Жасөспірімдер мен ересектердің қарым - қатынас психологиясы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАСЫН ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДІ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА НЕГІЗДЕУ
1.1 Жасөспірімдер тұлғасы және олардың даму
динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... 6
1.2 Жасөспірімдердің танымдық ерекшеліктері және
темпераменті ... ... ... ... ...17
ІІ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАСЫН ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДІ ДИАГНОСТИКАЛАУ
2.1 Жасөспірімдердің ата – ана және мұғаліммен қарым –қатынас
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Жасөспірімдермен ересектердің қарым – қатынасын жақсарту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 1
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында қоғам
өмірін демократияландыру мен ізгілендіру бағытында болып жатқан түбегейлі
жаңаруларға байланысты білім мен тәрбие беру жүйесінде де мол өзгерістер
туындап отыр. 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы
ұсынылып, Мәдени мұра бағдарламасы талқыланып жатқан тұста, мектептің
тұтас педагогикалық процесіндегі тәрбиеге жаңа көзқараспен қарау
қажеттілігі туындады [1].
ХХІ ғасырдың басында жаһандану мен ұлттық тенденциялардың бірлігі мен
күресі, үйлесімі мен текетіресі елдің, ұлттың, жеке адамның адамгершілік
қасиет сапаларын, ар-намысын жаңа қырынан саралауды талап етіп отыр.
Жеке тұлға мен қоғам құндылықтарының жандануы адам өмірінің негізгі
тамыры болып саналатын адамгершілік, ұқыптылық, ар мен намыс, парыз бен
жауапкершілік, игілікті іс сияқты жалпы адамзаттық қасиеттерді объективті
түрде талап етеді. Осыған байланысты қазіргі қоғамның мақсаты жалпы
адамзаттық құндылықтар болып саналатын, адамгершілік құндылықтарды бүгінгі
ұрпақтың бойына қалыптастыру тәрбие мәселесінің өзекті мәселелері болып
отыр.
Қоғам өміріндегі барлық салалардағы өзгерістер психология ғылымы
алдында жасөспірімдердің өзара қарым-қатынас үрдісін жаңа тұрғыда зерттеу
талабын туғызады.
Жасөспірімдердің құрбы-құрдастарымен және ересектермен қарым-қатынасқа
түсуін, олардың тұлғалық дамуының басым психологиялық шарты деп түсіну
керек. Қарым-қатынастағы сәтсіздіктер оларда жағымсыз күй тудырады, ал
өмірдің басқа салалардағы жоғары көрсеткіштері оның орнын толтыра алмайды.
Жасөспірімде субъективті түрде қарым-қатынас жеке тұлғасына өте маңызды
нәрсе ретінде қабылдайды. Оған дәлел жасөспірімдердің қарым – қатынас
формасына, дауыс ырғағына, сенімділікке, ерекше назар аударуы, және
құрбыларымен, үлкендермен қарым-қатынасына талдау жасауға ұмтылуы. Ересек
өмірге қадам басқанда жасөспірімдер әлеуметпен көбірек өзара әрекетке
түседі.
Өзінің идеалдары бойынша өмір сүруге ұмтылуда, өзінің жүріс-тұрыс
үлгісін қалыптастыруда жасөспірімдер мен ересектердің көзқарастары бір
жерден шықпай, кикілжің жағдайларға алып келуі мүмкін.
Жасөспірімдік шақта балалар үлкендерден алыстайды және құрбы-
құрдастарының беделі балалар үшін арта түседі. Бұның терең психологиялық
мағынасы бар. Өзін - өзі дұрыс бағалап, түсіну үшін, өзін-өзі құрбы-
құрдастармен салыстыру қажет. Өзін - өзі білу, түсінудің белсенді
процестері құрбы – құрдастарына деген қызығушылығын тудырып, осы кезеңде
олардың беделін өсіреді.
Психологтардың (Л.С. Выготский, А.Р. Лурия, Н.Н. Обозов,
С.Л.Рубинштейн, А.А. Бодолев, А.Н. Леонтьев) зерттеулерінше адамдар
арасындағы өзара түсінушілік адам іс-әрекетін қадағалап отырудағы
эффективтілік болып табылады. Ал өзара түсініктілік тек қана қарым –
қатынас кезінде дамитындығын ескеру қажет.[2,3]
Жоғарыда атап көрсеткеніміздей тұлғааралық қарым – қатынаста
жасөспірімдер жан – жақты өзгере бастайды. Ересектер әрекетіне бейімделіп,
әр түрлі қарым – қатынаста болады.
Зерттеу мақсаты: Жасөспірімдер мен ересектердің қарым-қатынасының теориялық
негізін құру және жасөспірімдердің ата-аналар және мұғалімдерімен қарым-
қатынасын жақсартудың әдіс-тәсілдерін ұсыну.
Зерттеу нысаны: Жасөспірімдер мен ересектердің қарым – қатынас психологиясы
Зерттеу пәні: Жасөспірімдер мен ересектердің қарым – қатынас үрдісі
Зерттеу міндеттері:
- жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерін теориялық тұрғыда негіздеу;
- жасөспірімдер мен ересектердің қарым-қатынас ерекшеліктерін анықтау;
- жасөспірімдердің ата-аналар және мұғалімдерімен қарым-қатынасын
жақсартудың әдіс-тәсілдерін ұсыну
Зерттеудің болжамы: Егер, оқу-тәрбие процесінде ата-аналар, мұғалімдер
жасөспірім шақтағы психофизиологиялық ерекшеліктер туралы барынша білім,
тәжірибе жинақтап, оны аталған процесте тиімді қолдана білсе, жасөспірімдер
мен ересектердің қарым-қатынасы екі жаққа да жағымды нәтижелер берген болар
еді.
І. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАСЫН ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДІ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА НЕГІЗДЕУ
1.1 Жасөспірімдер тұлғасы және олардың даму динамикасы Жасөспірімнің
басты ерекшелігі тұлғалық тұрақсыздығы болып табылады. Нақты осы уақытта
жасөспірім өзін тұлға ретінде ұсынады. Қарама-қарсы ұмтылыстар, сапалар,
тенденциялар бірге дами отырып, мінезбен мінез-құлықтың қарама-қарсылығын
анықтайды. Осы мәселеге орай жасөспірімдерде өзара және ересектермен
келіспеушіліктер пайда болады. Жасөспірімдер ер адам мен әйел адам туралы
тұрақталып қалған әлеуметтік көзқарастарға, қоғамдағы мінез-құлық
стратегияларына бейімделеді. Жасөспірімдіктің көптеген теориялары бар.
Биологиялық теориялар нақ өсудің биологиялық процестері басқаларының
бәрінен басым болады деген оймен жасөспірімдікті алдымен организм
эволюциясының белгілі бір кезеңі деп қарайды. Психологиялық теориялар
психикалық эволюцияның заңдылықтарына, ішкі дүние мен өзін-өзі ұғынудың тән
сипаттарына назар аударады. Психоаналитикалық теориялар (З.Фрейд, А.Фрейд,)
жасөспірімдікті психосексуалдық дамудың белгілі бір кезеңі деп біледі.
Көрсетілген теориялар жасөспірімдікті алдымен индивид немесе жеке адамның
дамуы ретінде ішкі процесс тұрғысынан қарайды. [4] Бірақ бұл даму әр турлі
әлеуметтік және мәдени ортада әр келкі болып өтеді. Жас өспірімдіктің
социологиялық теориялары оны алдымен әлеуметтенуінің белгілі бір кезеңі,
тәуелді балалықтан ересектіктің дербес те жауапты іс-әрекетіне көшу деп
қарайды. Зерттеушілер (Ж.Пиаже, Б.Г.Ананьев, А.Адлер) адам меңгеруге тиісті
әлеуметтік рольдерге, оның бағалаушылық бағдарларының қалыптасуына, еңбек
өміріне аяқ басуымен байланысты проблемаларға назар аударады, яғни
индивидтік-психологиялық проблемалар әлеуметтік проблемалардан шығарылады.
Кеңестік (Л.С.Выготский, Б.Ф.Ломов, М.Я.Басов, А.Н.Леонтьев) ғылым жастық
проблемасын әлеуметтік-психологиялық факторлар мен дамудың ішкі
заңдылықтарын есепке алып, жүйелі зерттеу керек деп біледі. [2] Бұл
психофизиологиялық дамудың қарқыны мен фазалары әлеуметтік толысу
мерзімімен әр кезде үйлесе бермейді. Жыныстық толысу да екі жыл ерте
басталып, ерте аяқталады. Физиологтар (И.П.Павлов, И.М.Сеченов) екінші
жыныстық белгілердің шығуына қарай бұл процесті үш фазаға препубертаттық,
пубертаттық және постпубертаттық фазаларға бөледі, осының өзінде жасқа
қатысты психология әдетте жеткіншектік жасты (балаң жастық) алғашқы екі
кезеңмен байланыстырады. [5]
Акселерацияға байланысты жеткіншектік кезеңнің шектері төмендейді де,
қазір ол енді 14—15 жаста-ақ аяқталады. Жас өспірімдік тиісінше ерте
басталады. Бірақ дамудың бұл кезеңінің нақты мазмұнын алдымен әлеуметтік
жағдайлар анықтайды. Жастардың қоғамдағы орны, ол меңгеруге тиісті
білімдердің көлемі және басқа бірқатар факторлар осы жағдайларға тәуелді.
Ежелгi дәуiрлерден бастап зерттеушiлер адамдардың дене құрылымы және
физиологиялық қызметiнiң ерекшелiктерiмен сай келетiн көп түрлi әрекет-
қылықтарды топтап, ретке келтiруге ат салысты. Осыған орай темпераменттiң
көп түрлi типологиясы қалыптасты. Бұлардың iшiнде назар саларлықтай тип -
адамның дене құрылымына байланысты дараланып, тума темперамент қасиеттерiне
негiзделген – конституциялық типология (Э. Кречмер).
[6] Бұл теорияның мәнi: әр адам өз дене құрылымына орай өзiндiк психикалық
ерекшелiкке ие. Осыдан, дене мүшелерiнiң (қол, аяқ, бас, кеуде т.б.)
сырттай өлшемдерiне байланысты төрт конституционалды психикалық тип
белгiленген:
1. Лептосоматик - бойшаң, нәзiк денелi, көкiрек тұсы жайылыңқы, тар иықты,
қол-аяғы ұзын, сидыйған.
2. Пикник - мығым, семiзшең, кiшi немесе орта бойлы, қарны қампиған,
домалақ бас, қысқа мойын.
3. Атлетик - бұлшық еттерi күштi дамыған, денесi мығым, берiк; ұзынша не
орта бойлы, кең иықты, жамбас сүйектерi тартылған.
4. Диспластик - дене бiтiмi қисынсыз. Бұл адамдар - әрқилы мүшелiк зақым-
сырқаттарға ұшырағандар (сырықтай ұзын, қауға бас, тума аяқ-қолы кемiстер).
Аталған дене құрылымы типтерiне үш темперамент типi сай: шизотомик,
иксотомик, циклотомик. Шизотомик - дене құрылымы нәзiк, әлсiз дамыған,
тұйық, эмоциялары ауыспалы, тұрақсыз, талаптар мен көзқарастар өзгерiмiне
ере бермейдi, осыдан қоршаған ортаға икемдесуi қиын. Иксотомик - денесi
мығым, мiнезi байсалды, сезiмталдығы кем, ым-ишараға жоқ, ойлау қабiлетi
шабан, көбiне майдашыл. Циклотомик - семiзшең, домаланған денелi,
эмоциялары қайғы мен қуаныштың арасында бiрдей, тiл табысқыш, көзқарастары
шындықтан ауытқымайды.
Жоғарыда баяндалған конституциялық типология теориясының негiзiн
қалаған - Э. Кречмер. Бұл теория Батыс Европада кең қолдауын тапты. Ал осы
теорияны өзiндiк ерекшелiктерiмен осы ғасырдың 40-жылдарында АҚШ-та одан
әрi жалғастырған У. Шелдон болды. Бұл ғалымның да темперамент типтерiн
айыруда ұстанған қағидасы - адам дене құрылымы және оның өзiнiң жаңалығы -
эмбриологиялық белгiлер. Бұл теориялардың негiзгi кемшiлiгi - тұлғаның
психикалық қасиеттерiнiң қалыптасуында қоршаған орта мен әлеуметтiк
жағдайлардың ескерiлмеуi. У. Шелдон теориясын сынға алған Я. Стреляу былай
жазады: "Адамның тамаққа әуес болу, ұжымшыл болу не қайырымды болу сияқты
темпераменттiк қасиеттерi оның дене құрылымындай нәсiлдiк белгi емес,
мұндай қасиеттер анатомиялық-физиологиялық негiзге ие болғанымен тәрбие
және әлеуметтiк ортада ғана қалыптасады" [7].
Ал ғылым шындығына келетiн болсақ, адамдағы психикалық процестер мен
оның қылығы жүйке жүйесi қызметiмен байланысты екендiгi ежелден-ақ белгiлi
болған. Темперамент түрлерiнiң кейбiр жалпы психикалық процестер
ерекшелiгiне тәуелдi келуi И. П. Павлов және оның шәкiрттерiнiң
еңбектерiнде экспериментальды дәлелденген [5]. И. П. Павлов темперамент
типiнiң жүйке қасиеттерi ретiнде қозу мен тежелу күшiн, тепе-теңдiгiн және
қозғалмалылығын атап көрсеттi.
Жасөспірімдік кезең балалық пен ересектік арасындағы өтпелі кезең
болып табылады. Ол әр адамда әртүрлі кезеңде, әртүрлі жағдайда жүзеге
асады, нәтижесінде көптеген жасөспірімдер кемелденеді. Осы мағынасында
жасөспірімдік кезеңді балалық пен ересектіктің ортасына тасталған көпір
ретінде қарастыруға болады. Бұл аралықтан әрбір адам өтеді және
жауапкершілікті, шығармашыл ересек адам қатарына өтеді.
Қазіргі жас классификациясына сай жасөспірімдік кезең шекаралары орта
сыныптағы 12 ден 15 жас аралығын қамтиды. Алайда, айта кететін бір жайт,
өмір кезеңдерінің негізгі критерийі ретінде календарлық жас емес, ағзадағы
анатомды-физиологиялық өзгерістер алынады.
Жасөспірімдік кезеңде жыныстық жетілу қалыпты құбылыс болып табылады.
Оның көрсеткіштері жасөспірімдік кезеңнің шекараларын анықтайды. 8-9 жаста
жыныс гармондары секрециясының ұлғаюы басталады, бірақ олардың интенсивті
жоғарылауы жасөспірімдік кезеңде жүзеге асады. Кенеттен бойдың ұзаруы,
екіншілік жыныстық сипаттардың дамуы, ағзаның дамуы осы жас кезеңінің
негізгі сипаты болып табылады.
Жасөспірімдік кезең – балалық жастың ішіндегі ең күрделісі. Оны өтпелі
жас деп те атайды. Өйткені, осы жас кезеңінде балалықтан ересектік кезеңге
өту үрдісі жүзеге асады. Ол жасөспірім дамуының барлық қырын қамтиды:
анатомды-физиологиялық құрылымын, интеллектуалды дамуы мен оның әрекетінің
әртүрлілігін қамтиды.
Жасөспірім – бұл маңызды сапалардың қалыптасу кезеңіндегі тұлға:
ересек адам ретінде қабылдау үшін әлі де жеткіліксіз дамыған, сонымен қатар
қоршағандармен саналы түрде қарым-қатынасқа түсу үшін жеткілікті түрде
дамыған. Жасөспірім – бұл өз әрекеті, сөйлеген сөзіне жауапты бола алатын
кезең. Жасөспірім дұрыс ойластырылған шешімдер қабылдайды, саналы әрекеттер
орындайды, оларға иманды және құқықтық жауапкершілікті болады. Кәмелеттік
жасқа толмағандардың әлеуметтік-психологиялық даму ерекшеліктерін ескере
отырып, ересек жасөспірімдік кезең мен жеткіншек жасты тұлғалық
жауапкершілік сипаты ретінде қарастырады.
Есею кезінде ересек қоғамда өмір сүруге дайындық, өзін -өзі тануға
деген қажеттілік туындайды. Жасөспірімді Мен кіммін? деген сұрақ жиі
толғандырады. Өзіне деген қызығушылығы оянады, өз көзқарастары мен ой
толғаныстары пайда бола бастайды, қандайда бір жағдайлар мен фактілерді
өзінше бағалайды, өз мүмкіндіктері мен іс-әрекетін бағалауға тырысады,
соған орай өзін құрбыларымен салыстыра бастайды.
Бұл жаста жасөспірім өз отбасынан, мектептен алшақтай бастайды.
Жасөспірімнің тұлға ретінде қалыптасуына құрдастарының әсері көбірек
болады. Көп жағдайда бала ресми немесе бейресми топтарды таңдау мәселесіне
кезігеді. Қай топта балаға сыйласымдылықпен қарап, оған қолайлы жағдай
туғызса, жасөспірім сол топты таңдайды. Бұл спорт үйірмелері, техникалық
ұжым немесе жасөспірімдер жиналып, темекі шегіп, ішімдік ішетін немесе т.б.
ұйымдар болуы мүмкін.
Осы жаста жасөспірімдерде ересек адамдармен, әсіресе, ата-аналарымен
проблемалар жиі кездеседі. Ата-аналар өз баласын кішкентай бала ретінде
қабылдайды, оған тым үлкен көңіл бөледі. Осыған орай ересектермен қарым-
қатынасы көбінесе келіспеушілік жағдайда болады. Жасөспірімдер көбінесе
құрдастарының ойына көңіл аударады. Жасөспірімдердің ересектермен қарым
-қатынасы өзгереді: жасөспірім тәуелділік позициясынан теңдік позициясына
ауысуға тырысады. Құрдастарымен қарым-қатынасы өзгереді, өзінің орнын табу
үшін қарым-қатынас орнатады. Кері жағдайда ол мінез-құлықтағы ауытқуларға
алып келеді; адамның интимді өміріне деген жоғары деңгейдегі қызығушылық
жасөспірімнің сексуалды өміріне ассциалды өзгерістерді алып келеді.
Жасөспірімнің бойында есею сезімі пайда болады. Бұл құбылысты оның
тәуелсіздікке және дербестікке ұмтылуынан, ересек адамның үйретуіне қарсы
тұруынан байқауға болады. Ересектік сезім – жасөспірімдік шақтың негізгі
өзгерісі.
Осы жаста жасөспірім үшін үлгі болатындай кейіпкер таңдайды және оның
сырт келбеті мен мінез – құлқына еліктейді. Жасөспірім үшін оның сырт
келбеті өте үлкен маңызға ие. Қалыптан тыс шаш үлгісі құлақтағы бірнеше
сырға және т.б. атрибуттар жасөспірімге өздерін басқалардан бөлек ұстауға
мүмкіндік береді.
Мұның барлығы эмоционалды-еріктік сфераның өзгеруімен қатар жүреді.
Жасөспірімнің бойында қоршаған шындықты тануға деген, құрдастарымен қарым-
қатынасқа түсуге деген, ортақ қызығушылықтарға сүйене отырып, достық
қатынастарды орнатуға деген ұмтылыстар жоғарылай түседі. Жасөспірімнің
бойында өз ойы мен іс-әрекетін бақылау білігі қалыптаса бастайды,
шыдамдылық және басқа да еріктік сапалар дамиды.
Жасөспірімнің қызығушылықтары бұдан кішірек жастағы балаларға
қарағанда елеулі түрде өзгереді. Ол шығармашылық әрекетке әуес болғанымен
де, оған қызығушылық тұрақсыздығы да тән болып келеді. Сырт келбетіне
келсек, жасөспірімнің өмірі еш өзгеріссіз: сол бұрынғы мектепте оқиды, осы
жасқа дейін өмір сүрген отбасымен бірге тұрады. Көп жағдайда іс-әрекетті өз
бетімен орындайды, алайда көп нәрсені орындауға ата-аналары рұқсат
бермейді. Жасөспірімдер ештеңені өзгерте алмағанымен, ересектерге
еліктейді. Осыған орай жасөспірімдердің бойында жалған ересектік
атрибуттары пайда болады: шылым шегу, қала сыртына серуенге шығу.
Олар кез-келген қарым-қатынасқа еліктейді. Мысалы, егер отбасында
қандай да бір мүшесін сыйламаса, онда мұндай қатынасты жасөспірімдерде
қайталайды. Бала отбасындағы қарым-қатынасты бейнелейді. Егер отбасында
баланың көзінше ұрсысса, онда бала өз ата-анасымен айтылған сөздерді қайта
жаңғырта отырып ұрсысады. Алайда, қатынастарды қайта қайталаудың жағымды
жақтары да бар – бұл өмірде кездесетін рольдерді ойнап көру. Басқаша бұны
жасөспірімнің әлеуметтенуі деп айтуға болады. Ата-аналардың байқауынша
жасөспірімдер өз мінез-құлқын жиі өзгертіп отырады. Жасөспірімнің сырт
келбеті кикілжіңнің тағы да бір көзі болып табылады. Жүріс-тұрысы, сырт
келбеті өзгереді. Жасөспірімдердің бойында қауіпсіздік қажеттілігі
туындайды.
Бұл жастағы баланың ішкі дүниесінде де өзгерістер пайда болады.
Жасөспірімнің өзіндік позициясы қалыптаса бастайды. Ол өзін ересек адам
ретінде санайды. Осы кезеңде жасөспірімдік шақтың келесідей көріністері
байқалады:
1. Барлығы да оған теңдей қатынаста болуын қалағанымен, ол өз
жауапкершілігіне алатын құбылыстардың аз екендігіне қарамастан көп нәрсе
талап етеді.
2. Дербестікке ұмтылу. Осыған орай ол бақылау мен көмектен бас тартады.
Алайда мұндай дербестіктің нәтижесінде ата-аналар мен балалардың арасында
кикілжіңдер туындай бастайды.
3. Өзіндік көзқарастардың, бағалаулардың, мінез-құлық қырларының пайда
болуы.
Балалар тезірек есейіп, өз ата-аналарынан ерекшеленгісі келеді.
Жасөспірім тұлғасының қалыптасуында қоғам үлкен рөлге ие. Бұл жасөспірім
үшін аса маңызды топ, ол әр қашанда сол топтың көзқарастарын қабылдайды.
Мұндай топ бала үшін үлкен маңызға ие және ол жасөспірімнің мінез-құлқы мен
басқалармен қатынасына үлкен әсер етеді. Жасөспірімдер осы топтың
көзқарастарын ұстануға ұмтылады. Осы жерде жасөспірім өз орнын табуға
тырысады. Алайда, жасөспірімдердің тобы тұйық болады және өз қатарына
жаңадан мүше қабылдауға аса ұмтылмайды. Соның нәтижесінде қарым-қатынасында
қиыншылығы бар жасөспірімдердің айналасында ерекше кеңістік пайда болады.
Жасөспірімнің топтағы өзіндік жекелей даралығын, ерекшелігін бөліп
көрсетуге ұмтылуы қарым-қатынастағы қиыншылықтарға алып келеді.
Жасөспірімдердің қоғамын екі топқа бөлуге болады. Олар: ресми және
бейресми.
Жасөспірімдердің ресми топтарына оқушылар ұжымын жатқызуға болады. Олар
өздерінің нақты сыныбымен, мектебімен және мұғалімдерімен сәйкестенеді
(идентификацияланады). Бұл оларға қандай да бір пәндерді бірге оқуға,
әртүрлі әрекетке қатысуға немесе арнайы ұйымдастырылған демалыс кештеріне
қатысуға мүмкіндік береді. Кез келген нақты анықталған әлеуметтік жүйе оқу
жүйесінде және сыныптық әрекет жүйесіндегі жасөспірім оқушылар тобын
біріктіреді.
Ресми түрде ұйымдастырылған әлеуметтік қатынастарға қатысу мүмкіндігі
әлсіз, нашар құрылымды топтарды бейресми деп атаймыз. Оған тек қана
жасөспірімдердің қылмыстық тобын жатқыза алмаймыз, олар жеке топ ретінде өз
бетімен өмір сүре алады. Бейресми қоғамның мысалы ретінде мектеп өмірі
шеңберінде жүзеге асатын қарым-қатынас жүйесін алуға болады. Жасөспірімдер
достарын өз мектебінің, сыныбының ішіндегі балаларының арасынан таңдайды.
Баланың қандай сыныпта оқитыны достық байланыстарға үлкен әсер етеді.
Мектептік достардың арасында көптеген ортақ құбылыстар болуы мүмкін, бірақ
оларды ортақ сынып көбірек байланыстырады.
Кейбір оқушылар жоғарыда қарастырылған жүйелердің ішінен достардың
бейресми жүйесін маңыздырақ санайды. Бұл ересектердің назарынан тыс өмір
сүретін жүйе болып табылады. Бұл жасөспірімдердің әлемі, мұнда индивидтің
статусы басты болып саналады. Әрбір жасөспірім жан досының болғанын
қалайды. Достық таңдаулы сипатта болады. Аталған жағдаяттарға негізделе
отырып жасөспірімдік жасқа тән ерекшеліктерді келесідей бөліп көрсетуге
болады. Олар жасөспірімдер арасындағы тұлғааралық проблемаларының
туындауына әсер етеді: эмоционалды жетілмегендік; өз мінез-құлқын қадағалау
білігінің жеткіліксіздігі, өз қажеттіліктерін қанағаттандыру барысында өз
қалауы мен мүмкіндіктерін салыстыру, тезірек ер жетуге ұмтылу.
Жүргізілген зерттеулерге (З.Фрейд, К.К.Левин, М.И.Лисина) сүйенсек,
жасөспірімдер ортасында пайда болатын проблемалардың себептері сан түрлі.
Алайда, келіспеушіліктердің негізгі бөлігі жасөспірімдердің біреуінің
достық кодексін бұзуынан туындайда. Жасөспірімдердің арасында келесідей
мәселелер өте маңызды болып табылады [8]Олар:
-бір – бірін қолдау;
-барлық жағдайда да көмек көрсету;
-қарым-қатынастағы эмоционалды ахуал (комфорт);
-құпияны сақтау;
-сынның болмауы;
-үйретудің болмауы;
-қызғаншақтық қатынастың болмауы;
-басқа біреудің ішкі әлемін сыйлау;
Жасөспірімдік жыныстық толысудан басталып, ересектіктің басталуымен
аяқталатын даму кезеңі деп анықталады. Алайда бірінші шегі физиологиялық,
екіншісі әлеуметтік шек болып тұрған осы анықтаманың өзі құбылыстың
күрделілігі мен көп өлшемділігін көрсетеді. Дене күшінің дамуы — адамның
дене дамуының аяқталатын кезеңі. Бойдың ұзаруы жеткіншек кезеңге қарағанда
баяулайды. Қыздардың бойының толуы орта есеппен 16 мен 17-нің арасында
болады (ауытқу шамамен 13 ай), жігіттерде 17 мен 18-дің арасы (ауытқу
шамамен 10 ай). Салмағы артады, осының өзінде ер балалар қыздардан қалып
келген есесін толтырады. Бұлшық ет күші өте тез өседі: 16 жаста ер бала 12
жастағысынан бұл тұрғыдан екі есе асып түседі. Бойы толысқаннан кейін
шамамен бір жылдан кейін адам калыпты ересектік бұлшық ет күшіне жетеді.
Әрине, көп нәрсе дұрыс тамақтану тәртібі мен дене шынықтырумен шұғылдануға
байланысты. Спорттың кейбір түрлерінде балаң жастық — ең көп жетістіктерге
жететін кезең.
Жыныстық даму жөнінен жігіттер мен қыздардың көбі бұл жаста
постпубертаттық кезеңде болады. Көп тараған түсініктерге қарамастан,
жыныстық толысудың мерзімі нәсілдік және ұлттық ерекшеліктерге, ахуалға
байланысты емес. Оның есесіне тамақтану сипатындағы айырмашылықтар мен
басқа да әлеуметік-экономикалық факторлар ықпал етеді. Мұның үстіне орташа
статистикалық норманың жеке физиологиялық нормамен үйлеспейтінін ескеру өте
маңызды. Кейбір әбден қалыпты адам-дар орташа статистикалық мерзімдерден
көп озық не қалыңкы дамиды. Қарқынның бұл вариацияларын патологиялық
жағдайлардан ажырату әрдайым оңай бола бермейді. Жас өспірімдік шақ бала
мен ересектің арасындағы аралық жағдайда болады. Баланың жағдайы оның
ересектерге тәуелділігімен сипатталады, бұлар оның өмірлік іс-әрекетінің
басты мазмұны мен бағытын белгілейді. Баланың атқаратын рөлі ересектердің
рөлінен сапалық тұрғыда өзгеше болады және екі жағы да мұны анық ұғынады.
Өмірлік іс-әрекеттің күрделене түсуімен бірге жастарда әлеуметтік рөльдер
мен мүдделер диапазонының сандық ұлғаюы ғана болып қоймайды, сапалық
тұрғыдан да өзгеріп, ересектік рөлдер бірден-бірге көбейеді, осыдан келіп
дербестік пен жауапкершілік өлшемі шығады. 16 жаста паспорт алады. 18
жасында сайлау құқығы мен некелесуге мүмкіндік алады. Жасөспірім қылмысты
істер үшін жауап беретін болады. Көпшілігі бұл жаста еңбек қызметін
бастайды, бәрі де мамандық таңдау туралы және т. б. ойлайды. Дегенмен
жасөспірімде ересектер статусының элементтерімен қатар оның жағдайын
баланың жағдайына жақындататын тәуелділік белгілері әлі сақталады.
Материалдық жағынан жоғары сынып оқушысы әлі ата-аналар қарауында. Мектепте
оған, бір жағынан, екінің бірінде сен ересексің, үлкенсін десе, екінші
жағынан, одан үнемі тіл алуды талап етеді. Бұл мектептен басқа жерлерде де
байқалады, мұнда 16 жастағылар емес, 20 жастағыларды да көбінесе ересек
деп санамайды. Жағдайдың (бір тұрғыдан ересек деп танитын, екінші тұрғыдан
танымайтын) және өзіне қойылатын талаптардың тиянақсыздығы жастардың
психологиясында өзінше ұғынылады. Жасөспірімдік шақтың аса маңызды
міндеттері — мамандық таңдау, еңбек пен қоғамдық-саяси қызметке даярлану,
некелесуге өз отбасын құруға әзірлеу. Өзара байланысты бұл міндеттердің
жүзеге асырылуы белгілі бір уақытты талап етеді және олардың жүзеге асу
мерзімдері жас адамның іс-әрекетінің сипатына тәуелді. Барлығы мектеп
оқушылары болатын жеткіншектердей емес 15—17 жастағы жасөспірімдер мен
бойжеткендер бұған қоса кәсіптік-техникалық училищелердің немесе арнаулы
орта оқу орындарының оқушылары болуы мүмкін. Кейбір жасөспірімдер оқуды
өнімді еңбекпен ұштастырады. Бұл айырмашылықтар психологияға әсер етеді,
сондықтан тәрбиешілер мұны ескеруге тиіс.Адамның жалпы акыл-ой қабілеті 15-
16 жасқа қарай әдетте қалыптасып болады. Күрделі ақыл-ой операцияларды
меңгеру және ұғымдық аппараттың баюы жас жігіттер мен қыздардың ақыл-ой
қызметін неғұрлым орнықты әрі пәрменді етіп, оны бұл тұрғыдан ересектің іс-
әрекетіне жақындатады. Әсіресе арнайы қабілеттер шапшаң дамиды. Мүдделердің
бағытталуының барған сайын саралана түсуімен қосылып, мұның өзі жастардың
ақыл-ой қызметінің құрылымын кіші жастардағыға қарағанда неғұрлым күрделі
де дара сипат береді. Жасөспірімдік — жеке адамның толысуы мен
қалыптасуының аяқталатын кезеңі. Жыныстық толысуға байланысты өз ағзасы мен
сырт келбетіндегі үлкен өзгерістер, жағдайдың біршама тиянақсыздығы (енді
бала болмағанымен, әлі ересек те емес), өмірлік іс-әрекеттің күрделенуі,
жеке адамның өз мінез-құлқын үйлестіруге тиісті адамдар тобының ұлғаюы
—осының бәрі қосыла келіп жасөспірімдік шақта бағалаушылық іс-әрекетін күрт
арттырады. Әңгіме өз қасиеттерін тану, жаңа білімдерді меңгеру туралы болса
да, жас адам оларды бағалауға өте ден қояды да, өзінің мінез-құлқын саналы
түрде жасалған немесе меңгерілген критерийлер мен нормалар негізінде құруға
тырысады.
Қазіргі уақытта нарықтық экономикаға өту және оны басқару сонымен
қатар білім берудің барлық жүйесін талапқа сай реформалау жолында
жетекіншек жастарға тиянақтап білім беріп, оларды тәрбиелеу жалпы білім
беретін мектептердің басты міндеті. Осыған байланысты оқушылар мен
оқытушылар арасындағы қарым-қатынас өте маңызды педагогикалық мәселелердің
бірі болып есептеледі. Өйткені тәрбие мәселелері, оның ішінде өскелең
жеткіншектерді адамгершілікке, сыпайылыққа тәрбиелеу, олардың үлкендермен
қарым-қатынаста бірін-бірі түсінуі – үлкен проблема.
Жеткіншектің өзі-ақ өзін көрсетуге барынша ұмтылуымен өзінің мені
мен өз қасиеттеріне зор ынта қояды. Ол өзінің келбеті мен дене тұлғасын
мүлдем жаңаша қабылдай бастайды. Бұл зор ынта балаң жасөспірім шағында да
сақталады. Өзінің өзгергіш тұлғасын зер сала зерттейтін жасөспірім жігіттер
мен қыздар бұған барынша алаңдайды. Олардың бәрі дерлік өз келбеттерін
өзгерткілері келер еді. Олар үшін әсіресе құрдастары алдындағы беделін
өсіріп, танымалдығын арттыратын қасиеттер ерекше маңызды. Жасөспірімдердің
көбі толық болғанына, бетіне безеу шығуына т.б. қынжылады. Кеш толысатын
ер балалар мұнысына қатты уайымдайды; екінші жыныстық белгілердің шықпай
кешігуі құрдастарының алдындағы беделін төмендетіп қана қоймай, өзін
қатарынан кем сезінуді туғызады. Бұл қынжылыстарын ешкімге білдірілмейді.
1.2 Жасөспірімдердің танымдық ерекшеліктері және
темпераменті
Жасөспірім шақта адамда жан қуатының сапалық жаңа құрылымдары, жыныс
мүшелерінің жетілуі, сана-сезімнің артуы, айналасындағылармен қарым-
қатынасының жаңа мазмұнға ие бола бастауы, іс-әрекеттің күрделене түсуі
байқалады. Бұл кезде жасөспірім дербестікке ұмтылып, әсерге берілгіш
келеді. Бала осы кезеңде дұрыс тәрбие алмаса түрлі теріс қылықтарға салынуы
мүмкін. Сондықтан, жасөспірім кезеңде олардың психикалық ерекшеліктерімен
санасып, әр түрлі қоғамдық пайдалы жұмысқа қатыстырып отыру керек.
Бұл кезең бала балиғатқа толып, организмде анотомиялық және
физиологиялық өзгерістер орын алады. Ұл бала мен қыз баланың жастары бірдей
болғанымен, сыртқы пішіні мен мінез-құлқында, даусында өзгерістер
байқалады. Осы кезеңде, қыз балада май клечаткаларының қызметі күшейіп,
терінің астына май жиналады, ал ер балаларда бұлшық ет қызметі артып,
денесі сомданады. Қыздар өзімен құрдас ер балаларға қарағанда тез өседі.
Бұл кезеңде баланың денсаулығы, күнделікті ішетін тамақ түрлері, тұрмыс
жағдайы, ауа райы т.б. әсер етеді. Баланың дене жағынан қалыптасуы оның
интеллектуалдық және моральдық еріктік жетілуімен, барлық психикалық
процестерінің дамуымен тығыз байланысты. Соңғы кездері психология
жасөспірім шақ проблемасын әлеуметтік-психологиялық факторлар мен
заңдылықтарын есепке ала отырып, жүйелі зерттеу керек деп біледі. Бұл
күрделі мәселе, себебі психофизиологиялық дамудың қарқыны мен фазалары
әлеуметтік толысу мерзімімен әркезде үйлесе бермейді. Акселерацияның, дене
күшінің жедел дамуы нәтижесінде қазіргі балалар барлық жағынан да жылдам
өседі. Сол сияқты жыныстық толысу да екі жыл ерте басталып, ерте
аяқталады.
Психологтар жастық шақтың хронологиялық шекарасын түрліше көрсетеді.
Жастық шақ баланың ересек кезеңге өту сәті ретінде, 19-23ж аралығын
қамтиды. Бұл кездің психологиялық маңыздылығы сананың дамуымен, өмірге
кәсіби дайындықпен келудің шешімін табумен сипатталады. Жастық шақта
танымдық, кәсіби қызығушылықтар қалыптасып, еңбек етуге, болашақтың
жоспарын құруға, қоғамдық өмірге араласуға белсенділігі артады. Бұл кезеңде
адамгершілік қасиеттің, тұрақты көзқарастың, азаматтық мінез-құлықтың
қалыптасуы қиын жағдайда өтеді. Жасөспірім шақтағы баланың когнитивті
сферасында, қиялы мен шығармашылығы эмоциналды әлемімен тығыз бірлікте
жүреді. Бала шабыттанып, кей кездері сезімге беріліп, өлең де шығарады.
Қиялында ол өзінің болашағын жоспарлайды. Ж.Пиаженің интеллектуалды даму
концепциясы бойынша бұл жаста ақыл-ой дамуының соңғы фазасы жүреді. Балада
нақты ойлау логикалық формаға көшеді. Жасөспірім шақты психологтар эмоция
дамуының жоғарғы сатысы деп те түсіндіреді. Бала тәртібіндегі кейбір
эмоционалды реякциялар оның организміндегі гормональды және физиологиялық
ерекшеліктермен байланысты. Бала бұл кезде ата-анадан эмансипацияланады, 10-
15ж бала ата-ананың түсінушілігін қажет етеді. [9]
Бұл кезеңде жасөспірім достықты, топтағы қарым-қатынасты бастан кешіреді.
Өз құрдастарымен идентификациялана отырып, көп жағдайда конформист бола
бастайды. Осы жас аралығында жасөспірім қарым-қатынастың жаңа өнімді
формаларын іздейді. Алайда, өзіне-өзі көңілі толмайтындықтан жасөспірім
психологиялық дағдарыс жағдайына ұшырайды. Осы кездегі баланың отбасындағы
қарым-қатынас тәсілі оның тұлғалық сапаларына өзінше әсер етеді:
Эмоционалды жатсыну - бұл жағдайда отбасындағы ата-ана баланың тыныс-
тіршілігіне өте селқос қарап, балаға деген жасырын сезім танытады.
Авторитарлы бақылау, бұл жағдайда тәрбие - ата-ана өмірінің басты
әрекеті бола тұра, тәрбие процесі тыйымдар мен қатаң бақылау арқылы жүреді.
Жасөспірім шақта тәрбие дұрыс ұйымдастырылмаған жағдайда балалар
бойында суицид орын алуы мүмкін. Қазіргі кезеңде суицид қоғамның өзекті
мәселелерінің бірі болып табылады. Бүкіл әлемдік денсаулықты қорғау
ұйымдарының белрілгендері бойынша, әлемде 400 -500 мыңға жуық адам жыл
сайын өзіне қол жұмсайды, ал қол жұмсап көру мүмкіндіктері өзін өлтіру саны
өлтірушілер санынан үш есе көп.
Көптеген авторлардың пкірілері бойынша (Е.Личко, Э.Шнейдман, Э.
Дюргейм) өзін - өзі өлтіру деңгейі тұрақты халық көрсеткіші болып табылады.
[10]
Өзін - өзі өлтіру, суицид (латын тілінен енген өзін өлтіру) – бұл
саналы түрде өзінің өмірін қию. Қазіргі уақытта сиуцид бір ғана
патологиялық деп қарастырылмайды. Көп жағдайда бұл психикасы дұрыс адамның
тәртібі. Сиуцид - өзін өмірден қию туралы елестетулерге бағытталған
саналы іс - әрекет. Тәртіп құрылымында келесілерге бөлінеді:
- өзіндік сиуцидтік іс - әрекеттер;
- сиуцидтік көрінулер (ойлар, қалау, сезім, айту, ишарамен айту).
Сонымен қатар, сиуцид бір уақытта ішкі және сыртқы жоспарда қалыптасады.
Суицидтік іс - әрекет – сиуцидтік мүмкіндіктерді және аяқталған суцидті
қосады. Суицидтік мүмкіндік – бұл өзін өмірден қиюдың мақсатқа бағытталған
кесу тәсілдері. Мүмкіндік назар салусыз болады, өзін өмірден қиюға немесе
басқа да мақсаттарға бағытталады. Суицидтің аяқталуы – летальды нәтижесімен
аяқталған іс - әрекет.
Суицидтік тәртіпке кіруі:
1. суицидтік ойлар
2. суицидтік істер туралы ойлану
3. суицидтік қалау
Суицидтік пассив ойлар өзін өлімі туралы қиялдар, елестетулермен
мінезделеді. Мысалы, Өліп қалған қандай жақсы, Ұйықтап және оянбаса
ғой. Суицидтік ойлардың пайда болуынан мүмкіндіктерден олардың орындалуына
дейінгі кезеңді ең үлкен суицидтік деп атайды.
Суицидтер үш негізгі топқа бөлінеді: шынайы, көріністік, жасырын.
Шынайы суицид - өлу тілегімен бағатталады, аяқ асты болып көрінеді.
Бұндай суицидтерге әрқашан тұнжылған көңіл – күй, депрессивті күй немесе
өмірден кету туралы жай ойлар. Кейде айналадағылар бұндай күйді байқамауы
мүмкін. Шынайы суицидтің тағы бір ерекшелігі ойлану және өмір ойлары туралы
уайымдар болып табылады.
Көріністік суицид - өлу тілегімен байланысты емес, ол өзінің мәселелеріне
назар аударту, көмекке шақыру, диалогты жүргізу тәсілі болып табылады.
Жасырын суицид – оның белгілеріне жауап бермейтін суицидтік тәртіптің
түрі, бірақ бұрынғыдай бағыттаушылық пен нәтиже болмайды. Бұл іс - әрекет
летальдық нәтиженің жоғарғы мүмкіндігімен беріледі. Бұл көп жағдайда
қауіпке, өліммен ойнауға мақсатты бағытталған. Бұл көлікпен қауіпті жүру,
экстремальды спорт түрлерімен немесе қауіпті бизнеспен айналысу, күшті
есірткілерді қолдану және өзіндік өлім.
Осыған байланысты танатолог Э.Шнейдман тұлғаның екі мінездемесін
ажыратады: суицидтік және летальдық. Суицидтік өзін - өзі өлтірудің жеке
қауіптерін білдіреді. Леталдық адамның өзі үшін қауіп кезеңдерімен
байланысты. [11]
А.Е. Личконың ойынша, жасөсіпірімдерде суицидтік тәртіп демостративті,
аффективті және шынайы болады. Е. Шир бөледі: суицидтік тәртіптің алдын –
ала қалауы, алдын-ала алмайтын, амбивалентті, импульсивті және
демостративті.[12]
Э. Дюргейм өзін-өзі өлтіруді индивидтің әлеуметтік байланыс
ерекшеліктеріне байланысты түрлерге бөлді: Аналитикалық өзін - өзі өлтіру
тұлғалар және оны қоршаған орталар арасында болатын ауыр келіспеушіліктер
нәтижесінде болады. Фаталистикалық өзін - өзі өлтіру жеке қайғылар
жағдайларында болады, мысалы: жақындарының өлімі: Альтуристикалық өзін-
өзі өлтіру басқа адамдар үшін жасалады. [13] Эгоистикалық өзін-өзі өлтіру
жағымсыз жағдаяттардан кету болып табылады конфликтен, жасай алмайтын
талаптардан.
Суицид ерекшеліктеріне жас аса үлкен әсер етеді. Мысалы, өмірдің
дағдарыстық кезеңдері, жастық немесе қартаюдың кезеңдері, жастық немесе
қартаюдың басталуы суицидтік дайындықтың жоғарылауын көрсетеді.
А.Г. Амбрумованың зерттеулер белгілері бойынша 770 балалар және
жасөсріпімдер суицидтік тәртібімен ал ең жасы 7 жастағы балалар болады.
көбінде қыздар болады (80,8%). Аса көп қыздардың тәсілі – улану, ұл
балаларда тамырын кесу және асылып қалу болады.[14]
Сиуцидтің пайда болуына қорқыныш пен депрессивті күй сәйкес болады.
Балаларда депрессивті күй белгілері болуы мүмкін: қайғы, балалардың
әлсіздігі, ұйқысының және тәбетінің бұзылуы, салмағының төмендеуі және
соматикалық шағымы, табыстық қорқынышы мен оқуға деген қызығушылығының
төмендеуі, толық даму сезімінің болмауы немесе бөлектену, жиі өзін-өзі
сынау, сөйлемеушілік, уайымдау, агрессивтілік пен фрустрацияға деген
тұрақсыздығының төмендеуі.
Суицидті жүзеге асыруды көздеп жүрген жасөспірімге тән сипаттамалар
келесідей:
1. Болашақ суицидент өз жағдайы жайлы кем дегенде бір адамға айтады. Ол
жасырын немесе тура форманың сипатын иемденеді.
2. Оқуға деген қатынасы өзгереді. Жасөспірім өз үлгеріміне мән бермейді,
сабақтарға қатыспайды.
3. Қызығушылықтар мен хобби азаяды. Өз құрдастарымен қарым-қатынасы өз
интенсивтілігін жоя бастайды.
4. Жасөспірім болашаққа жоспар құрмайды. Жаңа мүмкіндіктерге қызығушылық
білдірмейді.
5. Көп жағдайда болашақ суициденттер өз сырт келбетіне мән бермейді
немесе өз имиджін күрт өзгертеді.
6. Жасөспірім өлім жайлы кітаптарға, өлеңдерге қызығушылық танытады.
Жоғарыда айтылған сипаттарға сүйене отырып, біз жасөспірімдердің өмірлік
бағдарының күрт өзгергендігін байқаймыз және ата-аналарға өз балаларына
көбірек көңіл бөлу керектігі жайлы айта аламыз.
Жасөсіпірімдер арасында өзін-өзі өлтіру мүмкіндігі балаларға қарағанда
жиі кездеседі, тек кейбіреулері өз мақсаттарына жетеді. Бұл жастағы
суицидтік тәртіп демонстративті мінезде болады, сонымен бірге – шантаж да
болады. А.Е. Личко жасөсіпірімдердің тек қана 10% шынайы өзін
- өзі өлтіру қалауы болады, ал 90% бұл көмектесуді сұрау, шақыру. А.Е.
Личко , А.А. Александров 14-18 жастағы жасөспірімдер тобында зерттеулер
жүргізе отырып, 49% -да суицидтік тәртіп күшті агрессивті фонында
жасалынады деген қорытындыға келді. [10]Сонымен қатар жасөспірімдер
топтарында психикалық бұзылулар рөлі өсуде, мысалы: депрессия.
Жалпы жасөсірімдер арасындағы суицидтік тәртіпке тұлғааралық қатынастар
қатарласымен және ата – аналарымен қатынасы үлкен әсер етеді.
14 жастан кейін суицидтік тәртіп ұлдар мен қыздарды шамамен бірдей
көрінеді. Жастық шақта суицидальды тәртіп жиі жыныстық – тұлғалық
қатынастармен байланысты. Жастар көбінесе депрессияға бейім келеді.
Депрессия деңгейі жиі суицидтік қауіптің күшті көрсеткіші болып табылады.
Сонымен қатар жасөсіпірмдердің танымдық үрдістеріне тоқталып кетуге болады.
Балалық инерция бойынша жасөспірімдердің көпшілігі өздерінің
қабылдауларына, есіне, сөзіне аса көп мән береді. Олар танымға
жақындағандарына қуанады. Моральдық құндылықтар, тұлғалық сапалар да олар
үшін өзіндік тәрбие объектісіне айналады. Жасөспірім интенсивті ақыл-ой
жұмысымен айналыса отырып және ешқандай іспен айналыспай-ақ жасөспірім өзін
біртіндеп тұлға ретінде сезіне бастайды.
Егер түйсік сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының жеке қасиеттері мен
сапаларының миымызда бейнеленуі болса, қабылдау заттар мен құбылыстардың
мида тұтастай бейнеленуі болып табылады.
Қабылдауда заттар мен құбылыстардың түсі, дыбысы, дәмі, иісі формасы т.б.
қасиеттері тұтас күйінде бейнеленеді. Қабылдау процесінде жасөспірімдердің
өткендегі тәжірибесі ерекше маңыз алады. Сыртқы ортадан адамға дамылсыз
ақпарат келіп отырады. Кісі бұлардың бәрін бірдей дұрыс қабылдай алмайды
немесе үлгермейді. Жасөспірімдердің сыртқы дүниенің заттары мен
құбылыстарын қабылдауы селқос үңілу емес, белсенді қабылдау. Белсенді
қабылдау ғана дүниені тереңірек тануға мүмкіндік береді.
Қабылдау – ми қабығының күрделі анализдік және синтездік қызметінің
нәтижесі. Қабылдаудың физиологиялық негізінде бірнеше тітіркендіріштердің
жиынтығы мен олардың қарым–қатынасында пайда болатын уақытша жүйке
байланыстары жатады. Мұны И.П. Павлов қатынас рефлексі деп атаған.
Сөйтіп қабылдау – түйсіктегідей бір анализатордың бірлесіп қызмет
істеуінің емес, бірнеше анализаторларының бірлесіп қызмет істеуінің
нәтижесі. Мәселен, киноны көру екі анализатордың өзара байланысып жұмыс
істеуінен болады.
Зейінді болу үшін қандай да бір іс - әрекеттің түрін таңдап қана алу
жеткіліксіз, сол таңдауды тұрақтатып, сақтап қалу қажет. Мысалы,
педагогикалық процесте оқушылар зейінін анау не зат, мынау зат не деп,
іске бағыттау және оны қиындық тудырмайтындай көруіміз керек. Психикалық іс
- әрекеттің мақсат бағдары және нәтижелі болуы үшін адам ең алдымен өзінің
ой – санасын істеп жатқан әрекеті мен сол әрекет нысанына тоқтата білуі
қажет. Ой – сананың бағытталуы деп ең алдымен психикалық әрекеттің
танымдылық сипатын, нақты объекті күні бұрын ниетін іріктеуін, не оған мән
бермеуін айтамыз. Бағытталу түсінігі сонымен қатар іс - әрекетті біршама
уақыт аралығында өз сипатына сақтап тұра алу да қасиетін де қамтиды.
Зейін сөзі сонымен бірге біздің ой–санамыздың белгілі іс-әрекетке
шоғарлануы мен шому мағынасын да білдіреді. Адам алдында тұрған міндет
неғұрлым қиын болса,зейін де соғұрлым күшті әрі өткір болып, ал жұмыс
қисындығы болмағанда, зейін салудың күші де кемірек болады. Өз кезегінде
зейін шоғарлануы ой–сананы қажетсіз объектілердің бәрінен ауыстыра алумен
де байланысты. Зейін күші толығымен нақты бір істің шешіміне бағытталған
шақты, төңіректегі қалған заттардың бәрі біз үшін елес күйінде байқалады.
Сонымен қандай да бір затқа зейін қоюымыздан, ол сол зат санамыздың төрінен
орын теуіп, қалған дүние декректерінің бәрі сана аймағының шектеріне
ығыстырылады.
Психикалық іс-әрекеттің мақсат бағдары және нәтижелі болуы үшін адам ең
алдымег өзінің ой–санасын істеп жатқан әрекеті мен сол әрекет нысанына
тоқтата білуі қажет. Ой – сананың бағытталуы деп ең алдымен психикалық
әрекеттің танымдылық сипатын, нақты объекті күні бұрын ниеті іріктеуін, не
оған мән бермеуін айтамыз. Бағытталу түсінігі сонымен қатар іс - әрекетті
біршама уақыт аралығында өз сипатына сақтап тұра алу да қасиетін де
қамтиды. Зейінді болу үшін қандай да бір іс - әрекеттің түрін таңдап қана
алу жеткіліксіз, сол таңдауды тұрақтатып, сақтап қалу қажет. Мысалы,
педагогикалық процесте оқушылар есте сақтауын анау не зат, мынау не зат не
деп, іске бағыттау және оны қиындық тудырмайтындай көруіміз керек. Есте
сақтау сөзі сонымен бірге біздің ой–санамыздың белгілі іс-әрекетке
шоғарлануы мен шолу немесе қандай да болмасын бір жайтты есте сақтау
мағынасын да білдіреді. Адам алдында тұрған міндет неғұрлым қиын болса,
есте сақтау процесі де соғұрлым күшті әрі өткір болып, ал жұмыс қисындығы
болмағанда, еске салудың күші де кемірек болады. Өз кезегінде есте сақтау
шоғарлануы ой–сананы қажетсіз объектілердің бәрінен ауыстыра алумен де
байланысты. Есте сақтау күші толығымен нақты бір істің шешіміне
бағытталған шақты, төңіректегі қалған заттардың бәрі біз үшін елес күйінде
байқалады. Сонымен қандай да бір затты есте сақтауымыздың , ол сол зат
санамыздың төрінен орын теуіп, қалған дүние декректерінің бәрі сана
аймағының шектеріне ығыстырылады. Есте сақтау, әдетте, адамның бет, дене
қалпы мен қозғалымдарында көрінеді. Сырттай – ақ есте сақтау қабілеті жақсы
оқушыны, есте сақтау қабілеті төмен оқушыдан ажыратуға да болады. Ал кей
жағдайларда есте сақтау қоршаған дүние емес, адам санасындағы ойлар мен
бейнелерге де бағытталады. Мұндай жағдайда есте сақтау интеллектуалды деп
аталады. Ал ой сана есте сақтауына қозағлыстарына бағытталған болса, онда
сөз арқауына қимылдық есте сақтау алынады. Мұның бәрі есте сақтаудың
дербес танымдық, өз мазмұнына ие болмай, өзге танымдық процестердің қосалқы
қызметін атқаратынын дәлелдейді.
Ойлау адам миы қызметінің нәтижесі. Ой - түйсіну, қабыл-дау, елестету
арқылы алынған сезімдік деректердің адам миы арқылы өңделуі, мәнге айналуы.
Ойлау - барлық адамдарға тән туынды түсінік. Жеке адам даму процесінде
тәрбие қоятын міндеттерге сай жедел дамитын ойлаудың, нақты жактарын немесе
түрлерін қалыптастырады. Мұғалімнің міндеті ойлау түрлерінің мәнін терең
түсінуі, оларды тұтас педагогикалық процесте шебер қолдана білуі,
оқушылардың ақыл-ой кабілетінің дамуына әсер ету тәсілдерін жете зерттеу
қажет. Енді әрбір ойлау түрлерінің тұлғаның даму процесінде алатын орны
туралы сөз етейік.Нақты логикалық ойлау затты біздің тікелей қабылдауымыз.
Мұны кейде көрнекі ойлау деп те атауға болады. Нақты логикалық ойлау
балалардың ойнау және оқу процесінде, адамдардың еңбек іс-әрекетінде
байқалады. Абстракт логикалық ойлау жалпы және дерексіз ұғымдарға сүйенеді.
Мысалы, абстракт ойлау күрделі мәселелерді шешудегі біздің ой-пікірлеріміз,
яғни пайымдау, ой жүгірту. Бұл ойлау түрін психологияда ұғымдық ойлау деп
атайды. Ұғымдық ойлау кейбір мәнді ұқсастық белгілерінің негізінде
түсініктерді жіктерге және топтарға бөлу бөлігін қажет етеді. Жинақтай
ойлау бөлігі бір құбылыстар тобын қамтитын әрекеттердің ортақ принциптерін
немесе." тәсілдерін білумен сипатталады. Бүл жерде ойдың жинақтау дәрежесі,
оның ауқымды жалпылық тұрғыдан қараудың кұбылыстардың үлкен немесе кіші
топтарды қамтуына тәуелді.
Мінез – адамның негізгі өмірлік бет алысын және оның өзіндік әрекетінің
айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешелік. Ол – көп қасиеттің бірлігі,
түрлі өзгешеліктерінің қосындысы, сонымен қатар, адамды әр қырынан
көрсететін қасиет. Мінездің моральдық жағынан тәрбиелілігі, бірқалыптығы,
толықтылығы, күші мен айқындылығы, салмақтылығы – оның негізгі сапалары
болып есептелінеді.
Мінезді даралық өзгешеліктің өзегі, адамның негізгі тіршілік бағытының
өрнегі деуге болады. Мінезде адамның сыртқы ортамен қарым – қатынасының
тарихы бейнеленеді.
Мінез адамның басқа психологиялық қасиеттерімен, атап айтқанда,
қабілет, темпераментімен тығыз байланысты. Адамда қабілеттіліктің дамуы
кейбір тиісті мінез бітістерінің болуын қажет етеді. Жақсы мінездің
ықпалымен темпераменттердің де кейбір нашар жақтары өзгеріп отырады.
Мінезді қалыптастыруға ерік – жігердің қосар үлесі зор. Ерік күшті адамның
мінезі де берік. Жігерсіз адамның мінезі де бос, сылбыр келеді.
Адам мінезінің қалыптасуы қоғамдық болмыспен, әлеуметтік ортамен
(мектеп, балалар мекемелері,оқу, өндіріс ұжымы, қоғамдық ұйымдар т.б.)
тығыз байланысты. Мінез өзгермейтін тума қасиет емес, ол өмірде
қалыптасады. Адамның нақтылы іс - әрекеті де мінез бітістерінің
қалыптасуында шешуші роль атқарып отырады.
Мінез түрі өзінің құрамындағы бітістерінің жалпы сипатына тәуелді
келеді, ал бітістер негізгі немесе жетекші және қосалқы болып бөлінеді.
Негізгілері адамның бағыт–бағдарын айқындауға ақпалын тигізіп, яғни адамның
тұрақты мінезінің сипатын береді де, қосалқылары мінез қырларын толықтыра
түседі.
Сонымен, темперамент - адамның психикалық әрекетiнiң нақты динамикасын
айқындайтын психиканың дара қасиеттерiнiң жиынтығы. Бұл психикалық
ерекшелiктер адамның барша iс-әрекетiнде оның мазмұны, мақсаты және сеп-
түрткiлерiне тәуелсiз бiрқалыпты көрiнедi, есейген шақта да өзгерiске
түспей, өзара байланыста темперамент кейпiн өрнектейдi.
Темперамент түрлерiнiң жақсы не жаманы болмайды. Олардың әрқайсысы
өзiнiң ұнамды тараптарына ие, сондықтан басты назар темпераменттi реттеп,
түзетуге қаратылмай, нақты iс-әрекетте оның тиiмдi жақтарын саналы әрi өз
орнымен пайдаланудың жолдарын табуға бағытталғаны жөн. Адам ежелден-ақ
әрқилы тұлғалардың психикалық бiтiстерiн айыра танумен, олардың барлығын
жалпыланған аз санды саналық бейнелер тобына бiрiктiруге тырысқан. Мұндай
жалпыланған бейнелер бiрiгiмiн психология тарихында алғашқыда темперамент
типтерi деп атаған. Темпераменттердiң бұл бiрiгiмдiк (типологиялық) жүйесi
өмiрлiк iс-әрекет тұрғысынан өте тиiмдi, себебi оны пайдалана отырып, нақты
тұрмыстық жағдайларда белгiлi темперамент типiне жататын адамның болашақ
әрекет-қылығын күнi iлгерi пайымдауға әбден болады.
Мұндайда бала өмірі ең қымбат құндылық мәнін жоғалтады.
№1 кесте
Жасөспірім шақтағы таным процестерінің даму жағдайы
№ Таным процестері Даму жағдайы
1. Түйсік, қабылдау Жасөспірімдердің түйсіктері мен қабылдауларының
өзара байланысы сыртқы дүние заттарын түйсінуге,
бағдарлауға мүмкіндік туғызады. Сондықтан да
жасөспірімдердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАСЫН ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДІ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА НЕГІЗДЕУ
1.1 Жасөспірімдер тұлғасы және олардың даму
динамикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... 6
1.2 Жасөспірімдердің танымдық ерекшеліктері және
темпераменті ... ... ... ... ...17
ІІ. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАСЫН ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДІ ДИАГНОСТИКАЛАУ
2.1 Жасөспірімдердің ата – ана және мұғаліммен қарым –қатынас
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Жасөспірімдермен ересектердің қарым – қатынасын жақсарту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 1
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында қоғам
өмірін демократияландыру мен ізгілендіру бағытында болып жатқан түбегейлі
жаңаруларға байланысты білім мен тәрбие беру жүйесінде де мол өзгерістер
туындап отыр. 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы
ұсынылып, Мәдени мұра бағдарламасы талқыланып жатқан тұста, мектептің
тұтас педагогикалық процесіндегі тәрбиеге жаңа көзқараспен қарау
қажеттілігі туындады [1].
ХХІ ғасырдың басында жаһандану мен ұлттық тенденциялардың бірлігі мен
күресі, үйлесімі мен текетіресі елдің, ұлттың, жеке адамның адамгершілік
қасиет сапаларын, ар-намысын жаңа қырынан саралауды талап етіп отыр.
Жеке тұлға мен қоғам құндылықтарының жандануы адам өмірінің негізгі
тамыры болып саналатын адамгершілік, ұқыптылық, ар мен намыс, парыз бен
жауапкершілік, игілікті іс сияқты жалпы адамзаттық қасиеттерді объективті
түрде талап етеді. Осыған байланысты қазіргі қоғамның мақсаты жалпы
адамзаттық құндылықтар болып саналатын, адамгершілік құндылықтарды бүгінгі
ұрпақтың бойына қалыптастыру тәрбие мәселесінің өзекті мәселелері болып
отыр.
Қоғам өміріндегі барлық салалардағы өзгерістер психология ғылымы
алдында жасөспірімдердің өзара қарым-қатынас үрдісін жаңа тұрғыда зерттеу
талабын туғызады.
Жасөспірімдердің құрбы-құрдастарымен және ересектермен қарым-қатынасқа
түсуін, олардың тұлғалық дамуының басым психологиялық шарты деп түсіну
керек. Қарым-қатынастағы сәтсіздіктер оларда жағымсыз күй тудырады, ал
өмірдің басқа салалардағы жоғары көрсеткіштері оның орнын толтыра алмайды.
Жасөспірімде субъективті түрде қарым-қатынас жеке тұлғасына өте маңызды
нәрсе ретінде қабылдайды. Оған дәлел жасөспірімдердің қарым – қатынас
формасына, дауыс ырғағына, сенімділікке, ерекше назар аударуы, және
құрбыларымен, үлкендермен қарым-қатынасына талдау жасауға ұмтылуы. Ересек
өмірге қадам басқанда жасөспірімдер әлеуметпен көбірек өзара әрекетке
түседі.
Өзінің идеалдары бойынша өмір сүруге ұмтылуда, өзінің жүріс-тұрыс
үлгісін қалыптастыруда жасөспірімдер мен ересектердің көзқарастары бір
жерден шықпай, кикілжің жағдайларға алып келуі мүмкін.
Жасөспірімдік шақта балалар үлкендерден алыстайды және құрбы-
құрдастарының беделі балалар үшін арта түседі. Бұның терең психологиялық
мағынасы бар. Өзін - өзі дұрыс бағалап, түсіну үшін, өзін-өзі құрбы-
құрдастармен салыстыру қажет. Өзін - өзі білу, түсінудің белсенді
процестері құрбы – құрдастарына деген қызығушылығын тудырып, осы кезеңде
олардың беделін өсіреді.
Психологтардың (Л.С. Выготский, А.Р. Лурия, Н.Н. Обозов,
С.Л.Рубинштейн, А.А. Бодолев, А.Н. Леонтьев) зерттеулерінше адамдар
арасындағы өзара түсінушілік адам іс-әрекетін қадағалап отырудағы
эффективтілік болып табылады. Ал өзара түсініктілік тек қана қарым –
қатынас кезінде дамитындығын ескеру қажет.[2,3]
Жоғарыда атап көрсеткеніміздей тұлғааралық қарым – қатынаста
жасөспірімдер жан – жақты өзгере бастайды. Ересектер әрекетіне бейімделіп,
әр түрлі қарым – қатынаста болады.
Зерттеу мақсаты: Жасөспірімдер мен ересектердің қарым-қатынасының теориялық
негізін құру және жасөспірімдердің ата-аналар және мұғалімдерімен қарым-
қатынасын жақсартудың әдіс-тәсілдерін ұсыну.
Зерттеу нысаны: Жасөспірімдер мен ересектердің қарым – қатынас психологиясы
Зерттеу пәні: Жасөспірімдер мен ересектердің қарым – қатынас үрдісі
Зерттеу міндеттері:
- жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерін теориялық тұрғыда негіздеу;
- жасөспірімдер мен ересектердің қарым-қатынас ерекшеліктерін анықтау;
- жасөспірімдердің ата-аналар және мұғалімдерімен қарым-қатынасын
жақсартудың әдіс-тәсілдерін ұсыну
Зерттеудің болжамы: Егер, оқу-тәрбие процесінде ата-аналар, мұғалімдер
жасөспірім шақтағы психофизиологиялық ерекшеліктер туралы барынша білім,
тәжірибе жинақтап, оны аталған процесте тиімді қолдана білсе, жасөспірімдер
мен ересектердің қарым-қатынасы екі жаққа да жағымды нәтижелер берген болар
еді.
І. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖЕКЕ ТҰЛҒАСЫН ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДІ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДА НЕГІЗДЕУ
1.1 Жасөспірімдер тұлғасы және олардың даму динамикасы Жасөспірімнің
басты ерекшелігі тұлғалық тұрақсыздығы болып табылады. Нақты осы уақытта
жасөспірім өзін тұлға ретінде ұсынады. Қарама-қарсы ұмтылыстар, сапалар,
тенденциялар бірге дами отырып, мінезбен мінез-құлықтың қарама-қарсылығын
анықтайды. Осы мәселеге орай жасөспірімдерде өзара және ересектермен
келіспеушіліктер пайда болады. Жасөспірімдер ер адам мен әйел адам туралы
тұрақталып қалған әлеуметтік көзқарастарға, қоғамдағы мінез-құлық
стратегияларына бейімделеді. Жасөспірімдіктің көптеген теориялары бар.
Биологиялық теориялар нақ өсудің биологиялық процестері басқаларының
бәрінен басым болады деген оймен жасөспірімдікті алдымен организм
эволюциясының белгілі бір кезеңі деп қарайды. Психологиялық теориялар
психикалық эволюцияның заңдылықтарына, ішкі дүние мен өзін-өзі ұғынудың тән
сипаттарына назар аударады. Психоаналитикалық теориялар (З.Фрейд, А.Фрейд,)
жасөспірімдікті психосексуалдық дамудың белгілі бір кезеңі деп біледі.
Көрсетілген теориялар жасөспірімдікті алдымен индивид немесе жеке адамның
дамуы ретінде ішкі процесс тұрғысынан қарайды. [4] Бірақ бұл даму әр турлі
әлеуметтік және мәдени ортада әр келкі болып өтеді. Жас өспірімдіктің
социологиялық теориялары оны алдымен әлеуметтенуінің белгілі бір кезеңі,
тәуелді балалықтан ересектіктің дербес те жауапты іс-әрекетіне көшу деп
қарайды. Зерттеушілер (Ж.Пиаже, Б.Г.Ананьев, А.Адлер) адам меңгеруге тиісті
әлеуметтік рольдерге, оның бағалаушылық бағдарларының қалыптасуына, еңбек
өміріне аяқ басуымен байланысты проблемаларға назар аударады, яғни
индивидтік-психологиялық проблемалар әлеуметтік проблемалардан шығарылады.
Кеңестік (Л.С.Выготский, Б.Ф.Ломов, М.Я.Басов, А.Н.Леонтьев) ғылым жастық
проблемасын әлеуметтік-психологиялық факторлар мен дамудың ішкі
заңдылықтарын есепке алып, жүйелі зерттеу керек деп біледі. [2] Бұл
психофизиологиялық дамудың қарқыны мен фазалары әлеуметтік толысу
мерзімімен әр кезде үйлесе бермейді. Жыныстық толысу да екі жыл ерте
басталып, ерте аяқталады. Физиологтар (И.П.Павлов, И.М.Сеченов) екінші
жыныстық белгілердің шығуына қарай бұл процесті үш фазаға препубертаттық,
пубертаттық және постпубертаттық фазаларға бөледі, осының өзінде жасқа
қатысты психология әдетте жеткіншектік жасты (балаң жастық) алғашқы екі
кезеңмен байланыстырады. [5]
Акселерацияға байланысты жеткіншектік кезеңнің шектері төмендейді де,
қазір ол енді 14—15 жаста-ақ аяқталады. Жас өспірімдік тиісінше ерте
басталады. Бірақ дамудың бұл кезеңінің нақты мазмұнын алдымен әлеуметтік
жағдайлар анықтайды. Жастардың қоғамдағы орны, ол меңгеруге тиісті
білімдердің көлемі және басқа бірқатар факторлар осы жағдайларға тәуелді.
Ежелгi дәуiрлерден бастап зерттеушiлер адамдардың дене құрылымы және
физиологиялық қызметiнiң ерекшелiктерiмен сай келетiн көп түрлi әрекет-
қылықтарды топтап, ретке келтiруге ат салысты. Осыған орай темпераменттiң
көп түрлi типологиясы қалыптасты. Бұлардың iшiнде назар саларлықтай тип -
адамның дене құрылымына байланысты дараланып, тума темперамент қасиеттерiне
негiзделген – конституциялық типология (Э. Кречмер).
[6] Бұл теорияның мәнi: әр адам өз дене құрылымына орай өзiндiк психикалық
ерекшелiкке ие. Осыдан, дене мүшелерiнiң (қол, аяқ, бас, кеуде т.б.)
сырттай өлшемдерiне байланысты төрт конституционалды психикалық тип
белгiленген:
1. Лептосоматик - бойшаң, нәзiк денелi, көкiрек тұсы жайылыңқы, тар иықты,
қол-аяғы ұзын, сидыйған.
2. Пикник - мығым, семiзшең, кiшi немесе орта бойлы, қарны қампиған,
домалақ бас, қысқа мойын.
3. Атлетик - бұлшық еттерi күштi дамыған, денесi мығым, берiк; ұзынша не
орта бойлы, кең иықты, жамбас сүйектерi тартылған.
4. Диспластик - дене бiтiмi қисынсыз. Бұл адамдар - әрқилы мүшелiк зақым-
сырқаттарға ұшырағандар (сырықтай ұзын, қауға бас, тума аяқ-қолы кемiстер).
Аталған дене құрылымы типтерiне үш темперамент типi сай: шизотомик,
иксотомик, циклотомик. Шизотомик - дене құрылымы нәзiк, әлсiз дамыған,
тұйық, эмоциялары ауыспалы, тұрақсыз, талаптар мен көзқарастар өзгерiмiне
ере бермейдi, осыдан қоршаған ортаға икемдесуi қиын. Иксотомик - денесi
мығым, мiнезi байсалды, сезiмталдығы кем, ым-ишараға жоқ, ойлау қабiлетi
шабан, көбiне майдашыл. Циклотомик - семiзшең, домаланған денелi,
эмоциялары қайғы мен қуаныштың арасында бiрдей, тiл табысқыш, көзқарастары
шындықтан ауытқымайды.
Жоғарыда баяндалған конституциялық типология теориясының негiзiн
қалаған - Э. Кречмер. Бұл теория Батыс Европада кең қолдауын тапты. Ал осы
теорияны өзiндiк ерекшелiктерiмен осы ғасырдың 40-жылдарында АҚШ-та одан
әрi жалғастырған У. Шелдон болды. Бұл ғалымның да темперамент типтерiн
айыруда ұстанған қағидасы - адам дене құрылымы және оның өзiнiң жаңалығы -
эмбриологиялық белгiлер. Бұл теориялардың негiзгi кемшiлiгi - тұлғаның
психикалық қасиеттерiнiң қалыптасуында қоршаған орта мен әлеуметтiк
жағдайлардың ескерiлмеуi. У. Шелдон теориясын сынға алған Я. Стреляу былай
жазады: "Адамның тамаққа әуес болу, ұжымшыл болу не қайырымды болу сияқты
темпераменттiк қасиеттерi оның дене құрылымындай нәсiлдiк белгi емес,
мұндай қасиеттер анатомиялық-физиологиялық негiзге ие болғанымен тәрбие
және әлеуметтiк ортада ғана қалыптасады" [7].
Ал ғылым шындығына келетiн болсақ, адамдағы психикалық процестер мен
оның қылығы жүйке жүйесi қызметiмен байланысты екендiгi ежелден-ақ белгiлi
болған. Темперамент түрлерiнiң кейбiр жалпы психикалық процестер
ерекшелiгiне тәуелдi келуi И. П. Павлов және оның шәкiрттерiнiң
еңбектерiнде экспериментальды дәлелденген [5]. И. П. Павлов темперамент
типiнiң жүйке қасиеттерi ретiнде қозу мен тежелу күшiн, тепе-теңдiгiн және
қозғалмалылығын атап көрсеттi.
Жасөспірімдік кезең балалық пен ересектік арасындағы өтпелі кезең
болып табылады. Ол әр адамда әртүрлі кезеңде, әртүрлі жағдайда жүзеге
асады, нәтижесінде көптеген жасөспірімдер кемелденеді. Осы мағынасында
жасөспірімдік кезеңді балалық пен ересектіктің ортасына тасталған көпір
ретінде қарастыруға болады. Бұл аралықтан әрбір адам өтеді және
жауапкершілікті, шығармашыл ересек адам қатарына өтеді.
Қазіргі жас классификациясына сай жасөспірімдік кезең шекаралары орта
сыныптағы 12 ден 15 жас аралығын қамтиды. Алайда, айта кететін бір жайт,
өмір кезеңдерінің негізгі критерийі ретінде календарлық жас емес, ағзадағы
анатомды-физиологиялық өзгерістер алынады.
Жасөспірімдік кезеңде жыныстық жетілу қалыпты құбылыс болып табылады.
Оның көрсеткіштері жасөспірімдік кезеңнің шекараларын анықтайды. 8-9 жаста
жыныс гармондары секрециясының ұлғаюы басталады, бірақ олардың интенсивті
жоғарылауы жасөспірімдік кезеңде жүзеге асады. Кенеттен бойдың ұзаруы,
екіншілік жыныстық сипаттардың дамуы, ағзаның дамуы осы жас кезеңінің
негізгі сипаты болып табылады.
Жасөспірімдік кезең – балалық жастың ішіндегі ең күрделісі. Оны өтпелі
жас деп те атайды. Өйткені, осы жас кезеңінде балалықтан ересектік кезеңге
өту үрдісі жүзеге асады. Ол жасөспірім дамуының барлық қырын қамтиды:
анатомды-физиологиялық құрылымын, интеллектуалды дамуы мен оның әрекетінің
әртүрлілігін қамтиды.
Жасөспірім – бұл маңызды сапалардың қалыптасу кезеңіндегі тұлға:
ересек адам ретінде қабылдау үшін әлі де жеткіліксіз дамыған, сонымен қатар
қоршағандармен саналы түрде қарым-қатынасқа түсу үшін жеткілікті түрде
дамыған. Жасөспірім – бұл өз әрекеті, сөйлеген сөзіне жауапты бола алатын
кезең. Жасөспірім дұрыс ойластырылған шешімдер қабылдайды, саналы әрекеттер
орындайды, оларға иманды және құқықтық жауапкершілікті болады. Кәмелеттік
жасқа толмағандардың әлеуметтік-психологиялық даму ерекшеліктерін ескере
отырып, ересек жасөспірімдік кезең мен жеткіншек жасты тұлғалық
жауапкершілік сипаты ретінде қарастырады.
Есею кезінде ересек қоғамда өмір сүруге дайындық, өзін -өзі тануға
деген қажеттілік туындайды. Жасөспірімді Мен кіммін? деген сұрақ жиі
толғандырады. Өзіне деген қызығушылығы оянады, өз көзқарастары мен ой
толғаныстары пайда бола бастайды, қандайда бір жағдайлар мен фактілерді
өзінше бағалайды, өз мүмкіндіктері мен іс-әрекетін бағалауға тырысады,
соған орай өзін құрбыларымен салыстыра бастайды.
Бұл жаста жасөспірім өз отбасынан, мектептен алшақтай бастайды.
Жасөспірімнің тұлға ретінде қалыптасуына құрдастарының әсері көбірек
болады. Көп жағдайда бала ресми немесе бейресми топтарды таңдау мәселесіне
кезігеді. Қай топта балаға сыйласымдылықпен қарап, оған қолайлы жағдай
туғызса, жасөспірім сол топты таңдайды. Бұл спорт үйірмелері, техникалық
ұжым немесе жасөспірімдер жиналып, темекі шегіп, ішімдік ішетін немесе т.б.
ұйымдар болуы мүмкін.
Осы жаста жасөспірімдерде ересек адамдармен, әсіресе, ата-аналарымен
проблемалар жиі кездеседі. Ата-аналар өз баласын кішкентай бала ретінде
қабылдайды, оған тым үлкен көңіл бөледі. Осыған орай ересектермен қарым-
қатынасы көбінесе келіспеушілік жағдайда болады. Жасөспірімдер көбінесе
құрдастарының ойына көңіл аударады. Жасөспірімдердің ересектермен қарым
-қатынасы өзгереді: жасөспірім тәуелділік позициясынан теңдік позициясына
ауысуға тырысады. Құрдастарымен қарым-қатынасы өзгереді, өзінің орнын табу
үшін қарым-қатынас орнатады. Кері жағдайда ол мінез-құлықтағы ауытқуларға
алып келеді; адамның интимді өміріне деген жоғары деңгейдегі қызығушылық
жасөспірімнің сексуалды өміріне ассциалды өзгерістерді алып келеді.
Жасөспірімнің бойында есею сезімі пайда болады. Бұл құбылысты оның
тәуелсіздікке және дербестікке ұмтылуынан, ересек адамның үйретуіне қарсы
тұруынан байқауға болады. Ересектік сезім – жасөспірімдік шақтың негізгі
өзгерісі.
Осы жаста жасөспірім үшін үлгі болатындай кейіпкер таңдайды және оның
сырт келбеті мен мінез – құлқына еліктейді. Жасөспірім үшін оның сырт
келбеті өте үлкен маңызға ие. Қалыптан тыс шаш үлгісі құлақтағы бірнеше
сырға және т.б. атрибуттар жасөспірімге өздерін басқалардан бөлек ұстауға
мүмкіндік береді.
Мұның барлығы эмоционалды-еріктік сфераның өзгеруімен қатар жүреді.
Жасөспірімнің бойында қоршаған шындықты тануға деген, құрдастарымен қарым-
қатынасқа түсуге деген, ортақ қызығушылықтарға сүйене отырып, достық
қатынастарды орнатуға деген ұмтылыстар жоғарылай түседі. Жасөспірімнің
бойында өз ойы мен іс-әрекетін бақылау білігі қалыптаса бастайды,
шыдамдылық және басқа да еріктік сапалар дамиды.
Жасөспірімнің қызығушылықтары бұдан кішірек жастағы балаларға
қарағанда елеулі түрде өзгереді. Ол шығармашылық әрекетке әуес болғанымен
де, оған қызығушылық тұрақсыздығы да тән болып келеді. Сырт келбетіне
келсек, жасөспірімнің өмірі еш өзгеріссіз: сол бұрынғы мектепте оқиды, осы
жасқа дейін өмір сүрген отбасымен бірге тұрады. Көп жағдайда іс-әрекетті өз
бетімен орындайды, алайда көп нәрсені орындауға ата-аналары рұқсат
бермейді. Жасөспірімдер ештеңені өзгерте алмағанымен, ересектерге
еліктейді. Осыған орай жасөспірімдердің бойында жалған ересектік
атрибуттары пайда болады: шылым шегу, қала сыртына серуенге шығу.
Олар кез-келген қарым-қатынасқа еліктейді. Мысалы, егер отбасында
қандай да бір мүшесін сыйламаса, онда мұндай қатынасты жасөспірімдерде
қайталайды. Бала отбасындағы қарым-қатынасты бейнелейді. Егер отбасында
баланың көзінше ұрсысса, онда бала өз ата-анасымен айтылған сөздерді қайта
жаңғырта отырып ұрсысады. Алайда, қатынастарды қайта қайталаудың жағымды
жақтары да бар – бұл өмірде кездесетін рольдерді ойнап көру. Басқаша бұны
жасөспірімнің әлеуметтенуі деп айтуға болады. Ата-аналардың байқауынша
жасөспірімдер өз мінез-құлқын жиі өзгертіп отырады. Жасөспірімнің сырт
келбеті кикілжіңнің тағы да бір көзі болып табылады. Жүріс-тұрысы, сырт
келбеті өзгереді. Жасөспірімдердің бойында қауіпсіздік қажеттілігі
туындайды.
Бұл жастағы баланың ішкі дүниесінде де өзгерістер пайда болады.
Жасөспірімнің өзіндік позициясы қалыптаса бастайды. Ол өзін ересек адам
ретінде санайды. Осы кезеңде жасөспірімдік шақтың келесідей көріністері
байқалады:
1. Барлығы да оған теңдей қатынаста болуын қалағанымен, ол өз
жауапкершілігіне алатын құбылыстардың аз екендігіне қарамастан көп нәрсе
талап етеді.
2. Дербестікке ұмтылу. Осыған орай ол бақылау мен көмектен бас тартады.
Алайда мұндай дербестіктің нәтижесінде ата-аналар мен балалардың арасында
кикілжіңдер туындай бастайды.
3. Өзіндік көзқарастардың, бағалаулардың, мінез-құлық қырларының пайда
болуы.
Балалар тезірек есейіп, өз ата-аналарынан ерекшеленгісі келеді.
Жасөспірім тұлғасының қалыптасуында қоғам үлкен рөлге ие. Бұл жасөспірім
үшін аса маңызды топ, ол әр қашанда сол топтың көзқарастарын қабылдайды.
Мұндай топ бала үшін үлкен маңызға ие және ол жасөспірімнің мінез-құлқы мен
басқалармен қатынасына үлкен әсер етеді. Жасөспірімдер осы топтың
көзқарастарын ұстануға ұмтылады. Осы жерде жасөспірім өз орнын табуға
тырысады. Алайда, жасөспірімдердің тобы тұйық болады және өз қатарына
жаңадан мүше қабылдауға аса ұмтылмайды. Соның нәтижесінде қарым-қатынасында
қиыншылығы бар жасөспірімдердің айналасында ерекше кеңістік пайда болады.
Жасөспірімнің топтағы өзіндік жекелей даралығын, ерекшелігін бөліп
көрсетуге ұмтылуы қарым-қатынастағы қиыншылықтарға алып келеді.
Жасөспірімдердің қоғамын екі топқа бөлуге болады. Олар: ресми және
бейресми.
Жасөспірімдердің ресми топтарына оқушылар ұжымын жатқызуға болады. Олар
өздерінің нақты сыныбымен, мектебімен және мұғалімдерімен сәйкестенеді
(идентификацияланады). Бұл оларға қандай да бір пәндерді бірге оқуға,
әртүрлі әрекетке қатысуға немесе арнайы ұйымдастырылған демалыс кештеріне
қатысуға мүмкіндік береді. Кез келген нақты анықталған әлеуметтік жүйе оқу
жүйесінде және сыныптық әрекет жүйесіндегі жасөспірім оқушылар тобын
біріктіреді.
Ресми түрде ұйымдастырылған әлеуметтік қатынастарға қатысу мүмкіндігі
әлсіз, нашар құрылымды топтарды бейресми деп атаймыз. Оған тек қана
жасөспірімдердің қылмыстық тобын жатқыза алмаймыз, олар жеке топ ретінде өз
бетімен өмір сүре алады. Бейресми қоғамның мысалы ретінде мектеп өмірі
шеңберінде жүзеге асатын қарым-қатынас жүйесін алуға болады. Жасөспірімдер
достарын өз мектебінің, сыныбының ішіндегі балаларының арасынан таңдайды.
Баланың қандай сыныпта оқитыны достық байланыстарға үлкен әсер етеді.
Мектептік достардың арасында көптеген ортақ құбылыстар болуы мүмкін, бірақ
оларды ортақ сынып көбірек байланыстырады.
Кейбір оқушылар жоғарыда қарастырылған жүйелердің ішінен достардың
бейресми жүйесін маңыздырақ санайды. Бұл ересектердің назарынан тыс өмір
сүретін жүйе болып табылады. Бұл жасөспірімдердің әлемі, мұнда индивидтің
статусы басты болып саналады. Әрбір жасөспірім жан досының болғанын
қалайды. Достық таңдаулы сипатта болады. Аталған жағдаяттарға негізделе
отырып жасөспірімдік жасқа тән ерекшеліктерді келесідей бөліп көрсетуге
болады. Олар жасөспірімдер арасындағы тұлғааралық проблемаларының
туындауына әсер етеді: эмоционалды жетілмегендік; өз мінез-құлқын қадағалау
білігінің жеткіліксіздігі, өз қажеттіліктерін қанағаттандыру барысында өз
қалауы мен мүмкіндіктерін салыстыру, тезірек ер жетуге ұмтылу.
Жүргізілген зерттеулерге (З.Фрейд, К.К.Левин, М.И.Лисина) сүйенсек,
жасөспірімдер ортасында пайда болатын проблемалардың себептері сан түрлі.
Алайда, келіспеушіліктердің негізгі бөлігі жасөспірімдердің біреуінің
достық кодексін бұзуынан туындайда. Жасөспірімдердің арасында келесідей
мәселелер өте маңызды болып табылады [8]Олар:
-бір – бірін қолдау;
-барлық жағдайда да көмек көрсету;
-қарым-қатынастағы эмоционалды ахуал (комфорт);
-құпияны сақтау;
-сынның болмауы;
-үйретудің болмауы;
-қызғаншақтық қатынастың болмауы;
-басқа біреудің ішкі әлемін сыйлау;
Жасөспірімдік жыныстық толысудан басталып, ересектіктің басталуымен
аяқталатын даму кезеңі деп анықталады. Алайда бірінші шегі физиологиялық,
екіншісі әлеуметтік шек болып тұрған осы анықтаманың өзі құбылыстың
күрделілігі мен көп өлшемділігін көрсетеді. Дене күшінің дамуы — адамның
дене дамуының аяқталатын кезеңі. Бойдың ұзаруы жеткіншек кезеңге қарағанда
баяулайды. Қыздардың бойының толуы орта есеппен 16 мен 17-нің арасында
болады (ауытқу шамамен 13 ай), жігіттерде 17 мен 18-дің арасы (ауытқу
шамамен 10 ай). Салмағы артады, осының өзінде ер балалар қыздардан қалып
келген есесін толтырады. Бұлшық ет күші өте тез өседі: 16 жаста ер бала 12
жастағысынан бұл тұрғыдан екі есе асып түседі. Бойы толысқаннан кейін
шамамен бір жылдан кейін адам калыпты ересектік бұлшық ет күшіне жетеді.
Әрине, көп нәрсе дұрыс тамақтану тәртібі мен дене шынықтырумен шұғылдануға
байланысты. Спорттың кейбір түрлерінде балаң жастық — ең көп жетістіктерге
жететін кезең.
Жыныстық даму жөнінен жігіттер мен қыздардың көбі бұл жаста
постпубертаттық кезеңде болады. Көп тараған түсініктерге қарамастан,
жыныстық толысудың мерзімі нәсілдік және ұлттық ерекшеліктерге, ахуалға
байланысты емес. Оның есесіне тамақтану сипатындағы айырмашылықтар мен
басқа да әлеуметік-экономикалық факторлар ықпал етеді. Мұның үстіне орташа
статистикалық норманың жеке физиологиялық нормамен үйлеспейтінін ескеру өте
маңызды. Кейбір әбден қалыпты адам-дар орташа статистикалық мерзімдерден
көп озық не қалыңкы дамиды. Қарқынның бұл вариацияларын патологиялық
жағдайлардан ажырату әрдайым оңай бола бермейді. Жас өспірімдік шақ бала
мен ересектің арасындағы аралық жағдайда болады. Баланың жағдайы оның
ересектерге тәуелділігімен сипатталады, бұлар оның өмірлік іс-әрекетінің
басты мазмұны мен бағытын белгілейді. Баланың атқаратын рөлі ересектердің
рөлінен сапалық тұрғыда өзгеше болады және екі жағы да мұны анық ұғынады.
Өмірлік іс-әрекеттің күрделене түсуімен бірге жастарда әлеуметтік рөльдер
мен мүдделер диапазонының сандық ұлғаюы ғана болып қоймайды, сапалық
тұрғыдан да өзгеріп, ересектік рөлдер бірден-бірге көбейеді, осыдан келіп
дербестік пен жауапкершілік өлшемі шығады. 16 жаста паспорт алады. 18
жасында сайлау құқығы мен некелесуге мүмкіндік алады. Жасөспірім қылмысты
істер үшін жауап беретін болады. Көпшілігі бұл жаста еңбек қызметін
бастайды, бәрі де мамандық таңдау туралы және т. б. ойлайды. Дегенмен
жасөспірімде ересектер статусының элементтерімен қатар оның жағдайын
баланың жағдайына жақындататын тәуелділік белгілері әлі сақталады.
Материалдық жағынан жоғары сынып оқушысы әлі ата-аналар қарауында. Мектепте
оған, бір жағынан, екінің бірінде сен ересексің, үлкенсін десе, екінші
жағынан, одан үнемі тіл алуды талап етеді. Бұл мектептен басқа жерлерде де
байқалады, мұнда 16 жастағылар емес, 20 жастағыларды да көбінесе ересек
деп санамайды. Жағдайдың (бір тұрғыдан ересек деп танитын, екінші тұрғыдан
танымайтын) және өзіне қойылатын талаптардың тиянақсыздығы жастардың
психологиясында өзінше ұғынылады. Жасөспірімдік шақтың аса маңызды
міндеттері — мамандық таңдау, еңбек пен қоғамдық-саяси қызметке даярлану,
некелесуге өз отбасын құруға әзірлеу. Өзара байланысты бұл міндеттердің
жүзеге асырылуы белгілі бір уақытты талап етеді және олардың жүзеге асу
мерзімдері жас адамның іс-әрекетінің сипатына тәуелді. Барлығы мектеп
оқушылары болатын жеткіншектердей емес 15—17 жастағы жасөспірімдер мен
бойжеткендер бұған қоса кәсіптік-техникалық училищелердің немесе арнаулы
орта оқу орындарының оқушылары болуы мүмкін. Кейбір жасөспірімдер оқуды
өнімді еңбекпен ұштастырады. Бұл айырмашылықтар психологияға әсер етеді,
сондықтан тәрбиешілер мұны ескеруге тиіс.Адамның жалпы акыл-ой қабілеті 15-
16 жасқа қарай әдетте қалыптасып болады. Күрделі ақыл-ой операцияларды
меңгеру және ұғымдық аппараттың баюы жас жігіттер мен қыздардың ақыл-ой
қызметін неғұрлым орнықты әрі пәрменді етіп, оны бұл тұрғыдан ересектің іс-
әрекетіне жақындатады. Әсіресе арнайы қабілеттер шапшаң дамиды. Мүдделердің
бағытталуының барған сайын саралана түсуімен қосылып, мұның өзі жастардың
ақыл-ой қызметінің құрылымын кіші жастардағыға қарағанда неғұрлым күрделі
де дара сипат береді. Жасөспірімдік — жеке адамның толысуы мен
қалыптасуының аяқталатын кезеңі. Жыныстық толысуға байланысты өз ағзасы мен
сырт келбетіндегі үлкен өзгерістер, жағдайдың біршама тиянақсыздығы (енді
бала болмағанымен, әлі ересек те емес), өмірлік іс-әрекеттің күрделенуі,
жеке адамның өз мінез-құлқын үйлестіруге тиісті адамдар тобының ұлғаюы
—осының бәрі қосыла келіп жасөспірімдік шақта бағалаушылық іс-әрекетін күрт
арттырады. Әңгіме өз қасиеттерін тану, жаңа білімдерді меңгеру туралы болса
да, жас адам оларды бағалауға өте ден қояды да, өзінің мінез-құлқын саналы
түрде жасалған немесе меңгерілген критерийлер мен нормалар негізінде құруға
тырысады.
Қазіргі уақытта нарықтық экономикаға өту және оны басқару сонымен
қатар білім берудің барлық жүйесін талапқа сай реформалау жолында
жетекіншек жастарға тиянақтап білім беріп, оларды тәрбиелеу жалпы білім
беретін мектептердің басты міндеті. Осыған байланысты оқушылар мен
оқытушылар арасындағы қарым-қатынас өте маңызды педагогикалық мәселелердің
бірі болып есептеледі. Өйткені тәрбие мәселелері, оның ішінде өскелең
жеткіншектерді адамгершілікке, сыпайылыққа тәрбиелеу, олардың үлкендермен
қарым-қатынаста бірін-бірі түсінуі – үлкен проблема.
Жеткіншектің өзі-ақ өзін көрсетуге барынша ұмтылуымен өзінің мені
мен өз қасиеттеріне зор ынта қояды. Ол өзінің келбеті мен дене тұлғасын
мүлдем жаңаша қабылдай бастайды. Бұл зор ынта балаң жасөспірім шағында да
сақталады. Өзінің өзгергіш тұлғасын зер сала зерттейтін жасөспірім жігіттер
мен қыздар бұған барынша алаңдайды. Олардың бәрі дерлік өз келбеттерін
өзгерткілері келер еді. Олар үшін әсіресе құрдастары алдындағы беделін
өсіріп, танымалдығын арттыратын қасиеттер ерекше маңызды. Жасөспірімдердің
көбі толық болғанына, бетіне безеу шығуына т.б. қынжылады. Кеш толысатын
ер балалар мұнысына қатты уайымдайды; екінші жыныстық белгілердің шықпай
кешігуі құрдастарының алдындағы беделін төмендетіп қана қоймай, өзін
қатарынан кем сезінуді туғызады. Бұл қынжылыстарын ешкімге білдірілмейді.
1.2 Жасөспірімдердің танымдық ерекшеліктері және
темпераменті
Жасөспірім шақта адамда жан қуатының сапалық жаңа құрылымдары, жыныс
мүшелерінің жетілуі, сана-сезімнің артуы, айналасындағылармен қарым-
қатынасының жаңа мазмұнға ие бола бастауы, іс-әрекеттің күрделене түсуі
байқалады. Бұл кезде жасөспірім дербестікке ұмтылып, әсерге берілгіш
келеді. Бала осы кезеңде дұрыс тәрбие алмаса түрлі теріс қылықтарға салынуы
мүмкін. Сондықтан, жасөспірім кезеңде олардың психикалық ерекшеліктерімен
санасып, әр түрлі қоғамдық пайдалы жұмысқа қатыстырып отыру керек.
Бұл кезең бала балиғатқа толып, организмде анотомиялық және
физиологиялық өзгерістер орын алады. Ұл бала мен қыз баланың жастары бірдей
болғанымен, сыртқы пішіні мен мінез-құлқында, даусында өзгерістер
байқалады. Осы кезеңде, қыз балада май клечаткаларының қызметі күшейіп,
терінің астына май жиналады, ал ер балаларда бұлшық ет қызметі артып,
денесі сомданады. Қыздар өзімен құрдас ер балаларға қарағанда тез өседі.
Бұл кезеңде баланың денсаулығы, күнделікті ішетін тамақ түрлері, тұрмыс
жағдайы, ауа райы т.б. әсер етеді. Баланың дене жағынан қалыптасуы оның
интеллектуалдық және моральдық еріктік жетілуімен, барлық психикалық
процестерінің дамуымен тығыз байланысты. Соңғы кездері психология
жасөспірім шақ проблемасын әлеуметтік-психологиялық факторлар мен
заңдылықтарын есепке ала отырып, жүйелі зерттеу керек деп біледі. Бұл
күрделі мәселе, себебі психофизиологиялық дамудың қарқыны мен фазалары
әлеуметтік толысу мерзімімен әркезде үйлесе бермейді. Акселерацияның, дене
күшінің жедел дамуы нәтижесінде қазіргі балалар барлық жағынан да жылдам
өседі. Сол сияқты жыныстық толысу да екі жыл ерте басталып, ерте
аяқталады.
Психологтар жастық шақтың хронологиялық шекарасын түрліше көрсетеді.
Жастық шақ баланың ересек кезеңге өту сәті ретінде, 19-23ж аралығын
қамтиды. Бұл кездің психологиялық маңыздылығы сананың дамуымен, өмірге
кәсіби дайындықпен келудің шешімін табумен сипатталады. Жастық шақта
танымдық, кәсіби қызығушылықтар қалыптасып, еңбек етуге, болашақтың
жоспарын құруға, қоғамдық өмірге араласуға белсенділігі артады. Бұл кезеңде
адамгершілік қасиеттің, тұрақты көзқарастың, азаматтық мінез-құлықтың
қалыптасуы қиын жағдайда өтеді. Жасөспірім шақтағы баланың когнитивті
сферасында, қиялы мен шығармашылығы эмоциналды әлемімен тығыз бірлікте
жүреді. Бала шабыттанып, кей кездері сезімге беріліп, өлең де шығарады.
Қиялында ол өзінің болашағын жоспарлайды. Ж.Пиаженің интеллектуалды даму
концепциясы бойынша бұл жаста ақыл-ой дамуының соңғы фазасы жүреді. Балада
нақты ойлау логикалық формаға көшеді. Жасөспірім шақты психологтар эмоция
дамуының жоғарғы сатысы деп те түсіндіреді. Бала тәртібіндегі кейбір
эмоционалды реякциялар оның организміндегі гормональды және физиологиялық
ерекшеліктермен байланысты. Бала бұл кезде ата-анадан эмансипацияланады, 10-
15ж бала ата-ананың түсінушілігін қажет етеді. [9]
Бұл кезеңде жасөспірім достықты, топтағы қарым-қатынасты бастан кешіреді.
Өз құрдастарымен идентификациялана отырып, көп жағдайда конформист бола
бастайды. Осы жас аралығында жасөспірім қарым-қатынастың жаңа өнімді
формаларын іздейді. Алайда, өзіне-өзі көңілі толмайтындықтан жасөспірім
психологиялық дағдарыс жағдайына ұшырайды. Осы кездегі баланың отбасындағы
қарым-қатынас тәсілі оның тұлғалық сапаларына өзінше әсер етеді:
Эмоционалды жатсыну - бұл жағдайда отбасындағы ата-ана баланың тыныс-
тіршілігіне өте селқос қарап, балаға деген жасырын сезім танытады.
Авторитарлы бақылау, бұл жағдайда тәрбие - ата-ана өмірінің басты
әрекеті бола тұра, тәрбие процесі тыйымдар мен қатаң бақылау арқылы жүреді.
Жасөспірім шақта тәрбие дұрыс ұйымдастырылмаған жағдайда балалар
бойында суицид орын алуы мүмкін. Қазіргі кезеңде суицид қоғамның өзекті
мәселелерінің бірі болып табылады. Бүкіл әлемдік денсаулықты қорғау
ұйымдарының белрілгендері бойынша, әлемде 400 -500 мыңға жуық адам жыл
сайын өзіне қол жұмсайды, ал қол жұмсап көру мүмкіндіктері өзін өлтіру саны
өлтірушілер санынан үш есе көп.
Көптеген авторлардың пкірілері бойынша (Е.Личко, Э.Шнейдман, Э.
Дюргейм) өзін - өзі өлтіру деңгейі тұрақты халық көрсеткіші болып табылады.
[10]
Өзін - өзі өлтіру, суицид (латын тілінен енген өзін өлтіру) – бұл
саналы түрде өзінің өмірін қию. Қазіргі уақытта сиуцид бір ғана
патологиялық деп қарастырылмайды. Көп жағдайда бұл психикасы дұрыс адамның
тәртібі. Сиуцид - өзін өмірден қию туралы елестетулерге бағытталған
саналы іс - әрекет. Тәртіп құрылымында келесілерге бөлінеді:
- өзіндік сиуцидтік іс - әрекеттер;
- сиуцидтік көрінулер (ойлар, қалау, сезім, айту, ишарамен айту).
Сонымен қатар, сиуцид бір уақытта ішкі және сыртқы жоспарда қалыптасады.
Суицидтік іс - әрекет – сиуцидтік мүмкіндіктерді және аяқталған суцидті
қосады. Суицидтік мүмкіндік – бұл өзін өмірден қиюдың мақсатқа бағытталған
кесу тәсілдері. Мүмкіндік назар салусыз болады, өзін өмірден қиюға немесе
басқа да мақсаттарға бағытталады. Суицидтің аяқталуы – летальды нәтижесімен
аяқталған іс - әрекет.
Суицидтік тәртіпке кіруі:
1. суицидтік ойлар
2. суицидтік істер туралы ойлану
3. суицидтік қалау
Суицидтік пассив ойлар өзін өлімі туралы қиялдар, елестетулермен
мінезделеді. Мысалы, Өліп қалған қандай жақсы, Ұйықтап және оянбаса
ғой. Суицидтік ойлардың пайда болуынан мүмкіндіктерден олардың орындалуына
дейінгі кезеңді ең үлкен суицидтік деп атайды.
Суицидтер үш негізгі топқа бөлінеді: шынайы, көріністік, жасырын.
Шынайы суицид - өлу тілегімен бағатталады, аяқ асты болып көрінеді.
Бұндай суицидтерге әрқашан тұнжылған көңіл – күй, депрессивті күй немесе
өмірден кету туралы жай ойлар. Кейде айналадағылар бұндай күйді байқамауы
мүмкін. Шынайы суицидтің тағы бір ерекшелігі ойлану және өмір ойлары туралы
уайымдар болып табылады.
Көріністік суицид - өлу тілегімен байланысты емес, ол өзінің мәселелеріне
назар аударту, көмекке шақыру, диалогты жүргізу тәсілі болып табылады.
Жасырын суицид – оның белгілеріне жауап бермейтін суицидтік тәртіптің
түрі, бірақ бұрынғыдай бағыттаушылық пен нәтиже болмайды. Бұл іс - әрекет
летальдық нәтиженің жоғарғы мүмкіндігімен беріледі. Бұл көп жағдайда
қауіпке, өліммен ойнауға мақсатты бағытталған. Бұл көлікпен қауіпті жүру,
экстремальды спорт түрлерімен немесе қауіпті бизнеспен айналысу, күшті
есірткілерді қолдану және өзіндік өлім.
Осыған байланысты танатолог Э.Шнейдман тұлғаның екі мінездемесін
ажыратады: суицидтік және летальдық. Суицидтік өзін - өзі өлтірудің жеке
қауіптерін білдіреді. Леталдық адамның өзі үшін қауіп кезеңдерімен
байланысты. [11]
А.Е. Личконың ойынша, жасөсіпірімдерде суицидтік тәртіп демостративті,
аффективті және шынайы болады. Е. Шир бөледі: суицидтік тәртіптің алдын –
ала қалауы, алдын-ала алмайтын, амбивалентті, импульсивті және
демостративті.[12]
Э. Дюргейм өзін-өзі өлтіруді индивидтің әлеуметтік байланыс
ерекшеліктеріне байланысты түрлерге бөлді: Аналитикалық өзін - өзі өлтіру
тұлғалар және оны қоршаған орталар арасында болатын ауыр келіспеушіліктер
нәтижесінде болады. Фаталистикалық өзін - өзі өлтіру жеке қайғылар
жағдайларында болады, мысалы: жақындарының өлімі: Альтуристикалық өзін-
өзі өлтіру басқа адамдар үшін жасалады. [13] Эгоистикалық өзін-өзі өлтіру
жағымсыз жағдаяттардан кету болып табылады конфликтен, жасай алмайтын
талаптардан.
Суицид ерекшеліктеріне жас аса үлкен әсер етеді. Мысалы, өмірдің
дағдарыстық кезеңдері, жастық немесе қартаюдың кезеңдері, жастық немесе
қартаюдың басталуы суицидтік дайындықтың жоғарылауын көрсетеді.
А.Г. Амбрумованың зерттеулер белгілері бойынша 770 балалар және
жасөсріпімдер суицидтік тәртібімен ал ең жасы 7 жастағы балалар болады.
көбінде қыздар болады (80,8%). Аса көп қыздардың тәсілі – улану, ұл
балаларда тамырын кесу және асылып қалу болады.[14]
Сиуцидтің пайда болуына қорқыныш пен депрессивті күй сәйкес болады.
Балаларда депрессивті күй белгілері болуы мүмкін: қайғы, балалардың
әлсіздігі, ұйқысының және тәбетінің бұзылуы, салмағының төмендеуі және
соматикалық шағымы, табыстық қорқынышы мен оқуға деген қызығушылығының
төмендеуі, толық даму сезімінің болмауы немесе бөлектену, жиі өзін-өзі
сынау, сөйлемеушілік, уайымдау, агрессивтілік пен фрустрацияға деген
тұрақсыздығының төмендеуі.
Суицидті жүзеге асыруды көздеп жүрген жасөспірімге тән сипаттамалар
келесідей:
1. Болашақ суицидент өз жағдайы жайлы кем дегенде бір адамға айтады. Ол
жасырын немесе тура форманың сипатын иемденеді.
2. Оқуға деген қатынасы өзгереді. Жасөспірім өз үлгеріміне мән бермейді,
сабақтарға қатыспайды.
3. Қызығушылықтар мен хобби азаяды. Өз құрдастарымен қарым-қатынасы өз
интенсивтілігін жоя бастайды.
4. Жасөспірім болашаққа жоспар құрмайды. Жаңа мүмкіндіктерге қызығушылық
білдірмейді.
5. Көп жағдайда болашақ суициденттер өз сырт келбетіне мән бермейді
немесе өз имиджін күрт өзгертеді.
6. Жасөспірім өлім жайлы кітаптарға, өлеңдерге қызығушылық танытады.
Жоғарыда айтылған сипаттарға сүйене отырып, біз жасөспірімдердің өмірлік
бағдарының күрт өзгергендігін байқаймыз және ата-аналарға өз балаларына
көбірек көңіл бөлу керектігі жайлы айта аламыз.
Жасөсіпірімдер арасында өзін-өзі өлтіру мүмкіндігі балаларға қарағанда
жиі кездеседі, тек кейбіреулері өз мақсаттарына жетеді. Бұл жастағы
суицидтік тәртіп демонстративті мінезде болады, сонымен бірге – шантаж да
болады. А.Е. Личко жасөсіпірімдердің тек қана 10% шынайы өзін
- өзі өлтіру қалауы болады, ал 90% бұл көмектесуді сұрау, шақыру. А.Е.
Личко , А.А. Александров 14-18 жастағы жасөспірімдер тобында зерттеулер
жүргізе отырып, 49% -да суицидтік тәртіп күшті агрессивті фонында
жасалынады деген қорытындыға келді. [10]Сонымен қатар жасөспірімдер
топтарында психикалық бұзылулар рөлі өсуде, мысалы: депрессия.
Жалпы жасөсірімдер арасындағы суицидтік тәртіпке тұлғааралық қатынастар
қатарласымен және ата – аналарымен қатынасы үлкен әсер етеді.
14 жастан кейін суицидтік тәртіп ұлдар мен қыздарды шамамен бірдей
көрінеді. Жастық шақта суицидальды тәртіп жиі жыныстық – тұлғалық
қатынастармен байланысты. Жастар көбінесе депрессияға бейім келеді.
Депрессия деңгейі жиі суицидтік қауіптің күшті көрсеткіші болып табылады.
Сонымен қатар жасөсіпірмдердің танымдық үрдістеріне тоқталып кетуге болады.
Балалық инерция бойынша жасөспірімдердің көпшілігі өздерінің
қабылдауларына, есіне, сөзіне аса көп мән береді. Олар танымға
жақындағандарына қуанады. Моральдық құндылықтар, тұлғалық сапалар да олар
үшін өзіндік тәрбие объектісіне айналады. Жасөспірім интенсивті ақыл-ой
жұмысымен айналыса отырып және ешқандай іспен айналыспай-ақ жасөспірім өзін
біртіндеп тұлға ретінде сезіне бастайды.
Егер түйсік сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының жеке қасиеттері мен
сапаларының миымызда бейнеленуі болса, қабылдау заттар мен құбылыстардың
мида тұтастай бейнеленуі болып табылады.
Қабылдауда заттар мен құбылыстардың түсі, дыбысы, дәмі, иісі формасы т.б.
қасиеттері тұтас күйінде бейнеленеді. Қабылдау процесінде жасөспірімдердің
өткендегі тәжірибесі ерекше маңыз алады. Сыртқы ортадан адамға дамылсыз
ақпарат келіп отырады. Кісі бұлардың бәрін бірдей дұрыс қабылдай алмайды
немесе үлгермейді. Жасөспірімдердің сыртқы дүниенің заттары мен
құбылыстарын қабылдауы селқос үңілу емес, белсенді қабылдау. Белсенді
қабылдау ғана дүниені тереңірек тануға мүмкіндік береді.
Қабылдау – ми қабығының күрделі анализдік және синтездік қызметінің
нәтижесі. Қабылдаудың физиологиялық негізінде бірнеше тітіркендіріштердің
жиынтығы мен олардың қарым–қатынасында пайда болатын уақытша жүйке
байланыстары жатады. Мұны И.П. Павлов қатынас рефлексі деп атаған.
Сөйтіп қабылдау – түйсіктегідей бір анализатордың бірлесіп қызмет
істеуінің емес, бірнеше анализаторларының бірлесіп қызмет істеуінің
нәтижесі. Мәселен, киноны көру екі анализатордың өзара байланысып жұмыс
істеуінен болады.
Зейінді болу үшін қандай да бір іс - әрекеттің түрін таңдап қана алу
жеткіліксіз, сол таңдауды тұрақтатып, сақтап қалу қажет. Мысалы,
педагогикалық процесте оқушылар зейінін анау не зат, мынау зат не деп,
іске бағыттау және оны қиындық тудырмайтындай көруіміз керек. Психикалық іс
- әрекеттің мақсат бағдары және нәтижелі болуы үшін адам ең алдымен өзінің
ой – санасын істеп жатқан әрекеті мен сол әрекет нысанына тоқтата білуі
қажет. Ой – сананың бағытталуы деп ең алдымен психикалық әрекеттің
танымдылық сипатын, нақты объекті күні бұрын ниетін іріктеуін, не оған мән
бермеуін айтамыз. Бағытталу түсінігі сонымен қатар іс - әрекетті біршама
уақыт аралығында өз сипатына сақтап тұра алу да қасиетін де қамтиды.
Зейін сөзі сонымен бірге біздің ой–санамыздың белгілі іс-әрекетке
шоғарлануы мен шому мағынасын да білдіреді. Адам алдында тұрған міндет
неғұрлым қиын болса,зейін де соғұрлым күшті әрі өткір болып, ал жұмыс
қисындығы болмағанда, зейін салудың күші де кемірек болады. Өз кезегінде
зейін шоғарлануы ой–сананы қажетсіз объектілердің бәрінен ауыстыра алумен
де байланысты. Зейін күші толығымен нақты бір істің шешіміне бағытталған
шақты, төңіректегі қалған заттардың бәрі біз үшін елес күйінде байқалады.
Сонымен қандай да бір затқа зейін қоюымыздан, ол сол зат санамыздың төрінен
орын теуіп, қалған дүние декректерінің бәрі сана аймағының шектеріне
ығыстырылады.
Психикалық іс-әрекеттің мақсат бағдары және нәтижелі болуы үшін адам ең
алдымег өзінің ой–санасын істеп жатқан әрекеті мен сол әрекет нысанына
тоқтата білуі қажет. Ой – сананың бағытталуы деп ең алдымен психикалық
әрекеттің танымдылық сипатын, нақты объекті күні бұрын ниеті іріктеуін, не
оған мән бермеуін айтамыз. Бағытталу түсінігі сонымен қатар іс - әрекетті
біршама уақыт аралығында өз сипатына сақтап тұра алу да қасиетін де
қамтиды. Зейінді болу үшін қандай да бір іс - әрекеттің түрін таңдап қана
алу жеткіліксіз, сол таңдауды тұрақтатып, сақтап қалу қажет. Мысалы,
педагогикалық процесте оқушылар есте сақтауын анау не зат, мынау не зат не
деп, іске бағыттау және оны қиындық тудырмайтындай көруіміз керек. Есте
сақтау сөзі сонымен бірге біздің ой–санамыздың белгілі іс-әрекетке
шоғарлануы мен шолу немесе қандай да болмасын бір жайтты есте сақтау
мағынасын да білдіреді. Адам алдында тұрған міндет неғұрлым қиын болса,
есте сақтау процесі де соғұрлым күшті әрі өткір болып, ал жұмыс қисындығы
болмағанда, еске салудың күші де кемірек болады. Өз кезегінде есте сақтау
шоғарлануы ой–сананы қажетсіз объектілердің бәрінен ауыстыра алумен де
байланысты. Есте сақтау күші толығымен нақты бір істің шешіміне
бағытталған шақты, төңіректегі қалған заттардың бәрі біз үшін елес күйінде
байқалады. Сонымен қандай да бір затты есте сақтауымыздың , ол сол зат
санамыздың төрінен орын теуіп, қалған дүние декректерінің бәрі сана
аймағының шектеріне ығыстырылады. Есте сақтау, әдетте, адамның бет, дене
қалпы мен қозғалымдарында көрінеді. Сырттай – ақ есте сақтау қабілеті жақсы
оқушыны, есте сақтау қабілеті төмен оқушыдан ажыратуға да болады. Ал кей
жағдайларда есте сақтау қоршаған дүние емес, адам санасындағы ойлар мен
бейнелерге де бағытталады. Мұндай жағдайда есте сақтау интеллектуалды деп
аталады. Ал ой сана есте сақтауына қозағлыстарына бағытталған болса, онда
сөз арқауына қимылдық есте сақтау алынады. Мұның бәрі есте сақтаудың
дербес танымдық, өз мазмұнына ие болмай, өзге танымдық процестердің қосалқы
қызметін атқаратынын дәлелдейді.
Ойлау адам миы қызметінің нәтижесі. Ой - түйсіну, қабыл-дау, елестету
арқылы алынған сезімдік деректердің адам миы арқылы өңделуі, мәнге айналуы.
Ойлау - барлық адамдарға тән туынды түсінік. Жеке адам даму процесінде
тәрбие қоятын міндеттерге сай жедел дамитын ойлаудың, нақты жактарын немесе
түрлерін қалыптастырады. Мұғалімнің міндеті ойлау түрлерінің мәнін терең
түсінуі, оларды тұтас педагогикалық процесте шебер қолдана білуі,
оқушылардың ақыл-ой кабілетінің дамуына әсер ету тәсілдерін жете зерттеу
қажет. Енді әрбір ойлау түрлерінің тұлғаның даму процесінде алатын орны
туралы сөз етейік.Нақты логикалық ойлау затты біздің тікелей қабылдауымыз.
Мұны кейде көрнекі ойлау деп те атауға болады. Нақты логикалық ойлау
балалардың ойнау және оқу процесінде, адамдардың еңбек іс-әрекетінде
байқалады. Абстракт логикалық ойлау жалпы және дерексіз ұғымдарға сүйенеді.
Мысалы, абстракт ойлау күрделі мәселелерді шешудегі біздің ой-пікірлеріміз,
яғни пайымдау, ой жүгірту. Бұл ойлау түрін психологияда ұғымдық ойлау деп
атайды. Ұғымдық ойлау кейбір мәнді ұқсастық белгілерінің негізінде
түсініктерді жіктерге және топтарға бөлу бөлігін қажет етеді. Жинақтай
ойлау бөлігі бір құбылыстар тобын қамтитын әрекеттердің ортақ принциптерін
немесе." тәсілдерін білумен сипатталады. Бүл жерде ойдың жинақтау дәрежесі,
оның ауқымды жалпылық тұрғыдан қараудың кұбылыстардың үлкен немесе кіші
топтарды қамтуына тәуелді.
Мінез – адамның негізгі өмірлік бет алысын және оның өзіндік әрекетінің
айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешелік. Ол – көп қасиеттің бірлігі,
түрлі өзгешеліктерінің қосындысы, сонымен қатар, адамды әр қырынан
көрсететін қасиет. Мінездің моральдық жағынан тәрбиелілігі, бірқалыптығы,
толықтылығы, күші мен айқындылығы, салмақтылығы – оның негізгі сапалары
болып есептелінеді.
Мінезді даралық өзгешеліктің өзегі, адамның негізгі тіршілік бағытының
өрнегі деуге болады. Мінезде адамның сыртқы ортамен қарым – қатынасының
тарихы бейнеленеді.
Мінез адамның басқа психологиялық қасиеттерімен, атап айтқанда,
қабілет, темпераментімен тығыз байланысты. Адамда қабілеттіліктің дамуы
кейбір тиісті мінез бітістерінің болуын қажет етеді. Жақсы мінездің
ықпалымен темпераменттердің де кейбір нашар жақтары өзгеріп отырады.
Мінезді қалыптастыруға ерік – жігердің қосар үлесі зор. Ерік күшті адамның
мінезі де берік. Жігерсіз адамның мінезі де бос, сылбыр келеді.
Адам мінезінің қалыптасуы қоғамдық болмыспен, әлеуметтік ортамен
(мектеп, балалар мекемелері,оқу, өндіріс ұжымы, қоғамдық ұйымдар т.б.)
тығыз байланысты. Мінез өзгермейтін тума қасиет емес, ол өмірде
қалыптасады. Адамның нақтылы іс - әрекеті де мінез бітістерінің
қалыптасуында шешуші роль атқарып отырады.
Мінез түрі өзінің құрамындағы бітістерінің жалпы сипатына тәуелді
келеді, ал бітістер негізгі немесе жетекші және қосалқы болып бөлінеді.
Негізгілері адамның бағыт–бағдарын айқындауға ақпалын тигізіп, яғни адамның
тұрақты мінезінің сипатын береді де, қосалқылары мінез қырларын толықтыра
түседі.
Сонымен, темперамент - адамның психикалық әрекетiнiң нақты динамикасын
айқындайтын психиканың дара қасиеттерiнiң жиынтығы. Бұл психикалық
ерекшелiктер адамның барша iс-әрекетiнде оның мазмұны, мақсаты және сеп-
түрткiлерiне тәуелсiз бiрқалыпты көрiнедi, есейген шақта да өзгерiске
түспей, өзара байланыста темперамент кейпiн өрнектейдi.
Темперамент түрлерiнiң жақсы не жаманы болмайды. Олардың әрқайсысы
өзiнiң ұнамды тараптарына ие, сондықтан басты назар темпераменттi реттеп,
түзетуге қаратылмай, нақты iс-әрекетте оның тиiмдi жақтарын саналы әрi өз
орнымен пайдаланудың жолдарын табуға бағытталғаны жөн. Адам ежелден-ақ
әрқилы тұлғалардың психикалық бiтiстерiн айыра танумен, олардың барлығын
жалпыланған аз санды саналық бейнелер тобына бiрiктiруге тырысқан. Мұндай
жалпыланған бейнелер бiрiгiмiн психология тарихында алғашқыда темперамент
типтерi деп атаған. Темпераменттердiң бұл бiрiгiмдiк (типологиялық) жүйесi
өмiрлiк iс-әрекет тұрғысынан өте тиiмдi, себебi оны пайдалана отырып, нақты
тұрмыстық жағдайларда белгiлi темперамент типiне жататын адамның болашақ
әрекет-қылығын күнi iлгерi пайымдауға әбден болады.
Мұндайда бала өмірі ең қымбат құндылық мәнін жоғалтады.
№1 кесте
Жасөспірім шақтағы таным процестерінің даму жағдайы
№ Таным процестері Даму жағдайы
1. Түйсік, қабылдау Жасөспірімдердің түйсіктері мен қабылдауларының
өзара байланысы сыртқы дүние заттарын түйсінуге,
бағдарлауға мүмкіндік туғызады. Сондықтан да
жасөспірімдердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz