.
Диплом жұмысының тақырыбының өзектілігі. Өмірлік шындық пен көркемдік
шындықтың қарым – қатысы көп мәселеге байланысты екендігі белгілі.
Тоталитарлық қоғамдық жүйе, қасаң идеологиялық саясат, әдеби күштердің теке
– тіресі, талас – тартысы, жеке тұлғалардың пенделік пиғылы талай көркем
туындыны, қаншама талантты әуре – сарсаңға, қуғын – сүргінге түсіргеніне
мысал жетерлік. Осы орайда қаламгердің азаматтық қызметі, шығармашылық
қағидасы, дүниетанымы мен саяси ауыздықтау XX ғасырдың 20 – 30 жылдарында
бірде ашық, кейде астыртын сапада жүріп жатты. Қалыптасқан жағдайға
көндігу, партиялық күшті мойындау, сырттай икемделу, өзіндік көзқарастарын
қалыптастыру, астарлы түрде жалғастыру, ашық қарсы шығу – сол кезең қойған
таңдау еді. Әр әдеби тұлғаның қай жолды таңдағаны жөнінде біршама
зерттеулер бар, бірақ әлі ғылыми тұрғыдан анықталмаған мәселелер де
жеткілікті. Соның бірі – кеңестік жүйенің алғашқы кезеңдегі әдебиеттегі ұлт
– азаттық идеясының көрінуі, оны бейнелеудегі автор қолданған түрлі амал –
тәсілдердің табиғатын зерделеу. Осы тұрғыдан қарағанда М.Әуезовтің қазақ
әдебиеті мен ғылымы үшін аса маңызды, бірақ әлі күнге дейін арнайы сөз бола
қоймаған, көпшілікке беймәлім сыры мен қыры жетерлік кезеңі бар. Ол
қаламгердің азаттық пен тәуелсіздікті аңсаған қазақ зиялыларының қатарында
Алаш қозғалысының идеясымен суарылған шығармашылық қызметі.
Қилы заман - ұлттық сананың қозғаушы күші, халықтың көкірек
көзін оятар ерек туынды! Кеңестік жүйенің бұл шығармадан зәре-құты қалмай
қорыққаны да, жарты ғасырға жуық уақыт тасада құлыптап ұстағаны да
сондықтан. Аталмыш туынды алып жазушы Шыңғыс Айтматовтың Әуезовтей кемеңгер
ұстазының жолында бар беделін сала жүріп, күш-жігер көрсетуінің арқасында
ғана 1972 жылы Лихая година деген атпен Мәскеуде жарық көруге мұрсат
алды.
Бұл әңгімелердің бәрінде жағымды кейшкерлер бір-бірімен тағдырлас,
қорғансыз, жетім, жесір, көкірегі мұң шерге толған аяулы жандар. Жазықсыз
құрбан кейіпкерлер тағдыры бұлай болып қала бермейтініне жазушы үлкен үміт,
сеніммен қарайды. Бұлардың аянышты халінен құтылудың жолы, азаттық үшін
күрес екенін автор шындықты шынайы суреттеу арқылы жетеді. Ол Қараш-Қараш
оқиғасы хикаятында анық көрініс тауып, әлеуметтік теңсіздік тартысы үлкен
суреткерлік күпшен бейнеленеді. Демек, алғашқы мақала, алғашқы әңгіме,
пьесаларының өзінде-ақ М.Әуезов ешкімге ұқсамайтын өзіндік даралығымен,
көреген білімпаздығымен танылды. Өмірді жан-жақты қамтып, терең сипаттаған
бұл дүниелер – жазушының реалистік қол таңбасының айғағы.
Мұхтар Әуезовтің 20-30 жылдарындағы шығармашылық қызметіндегі ұлт –
азаттық идеясының бейнеленуі мен көріну жолдары туралы азды – көпті
пікірлер айтылған зерттеулер бар. Олардың кезеңдік тұрғыдан алғанда әрқилы
екендігі, кереғар пікірлердің барлығы, орнықты бағасын күткен асығыс
тұжырымдардың кездесетіні – арнайы зерттеуге сұранып тұрғандай. Соған қоса
осы тұрғыдағы жазушы көзқарасының өзгерісі мен дамуы да әрі қарай жүйелі
зерттеуді қажет ететіні даусыз. Ұлы жазушының мол мұрасын, ұлт – азаттық
идеясын көркем мазмұн мен шығармашылығын қайраткерлік қызметімен тығыз
байланыста қарау, аталмыш идеяларды бейнелеудегі қолданған тәсілдерін
саралауға бағытталған ізденіс, жаңа заман тақырыбы, әйел бейнесінің рухани
әлемі осы диплом жұмысының тақырып өзектілігін айқындайды.
Алаш идеялары қатарында М.Әуезовтің азаттық үшін күрескен қайраткерлік
тұлғасы сомдалды, қызыл империяның саясатын қазақтың мүддесі тұрғысында
парасаттылықпен зерделеп, дүние таным эволюциясын айқын аңғартты.
Қилы заманда суреттелген тағдыр тауқыметiн көркемдік тәсілдер арқылы
бүгiнгi күннiң шындығымен байланыстыру, салыстыру жағы қойылымда кемшін
түсіп жатқандай көрінді. Тарихты сахналағанда, қазақтың рухын көтерер
тұстарға көбірек мән беру керек сияқты. Әуезовтің өз заманындағы цензураға
байланысты бауырын еркін жаза алмаған, қолын шідерсіз байлаған тұстарын
қойылым арқылы қоюландырып бергенде, жоғарыдан ешкім тәйт дей қоймасы
анық. Мәселен, әлгі бір ұрыс сәті бейнеленген көріністе, біраз уақыт
қазаққа орыс ұлықтарын тырқыратып қуғызып, төбелеріне әңгіртаяқ ойнатқызып
қойса, көрерменнің айызы қанып, рухы бір көтеріліп қалар еді. Шошайып
келген төрт-бес солдаттан шошынып қаруын жерге тастайтындай қазақты бейшара
ғып көрсетудің енді күні өткен. Көрерменге жаңаша сипатта ұсынылды
делінгенмен, қойылымда осы жағы жетпейтіндей көрінді. Қойылым соңында
отаршылдар қайқы қылышпен қақ бөлген Бесікті жиынтық бейнедегі Ананың таңып-
байлап, бүтіндегені сәтті шыққан.
Диплом жұмысының мақсаты. Мұхтар Әуезовтың Қилы заман және Қараш-
Қараш повестеріндегі тарихи және көркем шындықты ашу.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындадық:
- Мұхтар Әуезовтың шығармашылығының ерекшеліктерін сипаттадық;
- Қилы заман және Қараш-Қараш повестерін жан-жақтан талдап, тарихи,
әлеуметтік маңызын аштық;
- Дипломдық жұмыстағы материалды мектепте Әдебиет сабағында пайдалану
мүмкіндіктерін келтірдік.
Зерттеу нысанасы. Мұхтар Әуезовтың Қилы заман және Қараш-Қараш
повестері.
Зерттеу пәні. Мұхтар Әуезовтың Қилы заман және Қараш-Қараш
повестеріндегі тарихи және көркем шындық.
Дипломдық жұмыстың жаңашылдығы. Мұхтар Әуезовтың Қилы заман және
Қараш-Қараш повестері талданып, тарихи және көркем шындық сипатталған.
Осы шығармалардағы тарихи, саяси оқиғалардың маңыздылығы, кейіпкерлердің
прототиптері туралы жазылған.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші
тарауда Мұхтар Әуезовтың өмірбаяны, шығармашылығы келтірілген. Екінші
тарауда Қилы заман және Қараш-Қараш повестері әдеби, тарихи, саяси
жағынан талданды. Үшінші тарауда осы повестер бойынша сабақ жоспарлары
келтірілген.
I. Мұхтар Әуезовтің шығармаларындағы тарихи шындық
1. Мұхтар Әуезовтің шығарамалары
Мұхтар Омарханұлы Әуезов – Ұлы жазушы, қоғам қайраткері, ғұлама ғалым,
Қазақстан Ғылым академиясының академигі (1946), филология ғылымдарының
докторы, профессор (1946), Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері
(1957).
Ол қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданы жерінде 1897 жылы
жиырма сегізінші қыркүйекте туған. Алғашқыда 1908 жылы Семейдегі Камалиддин
хазірет медресесінде оқып, одан кейін орыс мектебінің дайындық курсына
ауысады. 1910 жылы Семей қалалық бес кластық орыс қазына училищесіне оқуға
түсіп, соңғы класында оқып жүргенде Дауыл атты алғашқы шығармасын жазады.
Училищені 1915 жылы аяқтап, Семей қалалық мұғалімдер семинариясына
түседі. Семинарияда оқып жүріп Шәкерім Құдайбердіұлының Жолсыз жаза
дастанының негізінде Еңлік – Кебек пьесасын жазып, оны 1917 жылы маусым
айында Ойқұдық деген жерде сахнаға шығарады [1].
Ресейдегі саяси төңкерістер Әуезов өміріне үлкен өзгерістер әкеледі. Ол
Семейде Алаш жастары одағын құрып, түрлі үйірмелердің ашылуына ұйытқы
болады. Жүсіпбек Аймауытовпен бірігіп жазған Қазақтың өзгеше мінездері
аталатын алғашқы мақаласы 1917 жылы 10 наурызда Алаш газетінде басылды.
1918 жылы 5 – 13 мамырда Омбы қаласында өткен Жалпы қазақ жастарының
құрылтайына қатысып, оның орталық атқару комитетінің мүшесі болып
сайланады. Әуезов жазушы Аймауытовпен бірлесіп Семейде Абай ғылыми-
көпшілік журналын шығаруға қатысады. 1919 жылы семинарияны бітіріп,
қоғамдық-саяси жұмысқа араласады. 1919 жылы желтоқсанның төртінде Семейде
большевиктер билігі орнап, Әуезов Семей губревкомының жанынан ашылған қазақ
бөлімінің меңгерушісі және Қазақ тілі газетінің ресми шығарушысы болып
тағайындалады. 1921 жылы қараша айында Қазақ АКСР-і Орталық атқару
комитетінің (ОАК) төралқа мүшелігіне сайланып, онда кадр мәселесімен
айналысады. Сол жылы Қорғансыздың күні әңгімесі Қызыл Қазақстан
журналының №3 – 4 сандарында жарияланды. 1922 жылы күзде Ташкенттегі Орта
Азия университетіне тыңдаушы болып оқуға түседі әрі Шолпан және Сана
журналдарына жұмысқа орналасады. Осы басылымдарда Қыр суреттері, Қыр
әңгімелері, Үйлену, Оқыған азамат, Кім кінәлі, Заман еркесі
(Сөніп-жану) әңгімелері жарияланады. 1923 жылы маусым айында Ленинград
(қазіргі Санкт-Петербург) мемлекеттік университетінің қоғамдық ғылымдар
факультетінің тіл-әдебиет бөліміне оқуға ауысады. 1924 – 1925 жылы
Семейдегі мұғалімдер техникумына оқытушылыққа қалдырылды. Сонда жүріп Таң
журналын шығарады. Онда Кінәмшіл бойжеткен, Қаралы сұлу, Ескілік
көлеңкесінде, Жуандық әңгімелері жарияланды. 1925 жылы Ленинградқа
қайтып барып, оқуын жалғастырады. 1926 жылы жаз айында Семейге арнайы
ғылыми экспедиция ұйымдастырып, оның материалдары негізінде жазылған
Әдебиет тарихы монографиясы 1927 жылы кітап болып шығады. 1927 жылы жазда
Жетісу өңіріне сапармен келіп, Ілияс Жансүгіровпен бірге болашақ
шығармаларына материал жинайды. Ленинградқа қайтып оралысымен, осы
материалдар негізінде Қараш-Қараш оқиғасы повесін, Қилы заман романын,
Хан Кене пьесасын жазады. 1928 жылы Орта Азия мемлекеттік университетінің
аспирантурасына қабылданды әрі Қазақ ағарту институтында сабақ берді.
Алаш қозғалысының көсемдерімен бірге 1930 жылы 16 қыркүйекте
тұтқындалып, 1932 жылы сәуір айында үш жылға шартты түрде бас бостандығынан
айырылды. Дегенмен маусым айында түрмеден босатылып, Қазақ педагогика
институтының (ҚазПИ-дің) аға оқытушысы болып қызмет істейді. Осы жылдары
театр, драматургия, мәдениет пен өнер, әдебиет, фольклор тарихы, орыс
әдебиетінің классиктері туралы мақалалары үзбей жарияланып тұрады. Әуезов
сценарийі бойынша Райхан көркем фильмі (1940) түсіріледі. 1936 жылы
Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне қатысады. Осы
жылдары Абай романын жазуға кірісіп, оны 1941 жылы бітіреді. Абай
романының жарық көруі (1942) Қазақстанның мәдени өміріндегі ерекше оқиға
болды. 1943 жылы Абай романын талқылау үлкен науқанға айналады. 1946 жылы
романның екінші кітабын жазып бітіріп, ол 1947 жылы жарық көреді. 1950 жылы
роман-эпопеяның Ақын аға аталатын үшінші кітабы жарық көреді. 1943 жылдың
қыркүйегінен бастап Қазақтың мемлекеттік университетінің (ҚазМУ-дің) қазақ
әдебиеті кафедрасына профессор болып орналасып, өмірінің соңына дейін сонда
дәріс оқыды. 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында Сын сағатта (1941), Намыс
гвардиясы (жазушы Әлжаппар Әбішевпен бірігіп, 1942), Қынаптан қылыш
(1945) пьесалары мен Абай операсының либреттосын (1944), Абай әндері
фильмінің сценарийін (1945) жазады. 1946 жылы Қазақстан Ғылым академиясы
құрылғанда, оның толық мүшесі (академик, №1 куәлік) болып сайланады,
филология ғылымдарының докторы, профессор атағы берілді.
1951—1954 жылдары Әуезов саяси-идеологиялық тұрғыдан тағы да қыспаққа
алынып, 1953 жылы сәуір айында Мәскеуге жасырын аттанып кетуге мәжбүр
болады. Мәскеу мемлекеттік университетінде профессор болып орналасып, КСРО
халықтары әдебиетінің тарихы деген арнайы курс бойынша дәріс берді. 1954
жылы Алматыға қайтып оралып, Абай жолы роман-эпопеясын түпкілікті
аяқтады.
1955 жылы шет елге сапарға шығып,Герман демократиялық республикасы
(ГДР) жазушыларының Берлинде өткен съезіне құрметті қонақ ретінде қатысты.
Үндістанға 40 күндік сапармен барып қайтады. 1956 жылы КСРО мәдениет
қайраткерлері өкілдерінің қатарында Чехословакияда болды. Жазушының 60
жасқа толу мерейтойы Алматыда, Мәскеуде салтанатпен атап өтіледі. Атом және
сутек бомбасын сынауға қарсы халықаралық қозғалыстың Жапонияда өткен 3-
конференциясына қатысады. 1958 жылы Ташкентте өткен Азия және Африка елдері
жазушыларының 1-конференциясын ұйымдастырушылардың бірі болды. 1960 жылы
АҚШ-қа барып қайтып, 1961 жылы Үндістанға екінші рет сапар шегеді.
1955—1957 жылы алты томдық таңдамалы шығармалары басылып шығады.
Әуезовтің мұраcының аса қомақты бөлігі – оның ғылыми зерттеулері. Ол
қазақ ауыз әдебиетін жинақтап, жүйелеп, қазақ әдебиеті тарихы, Абайдың
өмірі мен шығармашылығы, әдебиеттану мен фольклордың теориялық-проблемалық
мәселелері жөнінде іргелі еңбектер жазды. Қоғам және мемлекет қайраткері
ретінде Әуезов жиырмадан астам шет елдерде болып, адамзат қоғамының дамуы,
рухани ынтымақтастық үшін өз көзқарасын білдірді. Әлем халықтары оның Абай
жолы роман-эпопеясын айрықша құбылыс ретінде таныды. 1961 жылдың жиырма
жетінші маусымында Мәскеу қаласындағы ауруханада қайтыс болды; Алматы
қаласында жерленген. Сол жылы Қазақстан Ғылым академиясының Әдебиет және
өнер институтына оның есімі берілді, одан кейін жазушы тұрған үйде мұражай-
үйі (1963) ашылып, ескерткіштер орнатылды. Қазақ академиялық драма театры,
Алматы, Астана, Семей және басқа қалалар мен облыстардағы аудан, ауыл,
көше, мектептер Әуезов есімімен аталады. Мұхтар Әуезовтің туғанына 100 жыл
толуы ЮНЕСКО-ның шешімімен, дүниежүзілік деңгейде (1997) аталып өтті [2].
Туған жері — бұрынғы Семей уезінің Шыңғыс болысы (қазіргі Шығыс
Қазақстан облысының Абай ауданы). Әкесі Омархан мен атасы Әуез сауатты
кісілер болған. Мұхтар атасының қолында өскен. Атасы Әуез бен әжесі
Дінасылдың тәрбиесінде болған бала Мұхтардың алғаш сауатын ашушы да атасы.
Соның арқасында ол алты жасынан Абайдың өлеңдерін ауылдастарына жатқа оқып
беретіндей дәрежеге жетеді. 1908 жылы хазірет медресесінде оқып, одан орыс
мектебінің дайындық курсына ауысады. 1910 жылы бес кластық орыс училищесіне
түседі. Осы жерде оқып жүріп Дауыл атты алғашқы шығармасын жазады. 1915
жылы Семей қалалық мұғалімдер семинариясына қабылданады. Оқып жүргенде
Шәкәрім Құдайбердіұлының Жолсыз жаза дастаны негізінде Еңлік-Кебек
пьесасын жазып, оны 1917 жылы маусым айында Ойқұдық деген жерде тіркестіріп
тіккен киіз үй сахнасына шығарады.
1918 жылы М.Әуез Семей қаласының өкілі ретінде Омбы қаласында өткен
жалпы қазақ жастарының құрылтайына қатысып, оның орталық атқару комитетінің
мүшесі болып сайланады. Құрылтайда Алаш¬орда үкіметі мен Алаш
қозғалысының бағытын ұстанған Жас азамат атты Бүкілқазақстандық жастар
ұйымы құрылады. Ұйымның белсенді мүшесі бола жүріп, Абай ғылыми-көпшілік
журналын шығаруға (Ж. Аймауытовпен бірге) атсалысады.
1919 жылы — Семей губревкомының жанынан ашылған қазақ бөлімінің
қызметкері, 1920жылдың ақпанынан бөлім меңгерушісі. Қазақ тілі газетінің
ресми шығарушысы болып тағайындалады.
1921 жылы Семей облревкомының төралқа мүшесі, атқару комитетінің
төрағасы қызметін атқарады. 1921 жылғы қараша айында Қазақ АКСР-і ОАК-нің
төралқа мүшелігіне сайланып, онда саяси хатшы міндетін атқарып, кадр
мәселесімен айналысады. Мұхаңның Еңбекші қазақ газетіне басшылық жасайтын
тұсы да осы кезеңмен дәлме-дәл келеді.
Бір қыс Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетінде, төрт жыл
Ленинград университетінде оқып, филология факультетін бітіреді. Сол жылы
Орта Азия университетінің Шығыс факультетінің жанындағы аспирантурада
оқиды.
Ұлттық теңсіздік пен сауатсыздықты, аштықты жою жөніндегі ашық пікірі
мен шығармалары үшін ұлтшыл, алашордашыл атанып, саяси сахнадан шеттету
басталған тұста Мұхаң бірыңғай шығармашылық жұмыспен айналысуға көшеді.
Ғылыми жұмыстарды да қолға алады.
1930 жылы идеялық көзқарасы үшін тұтқынға алынады. Тергеу ұзаққа
созылып, 1932 жылғы сәуір айында үш жылға шартты түрде бас бостандығынан
айыру туралы үкім шығарылады. Осы жылғы 10 маусым күнгі [[Социалистік
Қазақстан]] және Казахстанская правда газеттерінде М. Әуезовтің Ашық
хаты жарияланады. Онда Мұхаң өзінің қазақ әдебиетінің тарихы және Абай
туралы зерттеулерінен, Қарагөз, Еңлік-Кебек, Хан Кене, Қилы заман
сияқты шығармаларынан бас тартатынын мәлімдеуге мәжбүр болды. Сонан кейін
ғана ол түрмеден босатылып, оқытушылық жұмыспен айналысуға рұқсат алды.
Ол 1961 жылы 27 маусымда Мәскеу қаласындағы Кремль ауруханасында
операция кезінде қайтыс болды. 1961 жылы қайтыс болғаннан кейін Республика
Үкіметі қаулы қабылдап, ұлы жазушының есімін мәңгі есте қалдыру мақсатымен
Ғылым академиясының Әдебиет және өнер институты мен Қазақтың мемлекеттік
академиялық драма театрыҚазақтың мемлекеттік академиялық драма театрына
Мұхтар Әуезовтың аты беріледі, әдеби мемориалдық мұражайы ашылып, бірқатар
мектеп, көше және Алматының бір ауданы М.Әуезов атымен аталды [3].
Абай жолы – Мұхтар Әуезовтың әлемге әйгілі роман-эпопеясы. Абай
жолы – қазақтың көркем прозасын классикалық деңгейіне көтеріп, әлем
әдебиетіне көркемдік қуат әкелген үздік туынды. Әуезов өзінің роман-
эпопеясында қазақ халқын, оның ұлттық дәстүрін барлық қырынан
энциклопедиялық деңгейде жан-жақты ашып көрсетті. Әуезовтың Абай жолыроман-
эпопеясы әлемдік деңгейде: ХХ ғасырдағы ең үздік шығармалардың бірі (Луи
Арагон) деген жоғары баға алды. Сондай-ақ бұл роман-эпопея қазақ халқын,
қала берді бүкіл түркі әлемін дүние жүзіне танытқан ұлы шығарма ретінде де
танылды. Әуезов алғашқыда екі кітаптан тұратын Абай (1942, 1947), онан
кейін мұның жалғасы болып табылатын Абай жолы (бұл да екі кітаптан
тұратын; 1952, 1956) романын жазды. Осы төрт томнан тұратын Абай жолында
қазақ қоғамының алуан түрлі топтары кең қамтылып, сан қырлы тұтас галерея
жасалды. Онда қазақ халқының этнографиялық, діни, жалпы мәдени-танымдық
дәстүрлері: жаз жайлауға көшу, құдалыққа бару мен той жасау, кісі өлімі мен
аза тұту, ас беру, жұт, болыс сайлауы, дауға билік айту, аң аулау мен
табиғат көріністері, т.б. бәрі бар. Роман-эпопеяның танымдық мәнімен бірге
ұлттық әдебиет пен мәдениетті, ана тілін өркендетудегі рөлі зор болды.
Алғашқы екі кітаптан тұратын Абай романы үшін жазушыға КСРО Мемлекеттік
сыйлығы (1949) беріліп, төрт томдық Абай жолы роман-эпопеясы жарық
көргеннен кейін ол Лениндік сыйлықтың лауреаты (1959) атанды. Эпопея дүние
жүзі халықтарының бір жүз он алты тіліне аударылған. Ол екі жүз томдық
Әлем әдебиеті кітапханасы топтамасында екі том болып басылды.
Жазушының драматургия саласындағы еңбектері
Әуезов драматургия саласыңда көп еңбек еткен. Мұның бірнеше себептері
бар. Халық әдебиетінде, фольклорда түр жағынан драматургияға жақын нұсқалар
көп. Батырлар жырында толғаулар мол. Салт өлеңдері, беташар, сыңсу, жар-
жар, жоқтау түрі мазмұны жағынан драмалық шығармалармен ағайындас.
20 ғасырға дейін қазақтың халық әдебиетінде драматургияға өзек болатын
мол қазына жиналды. Осы байлықты игерген қаламгер - Әуезов Ол халық
әдебиетінен нәр алды. Әрине қазақтың көшпелі өмірі, қаланың болмауы
драматургияның дамуына кедергі жасады. Қазақ тұрмысындағы сауық түрлері,
қыз ұзату салтанаты, алтыбақан ойындары тұңғыш драмаға енгізілді. Әуезов
көп ұлтты театрда істеген. Осы тәжірибе оған сахна сырын жете үйретті.
Әуезов қаламынан 30-дан аса драмалық шығарма туды. Жеке пьесалардың
варианттарын қоссақ, 50-ден асады. Әуезов драматургиясында жанрлық
формалардың бәрін қамтыған. Онда трагедия да, комедия да, драма да бар.
Әуезов кейбір шығармаларын бірігіп жазған. Олар: Л. Соболев (Абай), С.
Мұқанов (Ақан - Зайра), Ғ. Мүсірепов (Қынаптан қылыш), Ә. Тәжібаев (Ақ
қайың), Ә. Әбішев (Намыс гвардиясы), Октябрь үшін (1933) пьесасының
материалдары - Жетісү қазақтарының революцияға келуі. Кейіпкерлері - Д.
Фурманов, Ж. Бәрібаев. Кітаптың мұқабасында Мұны жазуға Қ.Байсейітов,
Бековтар қатысты деген сөздер бар. Әуезовті әдебиетке Еңлік - Кебек алып
келді. Шығарма өзегі - эпостық материал. Әлемдік әдебиеттегі мұндай
тәжірибе енімді дәстурлердің бірі. Әуезовтің Еңлік - Кебегі 1922 жылы
Орынборда басылды. Кейіпкерлері сахна тілімен сөйлейді. Автор өзінен
бұрынғы мотивтерден алыс кетпеген. Билер сахнасы - көркемдік тамаша табыс.
Кемшілік, олқылықтарды ескеріп, Әуезов пьесаны 1943 жылы қайта жазды.
Бірнеше көрініс қысқарды. Аса терең, мәнді шығарманың бірі - Түнгі сарын.
Бұл - қазақ драматургиясында реализмнің орныққанын көрсеткөн туынды. Мұнда
көркемдік шешім ақындық идеалмен тығыз байланысты. Таптық тартыс шығармада
жай схема түрінде емес, адам тағдырлары арқылы бейнеленеді. Т. с. - қазақ
драматургиясында жағымды кейіпкерлер проблемасын шешкен туынды. Октябрь
үшін, Тартыспьесаларында Әуезов реалистік драма жасаудың түрлі-түрлі
құралдарын пайдаланған [4].
1934 жылы сахнаға шыққан Хан Кенетрагедиясы Әуезовтің азаттық идеясын
терең бейнелеген, аса көркем тарихи пьесасы. Мұнда Хан Кененің, Наурызбай
батырдың, қазақ, қырғыз билерінің реалистік бейнелері жасалып, тарихи
шындық пен көркем шындық табиғи бірлік тапқан. Қарагөз 1926 жылы бірінші
сыйлық алды. 30-жылдардағы белгілі әдебиет сыншысы Ғ.Тоғжанов трагедияда
ескі көшпелі өмірді мадақтау бар дейді. Ж.Орманбаевтың да бір мақаласында
осындай пікірі айтылғанды. Әуезов бұл пьесаға кейін кайта оралып, жаңа
нұсқа жасады. 30- жылдары Әуезов реализмді меңгеруде көп еңбек етті.
Әсіресе драматургияда көптеген ізденістерге барды. 1918 жылы Әуезов тұңғыш
рет Абай жайлы мақала жазып, Абай заманы туралы білген, естігендерін
қағазға түсірген. Л. Соболевпен бірлесіп жазған Абай пьесасы кейінгі
эпопея тақырыбының барлауы еді. Онда Абай өмірінің соңғы кезеңдері
қамтылған. 30-жылдардың аяғында Әуезов білімі жөнінен, рухани толысуы
жағынан шыңға көтерілді. Ол Абай тақырыбына осындай шақта келеді.
Автор Абайға лайық сөз өрнектерін тапқан. Бұл трагедия қоғамдық мені
бар күрделі жағдайларды көрсетеді. Шығармада тартыс, әрекет бірлігі мықты.
Пьесада қақтығыс көп. Осы пьесаның негізінде кейін опера либреттосы,
киносценарий жазылды. Трагедияны тұңғыш сахнаға қойған - Асқар Тоқпанов.
Абай рөлін Қ.Қуанышбаөв ойнады. Драма формасын Әуезов көп байытты. Әуезов
фантастикапық пьеса да жазған. Ол - Дос - Бедел дос.Пьесада бір адам әр
түрлі формацияда өмір сүрсе қандай болар еді деген сұрауға жауап іздейді.
Әуезов драматургиясында қазақ халқы өмірінің сан алуан қырлары үлкен
шеберлікпен көрсетілген. Өмірдің терең қабаттарын қопарып, типтік
жағдайлардағы характерлерді дәл тауып, олардың өзара қақтығысынан туған
үлкен тартыстарды көрсету - Әуезов пьесаларының басты ерекшеліктерінің
бірі. Шығармаларға құбылыстың сырт көрінісі, яки адамдар арасындағы ұсақ
интригалар емес, әлеуметтік конфликтілер негізгі арна болады. Әуезов -
қазақ драматургиясының жаңашылы. Ол дүниежүзілік драматургияның асыл
үлгілерін оқып, аудару арқылы шеберлік мектебінен өтті. Мұның үстіне Әуезов
пьесаның еуропалық үлгісіне соны ұлгтық бояу, нақыш қосты. Қазақтың ежелгі
өдебиетіндегі драматургияға жақын үлгілерді (айтыс, беташар, жар-жар, ше-
шендік дауы) жаңашылдықпен пайдалана білді. [5]
Әуезов трагедияларында сан алуан образдар галереясы бар. Олар өздеріне
ғана төн, айрықша сөздік сипаттамаларымөн көйіптелген. Әуезов - қазақ әдөби
тілін дамытуға орасан мол үлес қосқан, реформа- тор суреткер. Әуезов қазақ
тілінің негізгі сөздік қорын жеріне жеткізе пайдаланады. Мақал-мәтәлдерді,
айқышты сөздерді, фразаларды бағды күйіндө ала салмай, оларды өз мақсатына
орай жаңғыртып,жайнатып, қайтадан құйып шығарды. Әуезов пьесалары - қазақ
едебиетінің алтын жамбадай қымбат, асыл шығармалары, біздің ұлттық
мақтанышымыз. [6]
1.2 Мұхтар Әуезов шығармаларындағы ұлттық тәрбие мәселесі
Егемен ел жағдайында ұлы жазушы мұрасына деген ілтипатымыз да осындай
бір ұмтылыстың көрінісі болмақ. Ғасырлар бойы көшпелі тіршілікті бастан
кешіріп, XIX ғасырдың бел ортасында жол айрығына келген қазақ өмірінің
барлық әні мен нәрін, сыны мен сырын, соры мен бағын теңдессіз тарихи тұлға
Абай тағдыры арқылы әрі көркем, әрі түпсіз ой көзімен ашып берген суреткер
туралы талай-талай ізденістер жалғаса бермек. Олай болатыны Мұхтар Әуезов
шығармашылығы ғасырлық өлшемдердің аясына әлдеқашан именбей-ақ енген.
Мысал ретінде Абай жолы романына сәл көңіл аударалық. Романда талай
тақырыптағы тартыстар бар: ру басыларының тартысы, жастардың бас еркіндігі,
ел билеу, ана мен бала, жатақтар өмірі, халықтық дәстүр, салт-сана, т.б.
тақырыптар. Осы аталған тақырыптарға ортақ бірнеше проблемалар болуы
мүмкін. Мәселен, адамгершілік, ізгілік, имандылық проблемасы бірнеше
тақырыптарды қамтиды.
Дүниежүзілік классика қорына еніп, ұлы ақын, ойшыл Абайдың өлмес
бейнесін талант қуатымен ашып берген бұл Абай жолы роман-эпопеясы жазушы
шығармашылығының ел таныған асқар шыңы болып табылады. Қазақ халқының
қоғамдық-саяси, адамгершілік және эстетикалық өмірінің энциклопедиясы деп
әділетті түрде бағаланған бұл роман–эпопеяда өзінің кемеңгерлік тұлғасына
халқының дана қасиеттерін, данышпандық ойларын сіңіріп қана қоймай, алдыңғы
қатарлы Батыс Европа елдері ықпалымен ұлттық мінезде қалыптасқан үздік
атаулының бәрін жинақтаған ұлы ойшыл ақынның заңғар келбеті бар құдіретімен
асқақтай түсті. Халық өміріне терең бойлаған ұлы эпопея халқымыздың тұрмыс-
салтын, тіршілігін, әр түрлі әдет-ғұрыптарын суреттеу ерекшеліктерімен
қазір де таң қалдырады.
Үлкен суреткер Мұхтар Әуезовтің данышпандық туындысы — Абай жолы
эпопеясынан осындай жалпылық пен жалқылық белгілердің, ұлттық өрістер жалпы
адамдық мол айдынға ұласып жататын кең тыныстылықтың айқын мысалдарын
көреміз. Сонымен бірге олардың ешқайсысы да кейіпкер мінезіне сырттан
тағылған моншақ немесе сәндік әшекей секілді көрінбей, оның ішкі
табиғатымен табысқан тұтастық танытады. Мұны да біз ең алдымен эпопеяның
басты тұлғасы Абай бейнесінен, оның өрісті өмірінің әрбір кезеңінен
сезінеміз [7].
Екінші кітаптың басында Құнанбай Мекеге жүрмек болып жатқанда,оның
алдынан Дәркембай шығып, Дәрменнің жоғын жоқтап, мойныңдағы қарызыңды өтеп
кет деп келеді. Құнанбай Дәркембайға қаһар төге, ақырып сөйлейді. Абай
әділдік іздеген жоқшы қартқа бұрылып:
— Дәркембай! Айтпасыңа болмаған шығар. Орайлы арызың болған соң, қысылшаң
жерде айтсаң да, айыптай алмаймын. Мен қарыздармын әкем үшін...— дейді.
Сосын арызшы ақсақалды сүйемелдеп тұрғызып, қасындағы балаға қалтасынан
ақша суырып береді. Абай бұл жерде, ең алдымен әкесінің абыройын ойлап,
жұрт алдында беделінің төгілмеуін ойлап тұр. Сырт қарағанда бұл тұста
өзгеше ештеңе танылмайтын сияқты. Ал бірақ қыр елінде әке намысын ойлаған
ақылды балаларда кездесе беретін осы мінезде қаншама қазақтық, қаншама
ұлттық бояу жатыр.
Абай ел ардақтысы атанса, бұл оның әкесі Құнанбайдың ірі феодал, азулы
шонжар болғандығынан емес. Бұл — оның балдырған дәуірінен бастап Зере
әжесінен, сахараның шаң жұқпас ақын-импровизаторларынан алуан түрлі аңыз-
ертегі, өлең-жыр естіп, бойына сіңіріп, ойына тоқып, солардың аясында
тербеліп өскендігінен.
Роман-эпопеядағы әйелдер бейнесінде ерекшеленіп, шоқ жұлдызындай
дараланып тұратын бейне — Зере әже бейнесіне тоқталсам деймін. Шығарма
бойында Зере бейнесімен санасатын, салыстыратын бейне жоқ. Тек асыл әже
орнын басар өкшелеп келе жатқан ардақты ана Ұлжан ғанадай.
Халық жадындағы түрлі ертегілермен, өлеңдермен немересін сусындатып
өсірген әжесі Абайдың ұлы ақын болып өсуіне мол үлес қосқан. Шығармада Зере
бейнесі ара-тұра кездескенмен, шырмаулы дүниенің шешімінде кездесіп жатады.
Абайдың әкесімен Қарқаралыға аттанар тұсында тысқа шығып шығарып салған
әже өз баласына:
— Әруақ қолдасын, жолың болсын, Абайжаным! — деп маңдайынан иіскеп тілек
айтады. Бұл жерде ананың балаға деген сүйіспеншілігі мен мейірімділігі
көрінеді.
Осы тұста Ұлжан жайлы да айта кетуді жөн көрдім.Ұлжан Абайды шақырып алып,
аттандырады да кеңесін айтады:
— Балам, үлкендер бірде тату, бірде араз бола беретін. Күндестің күлі—
күндес дегенді сен білмей-ақ қой. Бөжекеңді көрген жерде сәлемеңді түзу
бер... Әкең дұшпан десе, сен әділ бол! Жамандыққа кім табылмайды дейсің,
жан ашырдан айрылма — деп, ақылын береді. Міне, бұл адамгершілік пен
ақылдылықтың белгісі.
Ұлжандай анасын сүйіп өскен Абай айналасындағы қыздар да сүйкімді.
Мәселен, Тоғжанның жүріс-тұрысының өзінен тәрбиеліліктің нышаны танылады:
Тоғжан есікке қарай қозғалғанда, Абай қадалып, телміре қарап қалып,
бешпентін шеше беріп еді... Дәл шығар жерде ғана, есік ашқан келіншекті
ілгері шығарып жіберіп еді, өзі бір түрлі сұлу қозғалыспен сырт айнала
беріп, төрге таман ақырғы рет бетін беріп, үй ішінен сыртымен шықты. Қыз
қозғалысында әсемдікпен қатар тәрбиелілік, көрегендік байқалады. Мұхтар
Әуезов әйел бейнесін суреттеуде тек оның сұлулығын ғана емес, өзге халық
әйелдерінен табыла бермейтін мінезді, тартымдылықты айғақтай түседі.
Жиырмасыншы жылдардың бас кезінде жазылған әңгімелерінде жазушы қазақ
даласына өзгеше көзқараспен қарайды. Дәріптемейді, мадақтамайды. Ғасырлар
бойы көшпенді халық осы даланың мейірімсіз мінезінен жапа шекті. Әлі
келгенше төтеп берді. Өзгерістері жоққа жақын ескі ауылдық әдет-ғұрпы
оқыған жасқа ұнамады.
Қорғансыздың күні (1922), Кім кінәлі? (1923), Ескілік
көлеңкесінде (1925) т.б. әңгімелерінде ол Абай жолы роман-эпопеясына
апаратын жолды барлағандай көрінеді. Әсіресе, Қорғансыздың күні тынысы
кең әңгіме. Онда адам бақытына, еркіне тұсау болатын ескі ауылдың сіреспе,
артта қалған әдет-ғұрыптары әшкереленеді. Әңгімеде бес кейіпкер бар — ол
болыс Ақан, оның жандайшабы Қалтай сол қатыгездіктен жаралғандай, ал
сексендегі кемпір, оның соқыр келіні және немересі Ғазиза сол айуандарға
ар- инабаттылық жағынан қарсы тұр. Жесір әйелдер мен қыздың күші бұлшық
еттерінде емес, олардың күші рухани тазалығында. Мәселен, Ғазиза әжесінің
портретіне үңілейік:
Дауылдың қара бұлтындай болып, әдейі басына арналып келе жатқан қайғы-
қасіретті көріп, соның алдынан айласыз-әлсіз күйде өзінің отырғанын біліп
тұрса да, кемпір жүзінде үлкен сабыр бар, күйіп-пысып жасығандықтан белгі
жоқ. Сынбаған ажар, қажымаған қайрат, салқын ерлік. Автор сүйікті
кейіпкерлерін сипаттағанда олардың ажар-көркін сүйсіне суреттейді. Ғазиза
қаратастың шеңгеліне түсті. Ары қорланған қыз басын ажалға байлайды.
Өмірден өлімді артық санағандықтан емес. Малым жанымның садағасы, жаным
арымның садағасы деген ежелгі қазақ халқының мінезін қанына
сіңіргендіктен. Балалық жүзінде Менде жазық жоқ, мен тазамын — деген ашық
тазалықтың белгісі, қайғы-қасіреттен сейілген жас баланың ажары бар — деп
аяқталады әңгіме [8].
Мұхтар Әуезов әңгімелерінен біз қазақ елінің сол кездегі хал-жағдайын
айнадағыдай көреміз. Ол айнадан алдымен қазақ әйелінің жабырқау жүзін
көреміз. Кім кінәлі? деген әңгіменің бас кейіпкері Ғазиза деген бойжеткен
қыз. Ол атастырған күйеуіне тигісі келмейді. Өйткені Ісләм деген жігітке
ғашық. Ата-бабаларының дәстүрін бұзғаны үшін Ысмайыл ақсақал қызы мен әйелі
Қалиманға қатты ашулы. Бірақ көшпенді жұртта әйелдің орны бөлегірек. Қыздың
өз тағдырын өз қолына алғысы келетіні көшпенді елдің ерекшеліктеріне
байланысты еді.
— Өсіргенің, асырағаның адыра қалсын! Балаға жақсылық үйрететін ақыл бар
ма сенде? Сенің ақылың емес пе осыған жеткізіп отырған? Сенен басқа өзің
теңдес кісіде кімнің қызы бүйтіп бұзылып, ел-жұртқа жаманаты шығып еді? Осы
елде сенен ақымақ шеше, сенің қызыңнан антұрған қыз көрдің бе?... — деп
зекіген шалына Қалиман жауабы даяр.
— Бишара-ау, — дейді ол, — өз балаңды өзің қорлап не болды. Дұшпан
айтпайтын сөзді өзің айттың ғой. Менің Ғазизамдай кімнің қызы бар екен осы
атырапта? Кінәсі — қатыны өлген кәрі күйеуге бармаймын дейтіні ме? Ол үшін
балам жазықты емес....
Бұл диалог қазақ тұрмысында ана рөлі әу бастан асыл болғандығына дәлел.
Шығыстағы өзге әйелдерден өздерін еркінірек ұстайды. Сондықтан күйеуімен
тең сөйлесіп, пікірін айтуға жасқанбайды.
Оқыған азамат (1923), Кінәмшіл бойжеткен (1925), Сөніп жану
(1923) деп аталған әңгімелер тақырыбы қазақтың болашағынан дәметкен
ізденістерге толы.
Жазушы қалаға келіп мәдениетке үйрене бастаған қазақ жастарының
тұрмысына енген өзгерістерді, сонымен қатар жастар тәрбиесі, құлықтылық, ар-
инабаттылық проблемларды алға тартады.
Оқыған азамат әңгімесінде Мейірхан деген жігіт қалада тұратын жолдасы
Мақсұттың үйіне жедел шақырумен келді. Жолдасы қатты ауру үстінде жатыр
екен... Күндер өтті. Мейірхан бұл үйге Мақсұт өлген соң көп соқпады.
Бұрынғы жолдастарынан осы күнде бұл үйге келетіндер — Жұмағұл мен Ақай.
Жұмағұлдың көздегені жас қаралы әйелді жұбатқан болып, оның көңілін өзіне
бұрғызу. Бұл Жұмағұлға онша қиындықпен түспейді. Өйткені әйелдің сырты
қаралы болса, ішінде қаралы көңіл таусылған сияқты. Көп кешікпей Жұмағұл
мен Қадиша жолдастарын үйлену тойларына шақырады. Сөйтіп жүргенде, Жұмағұл
келіншегемен ауылға келеді. Бала мен әке, келін мен ене бір-бірін таниды...
Бұларды соншалық тез жақындастырып жіберген себеп — дүниеқоңыздық деген
дерт еді. Сараңдыққа, қанағатсыздыққа келгенде жас келін кәрі енесінен
асып түседі... Мінез бірлігі жас-кәрі, оқыған-оқымаған деген
айырмашылыққа қарамай-ақ, бұл адамдардың басын қосып, бірін-біріне
үйлестіреді. Осылай Мұхтар Әуезов кейіпкерлерінің шынайы келбетін ашып
береді. Тойымсыздық, ар-ұяттан бездіреді. Олар қаладағы Мақсұттың жалғыз
қалған шешесінің үйі мен мүлігіне ауыз салады.
Бұл сұмдыққа шыдамаған сорлы кемпір бойы сіресіп, көзі жұмылып, жақтары
тістеліп үзіліп кетеді. Жұмағұл мен Қадишаның мұраты орнына келеді.
Мұхтар Әуезов Оқыған азамат деп әңгімесінің атын тырнақшаның ішіне
алған. Жазушы әңгімесінде білім негізінде адамгершілік, ар-инабаттылық
болмаса, елге пайдасы шамалы дегісі келеді.
Жазушының бұл уақытта жазылған шығармаларынан Көксерек (1929)
хикаясын ерекше атаған жөн. Бұл ұзақ әңгіменің тақырыбы басқа әңгімелерінен
оқшау көрінеді.
Онда қолда өскен, асыранды Көксерек атты бөлтіріктің тарихы жайында
айтылады. Көксерек әңгімесінде еркіндік және ұлттық сана–сезім ролін
алған қасқыр күшігі бір жасына келгенде ит және адамзат атаулыны да
қызғандырып қайран қалдырады. Бөлтірік өсе келе қасқырдың табиғаты жеңіп,
күндердің күнінде тағы да тектестерінің үйіріне қосылып кетеді. Енді өзі
өсірген ауылға маза бермей, малға тиседі. Бұл жерде Көксеректің жыртқыштық
мінезі қатал беріледі: Ін ішінен жат иіс сезіп, Көксерек басы мен кеудесін
сұғып ырр етіп кішкене күшікті тістеп суырып шықты. Бұны істегенде ақ
қасқыр арсылдап тап берген еді, Көксерек сонда да тоқтамай көк күшікті
жерге жұлқып–жұлқып соғып, қабырғаларын кірт–кірт сындырып өлтіріп
тастады. Өз күшігін аямаған Көксеректен адамға қайырым қайдан болсын.
Ақыры Көксерек өзін асырап өсірген Құрмашты ат үстінен жұлып ап, өлтіріп
кетеді. Мұнда Әуезов қасқырдың сүлдесінен мейірімсіз қарақшының мінезін
танытады.
Әуезов және қазақ халқы — айыруға көнбейтін, ажырағысыз ұғымдар. Осы
заманғы қазақ тарихының жарты ғасыры көркем сөз кемеңгерінің көз алдында
өтті. Ол өз мойнына ескі көшпелі әлемнің күйреуі алдындағы халық болмысының
дәуірін тану мен зерделеу, біз кімбіз, жаңа өмірге қалай келдік, оған не
ала келдік деген сауалдарды ой таразысынан өткізу сияқты ұланғайыр
жауапкершілік жүктеді. Сондықтан да бүгінгі қазақ жастарының ұлы
қаламгердің шығармаларынан алатын тағылымы аз емес.
Мұхтар Әуезов дүниежүзі әдебиетіне үлкен үлес қосқан, барлық халықтарға
ортақ классик. Әрине, Мұхтардай ұлы тұлғаны бағалауға қандай эпитет,
сипаттаманы алсақ та, жеткіліксіз.Оның халық даналығынан нәр алған, өмір
өзенінің тұнығынан суарылған тағылымы мол, тартымды шығармалары қайталап
оқыған сайын рухани дүниемізді байытып, баға жетпес жан азығы бола бермек.
Қазіргі кезеңде біз өз халқына өлмес туындыларын тарту еткен жазушымыздың
есімін мақтанышпен айтамыз. Осындай рухани қазынасы бар, барлық адамзатқа
дос ниетпен қарайтын қазақ халқын тамаша болашақ күтіп тұр деп айтқым
келеді. Мұхтар Әуезов есімі қазақ әдебиетімен мәңгі бірге жасамақ.
1.3 Мұхтар Әуезов шығармаларындағы тарихи және көркем шындық мәселесі
Біз бір қоғамдық формациядан екінші қоғамдық формацияға өткеннің өзіне
есеңгіреп қалдық. Өндіргіш күштердің, техникалық құралдардың ыңғай бір
бағытқа, меншік формасына өзгерген уақытына тап келгенде алмағайып күн
кешіп, әлі есімізді жия алмай келеміз. Сондағы дәтке қуат етеріміз –
Тәуелсіздік. Ал Әуезов, өзі айтқандай, үш бірдей қоғамдық формацияны
басынан кешірді және әр қоғамға қатысты уайымы, қуанышы, қасіреті, ойы,
үміті, түңілуі оның өмірлік танымының қалыптасуымен бірдей дамып отырды.
Әуезов феодализмнің ең шегіне жеткен, өзінің барлық мүмкіндігін пайдаланып
болған және ендігі көшпелі қауым қандай бағытта өмір сүретінін анықтайтын,
ұлттық демократиялық мемлекет құруда жаппай Алаш идеясымен қаруланған тұста
өзінің өмір жолын бастады. Бала күнінде феодализмнен сусындаса, жастық шағы
буржуазиялық ұлттық тәуелсіздік идеясы жолында өрілді [9]. Іле сол қоғам
асты-үстіне төңкеріліп, жаңа социалистік құрылымға көшті. Әуезовтің
шығармаларындағы басты көркем дерек – осы қоғамдардың ауысуы және сол қоғам
туралы жазылған көркем шығармаларының ырғағы мен сарыны. Осы қоғамдық
әуеннің өзі, тіпті, ешқандай дерексіз деген күннің өзінде оның
шығармаларында басты көркем дерек ретінде бейнеленді. Яғни, мұның өзі ең
басты көркем дерек. Ал егерде біз көркем деректі өмірлік шындық, күнделікті
оқиға деп қабылдасақ, онда біз көркем шындықты менсінбеген боламыз.
Феодалдық, буржуазиялық, социалистік қоғамдағы барлық адамның
жандүниесіндегі арман-мүдде, қайғы-қасіреттер әуелі оның әңгімелерінде,
одан кейін Қилы заман повесінде, одан кейін ең ұлы роман Абай жолында
толықтай берілді. Абай жолы арқылы Әуезов сонау әлмисақтан басталатын
көшпелілер әлемінің ең соңғы, өзі тұяғының ізі үзілгенін көрген феодализмге
дейінгі қазақ қауымының тарихын Қаныш Сәтбав айтқандай энциклопедиялық
дәрежеде көркем бейнелеп берді. Менің шәкірттерге дәріс оқығанда айтатыным:
Абай жолы роман эпопеясында өмірлік шындық жоқ, бірде-бір оқиға өмірлік
шындыққа сай келмейді. Керісінше,
М. Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясында бірде-бір жалған көркем
шындық жоқ, барлығы да өмірлік тарихи шындыққа негізделген көркем шындық.
Яғни, өмірлік-тарихи шындықты көркем шындыққа айналдыруда бізде Әуезовке
жеткен тұлға жоқ. Және реализм, социал-реализм атты әдеби әдістің жеткен
шыңының бірі осы роман. Осы реттен алғанда Абай жолы роман-эпопеясын,
яғни, көркем шығарманы өмірдегі Абай Құнанбаевтың өмірбаяны деп қабылдауға
болмайды. Бұл мүлдем қарама-қарсы түсінік. Әуезовтің өзі де, мен көркем
шығарманың заңдылықтарына сәйкес тарихи оқиғаларды іріктей отырып, көркем
бейне жасадым,– дейді. Оған мысал ретінде айтарым бірінші – Қодар Қамқа
оқиғасы кезінде Абай өмір сүрген жоқ, оған қатысуы мүмкін емес. Себебі, ол
оқиға 1833-36 жылдар арасында өткен. Әуезовтің өзі күнделігіне Абай Қодар
Қамқа оқиғасын естіген болуы мүмкін, – дейді. Демек, ол оқиғаны Абайдың
өмірбаянына ж азуға болмайды. Ал көркем шығармада Абайдың өткен өмірге
деген тітіркенісін көрсетіп, оқырманды тарту үшін Әуезов оны пайдаланды.
Екінші – Абайдың Бөжей мен Құнанбайдың арасында елшілік пікір тасып жүруі
мүмкін емес. Олай дейтінім, ол оқиға 1845-46 жылы қыркүйектің ортасында
өткен. Абай ол кезде қырқынан шықпаған сәби еді. Тіпті, ертегінің кейіпкері
ретінде қабылдасақ та, Абайдың ол дауға қатысуы мүмкін емес. Үшінші –
Бөжейдің асында Абай тойды басқарып, жорғамен ет тасытып, ұйымдастыруы
мүмкін емес. Өйткені, Бөжей 1850 жылы қайтыс болған, Абай бес жаста. Абай
жолы роман эпопеясындағы басқа оқиғаларды айтпай, осы үш негізгі оқиғаны
атағанның өзі Әуезовтің көркем ойлауының өте мықтылығын білдіреді. Абайдың
басынын өтпеген, бірақ Абай өмір сүрген заманда тура осындай оқиғалар
болған. Тарихи тұлға туралы шығарма жазу кезінде жалпы әлемдік әдебиетте
жеті түрлі шартты сақтау міндеттеледі. Оны Әуезов керемет сақтаған және осы
қоғамдық шындықтарды көрсету арқылы жаңағы тарихи шындықтарды көркем
шындыққа айналдырған. Әйтпесе, Абайдың етекбасты өмірін жазудан Абай романы
шықпас еді. Әуезовтің алғашқы әңгімесі Қорғансыздың күні өзінің жерінде
өткен, Қаралы сұлу 1916-жылы өзі сабақ берген Шағанның бойындағы
Мұсатайдың ауылы, қаралы сұлудың прототипі Мәкен Түсіпбаева есімді апай
1985 жылдары ғана қайтыс болды. Ең соңғы Алуа, Дос бедел дос
пьесаларындағы фантастикалық оқиғалардың өзі өмірден алынған, оның өзі
Әуезовтің көркем қиялына бейімделген. Менің Әуезовтің шығармаларын, оның әр
шығармасындағы сөйлемдерді, оқиғаларды саралап келген 40 жыл бойғы көзімнің
жеткені – Әуезов өмірлік шындықты, тарихи шындықты ұлы көркем шындыққа
айналдыра білген. Бәрі де өмірде болған оқиғалар бірақ, оның астары,
уақыты, оқиға желісіне жасалатын түйіндері көркемдік шындықтан мүлдем
басқа. Көркем шығарма – өмірлік шындық біткен жерде бас-
талады. Әуезовтің өзі менің шығармаларымдағы көркемдік оқиғаларға
сенуге болмайды. Өйткені, мен өмірдегі кесек-кесек тастарды уатып, ұнтақ
қып езіп оны қайтадан мәңгілік етіп көркем шындыққа айналдырамын, – дейді.
Көркем шығарма – туынды жазған адамның өзінің көркем шындығы, ол
жазушының идеясына ғана бағынады. Егер жазушының идеясына қызмет етіп ,
жоғарыдағы айтқан жеті түрлі шарт орындалатын болса, ол – жазушының шындығы
болып есептеледі. Біздегі өмірбаяндық, таза деректік шығармаларды
айтпағанда, белгілі бір кейіпкерді ала отырып, оған жанамалар қосып
ізденіссіз өмірге келген шығармалар оқырманның жүйкесіне тие бастады. Бұл
бір талғаммен екінші талғамның ауысқан кезі. Ал қазіргі оқырмандар Абай
жолының бірінші бетін бір күн оқиды. Өйткені, бір беттің ішіндегі 150
сөзді сөздіктен қарауы керек. Шық, сыз, көде, беде, тобылғы деген атауларды
ажырата алмайды. Оқырманның талғамының өзгергені қазақ сөзінің бүгінгі
мүсәпір күйінен шығады. Өзі білмеген тілден оқырман қалай ләззат алсын.
Бүгінгі оқырманның бұл күйі – ана сүтінің дәмін татып көрмеген баланы туған
анасының сүтімен емізсең де тұшынбайтыны сияқты мүшкіл. Бұл үлкен қасірет
[10].
Қазақ әдебиетiнiң қалыптасуы, дамуы тарихының барлық кезеңдерiндегi
туындыларда халықтың басынан өткен өмiр шындығын танытуда мазмұн мен пiшiн
жүйесiмен қамтып бейнелеу жүзеге асырылып келедi. Қазақ халқының жеке
мемлекет болып қалыптасуы жолында болып өткен қоғамдық-әлеуметтiк
оқиғалардың және олардағы көрнектi тұлғалардың өмiрлiк шындық деректерiн
көркем шындықпен бүгiнгi оқырман ұрпақтың жан әлемiне танытуда тарихи
тақырыптағы эпикалық шығармалардың маңыздылығы анық. Әсiресе, Қазақстан
Республикасы тәуелсiздiгi жарияланып, дербес егемен мемлекет болып өмiр
сүре бастаған жылдар белестерi халқымыздың ұлттық-отаншылдық санасын
сiлкiндiрдi, ұлтымыздың өзiн-өзi тануы жаңа көзқарастармен байи түстi.
Қазақ әдебиетi тарихындағы классикалық үрдiстердi қалыптастырған сөз өнерi
алыптары мерейтойларының Бiрiккен Ұлттар Ұйымының ЮНЕСКО шешiмiмен әлем
өркениетi кеңiстiгiнде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I . Мұхтар Әуезовтің шығармаларындағы тарихи шындық
1.1. Мұхтар Әуезовтің
шығарамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.2. Мұхтар Әуезов шығармаларындағы ұлттық тәрбие мәселесі ... ... ... ... 12
1.3. Мұхтар Әуезов шығармаларындағы тарихи және көркем шындық
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
II. Қилы заман және Қараш-Қараш оқиғасы повестеріндегі көркем және
тарихи шындық
2.1. Қилы заман повесіндегі тарихи және көркем шындықты
суреттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2. Қараш-Қараш оқиғасындағы халық азабын бейнелеуі ... ... ... ... ... ... ..34
2.3. Қилы заман және Алаш идеясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
III. Қилы заман және Қараш-Қараш оқиғасы повестері
арқылы мектепте оқушыларға тарихи шындықты ашу әдістемелері...47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .62
Кіріспе
Әлемдік ірі құбылыс, ғұлама жазушы М.Әуезов қазақ халқының рухани
байлығын бүкіл дүние жүзіне паш етті. Өзінің саналы ғұмырын қазақтың
әдебиеті мен мәдениетіне, тарихы мен ұлттық өнеріне арнады. Ол әдебиеттің
бар саласында да қажырлы еңбек етті. Жазушының артынан қалдырған мол
мұралары публицистика, драматургия, проза, көркем аударма тұрғысынан болса,
ғылыми мұрасы фольклортану, әдебиеттану сияқты ірі салаларды қамтиды.
М.Әуезов – қазақ халқының ғасырға жуық өмірінің рухани шежіресін
жазған, ұлт келбетін бар шындық айшықтарымен көрсете алған ірі тұлға. Ол XX
ғасырдағы ең үздік шығармалардың бірін дүниеге әкелген нағыз кемел
шығарманың авторы ғана емес, толғампаз зерттеуші. М.Әуезов арқылы төрткүл
дүние Абайды танып, Абай арқылы Азияның кіндігіндегі көшпенділер елі
тарихын зерделеп, дала пәлсапасына қанығады.
Ол шәкірттік дәуірді басынан өткермей, әдеби майданға білек түре
кіріскені тырнақалды шығармаларынан-ақ айқын аңғарылады. Көркем сөз
құдіретін ерте ұғынған жазушы қазақ әдебиетіне құбылыс болып енді. Ұлттық
сөзді биік белеске көтерді. Сол себепті М.Әуезовтің ұлы шығармалары қазақ
халқының көнермес асыл мұрасы, ар-абыройы болып қала бермек. Дала данышпаны
Абай – қазақтың асқар биігі, өлең сөздің үлгісі болса, қара сөздің хас
шебері М.Әуезов туындылары адамзаттың рухани қазынасына айналған қымбат
құндылықтардың бірі болып табылады.
Диплом жұмысының тақырыбының өзектілігі. Өмірлік шындық пен көркемдік
шындықтың қарым – қатысы көп мәселеге байланысты екендігі белгілі.
Тоталитарлық қоғамдық жүйе, қасаң идеологиялық саясат, әдеби күштердің теке
– тіресі, талас – тартысы, жеке тұлғалардың пенделік пиғылы талай көркем
туындыны, қаншама талантты әуре – сарсаңға, қуғын – сүргінге түсіргеніне
мысал жетерлік. Осы орайда қаламгердің азаматтық қызметі, шығармашылық
қағидасы, дүниетанымы мен саяси ауыздықтау XX ғасырдың 20 – 30 жылдарында
бірде ашық, кейде астыртын сапада жүріп жатты. Қалыптасқан жағдайға
көндігу, партиялық күшті мойындау, сырттай икемделу, өзіндік көзқарастарын
қалыптастыру, астарлы түрде жалғастыру, ашық қарсы шығу – сол кезең қойған
таңдау еді. Әр әдеби тұлғаның қай жолды таңдағаны жөнінде біршама
зерттеулер бар, бірақ әлі ғылыми тұрғыдан анықталмаған мәселелер де
жеткілікті. Соның бірі – кеңестік жүйенің алғашқы кезеңдегі әдебиеттегі ұлт
– азаттық идеясының көрінуі, оны бейнелеудегі автор қолданған түрлі амал –
тәсілдердің табиғатын зерделеу. Осы тұрғыдан қарағанда М.Әуезовтің қазақ
әдебиеті мен ғылымы үшін аса маңызды, бірақ әлі күнге дейін арнайы сөз бола
қоймаған, көпшілікке беймәлім сыры мен қыры жетерлік кезеңі бар. Ол
қаламгердің азаттық пен тәуелсіздікті аңсаған қазақ зиялыларының қатарында
Алаш қозғалысының идеясымен суарылған шығармашылық қызметі.
Қилы заман - ұлттық сананың қозғаушы күші, халықтың көкірек
көзін оятар ерек туынды! Кеңестік жүйенің бұл шығармадан зәре-құты қалмай
қорыққаны да, жарты ғасырға жуық уақыт тасада құлыптап ұстағаны да
сондықтан. Аталмыш туынды алып жазушы Шыңғыс Айтматовтың Әуезовтей кемеңгер
ұстазының жолында бар беделін сала жүріп, күш-жігер көрсетуінің арқасында
ғана 1972 жылы Лихая година деген атпен Мәскеуде жарық көруге мұрсат
алды.
Бұл әңгімелердің бәрінде жағымды кейшкерлер бір-бірімен тағдырлас,
қорғансыз, жетім, жесір, көкірегі мұң шерге толған аяулы жандар. Жазықсыз
құрбан кейіпкерлер тағдыры бұлай болып қала бермейтініне жазушы үлкен үміт,
сеніммен қарайды. Бұлардың аянышты халінен құтылудың жолы, азаттық үшін
күрес екенін автор шындықты шынайы суреттеу арқылы жетеді. Ол Қараш-Қараш
оқиғасы хикаятында анық көрініс тауып, әлеуметтік теңсіздік тартысы үлкен
суреткерлік күпшен бейнеленеді. Демек, алғашқы мақала, алғашқы әңгіме,
пьесаларының өзінде-ақ М.Әуезов ешкімге ұқсамайтын өзіндік даралығымен,
көреген білімпаздығымен танылды. Өмірді жан-жақты қамтып, терең сипаттаған
бұл дүниелер – жазушының реалистік қол таңбасының айғағы.
Мұхтар Әуезовтің 20-30 жылдарындағы шығармашылық қызметіндегі ұлт –
азаттық идеясының бейнеленуі мен көріну жолдары туралы азды – көпті
пікірлер айтылған зерттеулер бар. Олардың кезеңдік тұрғыдан алғанда әрқилы
екендігі, кереғар пікірлердің барлығы, орнықты бағасын күткен асығыс
тұжырымдардың кездесетіні – арнайы зерттеуге сұранып тұрғандай. Соған қоса
осы тұрғыдағы жазушы көзқарасының өзгерісі мен дамуы да әрі қарай жүйелі
зерттеуді қажет ететіні даусыз. Ұлы жазушының мол мұрасын, ұлт – азаттық
идеясын көркем мазмұн мен шығармашылығын қайраткерлік қызметімен тығыз
байланыста қарау, аталмыш идеяларды бейнелеудегі қолданған тәсілдерін
саралауға бағытталған ізденіс, жаңа заман тақырыбы, әйел бейнесінің рухани
әлемі осы диплом жұмысының тақырып өзектілігін айқындайды.
Алаш идеялары қатарында М.Әуезовтің азаттық үшін күрескен қайраткерлік
тұлғасы сомдалды, қызыл империяның саясатын қазақтың мүддесі тұрғысында
парасаттылықпен зерделеп, дүние таным эволюциясын айқын аңғартты.
Қилы заманда суреттелген тағдыр тауқыметiн көркемдік тәсілдер арқылы
бүгiнгi күннiң шындығымен байланыстыру, салыстыру жағы қойылымда кемшін
түсіп жатқандай көрінді. Тарихты сахналағанда, қазақтың рухын көтерер
тұстарға көбірек мән беру керек сияқты. Әуезовтің өз заманындағы цензураға
байланысты бауырын еркін жаза алмаған, қолын шідерсіз байлаған тұстарын
қойылым арқылы қоюландырып бергенде, жоғарыдан ешкім тәйт дей қоймасы
анық. Мәселен, әлгі бір ұрыс сәті бейнеленген көріністе, біраз уақыт
қазаққа орыс ұлықтарын тырқыратып қуғызып, төбелеріне әңгіртаяқ ойнатқызып
қойса, көрерменнің айызы қанып, рухы бір көтеріліп қалар еді. Шошайып
келген төрт-бес солдаттан шошынып қаруын жерге тастайтындай қазақты бейшара
ғып көрсетудің енді күні өткен. Көрерменге жаңаша сипатта ұсынылды
делінгенмен, қойылымда осы жағы жетпейтіндей көрінді. Қойылым соңында
отаршылдар қайқы қылышпен қақ бөлген Бесікті жиынтық бейнедегі Ананың таңып-
байлап, бүтіндегені сәтті шыққан.
Диплом жұмысының мақсаты. Мұхтар Әуезовтың Қилы заман және Қараш-
Қараш повестеріндегі тарихи және көркем шындықты ашу.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындадық:
- Мұхтар Әуезовтың шығармашылығының ерекшеліктерін сипаттадық;
- Қилы заман және Қараш-Қараш повестерін жан-жақтан талдап, тарихи,
әлеуметтік маңызын аштық;
- Дипломдық жұмыстағы материалды мектепте Әдебиет сабағында пайдалану
мүмкіндіктерін келтірдік.
Зерттеу нысанасы. Мұхтар Әуезовтың Қилы заман және Қараш-Қараш
повестері.
Зерттеу пәні. Мұхтар Әуезовтың Қилы заман және Қараш-Қараш
повестеріндегі тарихи және көркем шындық.
Дипломдық жұмыстың жаңашылдығы. Мұхтар Әуезовтың Қилы заман және
Қараш-Қараш повестері талданып, тарихи және көркем шындық сипатталған.
Осы шығармалардағы тарихи, саяси оқиғалардың маңыздылығы, кейіпкерлердің
прототиптері туралы жазылған.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші
тарауда Мұхтар Әуезовтың өмірбаяны, шығармашылығы келтірілген. Екінші
тарауда Қилы заман және Қараш-Қараш повестері әдеби, тарихи, саяси
жағынан талданды. Үшінші тарауда осы повестер бойынша сабақ жоспарлары
келтірілген.
I. Мұхтар Әуезовтің шығармаларындағы тарихи шындық
1. Мұхтар Әуезовтің шығарамалары
Мұхтар Омарханұлы Әуезов – Ұлы жазушы, қоғам қайраткері, ғұлама ғалым,
Қазақстан Ғылым академиясының академигі (1946), филология ғылымдарының
докторы, профессор (1946), Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері
(1957).
Ол қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданы жерінде 1897 жылы
жиырма сегізінші қыркүйекте туған. Алғашқыда 1908 жылы Семейдегі Камалиддин
хазірет медресесінде оқып, одан кейін орыс мектебінің дайындық курсына
ауысады. 1910 жылы Семей қалалық бес кластық орыс қазына училищесіне оқуға
түсіп, соңғы класында оқып жүргенде Дауыл атты алғашқы шығармасын жазады.
Училищені 1915 жылы аяқтап, Семей қалалық мұғалімдер семинариясына
түседі. Семинарияда оқып жүріп Шәкерім Құдайбердіұлының Жолсыз жаза
дастанының негізінде Еңлік – Кебек пьесасын жазып, оны 1917 жылы маусым
айында Ойқұдық деген жерде сахнаға шығарады [1].
Ресейдегі саяси төңкерістер Әуезов өміріне үлкен өзгерістер әкеледі. Ол
Семейде Алаш жастары одағын құрып, түрлі үйірмелердің ашылуына ұйытқы
болады. Жүсіпбек Аймауытовпен бірігіп жазған Қазақтың өзгеше мінездері
аталатын алғашқы мақаласы 1917 жылы 10 наурызда Алаш газетінде басылды.
1918 жылы 5 – 13 мамырда Омбы қаласында өткен Жалпы қазақ жастарының
құрылтайына қатысып, оның орталық атқару комитетінің мүшесі болып
сайланады. Әуезов жазушы Аймауытовпен бірлесіп Семейде Абай ғылыми-
көпшілік журналын шығаруға қатысады. 1919 жылы семинарияны бітіріп,
қоғамдық-саяси жұмысқа араласады. 1919 жылы желтоқсанның төртінде Семейде
большевиктер билігі орнап, Әуезов Семей губревкомының жанынан ашылған қазақ
бөлімінің меңгерушісі және Қазақ тілі газетінің ресми шығарушысы болып
тағайындалады. 1921 жылы қараша айында Қазақ АКСР-і Орталық атқару
комитетінің (ОАК) төралқа мүшелігіне сайланып, онда кадр мәселесімен
айналысады. Сол жылы Қорғансыздың күні әңгімесі Қызыл Қазақстан
журналының №3 – 4 сандарында жарияланды. 1922 жылы күзде Ташкенттегі Орта
Азия университетіне тыңдаушы болып оқуға түседі әрі Шолпан және Сана
журналдарына жұмысқа орналасады. Осы басылымдарда Қыр суреттері, Қыр
әңгімелері, Үйлену, Оқыған азамат, Кім кінәлі, Заман еркесі
(Сөніп-жану) әңгімелері жарияланады. 1923 жылы маусым айында Ленинград
(қазіргі Санкт-Петербург) мемлекеттік университетінің қоғамдық ғылымдар
факультетінің тіл-әдебиет бөліміне оқуға ауысады. 1924 – 1925 жылы
Семейдегі мұғалімдер техникумына оқытушылыққа қалдырылды. Сонда жүріп Таң
журналын шығарады. Онда Кінәмшіл бойжеткен, Қаралы сұлу, Ескілік
көлеңкесінде, Жуандық әңгімелері жарияланды. 1925 жылы Ленинградқа
қайтып барып, оқуын жалғастырады. 1926 жылы жаз айында Семейге арнайы
ғылыми экспедиция ұйымдастырып, оның материалдары негізінде жазылған
Әдебиет тарихы монографиясы 1927 жылы кітап болып шығады. 1927 жылы жазда
Жетісу өңіріне сапармен келіп, Ілияс Жансүгіровпен бірге болашақ
шығармаларына материал жинайды. Ленинградқа қайтып оралысымен, осы
материалдар негізінде Қараш-Қараш оқиғасы повесін, Қилы заман романын,
Хан Кене пьесасын жазады. 1928 жылы Орта Азия мемлекеттік университетінің
аспирантурасына қабылданды әрі Қазақ ағарту институтында сабақ берді.
Алаш қозғалысының көсемдерімен бірге 1930 жылы 16 қыркүйекте
тұтқындалып, 1932 жылы сәуір айында үш жылға шартты түрде бас бостандығынан
айырылды. Дегенмен маусым айында түрмеден босатылып, Қазақ педагогика
институтының (ҚазПИ-дің) аға оқытушысы болып қызмет істейді. Осы жылдары
театр, драматургия, мәдениет пен өнер, әдебиет, фольклор тарихы, орыс
әдебиетінің классиктері туралы мақалалары үзбей жарияланып тұрады. Әуезов
сценарийі бойынша Райхан көркем фильмі (1940) түсіріледі. 1936 жылы
Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігіне қатысады. Осы
жылдары Абай романын жазуға кірісіп, оны 1941 жылы бітіреді. Абай
романының жарық көруі (1942) Қазақстанның мәдени өміріндегі ерекше оқиға
болды. 1943 жылы Абай романын талқылау үлкен науқанға айналады. 1946 жылы
романның екінші кітабын жазып бітіріп, ол 1947 жылы жарық көреді. 1950 жылы
роман-эпопеяның Ақын аға аталатын үшінші кітабы жарық көреді. 1943 жылдың
қыркүйегінен бастап Қазақтың мемлекеттік университетінің (ҚазМУ-дің) қазақ
әдебиеті кафедрасына профессор болып орналасып, өмірінің соңына дейін сонда
дәріс оқыды. 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында Сын сағатта (1941), Намыс
гвардиясы (жазушы Әлжаппар Әбішевпен бірігіп, 1942), Қынаптан қылыш
(1945) пьесалары мен Абай операсының либреттосын (1944), Абай әндері
фильмінің сценарийін (1945) жазады. 1946 жылы Қазақстан Ғылым академиясы
құрылғанда, оның толық мүшесі (академик, №1 куәлік) болып сайланады,
филология ғылымдарының докторы, профессор атағы берілді.
1951—1954 жылдары Әуезов саяси-идеологиялық тұрғыдан тағы да қыспаққа
алынып, 1953 жылы сәуір айында Мәскеуге жасырын аттанып кетуге мәжбүр
болады. Мәскеу мемлекеттік университетінде профессор болып орналасып, КСРО
халықтары әдебиетінің тарихы деген арнайы курс бойынша дәріс берді. 1954
жылы Алматыға қайтып оралып, Абай жолы роман-эпопеясын түпкілікті
аяқтады.
1955 жылы шет елге сапарға шығып,Герман демократиялық республикасы
(ГДР) жазушыларының Берлинде өткен съезіне құрметті қонақ ретінде қатысты.
Үндістанға 40 күндік сапармен барып қайтады. 1956 жылы КСРО мәдениет
қайраткерлері өкілдерінің қатарында Чехословакияда болды. Жазушының 60
жасқа толу мерейтойы Алматыда, Мәскеуде салтанатпен атап өтіледі. Атом және
сутек бомбасын сынауға қарсы халықаралық қозғалыстың Жапонияда өткен 3-
конференциясына қатысады. 1958 жылы Ташкентте өткен Азия және Африка елдері
жазушыларының 1-конференциясын ұйымдастырушылардың бірі болды. 1960 жылы
АҚШ-қа барып қайтып, 1961 жылы Үндістанға екінші рет сапар шегеді.
1955—1957 жылы алты томдық таңдамалы шығармалары басылып шығады.
Әуезовтің мұраcының аса қомақты бөлігі – оның ғылыми зерттеулері. Ол
қазақ ауыз әдебиетін жинақтап, жүйелеп, қазақ әдебиеті тарихы, Абайдың
өмірі мен шығармашылығы, әдебиеттану мен фольклордың теориялық-проблемалық
мәселелері жөнінде іргелі еңбектер жазды. Қоғам және мемлекет қайраткері
ретінде Әуезов жиырмадан астам шет елдерде болып, адамзат қоғамының дамуы,
рухани ынтымақтастық үшін өз көзқарасын білдірді. Әлем халықтары оның Абай
жолы роман-эпопеясын айрықша құбылыс ретінде таныды. 1961 жылдың жиырма
жетінші маусымында Мәскеу қаласындағы ауруханада қайтыс болды; Алматы
қаласында жерленген. Сол жылы Қазақстан Ғылым академиясының Әдебиет және
өнер институтына оның есімі берілді, одан кейін жазушы тұрған үйде мұражай-
үйі (1963) ашылып, ескерткіштер орнатылды. Қазақ академиялық драма театры,
Алматы, Астана, Семей және басқа қалалар мен облыстардағы аудан, ауыл,
көше, мектептер Әуезов есімімен аталады. Мұхтар Әуезовтің туғанына 100 жыл
толуы ЮНЕСКО-ның шешімімен, дүниежүзілік деңгейде (1997) аталып өтті [2].
Туған жері — бұрынғы Семей уезінің Шыңғыс болысы (қазіргі Шығыс
Қазақстан облысының Абай ауданы). Әкесі Омархан мен атасы Әуез сауатты
кісілер болған. Мұхтар атасының қолында өскен. Атасы Әуез бен әжесі
Дінасылдың тәрбиесінде болған бала Мұхтардың алғаш сауатын ашушы да атасы.
Соның арқасында ол алты жасынан Абайдың өлеңдерін ауылдастарына жатқа оқып
беретіндей дәрежеге жетеді. 1908 жылы хазірет медресесінде оқып, одан орыс
мектебінің дайындық курсына ауысады. 1910 жылы бес кластық орыс училищесіне
түседі. Осы жерде оқып жүріп Дауыл атты алғашқы шығармасын жазады. 1915
жылы Семей қалалық мұғалімдер семинариясына қабылданады. Оқып жүргенде
Шәкәрім Құдайбердіұлының Жолсыз жаза дастаны негізінде Еңлік-Кебек
пьесасын жазып, оны 1917 жылы маусым айында Ойқұдық деген жерде тіркестіріп
тіккен киіз үй сахнасына шығарады.
1918 жылы М.Әуез Семей қаласының өкілі ретінде Омбы қаласында өткен
жалпы қазақ жастарының құрылтайына қатысып, оның орталық атқару комитетінің
мүшесі болып сайланады. Құрылтайда Алаш¬орда үкіметі мен Алаш
қозғалысының бағытын ұстанған Жас азамат атты Бүкілқазақстандық жастар
ұйымы құрылады. Ұйымның белсенді мүшесі бола жүріп, Абай ғылыми-көпшілік
журналын шығаруға (Ж. Аймауытовпен бірге) атсалысады.
1919 жылы — Семей губревкомының жанынан ашылған қазақ бөлімінің
қызметкері, 1920жылдың ақпанынан бөлім меңгерушісі. Қазақ тілі газетінің
ресми шығарушысы болып тағайындалады.
1921 жылы Семей облревкомының төралқа мүшесі, атқару комитетінің
төрағасы қызметін атқарады. 1921 жылғы қараша айында Қазақ АКСР-і ОАК-нің
төралқа мүшелігіне сайланып, онда саяси хатшы міндетін атқарып, кадр
мәселесімен айналысады. Мұхаңның Еңбекші қазақ газетіне басшылық жасайтын
тұсы да осы кезеңмен дәлме-дәл келеді.
Бір қыс Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетінде, төрт жыл
Ленинград университетінде оқып, филология факультетін бітіреді. Сол жылы
Орта Азия университетінің Шығыс факультетінің жанындағы аспирантурада
оқиды.
Ұлттық теңсіздік пен сауатсыздықты, аштықты жою жөніндегі ашық пікірі
мен шығармалары үшін ұлтшыл, алашордашыл атанып, саяси сахнадан шеттету
басталған тұста Мұхаң бірыңғай шығармашылық жұмыспен айналысуға көшеді.
Ғылыми жұмыстарды да қолға алады.
1930 жылы идеялық көзқарасы үшін тұтқынға алынады. Тергеу ұзаққа
созылып, 1932 жылғы сәуір айында үш жылға шартты түрде бас бостандығынан
айыру туралы үкім шығарылады. Осы жылғы 10 маусым күнгі [[Социалистік
Қазақстан]] және Казахстанская правда газеттерінде М. Әуезовтің Ашық
хаты жарияланады. Онда Мұхаң өзінің қазақ әдебиетінің тарихы және Абай
туралы зерттеулерінен, Қарагөз, Еңлік-Кебек, Хан Кене, Қилы заман
сияқты шығармаларынан бас тартатынын мәлімдеуге мәжбүр болды. Сонан кейін
ғана ол түрмеден босатылып, оқытушылық жұмыспен айналысуға рұқсат алды.
Ол 1961 жылы 27 маусымда Мәскеу қаласындағы Кремль ауруханасында
операция кезінде қайтыс болды. 1961 жылы қайтыс болғаннан кейін Республика
Үкіметі қаулы қабылдап, ұлы жазушының есімін мәңгі есте қалдыру мақсатымен
Ғылым академиясының Әдебиет және өнер институты мен Қазақтың мемлекеттік
академиялық драма театрыҚазақтың мемлекеттік академиялық драма театрына
Мұхтар Әуезовтың аты беріледі, әдеби мемориалдық мұражайы ашылып, бірқатар
мектеп, көше және Алматының бір ауданы М.Әуезов атымен аталды [3].
Абай жолы – Мұхтар Әуезовтың әлемге әйгілі роман-эпопеясы. Абай
жолы – қазақтың көркем прозасын классикалық деңгейіне көтеріп, әлем
әдебиетіне көркемдік қуат әкелген үздік туынды. Әуезов өзінің роман-
эпопеясында қазақ халқын, оның ұлттық дәстүрін барлық қырынан
энциклопедиялық деңгейде жан-жақты ашып көрсетті. Әуезовтың Абай жолыроман-
эпопеясы әлемдік деңгейде: ХХ ғасырдағы ең үздік шығармалардың бірі (Луи
Арагон) деген жоғары баға алды. Сондай-ақ бұл роман-эпопея қазақ халқын,
қала берді бүкіл түркі әлемін дүние жүзіне танытқан ұлы шығарма ретінде де
танылды. Әуезов алғашқыда екі кітаптан тұратын Абай (1942, 1947), онан
кейін мұның жалғасы болып табылатын Абай жолы (бұл да екі кітаптан
тұратын; 1952, 1956) романын жазды. Осы төрт томнан тұратын Абай жолында
қазақ қоғамының алуан түрлі топтары кең қамтылып, сан қырлы тұтас галерея
жасалды. Онда қазақ халқының этнографиялық, діни, жалпы мәдени-танымдық
дәстүрлері: жаз жайлауға көшу, құдалыққа бару мен той жасау, кісі өлімі мен
аза тұту, ас беру, жұт, болыс сайлауы, дауға билік айту, аң аулау мен
табиғат көріністері, т.б. бәрі бар. Роман-эпопеяның танымдық мәнімен бірге
ұлттық әдебиет пен мәдениетті, ана тілін өркендетудегі рөлі зор болды.
Алғашқы екі кітаптан тұратын Абай романы үшін жазушыға КСРО Мемлекеттік
сыйлығы (1949) беріліп, төрт томдық Абай жолы роман-эпопеясы жарық
көргеннен кейін ол Лениндік сыйлықтың лауреаты (1959) атанды. Эпопея дүние
жүзі халықтарының бір жүз он алты тіліне аударылған. Ол екі жүз томдық
Әлем әдебиеті кітапханасы топтамасында екі том болып басылды.
Жазушының драматургия саласындағы еңбектері
Әуезов драматургия саласыңда көп еңбек еткен. Мұның бірнеше себептері
бар. Халық әдебиетінде, фольклорда түр жағынан драматургияға жақын нұсқалар
көп. Батырлар жырында толғаулар мол. Салт өлеңдері, беташар, сыңсу, жар-
жар, жоқтау түрі мазмұны жағынан драмалық шығармалармен ағайындас.
20 ғасырға дейін қазақтың халық әдебиетінде драматургияға өзек болатын
мол қазына жиналды. Осы байлықты игерген қаламгер - Әуезов Ол халық
әдебиетінен нәр алды. Әрине қазақтың көшпелі өмірі, қаланың болмауы
драматургияның дамуына кедергі жасады. Қазақ тұрмысындағы сауық түрлері,
қыз ұзату салтанаты, алтыбақан ойындары тұңғыш драмаға енгізілді. Әуезов
көп ұлтты театрда істеген. Осы тәжірибе оған сахна сырын жете үйретті.
Әуезов қаламынан 30-дан аса драмалық шығарма туды. Жеке пьесалардың
варианттарын қоссақ, 50-ден асады. Әуезов драматургиясында жанрлық
формалардың бәрін қамтыған. Онда трагедия да, комедия да, драма да бар.
Әуезов кейбір шығармаларын бірігіп жазған. Олар: Л. Соболев (Абай), С.
Мұқанов (Ақан - Зайра), Ғ. Мүсірепов (Қынаптан қылыш), Ә. Тәжібаев (Ақ
қайың), Ә. Әбішев (Намыс гвардиясы), Октябрь үшін (1933) пьесасының
материалдары - Жетісү қазақтарының революцияға келуі. Кейіпкерлері - Д.
Фурманов, Ж. Бәрібаев. Кітаптың мұқабасында Мұны жазуға Қ.Байсейітов,
Бековтар қатысты деген сөздер бар. Әуезовті әдебиетке Еңлік - Кебек алып
келді. Шығарма өзегі - эпостық материал. Әлемдік әдебиеттегі мұндай
тәжірибе енімді дәстурлердің бірі. Әуезовтің Еңлік - Кебегі 1922 жылы
Орынборда басылды. Кейіпкерлері сахна тілімен сөйлейді. Автор өзінен
бұрынғы мотивтерден алыс кетпеген. Билер сахнасы - көркемдік тамаша табыс.
Кемшілік, олқылықтарды ескеріп, Әуезов пьесаны 1943 жылы қайта жазды.
Бірнеше көрініс қысқарды. Аса терең, мәнді шығарманың бірі - Түнгі сарын.
Бұл - қазақ драматургиясында реализмнің орныққанын көрсеткөн туынды. Мұнда
көркемдік шешім ақындық идеалмен тығыз байланысты. Таптық тартыс шығармада
жай схема түрінде емес, адам тағдырлары арқылы бейнеленеді. Т. с. - қазақ
драматургиясында жағымды кейіпкерлер проблемасын шешкен туынды. Октябрь
үшін, Тартыспьесаларында Әуезов реалистік драма жасаудың түрлі-түрлі
құралдарын пайдаланған [4].
1934 жылы сахнаға шыққан Хан Кенетрагедиясы Әуезовтің азаттық идеясын
терең бейнелеген, аса көркем тарихи пьесасы. Мұнда Хан Кененің, Наурызбай
батырдың, қазақ, қырғыз билерінің реалистік бейнелері жасалып, тарихи
шындық пен көркем шындық табиғи бірлік тапқан. Қарагөз 1926 жылы бірінші
сыйлық алды. 30-жылдардағы белгілі әдебиет сыншысы Ғ.Тоғжанов трагедияда
ескі көшпелі өмірді мадақтау бар дейді. Ж.Орманбаевтың да бір мақаласында
осындай пікірі айтылғанды. Әуезов бұл пьесаға кейін кайта оралып, жаңа
нұсқа жасады. 30- жылдары Әуезов реализмді меңгеруде көп еңбек етті.
Әсіресе драматургияда көптеген ізденістерге барды. 1918 жылы Әуезов тұңғыш
рет Абай жайлы мақала жазып, Абай заманы туралы білген, естігендерін
қағазға түсірген. Л. Соболевпен бірлесіп жазған Абай пьесасы кейінгі
эпопея тақырыбының барлауы еді. Онда Абай өмірінің соңғы кезеңдері
қамтылған. 30-жылдардың аяғында Әуезов білімі жөнінен, рухани толысуы
жағынан шыңға көтерілді. Ол Абай тақырыбына осындай шақта келеді.
Автор Абайға лайық сөз өрнектерін тапқан. Бұл трагедия қоғамдық мені
бар күрделі жағдайларды көрсетеді. Шығармада тартыс, әрекет бірлігі мықты.
Пьесада қақтығыс көп. Осы пьесаның негізінде кейін опера либреттосы,
киносценарий жазылды. Трагедияны тұңғыш сахнаға қойған - Асқар Тоқпанов.
Абай рөлін Қ.Қуанышбаөв ойнады. Драма формасын Әуезов көп байытты. Әуезов
фантастикапық пьеса да жазған. Ол - Дос - Бедел дос.Пьесада бір адам әр
түрлі формацияда өмір сүрсе қандай болар еді деген сұрауға жауап іздейді.
Әуезов драматургиясында қазақ халқы өмірінің сан алуан қырлары үлкен
шеберлікпен көрсетілген. Өмірдің терең қабаттарын қопарып, типтік
жағдайлардағы характерлерді дәл тауып, олардың өзара қақтығысынан туған
үлкен тартыстарды көрсету - Әуезов пьесаларының басты ерекшеліктерінің
бірі. Шығармаларға құбылыстың сырт көрінісі, яки адамдар арасындағы ұсақ
интригалар емес, әлеуметтік конфликтілер негізгі арна болады. Әуезов -
қазақ драматургиясының жаңашылы. Ол дүниежүзілік драматургияның асыл
үлгілерін оқып, аудару арқылы шеберлік мектебінен өтті. Мұның үстіне Әуезов
пьесаның еуропалық үлгісіне соны ұлгтық бояу, нақыш қосты. Қазақтың ежелгі
өдебиетіндегі драматургияға жақын үлгілерді (айтыс, беташар, жар-жар, ше-
шендік дауы) жаңашылдықпен пайдалана білді. [5]
Әуезов трагедияларында сан алуан образдар галереясы бар. Олар өздеріне
ғана төн, айрықша сөздік сипаттамаларымөн көйіптелген. Әуезов - қазақ әдөби
тілін дамытуға орасан мол үлес қосқан, реформа- тор суреткер. Әуезов қазақ
тілінің негізгі сөздік қорын жеріне жеткізе пайдаланады. Мақал-мәтәлдерді,
айқышты сөздерді, фразаларды бағды күйіндө ала салмай, оларды өз мақсатына
орай жаңғыртып,жайнатып, қайтадан құйып шығарды. Әуезов пьесалары - қазақ
едебиетінің алтын жамбадай қымбат, асыл шығармалары, біздің ұлттық
мақтанышымыз. [6]
1.2 Мұхтар Әуезов шығармаларындағы ұлттық тәрбие мәселесі
Егемен ел жағдайында ұлы жазушы мұрасына деген ілтипатымыз да осындай
бір ұмтылыстың көрінісі болмақ. Ғасырлар бойы көшпелі тіршілікті бастан
кешіріп, XIX ғасырдың бел ортасында жол айрығына келген қазақ өмірінің
барлық әні мен нәрін, сыны мен сырын, соры мен бағын теңдессіз тарихи тұлға
Абай тағдыры арқылы әрі көркем, әрі түпсіз ой көзімен ашып берген суреткер
туралы талай-талай ізденістер жалғаса бермек. Олай болатыны Мұхтар Әуезов
шығармашылығы ғасырлық өлшемдердің аясына әлдеқашан именбей-ақ енген.
Мысал ретінде Абай жолы романына сәл көңіл аударалық. Романда талай
тақырыптағы тартыстар бар: ру басыларының тартысы, жастардың бас еркіндігі,
ел билеу, ана мен бала, жатақтар өмірі, халықтық дәстүр, салт-сана, т.б.
тақырыптар. Осы аталған тақырыптарға ортақ бірнеше проблемалар болуы
мүмкін. Мәселен, адамгершілік, ізгілік, имандылық проблемасы бірнеше
тақырыптарды қамтиды.
Дүниежүзілік классика қорына еніп, ұлы ақын, ойшыл Абайдың өлмес
бейнесін талант қуатымен ашып берген бұл Абай жолы роман-эпопеясы жазушы
шығармашылығының ел таныған асқар шыңы болып табылады. Қазақ халқының
қоғамдық-саяси, адамгершілік және эстетикалық өмірінің энциклопедиясы деп
әділетті түрде бағаланған бұл роман–эпопеяда өзінің кемеңгерлік тұлғасына
халқының дана қасиеттерін, данышпандық ойларын сіңіріп қана қоймай, алдыңғы
қатарлы Батыс Европа елдері ықпалымен ұлттық мінезде қалыптасқан үздік
атаулының бәрін жинақтаған ұлы ойшыл ақынның заңғар келбеті бар құдіретімен
асқақтай түсті. Халық өміріне терең бойлаған ұлы эпопея халқымыздың тұрмыс-
салтын, тіршілігін, әр түрлі әдет-ғұрыптарын суреттеу ерекшеліктерімен
қазір де таң қалдырады.
Үлкен суреткер Мұхтар Әуезовтің данышпандық туындысы — Абай жолы
эпопеясынан осындай жалпылық пен жалқылық белгілердің, ұлттық өрістер жалпы
адамдық мол айдынға ұласып жататын кең тыныстылықтың айқын мысалдарын
көреміз. Сонымен бірге олардың ешқайсысы да кейіпкер мінезіне сырттан
тағылған моншақ немесе сәндік әшекей секілді көрінбей, оның ішкі
табиғатымен табысқан тұтастық танытады. Мұны да біз ең алдымен эпопеяның
басты тұлғасы Абай бейнесінен, оның өрісті өмірінің әрбір кезеңінен
сезінеміз [7].
Екінші кітаптың басында Құнанбай Мекеге жүрмек болып жатқанда,оның
алдынан Дәркембай шығып, Дәрменнің жоғын жоқтап, мойныңдағы қарызыңды өтеп
кет деп келеді. Құнанбай Дәркембайға қаһар төге, ақырып сөйлейді. Абай
әділдік іздеген жоқшы қартқа бұрылып:
— Дәркембай! Айтпасыңа болмаған шығар. Орайлы арызың болған соң, қысылшаң
жерде айтсаң да, айыптай алмаймын. Мен қарыздармын әкем үшін...— дейді.
Сосын арызшы ақсақалды сүйемелдеп тұрғызып, қасындағы балаға қалтасынан
ақша суырып береді. Абай бұл жерде, ең алдымен әкесінің абыройын ойлап,
жұрт алдында беделінің төгілмеуін ойлап тұр. Сырт қарағанда бұл тұста
өзгеше ештеңе танылмайтын сияқты. Ал бірақ қыр елінде әке намысын ойлаған
ақылды балаларда кездесе беретін осы мінезде қаншама қазақтық, қаншама
ұлттық бояу жатыр.
Абай ел ардақтысы атанса, бұл оның әкесі Құнанбайдың ірі феодал, азулы
шонжар болғандығынан емес. Бұл — оның балдырған дәуірінен бастап Зере
әжесінен, сахараның шаң жұқпас ақын-импровизаторларынан алуан түрлі аңыз-
ертегі, өлең-жыр естіп, бойына сіңіріп, ойына тоқып, солардың аясында
тербеліп өскендігінен.
Роман-эпопеядағы әйелдер бейнесінде ерекшеленіп, шоқ жұлдызындай
дараланып тұратын бейне — Зере әже бейнесіне тоқталсам деймін. Шығарма
бойында Зере бейнесімен санасатын, салыстыратын бейне жоқ. Тек асыл әже
орнын басар өкшелеп келе жатқан ардақты ана Ұлжан ғанадай.
Халық жадындағы түрлі ертегілермен, өлеңдермен немересін сусындатып
өсірген әжесі Абайдың ұлы ақын болып өсуіне мол үлес қосқан. Шығармада Зере
бейнесі ара-тұра кездескенмен, шырмаулы дүниенің шешімінде кездесіп жатады.
Абайдың әкесімен Қарқаралыға аттанар тұсында тысқа шығып шығарып салған
әже өз баласына:
— Әруақ қолдасын, жолың болсын, Абайжаным! — деп маңдайынан иіскеп тілек
айтады. Бұл жерде ананың балаға деген сүйіспеншілігі мен мейірімділігі
көрінеді.
Осы тұста Ұлжан жайлы да айта кетуді жөн көрдім.Ұлжан Абайды шақырып алып,
аттандырады да кеңесін айтады:
— Балам, үлкендер бірде тату, бірде араз бола беретін. Күндестің күлі—
күндес дегенді сен білмей-ақ қой. Бөжекеңді көрген жерде сәлемеңді түзу
бер... Әкең дұшпан десе, сен әділ бол! Жамандыққа кім табылмайды дейсің,
жан ашырдан айрылма — деп, ақылын береді. Міне, бұл адамгершілік пен
ақылдылықтың белгісі.
Ұлжандай анасын сүйіп өскен Абай айналасындағы қыздар да сүйкімді.
Мәселен, Тоғжанның жүріс-тұрысының өзінен тәрбиеліліктің нышаны танылады:
Тоғжан есікке қарай қозғалғанда, Абай қадалып, телміре қарап қалып,
бешпентін шеше беріп еді... Дәл шығар жерде ғана, есік ашқан келіншекті
ілгері шығарып жіберіп еді, өзі бір түрлі сұлу қозғалыспен сырт айнала
беріп, төрге таман ақырғы рет бетін беріп, үй ішінен сыртымен шықты. Қыз
қозғалысында әсемдікпен қатар тәрбиелілік, көрегендік байқалады. Мұхтар
Әуезов әйел бейнесін суреттеуде тек оның сұлулығын ғана емес, өзге халық
әйелдерінен табыла бермейтін мінезді, тартымдылықты айғақтай түседі.
Жиырмасыншы жылдардың бас кезінде жазылған әңгімелерінде жазушы қазақ
даласына өзгеше көзқараспен қарайды. Дәріптемейді, мадақтамайды. Ғасырлар
бойы көшпенді халық осы даланың мейірімсіз мінезінен жапа шекті. Әлі
келгенше төтеп берді. Өзгерістері жоққа жақын ескі ауылдық әдет-ғұрпы
оқыған жасқа ұнамады.
Қорғансыздың күні (1922), Кім кінәлі? (1923), Ескілік
көлеңкесінде (1925) т.б. әңгімелерінде ол Абай жолы роман-эпопеясына
апаратын жолды барлағандай көрінеді. Әсіресе, Қорғансыздың күні тынысы
кең әңгіме. Онда адам бақытына, еркіне тұсау болатын ескі ауылдың сіреспе,
артта қалған әдет-ғұрыптары әшкереленеді. Әңгімеде бес кейіпкер бар — ол
болыс Ақан, оның жандайшабы Қалтай сол қатыгездіктен жаралғандай, ал
сексендегі кемпір, оның соқыр келіні және немересі Ғазиза сол айуандарға
ар- инабаттылық жағынан қарсы тұр. Жесір әйелдер мен қыздың күші бұлшық
еттерінде емес, олардың күші рухани тазалығында. Мәселен, Ғазиза әжесінің
портретіне үңілейік:
Дауылдың қара бұлтындай болып, әдейі басына арналып келе жатқан қайғы-
қасіретті көріп, соның алдынан айласыз-әлсіз күйде өзінің отырғанын біліп
тұрса да, кемпір жүзінде үлкен сабыр бар, күйіп-пысып жасығандықтан белгі
жоқ. Сынбаған ажар, қажымаған қайрат, салқын ерлік. Автор сүйікті
кейіпкерлерін сипаттағанда олардың ажар-көркін сүйсіне суреттейді. Ғазиза
қаратастың шеңгеліне түсті. Ары қорланған қыз басын ажалға байлайды.
Өмірден өлімді артық санағандықтан емес. Малым жанымның садағасы, жаным
арымның садағасы деген ежелгі қазақ халқының мінезін қанына
сіңіргендіктен. Балалық жүзінде Менде жазық жоқ, мен тазамын — деген ашық
тазалықтың белгісі, қайғы-қасіреттен сейілген жас баланың ажары бар — деп
аяқталады әңгіме [8].
Мұхтар Әуезов әңгімелерінен біз қазақ елінің сол кездегі хал-жағдайын
айнадағыдай көреміз. Ол айнадан алдымен қазақ әйелінің жабырқау жүзін
көреміз. Кім кінәлі? деген әңгіменің бас кейіпкері Ғазиза деген бойжеткен
қыз. Ол атастырған күйеуіне тигісі келмейді. Өйткені Ісләм деген жігітке
ғашық. Ата-бабаларының дәстүрін бұзғаны үшін Ысмайыл ақсақал қызы мен әйелі
Қалиманға қатты ашулы. Бірақ көшпенді жұртта әйелдің орны бөлегірек. Қыздың
өз тағдырын өз қолына алғысы келетіні көшпенді елдің ерекшеліктеріне
байланысты еді.
— Өсіргенің, асырағаның адыра қалсын! Балаға жақсылық үйрететін ақыл бар
ма сенде? Сенің ақылың емес пе осыған жеткізіп отырған? Сенен басқа өзің
теңдес кісіде кімнің қызы бүйтіп бұзылып, ел-жұртқа жаманаты шығып еді? Осы
елде сенен ақымақ шеше, сенің қызыңнан антұрған қыз көрдің бе?... — деп
зекіген шалына Қалиман жауабы даяр.
— Бишара-ау, — дейді ол, — өз балаңды өзің қорлап не болды. Дұшпан
айтпайтын сөзді өзің айттың ғой. Менің Ғазизамдай кімнің қызы бар екен осы
атырапта? Кінәсі — қатыны өлген кәрі күйеуге бармаймын дейтіні ме? Ол үшін
балам жазықты емес....
Бұл диалог қазақ тұрмысында ана рөлі әу бастан асыл болғандығына дәлел.
Шығыстағы өзге әйелдерден өздерін еркінірек ұстайды. Сондықтан күйеуімен
тең сөйлесіп, пікірін айтуға жасқанбайды.
Оқыған азамат (1923), Кінәмшіл бойжеткен (1925), Сөніп жану
(1923) деп аталған әңгімелер тақырыбы қазақтың болашағынан дәметкен
ізденістерге толы.
Жазушы қалаға келіп мәдениетке үйрене бастаған қазақ жастарының
тұрмысына енген өзгерістерді, сонымен қатар жастар тәрбиесі, құлықтылық, ар-
инабаттылық проблемларды алға тартады.
Оқыған азамат әңгімесінде Мейірхан деген жігіт қалада тұратын жолдасы
Мақсұттың үйіне жедел шақырумен келді. Жолдасы қатты ауру үстінде жатыр
екен... Күндер өтті. Мейірхан бұл үйге Мақсұт өлген соң көп соқпады.
Бұрынғы жолдастарынан осы күнде бұл үйге келетіндер — Жұмағұл мен Ақай.
Жұмағұлдың көздегені жас қаралы әйелді жұбатқан болып, оның көңілін өзіне
бұрғызу. Бұл Жұмағұлға онша қиындықпен түспейді. Өйткені әйелдің сырты
қаралы болса, ішінде қаралы көңіл таусылған сияқты. Көп кешікпей Жұмағұл
мен Қадиша жолдастарын үйлену тойларына шақырады. Сөйтіп жүргенде, Жұмағұл
келіншегемен ауылға келеді. Бала мен әке, келін мен ене бір-бірін таниды...
Бұларды соншалық тез жақындастырып жіберген себеп — дүниеқоңыздық деген
дерт еді. Сараңдыққа, қанағатсыздыққа келгенде жас келін кәрі енесінен
асып түседі... Мінез бірлігі жас-кәрі, оқыған-оқымаған деген
айырмашылыққа қарамай-ақ, бұл адамдардың басын қосып, бірін-біріне
үйлестіреді. Осылай Мұхтар Әуезов кейіпкерлерінің шынайы келбетін ашып
береді. Тойымсыздық, ар-ұяттан бездіреді. Олар қаладағы Мақсұттың жалғыз
қалған шешесінің үйі мен мүлігіне ауыз салады.
Бұл сұмдыққа шыдамаған сорлы кемпір бойы сіресіп, көзі жұмылып, жақтары
тістеліп үзіліп кетеді. Жұмағұл мен Қадишаның мұраты орнына келеді.
Мұхтар Әуезов Оқыған азамат деп әңгімесінің атын тырнақшаның ішіне
алған. Жазушы әңгімесінде білім негізінде адамгершілік, ар-инабаттылық
болмаса, елге пайдасы шамалы дегісі келеді.
Жазушының бұл уақытта жазылған шығармаларынан Көксерек (1929)
хикаясын ерекше атаған жөн. Бұл ұзақ әңгіменің тақырыбы басқа әңгімелерінен
оқшау көрінеді.
Онда қолда өскен, асыранды Көксерек атты бөлтіріктің тарихы жайында
айтылады. Көксерек әңгімесінде еркіндік және ұлттық сана–сезім ролін
алған қасқыр күшігі бір жасына келгенде ит және адамзат атаулыны да
қызғандырып қайран қалдырады. Бөлтірік өсе келе қасқырдың табиғаты жеңіп,
күндердің күнінде тағы да тектестерінің үйіріне қосылып кетеді. Енді өзі
өсірген ауылға маза бермей, малға тиседі. Бұл жерде Көксеректің жыртқыштық
мінезі қатал беріледі: Ін ішінен жат иіс сезіп, Көксерек басы мен кеудесін
сұғып ырр етіп кішкене күшікті тістеп суырып шықты. Бұны істегенде ақ
қасқыр арсылдап тап берген еді, Көксерек сонда да тоқтамай көк күшікті
жерге жұлқып–жұлқып соғып, қабырғаларын кірт–кірт сындырып өлтіріп
тастады. Өз күшігін аямаған Көксеректен адамға қайырым қайдан болсын.
Ақыры Көксерек өзін асырап өсірген Құрмашты ат үстінен жұлып ап, өлтіріп
кетеді. Мұнда Әуезов қасқырдың сүлдесінен мейірімсіз қарақшының мінезін
танытады.
Әуезов және қазақ халқы — айыруға көнбейтін, ажырағысыз ұғымдар. Осы
заманғы қазақ тарихының жарты ғасыры көркем сөз кемеңгерінің көз алдында
өтті. Ол өз мойнына ескі көшпелі әлемнің күйреуі алдындағы халық болмысының
дәуірін тану мен зерделеу, біз кімбіз, жаңа өмірге қалай келдік, оған не
ала келдік деген сауалдарды ой таразысынан өткізу сияқты ұланғайыр
жауапкершілік жүктеді. Сондықтан да бүгінгі қазақ жастарының ұлы
қаламгердің шығармаларынан алатын тағылымы аз емес.
Мұхтар Әуезов дүниежүзі әдебиетіне үлкен үлес қосқан, барлық халықтарға
ортақ классик. Әрине, Мұхтардай ұлы тұлғаны бағалауға қандай эпитет,
сипаттаманы алсақ та, жеткіліксіз.Оның халық даналығынан нәр алған, өмір
өзенінің тұнығынан суарылған тағылымы мол, тартымды шығармалары қайталап
оқыған сайын рухани дүниемізді байытып, баға жетпес жан азығы бола бермек.
Қазіргі кезеңде біз өз халқына өлмес туындыларын тарту еткен жазушымыздың
есімін мақтанышпен айтамыз. Осындай рухани қазынасы бар, барлық адамзатқа
дос ниетпен қарайтын қазақ халқын тамаша болашақ күтіп тұр деп айтқым
келеді. Мұхтар Әуезов есімі қазақ әдебиетімен мәңгі бірге жасамақ.
1.3 Мұхтар Әуезов шығармаларындағы тарихи және көркем шындық мәселесі
Біз бір қоғамдық формациядан екінші қоғамдық формацияға өткеннің өзіне
есеңгіреп қалдық. Өндіргіш күштердің, техникалық құралдардың ыңғай бір
бағытқа, меншік формасына өзгерген уақытына тап келгенде алмағайып күн
кешіп, әлі есімізді жия алмай келеміз. Сондағы дәтке қуат етеріміз –
Тәуелсіздік. Ал Әуезов, өзі айтқандай, үш бірдей қоғамдық формацияны
басынан кешірді және әр қоғамға қатысты уайымы, қуанышы, қасіреті, ойы,
үміті, түңілуі оның өмірлік танымының қалыптасуымен бірдей дамып отырды.
Әуезов феодализмнің ең шегіне жеткен, өзінің барлық мүмкіндігін пайдаланып
болған және ендігі көшпелі қауым қандай бағытта өмір сүретінін анықтайтын,
ұлттық демократиялық мемлекет құруда жаппай Алаш идеясымен қаруланған тұста
өзінің өмір жолын бастады. Бала күнінде феодализмнен сусындаса, жастық шағы
буржуазиялық ұлттық тәуелсіздік идеясы жолында өрілді [9]. Іле сол қоғам
асты-үстіне төңкеріліп, жаңа социалистік құрылымға көшті. Әуезовтің
шығармаларындағы басты көркем дерек – осы қоғамдардың ауысуы және сол қоғам
туралы жазылған көркем шығармаларының ырғағы мен сарыны. Осы қоғамдық
әуеннің өзі, тіпті, ешқандай дерексіз деген күннің өзінде оның
шығармаларында басты көркем дерек ретінде бейнеленді. Яғни, мұның өзі ең
басты көркем дерек. Ал егерде біз көркем деректі өмірлік шындық, күнделікті
оқиға деп қабылдасақ, онда біз көркем шындықты менсінбеген боламыз.
Феодалдық, буржуазиялық, социалистік қоғамдағы барлық адамның
жандүниесіндегі арман-мүдде, қайғы-қасіреттер әуелі оның әңгімелерінде,
одан кейін Қилы заман повесінде, одан кейін ең ұлы роман Абай жолында
толықтай берілді. Абай жолы арқылы Әуезов сонау әлмисақтан басталатын
көшпелілер әлемінің ең соңғы, өзі тұяғының ізі үзілгенін көрген феодализмге
дейінгі қазақ қауымының тарихын Қаныш Сәтбав айтқандай энциклопедиялық
дәрежеде көркем бейнелеп берді. Менің шәкірттерге дәріс оқығанда айтатыным:
Абай жолы роман эпопеясында өмірлік шындық жоқ, бірде-бір оқиға өмірлік
шындыққа сай келмейді. Керісінше,
М. Әуезовтің Абай жолы роман-эпопеясында бірде-бір жалған көркем
шындық жоқ, барлығы да өмірлік тарихи шындыққа негізделген көркем шындық.
Яғни, өмірлік-тарихи шындықты көркем шындыққа айналдыруда бізде Әуезовке
жеткен тұлға жоқ. Және реализм, социал-реализм атты әдеби әдістің жеткен
шыңының бірі осы роман. Осы реттен алғанда Абай жолы роман-эпопеясын,
яғни, көркем шығарманы өмірдегі Абай Құнанбаевтың өмірбаяны деп қабылдауға
болмайды. Бұл мүлдем қарама-қарсы түсінік. Әуезовтің өзі де, мен көркем
шығарманың заңдылықтарына сәйкес тарихи оқиғаларды іріктей отырып, көркем
бейне жасадым,– дейді. Оған мысал ретінде айтарым бірінші – Қодар Қамқа
оқиғасы кезінде Абай өмір сүрген жоқ, оған қатысуы мүмкін емес. Себебі, ол
оқиға 1833-36 жылдар арасында өткен. Әуезовтің өзі күнделігіне Абай Қодар
Қамқа оқиғасын естіген болуы мүмкін, – дейді. Демек, ол оқиғаны Абайдың
өмірбаянына ж азуға болмайды. Ал көркем шығармада Абайдың өткен өмірге
деген тітіркенісін көрсетіп, оқырманды тарту үшін Әуезов оны пайдаланды.
Екінші – Абайдың Бөжей мен Құнанбайдың арасында елшілік пікір тасып жүруі
мүмкін емес. Олай дейтінім, ол оқиға 1845-46 жылы қыркүйектің ортасында
өткен. Абай ол кезде қырқынан шықпаған сәби еді. Тіпті, ертегінің кейіпкері
ретінде қабылдасақ та, Абайдың ол дауға қатысуы мүмкін емес. Үшінші –
Бөжейдің асында Абай тойды басқарып, жорғамен ет тасытып, ұйымдастыруы
мүмкін емес. Өйткені, Бөжей 1850 жылы қайтыс болған, Абай бес жаста. Абай
жолы роман эпопеясындағы басқа оқиғаларды айтпай, осы үш негізгі оқиғаны
атағанның өзі Әуезовтің көркем ойлауының өте мықтылығын білдіреді. Абайдың
басынын өтпеген, бірақ Абай өмір сүрген заманда тура осындай оқиғалар
болған. Тарихи тұлға туралы шығарма жазу кезінде жалпы әлемдік әдебиетте
жеті түрлі шартты сақтау міндеттеледі. Оны Әуезов керемет сақтаған және осы
қоғамдық шындықтарды көрсету арқылы жаңағы тарихи шындықтарды көркем
шындыққа айналдырған. Әйтпесе, Абайдың етекбасты өмірін жазудан Абай романы
шықпас еді. Әуезовтің алғашқы әңгімесі Қорғансыздың күні өзінің жерінде
өткен, Қаралы сұлу 1916-жылы өзі сабақ берген Шағанның бойындағы
Мұсатайдың ауылы, қаралы сұлудың прототипі Мәкен Түсіпбаева есімді апай
1985 жылдары ғана қайтыс болды. Ең соңғы Алуа, Дос бедел дос
пьесаларындағы фантастикалық оқиғалардың өзі өмірден алынған, оның өзі
Әуезовтің көркем қиялына бейімделген. Менің Әуезовтің шығармаларын, оның әр
шығармасындағы сөйлемдерді, оқиғаларды саралап келген 40 жыл бойғы көзімнің
жеткені – Әуезов өмірлік шындықты, тарихи шындықты ұлы көркем шындыққа
айналдыра білген. Бәрі де өмірде болған оқиғалар бірақ, оның астары,
уақыты, оқиға желісіне жасалатын түйіндері көркемдік шындықтан мүлдем
басқа. Көркем шығарма – өмірлік шындық біткен жерде бас-
талады. Әуезовтің өзі менің шығармаларымдағы көркемдік оқиғаларға
сенуге болмайды. Өйткені, мен өмірдегі кесек-кесек тастарды уатып, ұнтақ
қып езіп оны қайтадан мәңгілік етіп көркем шындыққа айналдырамын, – дейді.
Көркем шығарма – туынды жазған адамның өзінің көркем шындығы, ол
жазушының идеясына ғана бағынады. Егер жазушының идеясына қызмет етіп ,
жоғарыдағы айтқан жеті түрлі шарт орындалатын болса, ол – жазушының шындығы
болып есептеледі. Біздегі өмірбаяндық, таза деректік шығармаларды
айтпағанда, белгілі бір кейіпкерді ала отырып, оған жанамалар қосып
ізденіссіз өмірге келген шығармалар оқырманның жүйкесіне тие бастады. Бұл
бір талғаммен екінші талғамның ауысқан кезі. Ал қазіргі оқырмандар Абай
жолының бірінші бетін бір күн оқиды. Өйткені, бір беттің ішіндегі 150
сөзді сөздіктен қарауы керек. Шық, сыз, көде, беде, тобылғы деген атауларды
ажырата алмайды. Оқырманның талғамының өзгергені қазақ сөзінің бүгінгі
мүсәпір күйінен шығады. Өзі білмеген тілден оқырман қалай ләззат алсын.
Бүгінгі оқырманның бұл күйі – ана сүтінің дәмін татып көрмеген баланы туған
анасының сүтімен емізсең де тұшынбайтыны сияқты мүшкіл. Бұл үлкен қасірет
[10].
Қазақ әдебиетiнiң қалыптасуы, дамуы тарихының барлық кезеңдерiндегi
туындыларда халықтың басынан өткен өмiр шындығын танытуда мазмұн мен пiшiн
жүйесiмен қамтып бейнелеу жүзеге асырылып келедi. Қазақ халқының жеке
мемлекет болып қалыптасуы жолында болып өткен қоғамдық-әлеуметтiк
оқиғалардың және олардағы көрнектi тұлғалардың өмiрлiк шындық деректерiн
көркем шындықпен бүгiнгi оқырман ұрпақтың жан әлемiне танытуда тарихи
тақырыптағы эпикалық шығармалардың маңыздылығы анық. Әсiресе, Қазақстан
Республикасы тәуелсiздiгi жарияланып, дербес егемен мемлекет болып өмiр
сүре бастаған жылдар белестерi халқымыздың ұлттық-отаншылдық санасын
сiлкiндiрдi, ұлтымыздың өзiн-өзi тануы жаңа көзқарастармен байи түстi.
Қазақ әдебиетi тарихындағы классикалық үрдiстердi қалыптастырған сөз өнерi
алыптары мерейтойларының Бiрiккен Ұлттар Ұйымының ЮНЕСКО шешiмiмен әлем
өркениетi кеңiстiгiнде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz