Педагогикалық қарым - қатынас стилі
Мазмұны:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I - ТАРАУ. Оқыту процесіндегі қарым-қатынастың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1. Қарым-қатынас туралы түсінік, мәні, түрлері, функциялары ... ... ... ...8
1.2. Педагогикалық қарым-қатынас
стилі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 26
1.3. Педагог пен оқушы арасындағы қарым-
қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
1.4. Педагогтар мен оқушылардың қарым-қатынасының мәдениетін қалыптастыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...42
II – ТАРАУ. Оқыту процесіндегі педагог пен оқушының қарым-қатынасының
психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін зерттеу
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .52
2.1. Педагог пен оқушының қарым-қатынасы және педагогтің жеке қасиетін
анықтауға арналған
сауалнама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..52
2.2. Мұғалім мен оқушы қарым-қатынасын жақсартуға арналған
жаттығулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
2.3. Педагог пен оқушының қарым-қатынасының психологиялық-педагогикалық
ерекшеліктерін зерттеу жұмысы және оның
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .67
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..71
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХІ ѓасыр табалдырыѓын аттаѓан шақта
тәуелсіз Қазақстан дуниеж‰зілік білім кењістігінде µз орнын айқындауды
мақсат етті.Ал білім берудіњ негізі — мектеп. ¦стаз мектептегі оқушыыныњ
жан-жақты жеке т±лѓа болып қалыптасуыныњ шыѓармашылық к‰ш-қуаты. Осы орайда
оқушыны субьект ретінде қарау керек деп б‰гінгі білім стандарты мен
Қазақстан Республикасыныњ 2015 жылѓа дейінгі білім беруді дамыту
т±жырымдамасында да қарастырылѓан. Ал осы реттегі ±йымдастырушы -м±ѓалім.
Сондықтан да қазіргі таңда білім беру сапасының жоғары болуы тікелей
педагог пен оқушы арасындағы қарым-қатынасқа байланысты. Оқу процесін әр
бала ақыл-ой және шығармашылық жағынан дамып жетістікке жете алатындай етіп
ұйымдастыра білетін педагогтарға сұраныс өсті.
Білім беру мекемелеріне негізгі психологиялық-педагогикалық
дайындықты игерген, өз пәнін терең меңгерген, балаларды түсінетін және
олармен жаңа деңгейде қарым-қатынасқа түсе алатын, мәдениетті, эрудициясы
жоғары, еңбекке құлшынысы бар шебер педагогтар қажет.
Қазіргі педагог оқу процесінде тек қана ақыл-ой, эмоциялық,
адамгершілік құндылықтарымен ғана қаруланып қоймай, балалармен қарым-
қатынасын тиімді орната білуі керек. Ал қарым-қатынас мәдениетінің
төмендігі, педагогтің кәсіби-педагогикалық қарым-қатынасқа психологиялық
тұрғыда дайын болмауы тәрбиеленушілермен өзара қатынас орнатуда кері
әсерін тигізеді.
Қоғамның даму тарихында қарым-қатынассыз адам әрекеттерінің жүзеге
асуы мүмкін еместігі анық. Адамдар әр түрлі ұжымға кіре отырып, өзара
әрекеттеседі, бір-бірімен қарым-қатынасқа түседі, бір-біріне өзара әсер
етеді, рухани толығады, өз жолдастарының қарым-қатынасын басқарады,
қоғамның материалдық жағдайын қамтамасыз етеді. Өмірден алынған көптеген
фактілерде адамдардың бір бірімен қарым-қатынасқа түсу мазмұны мен жиілігі,
қарым-қатынасқа түсуші жақтардың біліміне, біліктілігіне, әрекеттеріне,
ішкі және сыртқы келбеттеріне, бір- бірінің сұраныстарын қанағатандыра
алуына байланысты.
Ғалымдар мен білім беру үрдісінің қызметкерлерінің педагог пен
тәрбиеленушілердің өзара қатынас мәселесіне қызығушылығының артуы бүгінгі
таңда заңдылық. Бүгінгі күнде зерттеушілер қарым-қатынас процесінің әртүрлі
аспектілерін қарастыруда. Олар: О.А.Абдуллин, Н.В.Александрова, Д.Ф.
Николенко, А.В.Петровсикй, А.И. Пискунова, Л.Ф. Спирин, В.С.Библер,
М.М.Бахтин, Я.А.Коган және елімізде Ж.М.Абдильдин, Ш.Қасабеков т.б.
еңбектерінде ашылып қарастырылған. Соымен қатар жплпы қарым-қптынас
мәселелерімен белгілі ежелгі ойшылдар әл-Фараби, Ж.Баласағұн,
Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци және т.б. айналысқан.
Педагогикалық қарым-қатынас мәселелерін теориялық және практикалық
өңдеулердің маңыздылығы, ең алдымен, оқыту-тәрбиелеу процесін жетілдіру
қажеттілігімен, тәрбиеші тарапынан баланың жеке тұлғалық ерекшеліктеріне
көңіл аударумен анықталды.
А.В.Киричуктың дәлелдеуі бойынша, қарым-қатынастың қоғамда тек
ақпаратық қана емес, сонымен бірге мотивациондық, гностикалық және реттеуші
функцияларын анықтайды. Қарым-қатынастың бұл функциялары өзара
диалектикалық байланыста, біртұтас жүйе ретінде жеке тұлғаның ақыл-ойының,
адамгершілігінің және физикалық дамуына әсер етіп қана қоймай, сонымен
қатар барлық ұжымдық бірлестіктердің әлеуметтік дамуына ықпал етеді.
Н.Д.Хмельдің концепциясы құнды саналады, оның ойынша педагогикалық
процесс – педагог – тәрбиеленушілер жүйесінің қызмет етуі, бұл жерде
балалар арасындағы өзара әрекеттесуі барлық мәдениет байлығын меңгеруге,
өскелең ұрпақты қоғам өміріне және еңбекке белсенді қатысуға дайындауға
бағытталды.
Педагогикалық процестің кез келген актісі педагог – тәрбиеленуші
жүйесінің қызмет етуінсіз мағынасыз болып табылады. Сондықтан да
коммуникативті іс-әрекет бұл жүйеде педагогтардың да, тәрбиеленушілердің де
іс-әрекетінің өнімді тәсілі болып табылады.
В.В.Кан-Калик педагогикалық қарым-қатынасқа толық анықтама береді.
Автор педагогикалық қарым-қатынасты педагогтар мен оқушылардың әлеуметтік
– психологиялық өзара әрекетінің жолдары мен дағдылары кіретін жүйе деп
түсіндіреді.
Жоғарыда айтылғандардан, қарым-қатынас мәселесінің тарихы бар
екендігін аңғаруға болады. Қоғам дамуының казіргі кезеңінде қатынассыз адам
іс-әрекетінің қарапайым актісі болуы мүмкін емес. Социологиялық,
философиялық, психологиялық- педагогикалық әдебиеттердегі қарым - қатынас
мәселесінің негізгі тәсілдерінің талдауына сүйене отырып, біз мынандай
қортындыға келеміз.
Қарым -қатынас әр алуан мағына беретін түсінік болып табылады.
Ғылымда қарым-қатынас қажеттілік, индивидтің өмір әрекетінің бір жағы, іс-
әрекет түрі ретінде, оның компоненті ретінде, процес ретінде және т.б.
қолданылады.
Жоғары оқу орнының негізгі міндетінің бірі мемлекеттің жоғары
дәрежелі мамандарға деген сұранысын қаматамасыз ету. Бұл әрекеттің қазіргі
таңдағы дамуына келетін болсақ, жоғары оқу орнының түлектерінің кәсіби
мүмкіншіліктерімен қарулануының өзі орта мектепте қалыптасатынын аңғаруға
болады.
Негізінен кәсіби мүмкіншіліктің қалыптасуы бала мен тәрбиешінің,
оқушы мен мұғалімнің, оқытушы мен студенттің өзара бір-бірімен қарым-
қатынасқа түсуінен басталады. Педагогикалық әдебиетерде кейінгі жылдары
өзара қарым-қатынас процесіндегі оқушы мен педагогтың бір-бірімен қатынасқа
түсуі мәселе ретінде көтеріліп жүр. Педагог өзінің кәсіби қарым-қатынасын
жүзеге асыра отырып өзімен қарым-қатынасқа түсушілер алдында өзінің
мүмкіншіліктері, ритмі, жағынан жоғары мазмұнға ие болуы керек. Өз
серіктесінің ерекшеліктерін, рухани жан-дүниесін, қажеттіліктері мен
түрткілерін көріп, түсіне білуі керек. Оларды көріп-түсініп қана қоймай,
өзінің көздеген мақсатына жету үшін қарым-қатынасты дұрыс ұйымдастыра білуі
керек.
Зерттеу мақсаты: оқыту процесіндегі педагог пен оқушының қарым-
қатынасының психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу объектісі: педагог пен оқушы.
Зерттеу пәні: оқыту процесіндегі қарым-қатынас.
Зерттеу міндеттері:
- Қарым-қатынасын түсінігіне теориялық талдау жасау;
- Педагогтар мен оқушылардың қарым-қатынасының ерекшеліктерін
көрсету;
- Қарым-қатынасқа мазмұнды сипаттама беру;
- Қарым-қатынастың психологиялық-педагогикалық жағын ашып, көрсету;
- Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесіне тоқталу;
- Оқыту процесіндегі педагогтар мен оқушылардың қарым-қатынасының
ерекшеліктерін зерттеу барысын қорытындылап, ұсыныстар беру.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі: шетел зерттеушілері Дж.
Миллер, Д.Берлон, Г.Лассвел, Д.Бродбент, А.А:Леонтьев, Г.П.Щедровицкий,
В.В.Рыжов, Г.В.Гусев, Б.Ф.Ломов, Ю.А.Щерковин, В.Н.Панферов, А.А.Брудный,
Б.Д.Парыгин, А.А.Бодалев, Е.Ф.Тарасов, Л.А.Карпенко, Я.Яноушек, Ч.Осгудтың
және отандық зерттеушілер А.Тұрысбаева, Н.Н.Орынбаева, Ә.Сүлеймен, Қ.Қарас,
А.Рыспаева, А.Құдиярованың теориялары, пікірлері.
Зерттеу көздері: зерттеу мәселесі бойынша педагогтардың және
психологтардың еңбектері. Педагогика мен психологияның ғылыми жетістіктері
мен педагогикалық тәжірибелерді өмір тәжірибесіне ендіру мәселелесіне
байланысты дербес зерттеу жұмысы.
Зерттеу әдістері:
- Педагогикалық, психологиялық, әдебиеттерді тақырып бойынша
теориялық талдау;
- сауалнама жүргізу;
- психологиялық эксперимент;
- эксперимент нәтижелерін сандық және сапалық тұрғыдан өндеу.
Зерттеудің негізгі кезеңдері: алғашқы кезеңде зерттеу мәселесі
бойынша материалдар жинақталып, жүйеге келтірілді, ғылыми зерттеу ақпараты
айқындалды. Екінші кезеңде эксперимент бағдарламасы даярланды, тәжірибелік
- эксперименттік жұмыстар жүргізіліп, зерттеу қорытындылары жүйеленіп,
талдау жүргізіліп, жұмыстың рәсімделуі аяқталды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімі
мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің өзектілігі, обьектісі, пәні, мақсаты,
міндеттері зерттеудің ғылыми болжамы, зерттеу әдістері мен негізгі
кезеңдері беріледі.
Қарым-қатынастың теориялық негіздері атты бірінші тарауда қарым-
қатынастың теориялық негіздері ашып көрсетіледі.
Оқыту процесіндегі педагог пен оқушының қарым-қатынасының
педагогикалық-психологиялық ерекшеліктерін зерттеу жұмыстары атты екінші
тарауда адамның әртүрлі қарым-қатынастың педагогикалық-психологиялық
еренкшеліктерін анықтау негізінде жүргізілген зерттеу жұмыстарына сипаттама
беріледі.
Қорытындыда жүргізілген жұмыстың теориялық және практикалық
нәтижелеріне негізделген нақты тұжырымдар жасалынып, әдістемелік тұрғыдан
ұсыныстар беріледі.
I - ТАРАУ. Оқыту процесіндегі қарым-қатынастың теориялық негіздері.
1.1. Қарым-қатынас туралы түсінік, мәні, түрлері, функциялары.
Адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Өйткені оның психикасы тек
айналасындағыларымен қарым – қатынас жасау процесінде ғана қалыптасады,
қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға ие болады. Адам санасының
дамуы қоғамның дамуымен байланысы. Қоғамнан тыс адам өмірінің болуы мүмкін
емес.
Адамдардың өзара қарым – қатынасы күнделікті өмірде қажетті болып
тұратың жағдай. Адамдардың өзара қарым – қатынасы тұрмыстық жағдайға
әсіресе кішігірім топта, ұжымда, жұмыста сондағы адамдардың жеке бастарына
әсерің тигізіп отырады.
Ұжымдардың, әлеуметтік топтардың пайда болуы, олардың таптық табиғатың,
ондағы өзара қарым – қатынасты және топ, ұжымның жеке адамға тигізетін
ықпалын қарастыратын психология ғылымының саласы – бұл әлеуметтік
психология.
60-70 жылдардан бастап психологияның жаңа саласы әлеуметтік
психология пайда болды. Ол қоғамда кездесетін әлеуметтік топтардың пайда
болу себептерін, олардың таптық табиғатын, өзара қарым-қатынастардың және
жеке адамдарға жасайтын ықпалын зерттейтін ғылым. Жеке адамның қоғамдық
өмірі әртүрлі топтардағы басқа адамдармен қарым-қатынаста өтеді. Адам
топтары нешетүрлі себепке негізделіп, жіктелуі мүмкін. Ең алдымен оларды
екі типке болады. Біріншісін, мысалы тізімге қарап отырып, топтағы
адамдардың ұлтына, жұмысына, жасына т.б. өзгешеліктеріне қарап бөлу. Бұл –
ойға алатын шартты топтар. Екіншісіне өмірде болатын нақты топтар жатады.
Бұларға бір жерде, бір уақытта іс-әрекет жасайтын кісілерді жатқызамыз.
өмірде болатын нақты топтар өте үлкеннен кішігірім бірлестік түрінде
кездеседі. Ең үлкен нақты топтарға адамдардың ұлттық, таптық, мемлекеттік
бірлестіктері жатады. Шағын топтарға отбасы, өндірістік бригада т.б.
жатады.
Нақты топтарда олардың өмірдегі қызметіне қарай формальды (ресми),
формальды емес (ресми емес) деп екіге бөлеміз. Бірінші топ штат кестесі,
устав және басқа да ресми құжаттар негізінде құрылады. Мысалы, әскери
құрамдағы рота, батальон, т.б. бөлімдері жатады. Формальдық топтың
ұйымдастыру принципі-оның мүшелерінің арасында арнайы ережеде көрсетілген
іскерлік қатынастар орнайды. Ондай қатынастар бір-біріне бағыну немесе
өзара міндеттің орындалуына жауапты болу құқықтық негізде құрылады.
Формальдық топтағы өзара қарым-қатынас нұсқалары бірдей болған жағдайдың
өзінде бір-біріне ұқсас келуі мүмкін емес, өйткені онда адамдардың мінезі,
темпераменті, икемділігі, қарым-қатынас жасау стилі бірдей болмайды. Сөйтіп
іскерлік қарым-қатынас нұсқауда жоқ қарым-қатынаспен толығады.
Психологиялық жақындық (ұнату,сыйлау, достасу) формальды топты нығайта
түседі, алға қойған міндеттерді орындауға көмектеседі. Сонымен қатар бұл
топ ішінде теріс эмоциялық қатынастар – ұнатпау, сыйламау, менсінбеу,
жауласау да болуы мүмкін. Олар да іскерлік қатынасқа әсер етеді.
Формальды емес (ресми емес) топ штат кестесінде де нұсқауларда да
көрсетілмеген қарым-қатынастар негізінде пайда болады, яғни ұнату, көзқарас
бірдейлігі, сенім жақындығы, жекелеген адамдардың беделі т.б. психологиялық
мотивтер бірлігі негізінде туады. Мұндай топтарға ресми құжаттардың күші
жүрмейді. Олардың да өзара қарым-қатынастарын жақындататын, нығайтатын
мақсаттары, толғандыратын істері болуы мүмкін. Жеке адамның, әсіресе оқушы
балалардың, ішкі сырын, беталысын анықтауға көмектесетін құралдың біріне
референттік топ жатады. Бұл топты эталондық топ деп те атайды. Оған жеке
адамның өзінің дүниетанудағы көзқарасын, өмірге деген талғамын, еліктіретін
идеалын қалыптастыруға әсер ететін өмірде болатын, тіпті қиялынан орын
алған топты жатқызаы. Кейбір адамдардың референтті тобы 2-3 адам, тіпті бір
адам да болуы мүмкін, егер де олардың көзқарасын, өмір талғамын өзіне өнеге
деп есептесе. Кейде мұғалім бір оқушының ішкі дүниесін түсініп білуге
болмайды дейді. Бұл қате: егер де осы оқушының референттік тобын анықтасақ,
оның ішкі сырын да білуге болады.
Н.А Островский “Ұжым әрқашан адамды көтеріп, оны аяғынан нық
тұрғызады”, - демекші ұжым, жеке адам, қарым – қатынас мәселелеріне
көптеген ғалымдар өз көз қарастарың білдіріп, аса зор көңіл аударған.
Ұжым проблемасын әр түрлі ғылым саласының қайраткерлері және халық ағарту
органдарының озат өкілдері А.В. Луначарский, Н.К. Крупская, А.С. Макаренко,
Н.А. Островский, П.П. Блонский, С.Т. Шацкий, В.А. Сухомлинский, А. Линкольн
және тағы басқа да ғалымдар аса зор көңіл бөліп аударып, зерттеді.
А.В.Луначарский жеке кетіменк еадамды қалыптастырудың негізгі жағдайы
ұжым болады деді. Оның айтуынша, адамды тәрбиелеу, демек, ол, адам біздің
заманымызда ұжымшыл, қоғамдық мүддені жеке басының мүддесінен жоғары
санайтын болуы тиіс. Тұлға ұжым негізінде ғана дамиды.
Н.К.Крупская тұлғаның дамуы мен қалыптасу ортасы ұжым деп айтып
кеткен.
А.С.Макаренко ұжымда жеке адамды тәрбиелеудің бірізді педагогикалық
теориясын жасады. Оның идеялары осы уақытқа дейін құндылығын сақтауда және
іс - әрекеті, қарым – қатынас, дәстүр сияқты тәрбие проблемалары ұжым
өмірінде шығармашылық дамудың негізі болады.
Қазіргі кезенде А.С.Макаренко идеясын дамытуда И.П.Ивановтың “Коммунар
әдісі” игі әсер етуде. Коммунар әдісінің мәні, ұжым өмірінің айқын бейнесін
ұйымдастыру. Онда барлығы өнегелі принципке, шығармашылыққа негізделеді.
Ұжымдық шығармашылық біріккен іс - әрекеттің әдісіне ұжымдық жоспарлау және
жүзеге асыру, күнделікті іс - әрекеттері, ұжымдық талқылау, шешім қабылдау
және баға беру кіреді. Бұл мәселелер И.В.Ивановтың “Коллектившілерді
тәрбиелеу” атты еңбегінде қарастырылған.
М.Горький: “Адамға осынын бойында жақсылығынан гөрі жамандығы көп – ау
деген оймен жақындамаушы болма ” деп кеңес берген. Қарым – қатынас
барысында әдетте адамның басқаларға көзқарасының сипаты көрініп тұрады.
Күдіктенгіш, қайырымы аз кісілер бөгде ортаға түскенде қиналып қалады.
Керісінше, адамдардың бойынан (әрине, бәрінің емес) жақсылықты, тіпті кейде
байқала бермейтін жақсы қасиеттерді көруге бейім кісілердін өзгелердің де
ықылас иемденуге мүмкіндігі мол болады. Ең бастысы, адамдар арасындағы
қарым – қатынас өзара белсенді түрде көрінуге, сөз жүзінде, болмысвқа
сырттай қараумен емес, нақты қызметтен танылуға тиіс.
Дұрыс қарым – қатынас жасаудың қажетті бір шарты – басқа адамның іс -
әрекетінің астарын, яғни, “бөтеннің” өз мінез құлқы арқылы не білдірмек
болғаның дұрыс аңғара білу. Әйтпесе адам басқа біреуге шын мәнініде оның
мінез құлқында білінбеген себептерді танады да, содан барып аралары суи
бастайды.
Ұлы композитор Людвиг ван Бетховен құлағы естімей қалған кезде
түсініспеу трагедиясы туралы былай деп жазған: “О, адамдар, мені
масқаралап, қазір өмірге назалы, есінен ауысқан немесе адам атаулыны жек
көретін деп санайсындар... Сендер менің негебұлай болып көретімдігімнің
жасырын себебін білмейсіндер... ” Әрине, бұл сирек кездесетін жағдай,
алайда күнделікті өмірде адамдардың басқа кәсәлердің сі - әрекетіне баға
беруі өте жиі кездеседі. Мұндай түсініспеушіліктің себептерінің бірі
белгілі бір іс - әрекет, талаптардың қарым – қатынасқа қатысушы адамдар
үшін әр алуан түрлі мағынасы болатындығы адамдар арасындағы бірқалыпты
өзара қарым – қатынас. Олар басқалардың жайын ақылмен ғана емес, сезіммен
түсінуге, басқаларға жаны ашып, бірте толғана білгенде өзін басқа
адамдардың орнына қоя білгенде ғана орнығады.
Өзара жеке басты қарым-қатынас дегеніміз – қарапайым да күрделі
проблема. Күнделікті тұрмысымыза осы қатынассыз жасауымыз мүмкін емес.
Себебі адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Өйткені оның психикасы тек
айналасындағылармен қарым-қатынас жасау процесінде қалыптасады.
Қарым-қатынас “ұжым” деген ұғыммен тікелей байланысты. Ұжым дегеніміз
өзара әрекет ететін жеке адамдардың жай бір жиналысы емес, ол ұйымдасқан
ұжым органдары бар адамдардың белгілі бір мақсат қойған жинағы болып
табылады. Ұжымның ұйымы бар жерде оның органдары да болады және жолдастың
жолдасқа қарым-қатынасы жөніндегі мәселе достықтың, сүйіспеншіліктің,
көршілестіктің мәселесі болып табылмайды, жауапкершілікпен байланысты қарым-
қатынастың мәселесі болып табылады. Жолдас адамдардың жағдайлары бірдей
болып, бірқатардағы адамдар болған күннің өзінде ұжымды ұйымдастыратын, оны
байланыстыратын тек қана достық болмайды, жұмыстағы жалпы жауапкершілік,
ұжым жұмысына қатысу болады.
В.С.Грехнев қарым-қатынас факторын екі топқа бөледі: жеке бастық және
операциялық.
Жеке бастық – бұл адамның өзінің жеке басымен байланысты ( сырт келбеті,
киімі, тәжірбиесі, білімі, эмоциясын көрсете білуі).
Операциялық- қандай мақсатпен, ненің көмегі арқылы жүзеге асатындығына
байланысты болып келетін қарым-қатынас процесінің барлық сипаты.
Әрбір адам үшін педагогикалық әрекет бірлескен дамытушы роль
атақарады. Бір жағынан педагог балаларға олардың дамуына (ақыл- ойының,
адамгершіліктік, эмоциялық, физикалық) көмектессе, екінші жағынан балалар
педагогтың жеке басының кәсіби педагогикалық және адамгершіліктік қасиетін
дамыта түсуіне әсер етеді.
Жеке бастың жан-жақтылығы оның білімінен, бағалауынан, қарым-қатынасқа
түсуінен көрінеді. Педагог еңбегінің тиімділігі қарым-қатынас мәдениетімен
тығыз байланысты. Педагогикалық қарым-қатынас негізінде баланы дұрыс
түсіну, топпен тығыз байланыс орнату, ситуацияны шеше білуге дағдылану
жатады. Осының бәрі кәсіби шеберліктің құрамды бөлігі болып табылады және
педагогикалық әрекеттің жетістіктерін қаматамасыз етеді.
Тек кәсіптік-педагогикалық қарым-қатынаста, оған қоса балаларды шыңайы
жақсы көре білгенде ғана В.А.Сухомлинскийдің айтқанындай, тәрбиеші өнері
ең алдымен сөйлеу өнерімен, адам жүрегін баурап алу өнерімен көрінеді.
Мұғалімнің қарым-қатынас жасау шығармашылығындағы тағы бір жағдай -
бұл шығармашылықтағы өздігінен реттелетін процес - өзіңнің психологиялық
күйінді меңгере білу, әр алуан психологиялық кедергілерді жеңу, өзіңнің
шығармашылық сезіміңді шабыттандыру, әр қашан шат көңілді, әрі оптимист
бола білу.
Жас мұғалімдерде байқалатын ең көп тараған қателіктер қандай? Олар
қарым-қатынасты тұтастай ұйымдастыра алмайды да, оның белгілі бір
функциясын ғана жүзеге асыруы мүмкін. Мәселен, сабақтағы өзара әрекеттің
аса маңызды және өте мәнді функциясы - ақпарат формасын жете ұйымдастыруға
көңіл бөледі. Міне сондықтанда жас педагогтар сабақты жоспарлағанда ең
алдымен ақпаратты беру жүйесін ойластырады да, жоғарыда аталған басқадай
қатынас функцияларын ескермейді. Соның салдарынан сабақ конспектісі,
көрнекі материалдар әзір болып, мұғалім жақсы даярланып, материалды толық
игергенімен сабақ ойдағыдай өтпейді. Мұндай жағдайда біз аудиториямен
байланыс жоқ дейміз. Өте дұрыс, бірақ дәлірек айтқанда педагогикалық
қарым-қатынастың тұтас процесі жоқ. Танымдық ақпарат болғанымен, ол өзара
қарым-қатынаспен нығайтылмағандықтан мұның өзі жеке адамдар арасында өзара
әсер туғызбайды.
Оқытушы нәтижелі коммуникативті іс-әрекет үшін қарым-қатынастың әрбір
микорэлементінің педагогикалық жүйеге ықпалы тигізетінін міндетті түрде
білуі керек. Сабақта оқытушы барлық педагогикалық процестің коммуникативтік
құрылымын меңгерумен қоса, осы сатыда қарым-қатынастың ерекшеліктеріне мән
беріп, педагогикалық әсер ететін әдістерді таңдап қолдану қажеттігі
айтылады.
Мұның барлығы оқытушыдан бір мезгілде екі мәселені шешуді талап етеді:
1.Тәрбиеленушілермен өзінің қатынасын, қарым-қатынас стилін, мінез-
құлық ерекшеліктерін құрастыру;
2.Коммуникативтік ықпал етудің мәнерлі құралдарын құрастыру;
Оқу-тәрбие процесінде қолданылатын қазіргі білім жүйесі мазмұны және
технологиясы жағынан вариативтілігімен, алуан түрлігімен ерекшеленеді. Жаңа
технологиялардың пайда болуы педагогтан шығармашылықты, жоғары кәсіби
шеберлікті талап етеді.
Іс-әрекеттің субъектісі ретінде педагог оқу-тәрбие процесін басқарып,
оның білімдік, тәрбиелік ерекшіліктерін қамтамасыз етеді. Педагогикалық
әрекеттің дамуы тәрбиеленуші мен педагогтың жеке басының дамуына әсер
етеді. Әрбір педагог өзінің кәсіби шеберлігін дамытуға тырысуы керек.
Шығармашылық деңгейде оқу –тәрбие процесін қамтамасыз ететін шебер
педагогтың сапалар жиынтығы көп. Біздің көзқарасымызша, оларға азаматтылық
пен патротизм, гуманизм мен интеллегенттілік, жоғары рухани мәдениет пен
жауапкершілік, еңбек сүйгіштік пен жұмысқа қабілеттілік жатады. Педагогтың
басты сапалары адамзатты сүю мен адамдармен қарым-қатынас жасай алу болып
табылады.
Педагогикалық техникада қарым-қатынас техникасы негізгі орын алады.
Педагог үшін қарым-қатынас – бұл кәсіби әрекеттің түрі. Педагогтың басты
қабілеттері балалардың әрекетін ұйымдастыруға бағытталуы қажет. Кәсіби-
педагогикалық қарым-қатынастың құралдарына сөз, дауыс, интонация, көзқарас,
жест, сезім жатады. Тәрбиеленушілермен қарым-қатынас процесін ұйымдастыруда
педагог белегілі бір талаптарды орындауы қажет: өзара түсіністік,
сенімділік білдіру.
Қарым-қатынас адам ақыл –ойын кеңейтуге, интеллектісін дамытуға,
білімін, іскерлігін шыңдауға, табысты әрекет етуге өз әсерін тигізеді.
Сондай –ақ ерік пен сезімді, бағалау, бағыттылық сияқты қасиеттерді
дамытуға да әсер етеді, адамдармен араласуға мүмкіндік тудырады.
Сондықтанда адам мәдениеттілігін көтерудегі қарым-қатынастың маңызын,
әсіресе мемлекет алдындағы міндет білім беру жүйесіндегі алатын орнын
ұмытпау керек, бала -бақшамен, мектеппен, жанұямен байланыс орнатып отыру
балалармен қарым-қатынас орнатудың заңдылықтарын білуді ғана қажет етіп
қоймай, оны іске асыруға дағдылануды білім мен тәрбиенің талап ететіндігін
көрсетеді.
Тек адамгершілікке негізделген қарым-қатынас формалары мен тәсілдері,
адамдардың бір-біріне және өзіне деген құрметі мен қайырымдылық қасиеттері
олардың сапаларын қалыптастыруға негіз болады. Тәрбие процесінде адамның
жағымды сапаларын қалыптасыру үшін, қарым-қатынастың формаларын, тәсілдерін
жетілдіру педагогтың кәсіби әрекетіндегі қолданатын бағыттылығы мен
мақсатына байланысты. Педагогқа қарым-қатынастың бір ғана белгісіз актісін
жүзеге асыруда, мысалы тәрбиеленуші өзінің осы рольде екендігін білмеуі
үшін де қаншама әдістерді игеруіне тура келеді. Осының өзінде педагог қарым-
қатынасында ішкі және жасырын жүйелер құрамы іске асады.
Кәсіби қарым-қатынастың жалпы және жеке ерекшеліктерінің мәні педагог
әрекетіндегі міндеттердің жеткілікті шешіміне әсер етеді.
Кәсіби педагогикалық қарым-қатынас – педагогикалық әрекеттің міндеттерін
шешудегі өте маңызды және керекті құрал . Ол өзіңдік жалпы мазмұнға ие және
қатынасқа түсушілердің мәдени деңгейін, дәрежесін талқыға салуда өз
ұстанымдарын қолданады. Педагогтың кәсіби қарым-қатынасында екі звеноны
ажыратуға болады: біріншісі, бұл- қарым-қатынастың жалпы принциптері, мұнда
тәрбие негізінде педагогтың іскерлігі қалыптасады, екіншісі- қарым-
қатынастың жекеленген принциптері, мұнда педагог өзінің кәсіби
тәжірибесіне, мүмкіндігі мен іскерлігіне сүйенеді.
Педагогикалық қарым-қатынастың кәсіби мәдениеті- бұл оның іскерлігі мен
дағдысының, басқа адамдармен қатынас орната алуының, басқаны қабылдау,
түсіну, ойын жеткізу арқылы оқу және тәрбие міндетін шеше алуының
әлеуметтік маңызы бар көрсеткіші болып табылады.
Педагогтың бұл қасиеті педагогикалық әрекетті іске асыру негізінде
бірте-бірте дамып- жетіле түседі. Алайда, ол педагогтің оқу және тәрбие
процесіндегі алдына қойған мақсаты мен оған жету жолындағы әрекетіне
байланысты. Педагог мамандығының келесі бір көрсеткіші, ол өз
тәрбиеленушілерінің жетістіктерін бағалауы, олардың жеке бас
ерекшеліктеріне байланысты тәрбие әдістерін жіктеп ала білуі болып
табылады. Педагог өз тәрбиеленушілері туралы толық білгенде ғана олармен
өзара қарым-қатынас орнатып, өз мақсаттарына жете алады, осыдан оның кәсіби
қарым-қатынасының жоғары сапалары айқындала бастайды.
Қарым-қатынас негізінде: міндет, қажеттілік, қызығушылық, әдет, сән
және т.б. жекелей, сондай-ақ әлеуметтік мәнге ие болатын айқын түрткілер
жатады.
Педагогтің кәсіби қарым-қатынасында түрткілер әруақытта да әлеуметтік
мәнге ие. Кәсіби қарым-қатынаста арнаулы түрткі болып, педагог жетекшілік
ететін, талап, тілек, ұмтылу сияқты оның кәсіби міндеті саналатын, қоғамның
әлеуметтік шарттары мен талаптары саналады. Ең соңында негізгі мазмұнға ие
болатыны, педагогтің өз тәрбиеленушілерімен қарым-қатынасты
адамгершіліктік, құрметтеу, демократиялық, шыншылдық және теп-теңдік
принциптеріне сүйене отырып ұйымдастыра ма? Жоқ әлде ол іске аспай сөз
жүзінде қала ма?
Қарым-қатынас мәдениетінің кәсіби жоғары дәрежесіне қарым-қатынасты
екі жақты қараған педагог жете алады. Педагог қарым-қатынасы әр уақытта
жаңа әдістермен, құралдармен толықтырылып отыруы керек. Осыдан келіп біз
қарым-қатынасты, білім- ғылыммен, тәжірибемен, ой-пікірлермен алмасу деп
атаймыз. Педагог қарым-қатынасының мәні мынада, педагогикалық әрекеттегі
кез келген өзгерістерге әруақытта және міндетті түрде бейім болуы керек.
Сондықтан кәсіби қарым-қатынас мәдениеті педагогтің бейімделу деңгейімен,
дәрежесімен айқындалады. Педагогтың мамандығын меңгергендігі қарым-қатынас
процесінде өз тәрбиеленушілерінің мүмкіндіктерін олардың өздеріндегі
тәжірибелерімен ұштастыра білуінен де көрінеді. Сондықтан қарым-қатынастың
кез келген түрінде ол жетекші, нұсқаушы болып қала береді. Оның әрбір сөзі,
көзқарасы, ым-ишарасы, балаға көңіл бөлуі- адамның жоғары мәдениетін
тәрбиелеу міндеттеріне ұштасып жатуы керек.
Ал осындай тұлғаны қалыптастыру тек жалпы адамдық және кәсіби
мәдениетті жоғары деңгейде игерген адамның қолынан ғана келеді. Педагогтің
кәсіби және жеке бастық сапаларын қатып қалған, өзгерместей етіп қарауға
болмайды, қоғам өмірінің күрделілігіне қарай педагогтарға сұраныс өсіп
келеді.
Қазіргі уақыттағы ғылыми – техникалық үрдіс, қоғам өміріндегі барлық
саладағы әлеуметтік өзгерістердің болуына байланысты педагогтан әруақытта
білімін толықтырып отыру, ғылым және тәжірибе саласында өз біліктіліктерін
жоғарылату, дағды, іскерліктерін жетілдіріп отыру талап етіледі. Кәсіби
әрекет педагогтан сондай-ақ шыдамдылықты, принципшілдікті, өз пәнін толық
білуді талап етеді. Педагогқа мынадай ұнамды психологиялық сапалар да
қажет: мейірімділік және балаларға деген жүрек жылуы, ар-ұят, өз міндетін
қиын кездерде де атқара білу.
Балалардың денсаулығына аңдамай сөйлеу арқылы әлеуметтік және адамгершілік
жағынан нұқсан келтірмеу керек. Қарым-қатынас арқылы баланы өзін және
өзгені бағалауға, басқаның көзқарасын құрметтеуге, оны түсініп, қайғысына
ортақтаса білуге тәрбиелейтіндігін естен шығармауы керек. Педагог қарым-
қатынасының сипатын көп жағдайда оның педагогикалық еңбегінің мәдениеті
анықтайды. Біз баламен араласқанда оны ақпарат мазмұнымен емес, оны қалай
жеткізгендігімізбен, қарым-қатынас мәдениетімізбен тәрбиелейміз. Әрбір
педагогтың рухани жағдайы тәрбие процесінің сыртқы белгілерінің мәдениетіне
айналады.
Жас педагогтар, жаңадан үйреніп жүрген тәрбиешілер, іс-тәжірибедегі
студенттер сыныппен алғаш кездескенде қарым – қатынас жасаудың өте
қиын екендігін айтады. Педагогикалық практика кезінде мынадай
сұрақтарды жиі естуге болады. балалармен қалай сөйлесу кеерк?,
әзіл айтуға болама?, олар (балалар) неге тыңдамайды?, бұйғылықпен
ұялшақты қалай жеңуге болады? т.б. Осы сұрақтардың барлығы – кәсіби
педагогикалық қарым – қатынасты меңгере білудің нәтижесі. А.С.Макаренко
былай деп жазған болатын: мен үшін менің практикамда, сондай – ақ
сіздер үшін, көптеген тәжірибелі мұғалімдер үшін мұндай түкке
тұрмайтындар: қалай тұру, стол қасындағы орындыққа қалай отырып,
қалай дауыс көтеру, күлу, қарау өте мәнді бола бастады. Бізді бұған
ешкім үйретпеді, ал мұны үйренуге болады және үйрену қажет те, ең
үлкен шеберліктің мәні осы және де осы болуы тиіс
Балалармен педагогикалық өзара әрекетте ұсақ – түйек жоқ –
барлығы да: көзқарас, көз жанарының қозғалысы, дене қимылы т.б. жұмыс
істейді. Өйткені біз жай қарым – қатынас емес, кәсіптік іскерлікпен
қарым – қатынас жасаймыз.
Көпшілік алдында сөйлеушіде байқалатын ең негізгі сезім
түсініктері мынадай:
1. Әңгімені қалай бастауды білмеушілік ;
2. Толық ұғынықты, әрі түсінікті айтып бере алмаймын – ау деген
қобалжу;
3. Қарым – қатынас мақсатындағы еленбейтін өзгерістер;
4. Бұрын пайдаланылған қарым – қатынас амалдарын өзгерту
қажеттігі жайлы түйсік;
5. Қарым – қатынас жүйесінде бір нәрсені өзгерту қажет деген
түсінік, бірақ не екені – онша айқын еместі;
6. жұрт алдында сөйлеуге дағдыланбағандық;
7. Бұрын табиғи болып келген дене қимылының, қозғалыстың, жалпы
мінез – құлықтың ерсілеу сияқты болып сезілуі;
8. Қарым – қатынастың өзгерген формадағы, мәнерлі атқару
компаненттерін қажет етуі;
9. Өзіңді дұрыс түсінуі үшін жоспарланған информацияны
неғұрлым сол қалпында жеткізуге талпынушылық;
10. Тыңдаушыны қызықтыруға тырысу;
11. Информацияны сұрыптауға, мазмұндауға және беру формасы жайында
өзіне едәуір талап қоюдың пайда болуы.
Байқаған боларсыздар, көпшілік алдында сөйлеу үшін қарапайым
қарым – қатынасты барынша жаттықтыра түсу қажет. Тек қана осындай
кәсіптік педагогикалық қарым – қатынаста, оған қоса балаларды шынайы
жақсы көре білгенде ғана педагогикалық процестің бүкіл мәні
айқындала түседі.
Барлық кездесетін қарым-қатынасты 3 түрге жатқызамыз:
1. Қажетті қарым-қатынастар;
2. Міндетті қарым-қатынастар;
3. Ынтамақты қарым-қатынастар;
Қарым-қатынастың бірінші түрі, мысалы туған-туыс арасында болады.
Мұғалім мен оқушы, дәрігер мен сырқат адамдар арасында міндетті қарым-
қатынас. Ал жақсы достардың қарым-қатынасы ынтымақты түрде өтеді. Осы
қатынастардың жалпы сипаты іс барысында, жұмыста көрінсе, оны іскерлік
(ресми) түрінде жатқызамыз. Ал оларды сезім сипатынан байқасақ, онда жеке
(ресми емес) түрінде жатқызамыз. Жұмыста болатын қарым-қатынастар
адамдардың нұсқауда көрсетілген тәртіпті орындауымен байланысты. Осыған
орай біреулерін тәртіпті, іскер, жауапты деп санап, оған ризашылдық
білдіреді. Ал керісінше болса, наразылық сезім пайда болады. Іс, жұмыс
барысында пайда болатын қарым-қатынастар жеке (ресми емес) түріне айналуы
мүмкін. Олардың көріністері: ұнату, жақсы көру, достық, жолдастық, жек
көру, жауласу т.б. Мұндай топтағы қарым-қатынасқа ресми құжаттың күші
жүрмейді. Мәселен, бірге ойнаушы жолдастар тобы, бірлесіп балық аулау,
аңшылық құру т.б. осылай туады. Бұл топтарды бірін-бірі ұнату, біріне бірі
бауыр басу нығая түседі. Егер бұл қасиеттер жоғалатын болса, топ сөз жоқ
ыдырайды. Адамның тобын жеке адамдардың жай ғана қосылысы деп қарау мүмкін
емес. Ол жеке адамдардың психологиясын күшейтетін әлде әлсірететін ерекше
жүйе. Олардың өздеріне тән қасиеттері мен заңдылықтары бар. Соның біріне
топтағы көпшіліктің ықпалынан пайда болған жеке адамның желігуі жатады.
Театрда, кинода, циркте, спорттық жарыста, ақындар айтысында көпшілік бір-
біріне әсер етіп, жеке басты желіктіреді. Егерде көрініс топтың көңілінен
шықса, көтеріңкі көңіл, ал керісінше болса, күйініш пайда болады. Олардың
арты тіпті өрескел түрде тәртіпті бұздыруға соқтыруы мүмкін. Бұған мысал
футбол жанкүйерлерінің Англия мен Германияда болған ұлан-асыр төбелестері.
Қарым-қатынас мәнін анықтау үшін, соңғы он жылдарда дамытылған, оның
функционалдық және деңгейлік ұйымдасуы жайлы ұсынулар маңызды болып шықты
(Б.Д.Парыгин, Г.М.Анлреева, А.А.Бодалев, А.А.Брудный, А.А.Леонтьев,
Б.Ф.Ломов, Л.А.Карпенко, В.Н.Панферов, Е.Ф.Тарасов, Я.Яноушек және т.б.).
Мысалға қарым- қатынасты мазмұны бірлескен іс- әрекет үшін қолайлы түрі
қатынастар көмегімен ақпарат алмасу мен өзара түсіну болып келетін
адамдардың өзара әрекеттесуі ретінде анықтай отырып, В.Н.Панферов қарым-
қатынастың төрт сәтін бөлген: байланыс, өзара әрекет, таным, өзара қатынас
және осыған сәйкес қарым- қатынасты зерттеуде төрт келісті ұйғарады:
коммуникативтік, ақпараттық, гностикалық(танымдық)және реттеуші. Б.Ф.Ломов
қарым- қатынастың үш жағын(функцияларын) сипаттайды: ақпараттық-
коммуникативтік, реттеуші- коммуникативтік және аффективтік-
коммуникативтік және де өзіндік коммуникативтік компоненттің хабарды алу
мен беру ретінде, мінез- құлықты реттеу мен қабылдаудың, бастан
кешірулердің болуы ретінде, яғни аффективті компонент ретінде міндеттілігін
атап көрсетеді.
Қазіргі кезде кең таралған әдіс бойынша қарым – қатынаста оның
коммуникативтік, интерактивтік және перцевтивті жақтары қарастырылады.
Маңыздысы, осы қарым- қатынас жақтарының бәрі бір мезгілде көрінеді.
Коммуникативті жағы ақпарат алмасуда, интерактивті – қарым- қатынас
серіктерінің, олардың қарым- қатынасының таңбалық жүйелерін (вербалды,
вербалды емес) кодтау мен декодтауларының бір жақтылы жағдайында өзара
әрекеттерін реттеуде, перцептивті болса, - әңгімелесушіні салыстыру,
сәйкестендіру, апперцепция, рефлексия сияқты механизмдердің көмегімен оқу
кезінде жүзеге асырылады. Мұғалімнің коммуникативтік әсерінен үйренушілер
тобының қалыптасушылық дәрежесіне байланысты осы процестің қандай да жағы
көбірек айқындалуы мүмкін.
Қарым- қатынас субъектілері өзіндік функционалды жүктемені алып жүреді
және бұрыннан бері қарым- қатынастың түрлі функцияларын жүзеге асырушылар
ретінде қарастырылады. Мысалға, А.А.Брудный бойынша, коммуникацияда (қарым
- қатынаста) үш бастапқы функциялар: акти- вациялық - әрекетке түрткілеу;
интердиктивті – тыйым салу, тежеу (болады- болмайды); дестабилизациялаушы
– қоқан лоққы, қорлау, т.б. және де қарым - қатынастың төрт негізгі
функциялары бөлінуі мүмкін: инструменталды – іс-әрекеті қарым - қатынас
жолымен үйлестіру; синдикативті –қауымдастықты, топты жасау; трансляциялық.
Соңғысы педагогикалық қарым – қатынас үшін ерекше қызықты, себебі бұл
функция оқыту негізінде жатыр: қарым – қатынас арқылы тұлға оқытылуы жүзеге
асады, мемлекет тарапынан институционалдық, санкцияланған және
ұйымдастырылған да, қайталана беретін адамдармен контакт процесінде
болатын, берілген кісіге өз білімдері мен дағдыларын беруге қабілетті,
өзіндік даралық, формальды емес те
Қарым – қатынас функциясының неғұрлым жете талдауы контакттілік,
ақпараттық, түрткі болушу, үйлестіруші, түсіну функциясын, қатынастар
орнатудың эмотивті функцияларын және әсер ету функцияларын саралап жіктеуге
мүмкіндік береді (Л.А. Карпенко). Тілдік қарым – қатынасты талдай отырып,
Р. Якобсон 40 жылдардың басында Н.С. Трубецкий атаған (эксплекативті,
апеллятивті, экспрессивті) тілдің негізгі төрт функцияларын мәнді толықтыра
отырып, сөздің алты негізгі функцияларын бөледі. Р. Якобсон бойынша, сөздің
негізгі функциялары:
1. Эмотивті (экспрессивті, аффективті) – сөйлеушінің хабарлаушыға
қатынасы (Қандай өкінішті, қандай келеңсіз!, Тағы жауын жауды).
2. Конативті – адресатты әрекетке итермелеу, өтініш, бұйрық.
3. Референциондық ( когнетивті, денотативті ) – ойды білдіру.
4. Поэтикалық – шынайы мен қияли демаркациясы.
5. Фатикалық – контактіні қолдау (мысалы, Алло, Сәлем, Қалың
қалай?).
6. Метатілдік - өз айтуларын нақтылау, реттеу.
Тілдік функцияларды М. Холлидей біршама басқаша анықтады. Өз баласының
тілінің дамуын бақылай отырып, ол сөздік тілдік мінез - құлықтың жеті
функциясын бөлнді: инструменталды (материалдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру); реттеуші (айналадағылардың мінез – құлқын қадағалау);
өзара әрекет (контактіні қолдау); жеке өзіндік(өзін - өзі анықтау);
эвристикалық, ізденушілік (неге?); қиялдаушы (ішкі дүние); ақпараттық (жаңа
ақпаратты беру). Тілдік функциялардың атауы мен мазмұнының көпжақтылығы
айқын. Олардың барлығы да, коммуникативтік өзара әрекеттесудің түрлі
жақтарын бейнелей отырып, педагогикалық қарым – қатынасқа түсініктеме
беруде кеңінен қолданылады.
Педагогикалық қарым – қатынастың екінші сапасы оның оқытушы
функциясымен шартталады, ол өзіне тәрбиелеуші функцияны қамтиды, өйткені
білім беру процесі, бұрын көрсеткендей, тәрбиелеуші және дамытушы сипатқа
ие. Қарым – қатынастың оқытушы функциясы, А.А. Брудный бойынша, жалпы
тұрғыда тасымалдаушымен теңестірілуі мүмкін. Оқытушы функция
тасымалдаушылықтың көріңісі сияқты, ол адам үйренуінің барлық формаларына
тән (ойын барысында, басқа адамдармен күнделікті тұрмыстық өзара
әрекеттесуде), білім беру жүйесінің кез – келген деңгейінде: мектепке
дейінгі, мектептегі, жоғары оқу орнында арнайы ұйымдастырылған процесте
жүзеге асады. Педагогикалық қарым – қатынастың оқытушы функциясы жетекші
болғанмен да, ол өктемдік жүргізуші емес, бұл – мұғалім мен оқушылардың,
оқушылардың өзара бір – бірімен жан – жақты әрекеттесуінің органикалық
бөлігі. А.А. Брудный атап көрсеткендей, ... мұғалімнің оқушылармен қарым –
қатынасы инструменталды, өйткені оның мақсаты оқу процесіндегі бірлескен іс
- әрекетті үйлестіру. Бұл жерде қарым – қатынас тасымалдаушы функцияны
орындайтыны орынды. Нағыз педагог үшін шәкірттерімен қарым – қатынас жасау
– бұл қашанда өзін - өзі көрсету екені де табиғи...
Сонымен қатар , педагогикалық қарым – қатынас, Е.А. Климов бойынша,
Адам - Адам схемасымен суреттелген адамдардың өзара әрекеттесу сипатының
өзгешелігін де бейнелейді. Еске салайық, бұл схема мұғалім мен оқушылардың,
тұрмыстық қызмет көрсету жұмысшылары мен клиенттердің, дәрігер мен
пациенттердің, психотерапевт пен клиенттердің және т. Б. Кез – келген
кәсіби өзара әрекеттесін анықтайды. Педагогикалық қарым – қатынас жоғарыда
аталған өзара әрекеттесудің барлық түрлерімен ұқсас сипатқа ие, алайда,
оған психотерапевт пен клиенттердің қарым – қатынасы ең жақынырақ. ...
Шынында да, мұғалім қай пәнді жүргізсе де, ол оқушыға, ең алдымен, адамзат
ақыл – ойының күшіне сенімді, танымға деген қарымды ұмтылысты, ақиқатқа
деген махаббатты және жанқиярлық қоғамдық пайдалы еңбекке деген ұстанымды
береді. Мұғалім, сонымен бірге шәкірттенге тұлғааралық қатынастың жоғары
және кемеліне жеткен мәдениетін, кіршіксіз әдеппен бірге әділеттілікті,
парасатты қарапайымдылықпен үйлескен көңіл – күй серпілісін корсете алса, -
онда, осындай педагогқа еріксіз еліктей отырып, кіші ұрпақ рухани
үйлесімді, өмірде жиі болатын тұлға аралық қақтығыстарды адамгершіліктік
тұрғыда шеше алуға қабілетті болып қалыптасады.
Өзара әрекеттесудің осы түрлері үшін ортақ болып табылатын К. Роджерс
белгілеген, қарым – қатынасты жеңілдету, фасилитациялау функциясының маңызы
бар. Бұл функцияның маңыздылығы соншалықты болғандықтан, К. Роджерс
мұғалім, ең алдымен, қарым – қатынас фасилитаторы деп атайды. Бұл мұғалім
оқушыға өзін көрсетуге, өзінің бойындағы жақсы қасиеттерін көрсетуге
көмектесетінің білдіреді. Педагогтың оқушы табысына қызығушылығы, қарым –
қатынас ахуалының жайлылығы, байланысты қолдаушылығы педагогикалық өзара
әрекеттесуді жеңілдетеді, оқушының өз маңыздылығын көтеруіне және оның ары
– қарай дамуына ықпал етеді.
Осылайша, педагогикалық қарым – қатынас жайлы айта отырып, онда
оқытушымен қатар тәрбиеленуші және фасилитативті функцияның бар екенін
белгілеуге болады.
Педагогикалық қарым – қатынас қандай функцияларды жүзеге
асырады? Қарым – қатынас жасаудың алуан түрлі барлық функцияларын
ақпарат беруге, қарым – қатынас өзара түсінісу процесінде басқа
адамның жеке басын тани білуге арналған міндеттерге жатқызуға
болады.
Практикадағы студенттерде және жас мұғалімдерде байқалатын ең
көп тараған қателіктер қандай? Мәселе сонда, олар қарым – қатынасты
тұтастай ұйымдастыра алмайды да, оның белгілі бір функциясын ғана
жүзеге асыруы мүмкін. Мәселен, сабақтағы өзара әрекеттің аса маңызды
және өте мәнді функциясы – информация формасын жете ұйымдастытруға
көңіл бөледі. Міне сондықтанда жас педагогтар сабақты жоспарлағанда
ең алдымен информацияны беру жүйесін ойластырады да, жоғарғыда
аталған басқадай қарым – қатынас функцияларын ескермейді. Соның
салдарынан: сабақ конспектісі, көрнекі материалдар әзір болып, мұғалім
жақсы даярланып, материялды толық игергенімен сабақ ойдағыдай
өтпейді. Мұндай жағдайда біз класпен байланыс жоқ дейміз. Оте дұрыс,
бірақ дәлірек айтқанда – педагогикалық қарым – қатынастың тұтас процесі
жоқ. Танымдық информация болғанымен, ол өзара қарым – қатынаспен
нығайтылмағандықтан, мұның өзі жеке адамдар арасында өзара әсер
туғызбайды.
Мәселен, оқыту процесін ұйымдастыру кезіндегі қарым – қатынас
функциясын толығырақ талдап көрелік. Қазіргі кезде оқыту барысындағы
өзара әрекетте қарым – қатынастың функциясы туралы жиі айтылып жүр.
Оны жүзеге асырудың алуан түрлі әдісі жайлы көптеген теориялық
және қолданбалы еңбектер жарық көрді. Дегенімен қарым – қатынас
функциясы едәуір ауқымды.
Қарым – қатынасты оқытудың оқу функциясын жүзеге асыру былайша
қамтамасыз етіледі:
• Мұғалімнің оқушылармен нағыз психологиялық байланысы;
• Мұғалімнің оқушылармен оқыту процесін оқу әрекетіне айналдыру;
• Оқытудың қолайлы жағдайларын қалыптастыру;
• Коллективтік танымдық ізденіс пен бірлесіп ойластырудың
психологиялық жағдайының пайда болуы;
• Оқу процесінде жеке адамның өз бетінше жүзеге асыруы және
өзінің творчествалық ойын айқындауы тиіс.
Қарым – қатынасты оқытудың тәрбиелік функциясын оқу былайша
қамтамасыз етеді:
• Оқу процесінде педагог пен балардың психологиялық байланысы
негізінде тәрбие қарым – қатынасы жүйесін орнату;
• Оқу әрекетін ойдағыдай қамтамасыз ететін педагогикалық қарым –
қатынас жүйесін қалыптастыру;
• Оқу әрекеті процесінде (танымдық, жас ерекшелік, эмоциялық,
дидактикалық т.б.) психологиялық кедергілерді жеңу.
• Оқушыларға тұтастай комплексті тәрбие ықпалын жүзеге асырудың
мүмкіндігі;
• Оқушылар коллективіндегі өзара қарым – қатынас ойдағыдай
қалыптастыру.
Қарым – қатынасты оқытудың дамушы функциясы былайша жүзеге
асырылады:
• Оқу әрекетінде жеке адамның жан – жақты тұтастай дамуының
әлеуметтік - психологиялық негізін орнату;
• Жеке адамның дамуының қозғаушы күші ретінде көрінетін қарама –
қайшылықтың диалектикалық жүйесін оранту;
• Жеке адамның өз ойын жасырмай айтуына және өзінше дамуына (өз
бетінше білім алуына және өз - өзін тәрбиеленуіне) ықпал
ететін, әр мүмкіндік беретін психолдогиялық жағдай орнату;
• Қарым – қатынас процесінде жеке адамның дамуына бөгет жасайтын
әлеуметтік – психологиялық факторларды (бұйығылық, ұялшақтық,
сенімсіздік т.б.) меңгеру.
1.2. Педагогикалық қарым-қатынас стилі.
Мұғалімнің педагогикалық іс-әрекеті, кез келген басқа іс-әрекет
сияқты, белгілі бір стильмен сипатталады. Кең мағынада іс-әрекет стилі –
оны орындаудың түрлі жағдайларында көрінетін тәсілдердің, әдістердің
тұрақты жүйесі. Педагогикалық стиль сипаттамасы, оның өзгешілігін бейнелей
отырып, басқару стилін де, өзін-өзі реттеу стилін де, қарым-қатынас стилін
де және мұғалімнің когнитивті стилін де қамтиды. Психологиялық тар мағынада
іс-әрекеттің даралық стилі – бұл типологиялық ерекшеліктермен шартталған
тәсілдердің орнықты жүйесі, ол берілген іс-әрекетті неғұрлым жақсы жүзеге
асыруға ұмтылған адамда қалыптасады, өзінің даралығын іс-әрекеттің сыртқы
заттық шарттарымен неғұрлым жақсы теңдестіру мақсатында адам саналы немесе
стихиялы түрде әрекет жасауға мәжбүр болатын психологиялық құралдардың
даралық өзіндік жүйесі. Педагогикалық іс-әрекет стилі кем дегенде үш
факторлардың әсер етуін айқындайды: а) осы іс-әрекет субъекті – мұғалімнің
даралық-психологиялық ерекшеліктері, ол даралық-типологиялық, тұлғалық,
мінез-құлықтық ерекшеліктерді қамтиды; б) іс-әрекеттің өзінің ерекшеліктері
және в) оқушылардың ерекшеліктері (жасы, жынысы, мәртебесі, білім деңгейі
т.б.). Бұл факторлар оқушылардың нақты оқу жағдайын ұйымдастыру және
олардың оқу іс-әрекеттерін басқаруда субъект-субъектік өзара әрекеттесумен
сипатталатын педагогикалық іс-әрекетте: а) өзара әрекеттесу сипатымен; б)
іс-әрекетті ұйымдастыру сипатымен; в) мұғалімнің пәндік-кәсіби
құзырлығымен; г) қарым-қатынас сипатымен де байланыстырылады. Бұл жерде,
В.А. Кан-Каликке сәйкес, қарым-қатынас стилі деп педагог пен оқушының
әлеуметтік-психологиялық өзара әрекеттесуінің даралық-типологиялық
ерекшеліктері түсініледі. Педагогикалық іс-әрекет стилі жөнінде
В.Э.Чудновский объектінің өзінің қабілеттерін айқындай отырып және оның
даралық-психологиялық, тұлғалық ерекшеліктерімен анықтала отырып, оның
операционалдық құрамын, іскерліктер мен дағдыларды қамтиды деп айтқан.
Зерттеушілер стильдің инструменталды, компенсаторлық, жүйе құраушы және
интегративті сияқты әртүрлі функцияларын (Е.А.Климов, В.С.Мерлин және т.б.)
және оның құрылымдық ұйымдасуын анықтайды. Іс-әрекеттің даралық стилінің
Е.А.Климов бойынша, белгілі бір құрылымы бар, оның ұйытқысына даралық-
психологиялық ерекшеліктер кіреді, олар іс-әрекеттің табысты болуына не
ықпалын тигізеді, не кері әсер етеді.
Мінез-құлықтың жалпы стильдерін анықтай отырып, зерттеушілер
адамдар қысылшаң, қақтығыстық жағдайларда мінез-құлықтың онға жуық даралық
стильдерін айқындайтынын атап өтеді, олар қақтығыстық, конфронтациялық,
келеңсіздікті жуып-шаюшы, ынтымақтастық, ымыраға келушілік, көнгіш,
қашқақтау стилі, басу, бәсекелестік және қорғаныс стилі. Маңыздысы: мінез-
құлықтың бұл стильдері іс-әрекеттің кез келген даралық стильдерімен
қатарласып жүреді және ол оның аясын құрай отырып, сәйкес эмоционалдық реңк
береді. Олар педагогикалық іс-әрекеттің, педагогикалық қарым-қатынастың
жалпы эмоционалдық аясын да анықтайды.
Қорыта келе, мінез-құлыққа, қарым-қатынасқа қатысты неғұрлым ортақ
стилі – К.Левин ұсынған стильдер болып табылады. Стильдің саралап жіктенуі
адамдардың өзара әрекеттесу сипатының өзгешілігімен және олардың даралық-
психологиялық ерекшеліктермен, мысалы, мінез акцентуациясымен
байланыстырылады.
Әрбір мұғалім балалармен өзара қатынасты түрліше ұйымдастырады. Бір
педагог сыныпқа келгенде – сабақтың өзіндік бір жағдайы қалыптасады. Ал
сыныпқа екінші бір мұғалім келгенде – қарым-қатынас жүйесінде елеулі
өзгеріс болады. Кейде мынадай жағдай да кездеседі: екі педагог та бірдей
жағдайда нақты бір әдісті қолданғанмен, нәтиже түрліше болады. Мұның өзі
мұғалім мен оқушылардың қарым-қатынас стиліне көбірек байланысты.
Қарым-қатынас стилі дегеніміз – педагог пен оқушылардың әлеуметтік-
психологиялық өзара әрекетіндегі дербес-психологиялық ерекшеліктері. Қарым-
қатынас стилінде мынадай көріністер байқалады: а) мұғалімнің
коммуникативтік мүмкіндіктерінің ерекшеліктері; б) педагог пен
тәрбиелеушінің өзара қарым-қатынасындағы жеткен деңгейі; в) педагогтың
шығармашылық дербестілігі; г) оқушылар ұжымының ерекшеліктері. Педагогтың
балалармен қарым-қатынас стилі – бұл маңызды әлеуметтік және өнегелік
категория. Мұның өзі қоғамның және оның өкілі ретінде тәрбиенушілердің
әлеуметтік-этикалық мақсаттарын көрсетеді.
Педагогикалық қарым-қатынас түйіндеп айтқанда мұғалімнің өзіндік қол
таңбасы. Педагогикалық қарым-қатынастың мынадай стильдері болатындығын атап
айтуға болады:
- Бірлескен шығармашылық іс-әрекетке әуестенуге байланысты;
- Қарым-қатынас, шекаралық (дистанциялық) ыңғайластыққа;
- Қорқытып-үркітуге негізделген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I - ТАРАУ. Оқыту процесіндегі қарым-қатынастың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1. Қарым-қатынас туралы түсінік, мәні, түрлері, функциялары ... ... ... ...8
1.2. Педагогикалық қарым-қатынас
стилі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 26
1.3. Педагог пен оқушы арасындағы қарым-
қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
1.4. Педагогтар мен оқушылардың қарым-қатынасының мәдениетін қалыптастыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...42
II – ТАРАУ. Оқыту процесіндегі педагог пен оқушының қарым-қатынасының
психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін зерттеу
жұмыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .52
2.1. Педагог пен оқушының қарым-қатынасы және педагогтің жеке қасиетін
анықтауға арналған
сауалнама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..52
2.2. Мұғалім мен оқушы қарым-қатынасын жақсартуға арналған
жаттығулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
2.3. Педагог пен оқушының қарым-қатынасының психологиялық-педагогикалық
ерекшеліктерін зерттеу жұмысы және оның
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .67
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..71
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХІ ѓасыр табалдырыѓын аттаѓан шақта
тәуелсіз Қазақстан дуниеж‰зілік білім кењістігінде µз орнын айқындауды
мақсат етті.Ал білім берудіњ негізі — мектеп. ¦стаз мектептегі оқушыыныњ
жан-жақты жеке т±лѓа болып қалыптасуыныњ шыѓармашылық к‰ш-қуаты. Осы орайда
оқушыны субьект ретінде қарау керек деп б‰гінгі білім стандарты мен
Қазақстан Республикасыныњ 2015 жылѓа дейінгі білім беруді дамыту
т±жырымдамасында да қарастырылѓан. Ал осы реттегі ±йымдастырушы -м±ѓалім.
Сондықтан да қазіргі таңда білім беру сапасының жоғары болуы тікелей
педагог пен оқушы арасындағы қарым-қатынасқа байланысты. Оқу процесін әр
бала ақыл-ой және шығармашылық жағынан дамып жетістікке жете алатындай етіп
ұйымдастыра білетін педагогтарға сұраныс өсті.
Білім беру мекемелеріне негізгі психологиялық-педагогикалық
дайындықты игерген, өз пәнін терең меңгерген, балаларды түсінетін және
олармен жаңа деңгейде қарым-қатынасқа түсе алатын, мәдениетті, эрудициясы
жоғары, еңбекке құлшынысы бар шебер педагогтар қажет.
Қазіргі педагог оқу процесінде тек қана ақыл-ой, эмоциялық,
адамгершілік құндылықтарымен ғана қаруланып қоймай, балалармен қарым-
қатынасын тиімді орната білуі керек. Ал қарым-қатынас мәдениетінің
төмендігі, педагогтің кәсіби-педагогикалық қарым-қатынасқа психологиялық
тұрғыда дайын болмауы тәрбиеленушілермен өзара қатынас орнатуда кері
әсерін тигізеді.
Қоғамның даму тарихында қарым-қатынассыз адам әрекеттерінің жүзеге
асуы мүмкін еместігі анық. Адамдар әр түрлі ұжымға кіре отырып, өзара
әрекеттеседі, бір-бірімен қарым-қатынасқа түседі, бір-біріне өзара әсер
етеді, рухани толығады, өз жолдастарының қарым-қатынасын басқарады,
қоғамның материалдық жағдайын қамтамасыз етеді. Өмірден алынған көптеген
фактілерде адамдардың бір бірімен қарым-қатынасқа түсу мазмұны мен жиілігі,
қарым-қатынасқа түсуші жақтардың біліміне, біліктілігіне, әрекеттеріне,
ішкі және сыртқы келбеттеріне, бір- бірінің сұраныстарын қанағатандыра
алуына байланысты.
Ғалымдар мен білім беру үрдісінің қызметкерлерінің педагог пен
тәрбиеленушілердің өзара қатынас мәселесіне қызығушылығының артуы бүгінгі
таңда заңдылық. Бүгінгі күнде зерттеушілер қарым-қатынас процесінің әртүрлі
аспектілерін қарастыруда. Олар: О.А.Абдуллин, Н.В.Александрова, Д.Ф.
Николенко, А.В.Петровсикй, А.И. Пискунова, Л.Ф. Спирин, В.С.Библер,
М.М.Бахтин, Я.А.Коган және елімізде Ж.М.Абдильдин, Ш.Қасабеков т.б.
еңбектерінде ашылып қарастырылған. Соымен қатар жплпы қарым-қптынас
мәселелерімен белгілі ежелгі ойшылдар әл-Фараби, Ж.Баласағұн,
Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци және т.б. айналысқан.
Педагогикалық қарым-қатынас мәселелерін теориялық және практикалық
өңдеулердің маңыздылығы, ең алдымен, оқыту-тәрбиелеу процесін жетілдіру
қажеттілігімен, тәрбиеші тарапынан баланың жеке тұлғалық ерекшеліктеріне
көңіл аударумен анықталды.
А.В.Киричуктың дәлелдеуі бойынша, қарым-қатынастың қоғамда тек
ақпаратық қана емес, сонымен бірге мотивациондық, гностикалық және реттеуші
функцияларын анықтайды. Қарым-қатынастың бұл функциялары өзара
диалектикалық байланыста, біртұтас жүйе ретінде жеке тұлғаның ақыл-ойының,
адамгершілігінің және физикалық дамуына әсер етіп қана қоймай, сонымен
қатар барлық ұжымдық бірлестіктердің әлеуметтік дамуына ықпал етеді.
Н.Д.Хмельдің концепциясы құнды саналады, оның ойынша педагогикалық
процесс – педагог – тәрбиеленушілер жүйесінің қызмет етуі, бұл жерде
балалар арасындағы өзара әрекеттесуі барлық мәдениет байлығын меңгеруге,
өскелең ұрпақты қоғам өміріне және еңбекке белсенді қатысуға дайындауға
бағытталды.
Педагогикалық процестің кез келген актісі педагог – тәрбиеленуші
жүйесінің қызмет етуінсіз мағынасыз болып табылады. Сондықтан да
коммуникативті іс-әрекет бұл жүйеде педагогтардың да, тәрбиеленушілердің де
іс-әрекетінің өнімді тәсілі болып табылады.
В.В.Кан-Калик педагогикалық қарым-қатынасқа толық анықтама береді.
Автор педагогикалық қарым-қатынасты педагогтар мен оқушылардың әлеуметтік
– психологиялық өзара әрекетінің жолдары мен дағдылары кіретін жүйе деп
түсіндіреді.
Жоғарыда айтылғандардан, қарым-қатынас мәселесінің тарихы бар
екендігін аңғаруға болады. Қоғам дамуының казіргі кезеңінде қатынассыз адам
іс-әрекетінің қарапайым актісі болуы мүмкін емес. Социологиялық,
философиялық, психологиялық- педагогикалық әдебиеттердегі қарым - қатынас
мәселесінің негізгі тәсілдерінің талдауына сүйене отырып, біз мынандай
қортындыға келеміз.
Қарым -қатынас әр алуан мағына беретін түсінік болып табылады.
Ғылымда қарым-қатынас қажеттілік, индивидтің өмір әрекетінің бір жағы, іс-
әрекет түрі ретінде, оның компоненті ретінде, процес ретінде және т.б.
қолданылады.
Жоғары оқу орнының негізгі міндетінің бірі мемлекеттің жоғары
дәрежелі мамандарға деген сұранысын қаматамасыз ету. Бұл әрекеттің қазіргі
таңдағы дамуына келетін болсақ, жоғары оқу орнының түлектерінің кәсіби
мүмкіншіліктерімен қарулануының өзі орта мектепте қалыптасатынын аңғаруға
болады.
Негізінен кәсіби мүмкіншіліктің қалыптасуы бала мен тәрбиешінің,
оқушы мен мұғалімнің, оқытушы мен студенттің өзара бір-бірімен қарым-
қатынасқа түсуінен басталады. Педагогикалық әдебиетерде кейінгі жылдары
өзара қарым-қатынас процесіндегі оқушы мен педагогтың бір-бірімен қатынасқа
түсуі мәселе ретінде көтеріліп жүр. Педагог өзінің кәсіби қарым-қатынасын
жүзеге асыра отырып өзімен қарым-қатынасқа түсушілер алдында өзінің
мүмкіншіліктері, ритмі, жағынан жоғары мазмұнға ие болуы керек. Өз
серіктесінің ерекшеліктерін, рухани жан-дүниесін, қажеттіліктері мен
түрткілерін көріп, түсіне білуі керек. Оларды көріп-түсініп қана қоймай,
өзінің көздеген мақсатына жету үшін қарым-қатынасты дұрыс ұйымдастыра білуі
керек.
Зерттеу мақсаты: оқыту процесіндегі педагог пен оқушының қарым-
қатынасының психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін зерттеу.
Зерттеу объектісі: педагог пен оқушы.
Зерттеу пәні: оқыту процесіндегі қарым-қатынас.
Зерттеу міндеттері:
- Қарым-қатынасын түсінігіне теориялық талдау жасау;
- Педагогтар мен оқушылардың қарым-қатынасының ерекшеліктерін
көрсету;
- Қарым-қатынасқа мазмұнды сипаттама беру;
- Қарым-қатынастың психологиялық-педагогикалық жағын ашып, көрсету;
- Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесіне тоқталу;
- Оқыту процесіндегі педагогтар мен оқушылардың қарым-қатынасының
ерекшеліктерін зерттеу барысын қорытындылап, ұсыныстар беру.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі: шетел зерттеушілері Дж.
Миллер, Д.Берлон, Г.Лассвел, Д.Бродбент, А.А:Леонтьев, Г.П.Щедровицкий,
В.В.Рыжов, Г.В.Гусев, Б.Ф.Ломов, Ю.А.Щерковин, В.Н.Панферов, А.А.Брудный,
Б.Д.Парыгин, А.А.Бодалев, Е.Ф.Тарасов, Л.А.Карпенко, Я.Яноушек, Ч.Осгудтың
және отандық зерттеушілер А.Тұрысбаева, Н.Н.Орынбаева, Ә.Сүлеймен, Қ.Қарас,
А.Рыспаева, А.Құдиярованың теориялары, пікірлері.
Зерттеу көздері: зерттеу мәселесі бойынша педагогтардың және
психологтардың еңбектері. Педагогика мен психологияның ғылыми жетістіктері
мен педагогикалық тәжірибелерді өмір тәжірибесіне ендіру мәселелесіне
байланысты дербес зерттеу жұмысы.
Зерттеу әдістері:
- Педагогикалық, психологиялық, әдебиеттерді тақырып бойынша
теориялық талдау;
- сауалнама жүргізу;
- психологиялық эксперимент;
- эксперимент нәтижелерін сандық және сапалық тұрғыдан өндеу.
Зерттеудің негізгі кезеңдері: алғашқы кезеңде зерттеу мәселесі
бойынша материалдар жинақталып, жүйеге келтірілді, ғылыми зерттеу ақпараты
айқындалды. Екінші кезеңде эксперимент бағдарламасы даярланды, тәжірибелік
- эксперименттік жұмыстар жүргізіліп, зерттеу қорытындылары жүйеленіп,
талдау жүргізіліп, жұмыстың рәсімделуі аяқталды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімі
мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің өзектілігі, обьектісі, пәні, мақсаты,
міндеттері зерттеудің ғылыми болжамы, зерттеу әдістері мен негізгі
кезеңдері беріледі.
Қарым-қатынастың теориялық негіздері атты бірінші тарауда қарым-
қатынастың теориялық негіздері ашып көрсетіледі.
Оқыту процесіндегі педагог пен оқушының қарым-қатынасының
педагогикалық-психологиялық ерекшеліктерін зерттеу жұмыстары атты екінші
тарауда адамның әртүрлі қарым-қатынастың педагогикалық-психологиялық
еренкшеліктерін анықтау негізінде жүргізілген зерттеу жұмыстарына сипаттама
беріледі.
Қорытындыда жүргізілген жұмыстың теориялық және практикалық
нәтижелеріне негізделген нақты тұжырымдар жасалынып, әдістемелік тұрғыдан
ұсыныстар беріледі.
I - ТАРАУ. Оқыту процесіндегі қарым-қатынастың теориялық негіздері.
1.1. Қарым-қатынас туралы түсінік, мәні, түрлері, функциялары.
Адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Өйткені оның психикасы тек
айналасындағыларымен қарым – қатынас жасау процесінде ғана қалыптасады,
қоғамдық тәрбие арқылы адам белгілі мазмұнға ие болады. Адам санасының
дамуы қоғамның дамуымен байланысы. Қоғамнан тыс адам өмірінің болуы мүмкін
емес.
Адамдардың өзара қарым – қатынасы күнделікті өмірде қажетті болып
тұратың жағдай. Адамдардың өзара қарым – қатынасы тұрмыстық жағдайға
әсіресе кішігірім топта, ұжымда, жұмыста сондағы адамдардың жеке бастарына
әсерің тигізіп отырады.
Ұжымдардың, әлеуметтік топтардың пайда болуы, олардың таптық табиғатың,
ондағы өзара қарым – қатынасты және топ, ұжымның жеке адамға тигізетін
ықпалын қарастыратын психология ғылымының саласы – бұл әлеуметтік
психология.
60-70 жылдардан бастап психологияның жаңа саласы әлеуметтік
психология пайда болды. Ол қоғамда кездесетін әлеуметтік топтардың пайда
болу себептерін, олардың таптық табиғатын, өзара қарым-қатынастардың және
жеке адамдарға жасайтын ықпалын зерттейтін ғылым. Жеке адамның қоғамдық
өмірі әртүрлі топтардағы басқа адамдармен қарым-қатынаста өтеді. Адам
топтары нешетүрлі себепке негізделіп, жіктелуі мүмкін. Ең алдымен оларды
екі типке болады. Біріншісін, мысалы тізімге қарап отырып, топтағы
адамдардың ұлтына, жұмысына, жасына т.б. өзгешеліктеріне қарап бөлу. Бұл –
ойға алатын шартты топтар. Екіншісіне өмірде болатын нақты топтар жатады.
Бұларға бір жерде, бір уақытта іс-әрекет жасайтын кісілерді жатқызамыз.
өмірде болатын нақты топтар өте үлкеннен кішігірім бірлестік түрінде
кездеседі. Ең үлкен нақты топтарға адамдардың ұлттық, таптық, мемлекеттік
бірлестіктері жатады. Шағын топтарға отбасы, өндірістік бригада т.б.
жатады.
Нақты топтарда олардың өмірдегі қызметіне қарай формальды (ресми),
формальды емес (ресми емес) деп екіге бөлеміз. Бірінші топ штат кестесі,
устав және басқа да ресми құжаттар негізінде құрылады. Мысалы, әскери
құрамдағы рота, батальон, т.б. бөлімдері жатады. Формальдық топтың
ұйымдастыру принципі-оның мүшелерінің арасында арнайы ережеде көрсетілген
іскерлік қатынастар орнайды. Ондай қатынастар бір-біріне бағыну немесе
өзара міндеттің орындалуына жауапты болу құқықтық негізде құрылады.
Формальдық топтағы өзара қарым-қатынас нұсқалары бірдей болған жағдайдың
өзінде бір-біріне ұқсас келуі мүмкін емес, өйткені онда адамдардың мінезі,
темпераменті, икемділігі, қарым-қатынас жасау стилі бірдей болмайды. Сөйтіп
іскерлік қарым-қатынас нұсқауда жоқ қарым-қатынаспен толығады.
Психологиялық жақындық (ұнату,сыйлау, достасу) формальды топты нығайта
түседі, алға қойған міндеттерді орындауға көмектеседі. Сонымен қатар бұл
топ ішінде теріс эмоциялық қатынастар – ұнатпау, сыйламау, менсінбеу,
жауласау да болуы мүмкін. Олар да іскерлік қатынасқа әсер етеді.
Формальды емес (ресми емес) топ штат кестесінде де нұсқауларда да
көрсетілмеген қарым-қатынастар негізінде пайда болады, яғни ұнату, көзқарас
бірдейлігі, сенім жақындығы, жекелеген адамдардың беделі т.б. психологиялық
мотивтер бірлігі негізінде туады. Мұндай топтарға ресми құжаттардың күші
жүрмейді. Олардың да өзара қарым-қатынастарын жақындататын, нығайтатын
мақсаттары, толғандыратын істері болуы мүмкін. Жеке адамның, әсіресе оқушы
балалардың, ішкі сырын, беталысын анықтауға көмектесетін құралдың біріне
референттік топ жатады. Бұл топты эталондық топ деп те атайды. Оған жеке
адамның өзінің дүниетанудағы көзқарасын, өмірге деген талғамын, еліктіретін
идеалын қалыптастыруға әсер ететін өмірде болатын, тіпті қиялынан орын
алған топты жатқызаы. Кейбір адамдардың референтті тобы 2-3 адам, тіпті бір
адам да болуы мүмкін, егер де олардың көзқарасын, өмір талғамын өзіне өнеге
деп есептесе. Кейде мұғалім бір оқушының ішкі дүниесін түсініп білуге
болмайды дейді. Бұл қате: егер де осы оқушының референттік тобын анықтасақ,
оның ішкі сырын да білуге болады.
Н.А Островский “Ұжым әрқашан адамды көтеріп, оны аяғынан нық
тұрғызады”, - демекші ұжым, жеке адам, қарым – қатынас мәселелеріне
көптеген ғалымдар өз көз қарастарың білдіріп, аса зор көңіл аударған.
Ұжым проблемасын әр түрлі ғылым саласының қайраткерлері және халық ағарту
органдарының озат өкілдері А.В. Луначарский, Н.К. Крупская, А.С. Макаренко,
Н.А. Островский, П.П. Блонский, С.Т. Шацкий, В.А. Сухомлинский, А. Линкольн
және тағы басқа да ғалымдар аса зор көңіл бөліп аударып, зерттеді.
А.В.Луначарский жеке кетіменк еадамды қалыптастырудың негізгі жағдайы
ұжым болады деді. Оның айтуынша, адамды тәрбиелеу, демек, ол, адам біздің
заманымызда ұжымшыл, қоғамдық мүддені жеке басының мүддесінен жоғары
санайтын болуы тиіс. Тұлға ұжым негізінде ғана дамиды.
Н.К.Крупская тұлғаның дамуы мен қалыптасу ортасы ұжым деп айтып
кеткен.
А.С.Макаренко ұжымда жеке адамды тәрбиелеудің бірізді педагогикалық
теориясын жасады. Оның идеялары осы уақытқа дейін құндылығын сақтауда және
іс - әрекеті, қарым – қатынас, дәстүр сияқты тәрбие проблемалары ұжым
өмірінде шығармашылық дамудың негізі болады.
Қазіргі кезенде А.С.Макаренко идеясын дамытуда И.П.Ивановтың “Коммунар
әдісі” игі әсер етуде. Коммунар әдісінің мәні, ұжым өмірінің айқын бейнесін
ұйымдастыру. Онда барлығы өнегелі принципке, шығармашылыққа негізделеді.
Ұжымдық шығармашылық біріккен іс - әрекеттің әдісіне ұжымдық жоспарлау және
жүзеге асыру, күнделікті іс - әрекеттері, ұжымдық талқылау, шешім қабылдау
және баға беру кіреді. Бұл мәселелер И.В.Ивановтың “Коллектившілерді
тәрбиелеу” атты еңбегінде қарастырылған.
М.Горький: “Адамға осынын бойында жақсылығынан гөрі жамандығы көп – ау
деген оймен жақындамаушы болма ” деп кеңес берген. Қарым – қатынас
барысында әдетте адамның басқаларға көзқарасының сипаты көрініп тұрады.
Күдіктенгіш, қайырымы аз кісілер бөгде ортаға түскенде қиналып қалады.
Керісінше, адамдардың бойынан (әрине, бәрінің емес) жақсылықты, тіпті кейде
байқала бермейтін жақсы қасиеттерді көруге бейім кісілердін өзгелердің де
ықылас иемденуге мүмкіндігі мол болады. Ең бастысы, адамдар арасындағы
қарым – қатынас өзара белсенді түрде көрінуге, сөз жүзінде, болмысвқа
сырттай қараумен емес, нақты қызметтен танылуға тиіс.
Дұрыс қарым – қатынас жасаудың қажетті бір шарты – басқа адамның іс -
әрекетінің астарын, яғни, “бөтеннің” өз мінез құлқы арқылы не білдірмек
болғаның дұрыс аңғара білу. Әйтпесе адам басқа біреуге шын мәнініде оның
мінез құлқында білінбеген себептерді танады да, содан барып аралары суи
бастайды.
Ұлы композитор Людвиг ван Бетховен құлағы естімей қалған кезде
түсініспеу трагедиясы туралы былай деп жазған: “О, адамдар, мені
масқаралап, қазір өмірге назалы, есінен ауысқан немесе адам атаулыны жек
көретін деп санайсындар... Сендер менің негебұлай болып көретімдігімнің
жасырын себебін білмейсіндер... ” Әрине, бұл сирек кездесетін жағдай,
алайда күнделікті өмірде адамдардың басқа кәсәлердің сі - әрекетіне баға
беруі өте жиі кездеседі. Мұндай түсініспеушіліктің себептерінің бірі
белгілі бір іс - әрекет, талаптардың қарым – қатынасқа қатысушы адамдар
үшін әр алуан түрлі мағынасы болатындығы адамдар арасындағы бірқалыпты
өзара қарым – қатынас. Олар басқалардың жайын ақылмен ғана емес, сезіммен
түсінуге, басқаларға жаны ашып, бірте толғана білгенде өзін басқа
адамдардың орнына қоя білгенде ғана орнығады.
Өзара жеке басты қарым-қатынас дегеніміз – қарапайым да күрделі
проблема. Күнделікті тұрмысымыза осы қатынассыз жасауымыз мүмкін емес.
Себебі адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Өйткені оның психикасы тек
айналасындағылармен қарым-қатынас жасау процесінде қалыптасады.
Қарым-қатынас “ұжым” деген ұғыммен тікелей байланысты. Ұжым дегеніміз
өзара әрекет ететін жеке адамдардың жай бір жиналысы емес, ол ұйымдасқан
ұжым органдары бар адамдардың белгілі бір мақсат қойған жинағы болып
табылады. Ұжымның ұйымы бар жерде оның органдары да болады және жолдастың
жолдасқа қарым-қатынасы жөніндегі мәселе достықтың, сүйіспеншіліктің,
көршілестіктің мәселесі болып табылмайды, жауапкершілікпен байланысты қарым-
қатынастың мәселесі болып табылады. Жолдас адамдардың жағдайлары бірдей
болып, бірқатардағы адамдар болған күннің өзінде ұжымды ұйымдастыратын, оны
байланыстыратын тек қана достық болмайды, жұмыстағы жалпы жауапкершілік,
ұжым жұмысына қатысу болады.
В.С.Грехнев қарым-қатынас факторын екі топқа бөледі: жеке бастық және
операциялық.
Жеке бастық – бұл адамның өзінің жеке басымен байланысты ( сырт келбеті,
киімі, тәжірбиесі, білімі, эмоциясын көрсете білуі).
Операциялық- қандай мақсатпен, ненің көмегі арқылы жүзеге асатындығына
байланысты болып келетін қарым-қатынас процесінің барлық сипаты.
Әрбір адам үшін педагогикалық әрекет бірлескен дамытушы роль
атақарады. Бір жағынан педагог балаларға олардың дамуына (ақыл- ойының,
адамгершіліктік, эмоциялық, физикалық) көмектессе, екінші жағынан балалар
педагогтың жеке басының кәсіби педагогикалық және адамгершіліктік қасиетін
дамыта түсуіне әсер етеді.
Жеке бастың жан-жақтылығы оның білімінен, бағалауынан, қарым-қатынасқа
түсуінен көрінеді. Педагог еңбегінің тиімділігі қарым-қатынас мәдениетімен
тығыз байланысты. Педагогикалық қарым-қатынас негізінде баланы дұрыс
түсіну, топпен тығыз байланыс орнату, ситуацияны шеше білуге дағдылану
жатады. Осының бәрі кәсіби шеберліктің құрамды бөлігі болып табылады және
педагогикалық әрекеттің жетістіктерін қаматамасыз етеді.
Тек кәсіптік-педагогикалық қарым-қатынаста, оған қоса балаларды шыңайы
жақсы көре білгенде ғана В.А.Сухомлинскийдің айтқанындай, тәрбиеші өнері
ең алдымен сөйлеу өнерімен, адам жүрегін баурап алу өнерімен көрінеді.
Мұғалімнің қарым-қатынас жасау шығармашылығындағы тағы бір жағдай -
бұл шығармашылықтағы өздігінен реттелетін процес - өзіңнің психологиялық
күйінді меңгере білу, әр алуан психологиялық кедергілерді жеңу, өзіңнің
шығармашылық сезіміңді шабыттандыру, әр қашан шат көңілді, әрі оптимист
бола білу.
Жас мұғалімдерде байқалатын ең көп тараған қателіктер қандай? Олар
қарым-қатынасты тұтастай ұйымдастыра алмайды да, оның белгілі бір
функциясын ғана жүзеге асыруы мүмкін. Мәселен, сабақтағы өзара әрекеттің
аса маңызды және өте мәнді функциясы - ақпарат формасын жете ұйымдастыруға
көңіл бөледі. Міне сондықтанда жас педагогтар сабақты жоспарлағанда ең
алдымен ақпаратты беру жүйесін ойластырады да, жоғарыда аталған басқадай
қатынас функцияларын ескермейді. Соның салдарынан сабақ конспектісі,
көрнекі материалдар әзір болып, мұғалім жақсы даярланып, материалды толық
игергенімен сабақ ойдағыдай өтпейді. Мұндай жағдайда біз аудиториямен
байланыс жоқ дейміз. Өте дұрыс, бірақ дәлірек айтқанда педагогикалық
қарым-қатынастың тұтас процесі жоқ. Танымдық ақпарат болғанымен, ол өзара
қарым-қатынаспен нығайтылмағандықтан мұның өзі жеке адамдар арасында өзара
әсер туғызбайды.
Оқытушы нәтижелі коммуникативті іс-әрекет үшін қарым-қатынастың әрбір
микорэлементінің педагогикалық жүйеге ықпалы тигізетінін міндетті түрде
білуі керек. Сабақта оқытушы барлық педагогикалық процестің коммуникативтік
құрылымын меңгерумен қоса, осы сатыда қарым-қатынастың ерекшеліктеріне мән
беріп, педагогикалық әсер ететін әдістерді таңдап қолдану қажеттігі
айтылады.
Мұның барлығы оқытушыдан бір мезгілде екі мәселені шешуді талап етеді:
1.Тәрбиеленушілермен өзінің қатынасын, қарым-қатынас стилін, мінез-
құлық ерекшеліктерін құрастыру;
2.Коммуникативтік ықпал етудің мәнерлі құралдарын құрастыру;
Оқу-тәрбие процесінде қолданылатын қазіргі білім жүйесі мазмұны және
технологиясы жағынан вариативтілігімен, алуан түрлігімен ерекшеленеді. Жаңа
технологиялардың пайда болуы педагогтан шығармашылықты, жоғары кәсіби
шеберлікті талап етеді.
Іс-әрекеттің субъектісі ретінде педагог оқу-тәрбие процесін басқарып,
оның білімдік, тәрбиелік ерекшіліктерін қамтамасыз етеді. Педагогикалық
әрекеттің дамуы тәрбиеленуші мен педагогтың жеке басының дамуына әсер
етеді. Әрбір педагог өзінің кәсіби шеберлігін дамытуға тырысуы керек.
Шығармашылық деңгейде оқу –тәрбие процесін қамтамасыз ететін шебер
педагогтың сапалар жиынтығы көп. Біздің көзқарасымызша, оларға азаматтылық
пен патротизм, гуманизм мен интеллегенттілік, жоғары рухани мәдениет пен
жауапкершілік, еңбек сүйгіштік пен жұмысқа қабілеттілік жатады. Педагогтың
басты сапалары адамзатты сүю мен адамдармен қарым-қатынас жасай алу болып
табылады.
Педагогикалық техникада қарым-қатынас техникасы негізгі орын алады.
Педагог үшін қарым-қатынас – бұл кәсіби әрекеттің түрі. Педагогтың басты
қабілеттері балалардың әрекетін ұйымдастыруға бағытталуы қажет. Кәсіби-
педагогикалық қарым-қатынастың құралдарына сөз, дауыс, интонация, көзқарас,
жест, сезім жатады. Тәрбиеленушілермен қарым-қатынас процесін ұйымдастыруда
педагог белегілі бір талаптарды орындауы қажет: өзара түсіністік,
сенімділік білдіру.
Қарым-қатынас адам ақыл –ойын кеңейтуге, интеллектісін дамытуға,
білімін, іскерлігін шыңдауға, табысты әрекет етуге өз әсерін тигізеді.
Сондай –ақ ерік пен сезімді, бағалау, бағыттылық сияқты қасиеттерді
дамытуға да әсер етеді, адамдармен араласуға мүмкіндік тудырады.
Сондықтанда адам мәдениеттілігін көтерудегі қарым-қатынастың маңызын,
әсіресе мемлекет алдындағы міндет білім беру жүйесіндегі алатын орнын
ұмытпау керек, бала -бақшамен, мектеппен, жанұямен байланыс орнатып отыру
балалармен қарым-қатынас орнатудың заңдылықтарын білуді ғана қажет етіп
қоймай, оны іске асыруға дағдылануды білім мен тәрбиенің талап ететіндігін
көрсетеді.
Тек адамгершілікке негізделген қарым-қатынас формалары мен тәсілдері,
адамдардың бір-біріне және өзіне деген құрметі мен қайырымдылық қасиеттері
олардың сапаларын қалыптастыруға негіз болады. Тәрбие процесінде адамның
жағымды сапаларын қалыптасыру үшін, қарым-қатынастың формаларын, тәсілдерін
жетілдіру педагогтың кәсіби әрекетіндегі қолданатын бағыттылығы мен
мақсатына байланысты. Педагогқа қарым-қатынастың бір ғана белгісіз актісін
жүзеге асыруда, мысалы тәрбиеленуші өзінің осы рольде екендігін білмеуі
үшін де қаншама әдістерді игеруіне тура келеді. Осының өзінде педагог қарым-
қатынасында ішкі және жасырын жүйелер құрамы іске асады.
Кәсіби қарым-қатынастың жалпы және жеке ерекшеліктерінің мәні педагог
әрекетіндегі міндеттердің жеткілікті шешіміне әсер етеді.
Кәсіби педагогикалық қарым-қатынас – педагогикалық әрекеттің міндеттерін
шешудегі өте маңызды және керекті құрал . Ол өзіңдік жалпы мазмұнға ие және
қатынасқа түсушілердің мәдени деңгейін, дәрежесін талқыға салуда өз
ұстанымдарын қолданады. Педагогтың кәсіби қарым-қатынасында екі звеноны
ажыратуға болады: біріншісі, бұл- қарым-қатынастың жалпы принциптері, мұнда
тәрбие негізінде педагогтың іскерлігі қалыптасады, екіншісі- қарым-
қатынастың жекеленген принциптері, мұнда педагог өзінің кәсіби
тәжірибесіне, мүмкіндігі мен іскерлігіне сүйенеді.
Педагогикалық қарым-қатынастың кәсіби мәдениеті- бұл оның іскерлігі мен
дағдысының, басқа адамдармен қатынас орната алуының, басқаны қабылдау,
түсіну, ойын жеткізу арқылы оқу және тәрбие міндетін шеше алуының
әлеуметтік маңызы бар көрсеткіші болып табылады.
Педагогтың бұл қасиеті педагогикалық әрекетті іске асыру негізінде
бірте-бірте дамып- жетіле түседі. Алайда, ол педагогтің оқу және тәрбие
процесіндегі алдына қойған мақсаты мен оған жету жолындағы әрекетіне
байланысты. Педагог мамандығының келесі бір көрсеткіші, ол өз
тәрбиеленушілерінің жетістіктерін бағалауы, олардың жеке бас
ерекшеліктеріне байланысты тәрбие әдістерін жіктеп ала білуі болып
табылады. Педагог өз тәрбиеленушілері туралы толық білгенде ғана олармен
өзара қарым-қатынас орнатып, өз мақсаттарына жете алады, осыдан оның кәсіби
қарым-қатынасының жоғары сапалары айқындала бастайды.
Қарым-қатынас негізінде: міндет, қажеттілік, қызығушылық, әдет, сән
және т.б. жекелей, сондай-ақ әлеуметтік мәнге ие болатын айқын түрткілер
жатады.
Педагогтің кәсіби қарым-қатынасында түрткілер әруақытта да әлеуметтік
мәнге ие. Кәсіби қарым-қатынаста арнаулы түрткі болып, педагог жетекшілік
ететін, талап, тілек, ұмтылу сияқты оның кәсіби міндеті саналатын, қоғамның
әлеуметтік шарттары мен талаптары саналады. Ең соңында негізгі мазмұнға ие
болатыны, педагогтің өз тәрбиеленушілерімен қарым-қатынасты
адамгершіліктік, құрметтеу, демократиялық, шыншылдық және теп-теңдік
принциптеріне сүйене отырып ұйымдастыра ма? Жоқ әлде ол іске аспай сөз
жүзінде қала ма?
Қарым-қатынас мәдениетінің кәсіби жоғары дәрежесіне қарым-қатынасты
екі жақты қараған педагог жете алады. Педагог қарым-қатынасы әр уақытта
жаңа әдістермен, құралдармен толықтырылып отыруы керек. Осыдан келіп біз
қарым-қатынасты, білім- ғылыммен, тәжірибемен, ой-пікірлермен алмасу деп
атаймыз. Педагог қарым-қатынасының мәні мынада, педагогикалық әрекеттегі
кез келген өзгерістерге әруақытта және міндетті түрде бейім болуы керек.
Сондықтан кәсіби қарым-қатынас мәдениеті педагогтің бейімделу деңгейімен,
дәрежесімен айқындалады. Педагогтың мамандығын меңгергендігі қарым-қатынас
процесінде өз тәрбиеленушілерінің мүмкіндіктерін олардың өздеріндегі
тәжірибелерімен ұштастыра білуінен де көрінеді. Сондықтан қарым-қатынастың
кез келген түрінде ол жетекші, нұсқаушы болып қала береді. Оның әрбір сөзі,
көзқарасы, ым-ишарасы, балаға көңіл бөлуі- адамның жоғары мәдениетін
тәрбиелеу міндеттеріне ұштасып жатуы керек.
Ал осындай тұлғаны қалыптастыру тек жалпы адамдық және кәсіби
мәдениетті жоғары деңгейде игерген адамның қолынан ғана келеді. Педагогтің
кәсіби және жеке бастық сапаларын қатып қалған, өзгерместей етіп қарауға
болмайды, қоғам өмірінің күрделілігіне қарай педагогтарға сұраныс өсіп
келеді.
Қазіргі уақыттағы ғылыми – техникалық үрдіс, қоғам өміріндегі барлық
саладағы әлеуметтік өзгерістердің болуына байланысты педагогтан әруақытта
білімін толықтырып отыру, ғылым және тәжірибе саласында өз біліктіліктерін
жоғарылату, дағды, іскерліктерін жетілдіріп отыру талап етіледі. Кәсіби
әрекет педагогтан сондай-ақ шыдамдылықты, принципшілдікті, өз пәнін толық
білуді талап етеді. Педагогқа мынадай ұнамды психологиялық сапалар да
қажет: мейірімділік және балаларға деген жүрек жылуы, ар-ұят, өз міндетін
қиын кездерде де атқара білу.
Балалардың денсаулығына аңдамай сөйлеу арқылы әлеуметтік және адамгершілік
жағынан нұқсан келтірмеу керек. Қарым-қатынас арқылы баланы өзін және
өзгені бағалауға, басқаның көзқарасын құрметтеуге, оны түсініп, қайғысына
ортақтаса білуге тәрбиелейтіндігін естен шығармауы керек. Педагог қарым-
қатынасының сипатын көп жағдайда оның педагогикалық еңбегінің мәдениеті
анықтайды. Біз баламен араласқанда оны ақпарат мазмұнымен емес, оны қалай
жеткізгендігімізбен, қарым-қатынас мәдениетімізбен тәрбиелейміз. Әрбір
педагогтың рухани жағдайы тәрбие процесінің сыртқы белгілерінің мәдениетіне
айналады.
Жас педагогтар, жаңадан үйреніп жүрген тәрбиешілер, іс-тәжірибедегі
студенттер сыныппен алғаш кездескенде қарым – қатынас жасаудың өте
қиын екендігін айтады. Педагогикалық практика кезінде мынадай
сұрақтарды жиі естуге болады. балалармен қалай сөйлесу кеерк?,
әзіл айтуға болама?, олар (балалар) неге тыңдамайды?, бұйғылықпен
ұялшақты қалай жеңуге болады? т.б. Осы сұрақтардың барлығы – кәсіби
педагогикалық қарым – қатынасты меңгере білудің нәтижесі. А.С.Макаренко
былай деп жазған болатын: мен үшін менің практикамда, сондай – ақ
сіздер үшін, көптеген тәжірибелі мұғалімдер үшін мұндай түкке
тұрмайтындар: қалай тұру, стол қасындағы орындыққа қалай отырып,
қалай дауыс көтеру, күлу, қарау өте мәнді бола бастады. Бізді бұған
ешкім үйретпеді, ал мұны үйренуге болады және үйрену қажет те, ең
үлкен шеберліктің мәні осы және де осы болуы тиіс
Балалармен педагогикалық өзара әрекетте ұсақ – түйек жоқ –
барлығы да: көзқарас, көз жанарының қозғалысы, дене қимылы т.б. жұмыс
істейді. Өйткені біз жай қарым – қатынас емес, кәсіптік іскерлікпен
қарым – қатынас жасаймыз.
Көпшілік алдында сөйлеушіде байқалатын ең негізгі сезім
түсініктері мынадай:
1. Әңгімені қалай бастауды білмеушілік ;
2. Толық ұғынықты, әрі түсінікті айтып бере алмаймын – ау деген
қобалжу;
3. Қарым – қатынас мақсатындағы еленбейтін өзгерістер;
4. Бұрын пайдаланылған қарым – қатынас амалдарын өзгерту
қажеттігі жайлы түйсік;
5. Қарым – қатынас жүйесінде бір нәрсені өзгерту қажет деген
түсінік, бірақ не екені – онша айқын еместі;
6. жұрт алдында сөйлеуге дағдыланбағандық;
7. Бұрын табиғи болып келген дене қимылының, қозғалыстың, жалпы
мінез – құлықтың ерсілеу сияқты болып сезілуі;
8. Қарым – қатынастың өзгерген формадағы, мәнерлі атқару
компаненттерін қажет етуі;
9. Өзіңді дұрыс түсінуі үшін жоспарланған информацияны
неғұрлым сол қалпында жеткізуге талпынушылық;
10. Тыңдаушыны қызықтыруға тырысу;
11. Информацияны сұрыптауға, мазмұндауға және беру формасы жайында
өзіне едәуір талап қоюдың пайда болуы.
Байқаған боларсыздар, көпшілік алдында сөйлеу үшін қарапайым
қарым – қатынасты барынша жаттықтыра түсу қажет. Тек қана осындай
кәсіптік педагогикалық қарым – қатынаста, оған қоса балаларды шынайы
жақсы көре білгенде ғана педагогикалық процестің бүкіл мәні
айқындала түседі.
Барлық кездесетін қарым-қатынасты 3 түрге жатқызамыз:
1. Қажетті қарым-қатынастар;
2. Міндетті қарым-қатынастар;
3. Ынтамақты қарым-қатынастар;
Қарым-қатынастың бірінші түрі, мысалы туған-туыс арасында болады.
Мұғалім мен оқушы, дәрігер мен сырқат адамдар арасында міндетті қарым-
қатынас. Ал жақсы достардың қарым-қатынасы ынтымақты түрде өтеді. Осы
қатынастардың жалпы сипаты іс барысында, жұмыста көрінсе, оны іскерлік
(ресми) түрінде жатқызамыз. Ал оларды сезім сипатынан байқасақ, онда жеке
(ресми емес) түрінде жатқызамыз. Жұмыста болатын қарым-қатынастар
адамдардың нұсқауда көрсетілген тәртіпті орындауымен байланысты. Осыған
орай біреулерін тәртіпті, іскер, жауапты деп санап, оған ризашылдық
білдіреді. Ал керісінше болса, наразылық сезім пайда болады. Іс, жұмыс
барысында пайда болатын қарым-қатынастар жеке (ресми емес) түріне айналуы
мүмкін. Олардың көріністері: ұнату, жақсы көру, достық, жолдастық, жек
көру, жауласу т.б. Мұндай топтағы қарым-қатынасқа ресми құжаттың күші
жүрмейді. Мәселен, бірге ойнаушы жолдастар тобы, бірлесіп балық аулау,
аңшылық құру т.б. осылай туады. Бұл топтарды бірін-бірі ұнату, біріне бірі
бауыр басу нығая түседі. Егер бұл қасиеттер жоғалатын болса, топ сөз жоқ
ыдырайды. Адамның тобын жеке адамдардың жай ғана қосылысы деп қарау мүмкін
емес. Ол жеке адамдардың психологиясын күшейтетін әлде әлсірететін ерекше
жүйе. Олардың өздеріне тән қасиеттері мен заңдылықтары бар. Соның біріне
топтағы көпшіліктің ықпалынан пайда болған жеке адамның желігуі жатады.
Театрда, кинода, циркте, спорттық жарыста, ақындар айтысында көпшілік бір-
біріне әсер етіп, жеке басты желіктіреді. Егерде көрініс топтың көңілінен
шықса, көтеріңкі көңіл, ал керісінше болса, күйініш пайда болады. Олардың
арты тіпті өрескел түрде тәртіпті бұздыруға соқтыруы мүмкін. Бұған мысал
футбол жанкүйерлерінің Англия мен Германияда болған ұлан-асыр төбелестері.
Қарым-қатынас мәнін анықтау үшін, соңғы он жылдарда дамытылған, оның
функционалдық және деңгейлік ұйымдасуы жайлы ұсынулар маңызды болып шықты
(Б.Д.Парыгин, Г.М.Анлреева, А.А.Бодалев, А.А.Брудный, А.А.Леонтьев,
Б.Ф.Ломов, Л.А.Карпенко, В.Н.Панферов, Е.Ф.Тарасов, Я.Яноушек және т.б.).
Мысалға қарым- қатынасты мазмұны бірлескен іс- әрекет үшін қолайлы түрі
қатынастар көмегімен ақпарат алмасу мен өзара түсіну болып келетін
адамдардың өзара әрекеттесуі ретінде анықтай отырып, В.Н.Панферов қарым-
қатынастың төрт сәтін бөлген: байланыс, өзара әрекет, таным, өзара қатынас
және осыған сәйкес қарым- қатынасты зерттеуде төрт келісті ұйғарады:
коммуникативтік, ақпараттық, гностикалық(танымдық)және реттеуші. Б.Ф.Ломов
қарым- қатынастың үш жағын(функцияларын) сипаттайды: ақпараттық-
коммуникативтік, реттеуші- коммуникативтік және аффективтік-
коммуникативтік және де өзіндік коммуникативтік компоненттің хабарды алу
мен беру ретінде, мінез- құлықты реттеу мен қабылдаудың, бастан
кешірулердің болуы ретінде, яғни аффективті компонент ретінде міндеттілігін
атап көрсетеді.
Қазіргі кезде кең таралған әдіс бойынша қарым – қатынаста оның
коммуникативтік, интерактивтік және перцевтивті жақтары қарастырылады.
Маңыздысы, осы қарым- қатынас жақтарының бәрі бір мезгілде көрінеді.
Коммуникативті жағы ақпарат алмасуда, интерактивті – қарым- қатынас
серіктерінің, олардың қарым- қатынасының таңбалық жүйелерін (вербалды,
вербалды емес) кодтау мен декодтауларының бір жақтылы жағдайында өзара
әрекеттерін реттеуде, перцептивті болса, - әңгімелесушіні салыстыру,
сәйкестендіру, апперцепция, рефлексия сияқты механизмдердің көмегімен оқу
кезінде жүзеге асырылады. Мұғалімнің коммуникативтік әсерінен үйренушілер
тобының қалыптасушылық дәрежесіне байланысты осы процестің қандай да жағы
көбірек айқындалуы мүмкін.
Қарым- қатынас субъектілері өзіндік функционалды жүктемені алып жүреді
және бұрыннан бері қарым- қатынастың түрлі функцияларын жүзеге асырушылар
ретінде қарастырылады. Мысалға, А.А.Брудный бойынша, коммуникацияда (қарым
- қатынаста) үш бастапқы функциялар: акти- вациялық - әрекетке түрткілеу;
интердиктивті – тыйым салу, тежеу (болады- болмайды); дестабилизациялаушы
– қоқан лоққы, қорлау, т.б. және де қарым - қатынастың төрт негізгі
функциялары бөлінуі мүмкін: инструменталды – іс-әрекеті қарым - қатынас
жолымен үйлестіру; синдикативті –қауымдастықты, топты жасау; трансляциялық.
Соңғысы педагогикалық қарым – қатынас үшін ерекше қызықты, себебі бұл
функция оқыту негізінде жатыр: қарым – қатынас арқылы тұлға оқытылуы жүзеге
асады, мемлекет тарапынан институционалдық, санкцияланған және
ұйымдастырылған да, қайталана беретін адамдармен контакт процесінде
болатын, берілген кісіге өз білімдері мен дағдыларын беруге қабілетті,
өзіндік даралық, формальды емес те
Қарым – қатынас функциясының неғұрлым жете талдауы контакттілік,
ақпараттық, түрткі болушу, үйлестіруші, түсіну функциясын, қатынастар
орнатудың эмотивті функцияларын және әсер ету функцияларын саралап жіктеуге
мүмкіндік береді (Л.А. Карпенко). Тілдік қарым – қатынасты талдай отырып,
Р. Якобсон 40 жылдардың басында Н.С. Трубецкий атаған (эксплекативті,
апеллятивті, экспрессивті) тілдің негізгі төрт функцияларын мәнді толықтыра
отырып, сөздің алты негізгі функцияларын бөледі. Р. Якобсон бойынша, сөздің
негізгі функциялары:
1. Эмотивті (экспрессивті, аффективті) – сөйлеушінің хабарлаушыға
қатынасы (Қандай өкінішті, қандай келеңсіз!, Тағы жауын жауды).
2. Конативті – адресатты әрекетке итермелеу, өтініш, бұйрық.
3. Референциондық ( когнетивті, денотативті ) – ойды білдіру.
4. Поэтикалық – шынайы мен қияли демаркациясы.
5. Фатикалық – контактіні қолдау (мысалы, Алло, Сәлем, Қалың
қалай?).
6. Метатілдік - өз айтуларын нақтылау, реттеу.
Тілдік функцияларды М. Холлидей біршама басқаша анықтады. Өз баласының
тілінің дамуын бақылай отырып, ол сөздік тілдік мінез - құлықтың жеті
функциясын бөлнді: инструменталды (материалдық қажеттіліктерді
қанағаттандыру); реттеуші (айналадағылардың мінез – құлқын қадағалау);
өзара әрекет (контактіні қолдау); жеке өзіндік(өзін - өзі анықтау);
эвристикалық, ізденушілік (неге?); қиялдаушы (ішкі дүние); ақпараттық (жаңа
ақпаратты беру). Тілдік функциялардың атауы мен мазмұнының көпжақтылығы
айқын. Олардың барлығы да, коммуникативтік өзара әрекеттесудің түрлі
жақтарын бейнелей отырып, педагогикалық қарым – қатынасқа түсініктеме
беруде кеңінен қолданылады.
Педагогикалық қарым – қатынастың екінші сапасы оның оқытушы
функциясымен шартталады, ол өзіне тәрбиелеуші функцияны қамтиды, өйткені
білім беру процесі, бұрын көрсеткендей, тәрбиелеуші және дамытушы сипатқа
ие. Қарым – қатынастың оқытушы функциясы, А.А. Брудный бойынша, жалпы
тұрғыда тасымалдаушымен теңестірілуі мүмкін. Оқытушы функция
тасымалдаушылықтың көріңісі сияқты, ол адам үйренуінің барлық формаларына
тән (ойын барысында, басқа адамдармен күнделікті тұрмыстық өзара
әрекеттесуде), білім беру жүйесінің кез – келген деңгейінде: мектепке
дейінгі, мектептегі, жоғары оқу орнында арнайы ұйымдастырылған процесте
жүзеге асады. Педагогикалық қарым – қатынастың оқытушы функциясы жетекші
болғанмен да, ол өктемдік жүргізуші емес, бұл – мұғалім мен оқушылардың,
оқушылардың өзара бір – бірімен жан – жақты әрекеттесуінің органикалық
бөлігі. А.А. Брудный атап көрсеткендей, ... мұғалімнің оқушылармен қарым –
қатынасы инструменталды, өйткені оның мақсаты оқу процесіндегі бірлескен іс
- әрекетті үйлестіру. Бұл жерде қарым – қатынас тасымалдаушы функцияны
орындайтыны орынды. Нағыз педагог үшін шәкірттерімен қарым – қатынас жасау
– бұл қашанда өзін - өзі көрсету екені де табиғи...
Сонымен қатар , педагогикалық қарым – қатынас, Е.А. Климов бойынша,
Адам - Адам схемасымен суреттелген адамдардың өзара әрекеттесу сипатының
өзгешелігін де бейнелейді. Еске салайық, бұл схема мұғалім мен оқушылардың,
тұрмыстық қызмет көрсету жұмысшылары мен клиенттердің, дәрігер мен
пациенттердің, психотерапевт пен клиенттердің және т. Б. Кез – келген
кәсіби өзара әрекеттесін анықтайды. Педагогикалық қарым – қатынас жоғарыда
аталған өзара әрекеттесудің барлық түрлерімен ұқсас сипатқа ие, алайда,
оған психотерапевт пен клиенттердің қарым – қатынасы ең жақынырақ. ...
Шынында да, мұғалім қай пәнді жүргізсе де, ол оқушыға, ең алдымен, адамзат
ақыл – ойының күшіне сенімді, танымға деген қарымды ұмтылысты, ақиқатқа
деген махаббатты және жанқиярлық қоғамдық пайдалы еңбекке деген ұстанымды
береді. Мұғалім, сонымен бірге шәкірттенге тұлғааралық қатынастың жоғары
және кемеліне жеткен мәдениетін, кіршіксіз әдеппен бірге әділеттілікті,
парасатты қарапайымдылықпен үйлескен көңіл – күй серпілісін корсете алса, -
онда, осындай педагогқа еріксіз еліктей отырып, кіші ұрпақ рухани
үйлесімді, өмірде жиі болатын тұлға аралық қақтығыстарды адамгершіліктік
тұрғыда шеше алуға қабілетті болып қалыптасады.
Өзара әрекеттесудің осы түрлері үшін ортақ болып табылатын К. Роджерс
белгілеген, қарым – қатынасты жеңілдету, фасилитациялау функциясының маңызы
бар. Бұл функцияның маңыздылығы соншалықты болғандықтан, К. Роджерс
мұғалім, ең алдымен, қарым – қатынас фасилитаторы деп атайды. Бұл мұғалім
оқушыға өзін көрсетуге, өзінің бойындағы жақсы қасиеттерін көрсетуге
көмектесетінің білдіреді. Педагогтың оқушы табысына қызығушылығы, қарым –
қатынас ахуалының жайлылығы, байланысты қолдаушылығы педагогикалық өзара
әрекеттесуді жеңілдетеді, оқушының өз маңыздылығын көтеруіне және оның ары
– қарай дамуына ықпал етеді.
Осылайша, педагогикалық қарым – қатынас жайлы айта отырып, онда
оқытушымен қатар тәрбиеленуші және фасилитативті функцияның бар екенін
белгілеуге болады.
Педагогикалық қарым – қатынас қандай функцияларды жүзеге
асырады? Қарым – қатынас жасаудың алуан түрлі барлық функцияларын
ақпарат беруге, қарым – қатынас өзара түсінісу процесінде басқа
адамның жеке басын тани білуге арналған міндеттерге жатқызуға
болады.
Практикадағы студенттерде және жас мұғалімдерде байқалатын ең
көп тараған қателіктер қандай? Мәселе сонда, олар қарым – қатынасты
тұтастай ұйымдастыра алмайды да, оның белгілі бір функциясын ғана
жүзеге асыруы мүмкін. Мәселен, сабақтағы өзара әрекеттің аса маңызды
және өте мәнді функциясы – информация формасын жете ұйымдастытруға
көңіл бөледі. Міне сондықтанда жас педагогтар сабақты жоспарлағанда
ең алдымен информацияны беру жүйесін ойластырады да, жоғарғыда
аталған басқадай қарым – қатынас функцияларын ескермейді. Соның
салдарынан: сабақ конспектісі, көрнекі материалдар әзір болып, мұғалім
жақсы даярланып, материялды толық игергенімен сабақ ойдағыдай
өтпейді. Мұндай жағдайда біз класпен байланыс жоқ дейміз. Оте дұрыс,
бірақ дәлірек айтқанда – педагогикалық қарым – қатынастың тұтас процесі
жоқ. Танымдық информация болғанымен, ол өзара қарым – қатынаспен
нығайтылмағандықтан, мұның өзі жеке адамдар арасында өзара әсер
туғызбайды.
Мәселен, оқыту процесін ұйымдастыру кезіндегі қарым – қатынас
функциясын толығырақ талдап көрелік. Қазіргі кезде оқыту барысындағы
өзара әрекетте қарым – қатынастың функциясы туралы жиі айтылып жүр.
Оны жүзеге асырудың алуан түрлі әдісі жайлы көптеген теориялық
және қолданбалы еңбектер жарық көрді. Дегенімен қарым – қатынас
функциясы едәуір ауқымды.
Қарым – қатынасты оқытудың оқу функциясын жүзеге асыру былайша
қамтамасыз етіледі:
• Мұғалімнің оқушылармен нағыз психологиялық байланысы;
• Мұғалімнің оқушылармен оқыту процесін оқу әрекетіне айналдыру;
• Оқытудың қолайлы жағдайларын қалыптастыру;
• Коллективтік танымдық ізденіс пен бірлесіп ойластырудың
психологиялық жағдайының пайда болуы;
• Оқу процесінде жеке адамның өз бетінше жүзеге асыруы және
өзінің творчествалық ойын айқындауы тиіс.
Қарым – қатынасты оқытудың тәрбиелік функциясын оқу былайша
қамтамасыз етеді:
• Оқу процесінде педагог пен балардың психологиялық байланысы
негізінде тәрбие қарым – қатынасы жүйесін орнату;
• Оқу әрекетін ойдағыдай қамтамасыз ететін педагогикалық қарым –
қатынас жүйесін қалыптастыру;
• Оқу әрекеті процесінде (танымдық, жас ерекшелік, эмоциялық,
дидактикалық т.б.) психологиялық кедергілерді жеңу.
• Оқушыларға тұтастай комплексті тәрбие ықпалын жүзеге асырудың
мүмкіндігі;
• Оқушылар коллективіндегі өзара қарым – қатынас ойдағыдай
қалыптастыру.
Қарым – қатынасты оқытудың дамушы функциясы былайша жүзеге
асырылады:
• Оқу әрекетінде жеке адамның жан – жақты тұтастай дамуының
әлеуметтік - психологиялық негізін орнату;
• Жеке адамның дамуының қозғаушы күші ретінде көрінетін қарама –
қайшылықтың диалектикалық жүйесін оранту;
• Жеке адамның өз ойын жасырмай айтуына және өзінше дамуына (өз
бетінше білім алуына және өз - өзін тәрбиеленуіне) ықпал
ететін, әр мүмкіндік беретін психолдогиялық жағдай орнату;
• Қарым – қатынас процесінде жеке адамның дамуына бөгет жасайтын
әлеуметтік – психологиялық факторларды (бұйығылық, ұялшақтық,
сенімсіздік т.б.) меңгеру.
1.2. Педагогикалық қарым-қатынас стилі.
Мұғалімнің педагогикалық іс-әрекеті, кез келген басқа іс-әрекет
сияқты, белгілі бір стильмен сипатталады. Кең мағынада іс-әрекет стилі –
оны орындаудың түрлі жағдайларында көрінетін тәсілдердің, әдістердің
тұрақты жүйесі. Педагогикалық стиль сипаттамасы, оның өзгешілігін бейнелей
отырып, басқару стилін де, өзін-өзі реттеу стилін де, қарым-қатынас стилін
де және мұғалімнің когнитивті стилін де қамтиды. Психологиялық тар мағынада
іс-әрекеттің даралық стилі – бұл типологиялық ерекшеліктермен шартталған
тәсілдердің орнықты жүйесі, ол берілген іс-әрекетті неғұрлым жақсы жүзеге
асыруға ұмтылған адамда қалыптасады, өзінің даралығын іс-әрекеттің сыртқы
заттық шарттарымен неғұрлым жақсы теңдестіру мақсатында адам саналы немесе
стихиялы түрде әрекет жасауға мәжбүр болатын психологиялық құралдардың
даралық өзіндік жүйесі. Педагогикалық іс-әрекет стилі кем дегенде үш
факторлардың әсер етуін айқындайды: а) осы іс-әрекет субъекті – мұғалімнің
даралық-психологиялық ерекшеліктері, ол даралық-типологиялық, тұлғалық,
мінез-құлықтық ерекшеліктерді қамтиды; б) іс-әрекеттің өзінің ерекшеліктері
және в) оқушылардың ерекшеліктері (жасы, жынысы, мәртебесі, білім деңгейі
т.б.). Бұл факторлар оқушылардың нақты оқу жағдайын ұйымдастыру және
олардың оқу іс-әрекеттерін басқаруда субъект-субъектік өзара әрекеттесумен
сипатталатын педагогикалық іс-әрекетте: а) өзара әрекеттесу сипатымен; б)
іс-әрекетті ұйымдастыру сипатымен; в) мұғалімнің пәндік-кәсіби
құзырлығымен; г) қарым-қатынас сипатымен де байланыстырылады. Бұл жерде,
В.А. Кан-Каликке сәйкес, қарым-қатынас стилі деп педагог пен оқушының
әлеуметтік-психологиялық өзара әрекеттесуінің даралық-типологиялық
ерекшеліктері түсініледі. Педагогикалық іс-әрекет стилі жөнінде
В.Э.Чудновский объектінің өзінің қабілеттерін айқындай отырып және оның
даралық-психологиялық, тұлғалық ерекшеліктерімен анықтала отырып, оның
операционалдық құрамын, іскерліктер мен дағдыларды қамтиды деп айтқан.
Зерттеушілер стильдің инструменталды, компенсаторлық, жүйе құраушы және
интегративті сияқты әртүрлі функцияларын (Е.А.Климов, В.С.Мерлин және т.б.)
және оның құрылымдық ұйымдасуын анықтайды. Іс-әрекеттің даралық стилінің
Е.А.Климов бойынша, белгілі бір құрылымы бар, оның ұйытқысына даралық-
психологиялық ерекшеліктер кіреді, олар іс-әрекеттің табысты болуына не
ықпалын тигізеді, не кері әсер етеді.
Мінез-құлықтың жалпы стильдерін анықтай отырып, зерттеушілер
адамдар қысылшаң, қақтығыстық жағдайларда мінез-құлықтың онға жуық даралық
стильдерін айқындайтынын атап өтеді, олар қақтығыстық, конфронтациялық,
келеңсіздікті жуып-шаюшы, ынтымақтастық, ымыраға келушілік, көнгіш,
қашқақтау стилі, басу, бәсекелестік және қорғаныс стилі. Маңыздысы: мінез-
құлықтың бұл стильдері іс-әрекеттің кез келген даралық стильдерімен
қатарласып жүреді және ол оның аясын құрай отырып, сәйкес эмоционалдық реңк
береді. Олар педагогикалық іс-әрекеттің, педагогикалық қарым-қатынастың
жалпы эмоционалдық аясын да анықтайды.
Қорыта келе, мінез-құлыққа, қарым-қатынасқа қатысты неғұрлым ортақ
стилі – К.Левин ұсынған стильдер болып табылады. Стильдің саралап жіктенуі
адамдардың өзара әрекеттесу сипатының өзгешілігімен және олардың даралық-
психологиялық ерекшеліктермен, мысалы, мінез акцентуациясымен
байланыстырылады.
Әрбір мұғалім балалармен өзара қатынасты түрліше ұйымдастырады. Бір
педагог сыныпқа келгенде – сабақтың өзіндік бір жағдайы қалыптасады. Ал
сыныпқа екінші бір мұғалім келгенде – қарым-қатынас жүйесінде елеулі
өзгеріс болады. Кейде мынадай жағдай да кездеседі: екі педагог та бірдей
жағдайда нақты бір әдісті қолданғанмен, нәтиже түрліше болады. Мұның өзі
мұғалім мен оқушылардың қарым-қатынас стиліне көбірек байланысты.
Қарым-қатынас стилі дегеніміз – педагог пен оқушылардың әлеуметтік-
психологиялық өзара әрекетіндегі дербес-психологиялық ерекшеліктері. Қарым-
қатынас стилінде мынадай көріністер байқалады: а) мұғалімнің
коммуникативтік мүмкіндіктерінің ерекшеліктері; б) педагог пен
тәрбиелеушінің өзара қарым-қатынасындағы жеткен деңгейі; в) педагогтың
шығармашылық дербестілігі; г) оқушылар ұжымының ерекшеліктері. Педагогтың
балалармен қарым-қатынас стилі – бұл маңызды әлеуметтік және өнегелік
категория. Мұның өзі қоғамның және оның өкілі ретінде тәрбиенушілердің
әлеуметтік-этикалық мақсаттарын көрсетеді.
Педагогикалық қарым-қатынас түйіндеп айтқанда мұғалімнің өзіндік қол
таңбасы. Педагогикалық қарым-қатынастың мынадай стильдері болатындығын атап
айтуға болады:
- Бірлескен шығармашылық іс-әрекетке әуестенуге байланысты;
- Қарым-қатынас, шекаралық (дистанциялық) ыңғайластыққа;
- Қорқытып-үркітуге негізделген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz