Отбасымен әлеуметтік жұмыстың мәні
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Философия және саясаттану факультеті
Социология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ОТБАСЫМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС
Орындаған ___________________________________ ___ Паргана О.П.
4-курс студенті (қолы, күні)
Ғылыми жетекші____________________________ _____ Жаназарова З.Ж.
социол.ғ.д, пофессор (қолы, күні)
Норма бақылаушы ___________________________________ Ильясова И.Б.
Оқытушы. (қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
Социология кафедрасының
меңгерушісі,
социол.ғ.д., профессор ______________________________Садыр ова М.С.
(қолы,
күні)
АЛМАТЫ
2011
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ТАРАУ. ОТБАСЫМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС
1.1 Отбасымен әлеуметтік жұмыстың
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс
тарихы жайлы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 9
1.3 Отбасы ұғымы. Қызметі мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.4 Отбасыны танудың теоретикалық
бастаулары ... ... ... ... ... ... . ... ... ...24
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС
2.1 Қазіргі Қазақстандық отбасы әлеуметтік
мәселелерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 31
2.2 Отбасымен жқмыс әлеуметтік қызметкердің ерекше
қызметі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...35
2.3 Қазақстандағы отбасы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 49
СІЛТЕМЕЛЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 52
КІРІСПЕ
Қазір отбасы өзімен өзі қайнап жатқан әлем. Ал ол болса –
көптеген жақсылықтар, қателіктердің жемісі.
Отбасы барлық уақытта ежелгі философтардан бастап, қазіргі
заманғы ғалымдардың зерттеулерін қоса алғанда, осы қоғамдық ойлардан,
ілгері саяси және қоғамдық қайраткерлердің басты назарында болды. Бірақ,
отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс ғылым ретінде әлі даму үстінде.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасында әлеуметтік жұмыс
мамандығы, сондай-ақ барлық пәндердің арасынан отбасы туралы ғылым өзекті
тақырып болып, отбасы, әйел, өскелең жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізетін
жаңа мамандық маманына талап күшейді.
Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс, өмірдегі кездесетін
проблемаларын бөтен адам араласпайынша шеше алмайтын, өзінің әлеуметтік
қызметін толық орындай алмайтын отбасыларын әлеуметтік жағынан қолдауды
жүзеге асыруға бағытталған. Сондай-ақ отбасы өзінің өмір сүру жылдарында
әртүрлі мәселелерге кездесіп, отбасына теріс әсер ететін және күйзеліс пен
зорлық тудыратын жағдайларға тап болуы мүмкін. Осыған байланысты, отбасылар
өздерінің ішкі ресурстары есебінен жеңе алмайтын әртүрлі күйзеліс жағдайын
жеңуге, мәселелерді шешуге көмек көрсету туралы сұрақ тындайды.
Бүгінгі күні отбасы мен отбасы қатынастарын зерттеу мәселелері
айтарлықтай кең дәрежеде. Дегенмен, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар
тарапынан отбасы сырттай қолдау туралы мәселелері аз дайындалған.
Қазақстанда үкіметтік емес және халықаралық ұйымдардың
қолдауымен әйелдер мен балаларға арналған дағдарыс орталықтары жұмыс
істейді, аса мұқтаж отбасыларына материалдық қолдау көрсететін, шұғыл
әлеуметтік қолдау көрсететін, әлеуметтік-психологиялық қолдау жасайтын
әлеуметтік қызметкер мен агенттіктер ойдағыдай даму үстінде.
Әлеуметтік жұмыстардың ұйымдары мен мекеме жүйелері маңызды
аспект болып табылады. Оған Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі мен
облыс және аудан жанындағы тиісті басқарма мен бөлімдер басшылық жасайды.
Онда әлеуметтік қамсыздандыру, сақтандыру қызметкері, денсаулық сақтау,
білім беру, қоғамдық тәртіп және т.б. органдарындағы әлеуметік көмек және
қорғау комиссиялары жұмыс істейді. Отбасымен жұмыс жүргізетін әлеуметтік
қызметкер өзінің жұмысын осындай ұйымдармен және басқа да әлеуметтік
институттармен бірге жасау керек.
Қоғам отбасылық қарапайым түрде көбеюі мен жаңа ұрпағын
әлеуметтендіру қызметін орындауы кезіндегі мұқтаждығын, мүдделігін білуі
қажет. Әлеуметтік институт ретінде, тек отбасы ғана қоғамды еңбек
ресурстарымен, әлеуметтік рөлді орындаушылармен қамтамасыз етеді.
Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс қоғам, ел ауыр кезеңді бастан
өткізіп, отбасының әлеуметтік проблемалары шұғыл күшейіп жатқан кезде
өзекті болатыны байқалады.
Көбінесе, бұл іс-әрекет мемлекеттің әлеуметтік саясатына байланысты,
бұл жұмыс көпшілік жағдайда халықтың белгілі топтарының мүддесі үшін іске
асырылады.
Қандай да бір әртүрлі күштердің себебінен проблема туып, онымен
күресуге тырысады. Сондықтан, әлеуметтік саясат халықтың сондай және басқа
да топтарына көмек көрсетуге ғана емес, сондай-ақ, сол және басқа да
әлеуметтік проблемалардың алдын алып немесе жеңілдетуге бағытталуы тиіс.
Сонымен қатар, қоғамдағы отбасының ең басты негізгі қызметтері болады.
Олар: дүниеге адам әкелу, әлеуметтендіру, яғни балаларды осы қоғамда өмір
сүруге әзірлеу. Отбасы қоғамның бір институты болғандықтан, әрашанда
қозғалыста болып отырады. Сондықтан бұл маңызды сфераның бірі болып және
әлеуметтік жұмыстың басты объектілерінің бірі болып табылады.
Отбасы өмірі материалдық және рухани процестермен анықталады. Отбасы
арқылы адамдардың ұрпақтары жлғасып отырады, онда адам туады, және де ол
арқылы ұрпақ жалғаса береді. Отбасы, оның формасы және қызметі тікелей
қоғамның қатынастарына толығымен тәуелді.
Отбасы қазір қоғамның негізгі бір бөлігі болып табылады. Қазіргі кезде
мемлекттің көмегінсіз отбасыға өмір сүру қиын. Оның ішінде көп балалы
отбасылары және әртүрлі себептерге байланысты материалдық жағдайлары төмен
отбасылары.
Отбасы адамның әлеуметтік жұмыс істеу жүйесін білдіреді. Ол қоғамның
негізгі институттарының бірі болғандықтан, әлеуметтік жұмыстардың маңызды
саласы мен негізгі объектілердің бірі.
Қазір отбасы өрістеудің күрделі кезеңін – дәстүрлі үлгіден жаңаға
ауысу үрдісін бастан кешіріп отыр. Отбасы құрылымы, отбасы қызметі, билік
жүйесі, отбасылық рөл, жұбайлардың функционалды тәуелділігі, отбасындағы
бала жағдайы өзгереді, ал бұл өз кезеңінде әлемдегі отбасы түрінің
өзгеруіне әкеледі.
Бала туу төмендеп, ажырасулар саны өсіп, жалғыз басты адамдар саны
көбейіп, әйелдердің эмансипациясы отбасынан бас тартуға әкеліп, бұл өз
кезеңінде қоғамның ұдайы өндіріс қызметіне ықпал етеді. Қоғамның дәулетті
адамдар тобын, дәулетсіз адамдар тобына қарағанда бала қажеттілігі аз
толғандырады.
Қазақстанда дипломды мамандар жоқ, бірақ әлеуметтік қамсыздандырудың
әртүрлі қызметтері, сақтандыру, денсаулық сақтау, балалар ұйымдары,
әкімшілік жанында, қоғамдық бастамаларда отбасымен әлеуметтік жұмыс
жүргізумен кәсіби түрде айналысатын мамандар жеткіліксіз.
Отбасы – ол алғашқы және негізгі қоғамдық орта, онымен адамзат
байланысады және ол моральдық баға жүйесін, тәртіп нормасын қалыптастырады,
сонымен қатар қоршаған орта және өмір жолында кездесетін құбылыстың маңызы
туралы білімді жеткізеді.
Қазіргі заманның отбасы, оның ерекшеліктері тұтасымен қазіргі кезеңнің
ерекшеліктерімен алдын ала келісілген, ол неғұрлым жаңа мәселелермен
кездесті, адамның өміріне қажетті көптеген қызметтерді орындау
мүмкіндігінің біраз дәрежесінен айырылды, көптеген жағдайда басқа
әлеуметтік институттармен ұзаққа созылған ала ауыздылық күйіне енді және
жаңа дағдарыс табалдырығын аттады.
Осы айтылған ойлардан автордың таңдаған өзекті тақырыбы туындайды:
отбасымен әлеуметтік жұмыс.
Бұл жұмыстың мақсаты - Қазақстандағы отбасын сақтауға және нығайтуға
көмектесу, отбасы саясатын зерттеу болып табылады.
Бұл қойылған мақсаттарға жету үшін мынадай мәселелер қарастырылуы
тиіс:
- Отбасымен әлеуметтік жұмыстың мәні;
- Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс тарихы жайлы;
- Отбасы ұғымы. Қызметі мен құрылымы;
- Отбасыны танудың теоретикалық бастаулары;
- Қазіргі Қазақстандағы отбасы әлеуметтік мәселелерін зерттеу;
- Отбасымен жұмыс әлеуметтік қызметкердің ерекше қызметі ретінде;
- Қазақстандағы отбасы саясаты.
І ТАРАУ. ОТБАСЫМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС
1.1 Отбасымен әлеуметтік жұмыстың мәні
Отбасы әлеуметтік жұмыстардың маңызды салаларының бірі әрі негізгі
объектісі болып табылады.
Отбасы бір қарағанда, әлеуметтік түсініктер танымының қарапайым ғана
түрі ретінде көрінеді. Осы термин күнделікті қарым-қатынаста қолданып, әр
адамның осы отбасылық өмір туралы жеке тәжірибесі бар. Біз осы сөзді барлық
партиялардың саяси қызметкерлерінің аузынан естуге үйреніп алғанбыз, олар
өздерін отбасы мен отбасы қажеттілігінің жақтастарымыз деп есептейді.
Кәсіптік жұмыстардың шетелдік тарихына ондаған жылдар болған деп
есептеледі. Қазақстанда әлеуметтік жұмыстар тарихы енді қалыптасып жатыр,
жоғары оқу орындарында әлеуметтік жұмыстар жөнінде мамандар даярлау
жұмыстары басталды, осы саладағы ғылыми зерттеулерге деген қызығушылық
туып, халықтың әлеуметтік мәселелерін шешумен нақты айналысатын
мемлекеттік, жеке меншік, қоғамдық ұйымдар құрылуда. Кеңес дәуірі кезінде
қолданылған Мемлекеттік және қоғамдық қолдау жүйесі тоқталып, ол қолдағы
қалған принцип бойынша қаржыландырылып, бұл оның тиімділігін елеулі түрде
төмендетті, олардың іс-әрекеті негізінен алғанда әлеуметтік қамтамасыз ету
болады. Осы ретте, әлеуметтік қорғаудың мемлекеттік мекемелеріне диплом
алған мамандар қажет болмады. Қазір біз осы қызметтің жаңартпа тәсіліне
қарсы келетін, мемлекеттік әлеуметтік қызметтердің инерциялық ойлаумен әлі
де болса кездесіп қалып отырмыз.
Әлеуметтік жұмыстардың мәні әлеуметтік қайта құру дәуірінде өсіп отыр,
оның міндеті болмай қалмайтын әлеуметтік дау-жанжал салдарын төмендету
болып табылады. Әлеуметтік жұмыстардың кәсібилігі, өмір сүру
мүмкіншіліктері кедейшілік, денсаулығының төмендігі, дискриминация және
мүгедектігі салдарынан шектелген адамдар мен отбасыларын реформаға табысты
түрде бейімделуге мүмкіндік береді. Әлеуметтік жұмыстардың жұмыстардың
дамуы әлеуметтік жағдайы мен мүдделері әртүрлі топтағы адамдар үшін өз
мүмкіндіктерін теңестіруге қол жеткізуін шамалайтын, азаматтық қоғамдық
құндылықтарын қалыптастырумен тығыз байланысты. Әлеуметтік жұмыс, бір
жағынан алғанда өмір сүрудің қиын жағдайында отырған адамға, ол жеке адам,
жеке топ, қоғамдық, жеке меншік және мемлекттік ұйымдар арасында делдалдың
маңызды рөлін атқарады.
Әлеуметтік жұмыс әлеуметтік қиыстырылған іс-әрекет болып табылады,
онда қызмет жүйесі, жұмысбастылықтың құрылымы мен теория жиынтығы айтылады.
Оның мазмұны сол және басқа елдегі әлеуметтік көмек қажет ететін адамдармен
жүргізілген жұмыстармен, әлеуметтік қызметтердің қалыптасқан түрлерімен,
әлеуметтік жұмыстардың кәсіптік дәрежесімен және клиенттердің әртүрлі
тобымен жүргізілген әлеуметтік саясат сипатымен анықталады. Кәсіби
әлеуметтік жұмыс отбасы құрамы мен клиенттің тұрмыс қалпы әлеуметтік
мәртебесі, дін, этика, мәдениет деректерімен анықталатын әртүрлі
жағдайларда іске асырылады.
Әлеуметтік жұмыстардың дәстүрлі тұжырымдамасы жеке, отбасылық,
өндірістік және басқа да мәселелерді анықтау кезінде көмек көрсетудегі,
адамның қоғаммен құқықтық, экономикалық, әлеуметтік қатынастарын ретке
келтіруші ретінде әлеуметтік жұмыстардың мақсатын анықтайды. Отбасы немесе
оның жеке мүшелерімен жүргізілетін әлеуметтік қызметкердің өз объектісімен
жеке байланысын шамалайды.
Әлеуметтік қызметкердің отбасымен жүргізетін жұмысындағы рөлін атап
өтудің маңызы зор. Ең алдымен, бұл әлеуметтік жұмыстардың мүмкіндігіне
қарай объектісі болып табылатын, отбасы тұрпаттамасын құруға бағдарланған
социологиялық зерттеулер жүргізу. Бұл жерде отбасының өмір сүру кезеңінің
түрлі сатысында тұратын және әр түріне жатқызылатын нақты қажеттіліктері
мен мүдделерінің пайда болуы туралы сөз болатындықтан, бұл қарапайым
тапсырма емес. Мұның күрделілігі отбасында кездесетін мәселені олардың
түрліше түсінуінде. Сондай-ақ, әлеуметтік қызметтердің қорғалмаған
отбасыларының жүргізетін жұмыстарының қаншалықты тиімділігін анықтайтын
зерттеу жүргізу талап етіледі.
Әлеуметтік мәдени жағдайлар үнемі өзгеріп тұратындықтан, отбасында
болып жатқан өзгерістерді қадағалап отыруға мүмкіндік беретін отбасылық
мониторинг орнату қажет. Осындай ақпарат ең алдымен, отбасымен әлеуметтік
жұмыс жүргізетін қызметтерге қажет. Отбасы терминінде практикада анықтама
беру оңай нәрсе емес.
Соңғы жылдары социологтар мен көптеген ғалымдар айналысқан басты,
негізгі пікірталастардың бірі отбасы және отбасын өмірдің басқа да әдет-
ғұрпынан ажыратуға бола ма деген тақырыпта болды. Мәселен, студенттер
тобын алатын болсақ, олар бірге тұрып, бірге немесе бөлек тамақ әзірлеп,
кафеге барып, емтихан немесе қатты көмек қажет болған кезде бір-біріне
көмек көрсете алады, бірақ, жалпы алғанда, біз оларды отбасы деп
есептемейміз.
Отбасына біз қандас немесе интимдік, жыныстық қатынастар арқылы бір-
біріне жақын адамдардан тұратын туысқандар тобын жатқызамыз. Отбасы
негізінде, некеден жасалады және қоғамдық қатынастар мен өмірдің басқа да
әдет-ғұрыптарына қарағанда, тұрақты болатын. Дегенмен, бірге тұрып
шаруашылықтарын бірге жүргізіп, заң түрінде тіркелмеген отбасылар да
кездеседі. Соңғы уақытта осындай отбасылар санының көбейіп кеткені
байқалады. Некенің тұрақты немесе тұрақсыз болып келуі де әртүрлі. Бүгінгі
күні қоғамда болып жатқан әртүрлі өзгерістерге байланысты, отбасы тәртібі
мен ұйымы да соған қарай икемделеді. Отбасының жеке қатынастары мен өмірдің
әдет-ғұрпына экономикалық жағдай, заң, дін, салт-дәстүр әсер етеді.
Сондықтан, отбасының ортадағы қоғамдық экономикалық және әлеуметтік
аспектілерін игеретін әлеуметтік және экономикалық тұрғыда қарастырамыз.
Н.Смелзер, адам өміріне сипаттама бере отырып, Біздің көпшілігіміз өз
өмірімізді ұйымда – перзентханада бастаймыз деп атап көрсеткен. Онда
дәрігерленр, медбикелер, анастезиологтар, санитарлар және т.б. жұмыс
істейді, олардың барлығы да біздің денсаулығымызға қамқорлық жасайды.
Перзентханадан кейін біз басқа ұйымға – сәбилер үйі, бала бАҚШа, бастауыш
және орта мектепке барамыз, олардың әрқайсысының белгілі бір құрылымы мен
жұмыс тәртібі бар.
Мектеп бітіргеннен кейін де бізге ұйымдарға баруға тура келеді. Ер
жеткеннен кейін де біз солардың біріне жұмысқа кіреміз. Сондай-ақ, қаржы
басқармасы, армия, полиция, ст, банк, дүкен және т.б. жұмыс жасаймыз.
Зейнетке шыққаннан кейін біздің әлеуметтік қамсыздандыру және денсаулық
қорғау жүйесі ұйымдарымен кездесуімізге тура келеді, біздің аурухана немесе
қарттар үйінде де болмай қалуымыз мүмкін емес.
Н.Смелзер біздің өміріміздің бір жағын байқап қалған. Туғаннан о
дүниеге дейінгі барлық өмір жолында адамдар ұйымда болып, оларды отбасы
қарсы алатынын ұмытпағанымыз жөн.
Адамның бейресми өмірі ата-анасының отбасында, өзінің отбасында және
балаларының, немерелерінің, туысқандары мен достарының отбасында өтеді.
Адамның ресми өмірі өзгермелі ұйымдарда (мектеп, жоғары оқу орындары,
фирма және т.б.) және адамның өмір бойы барып тұратын храм, дүкен, театр
және т.б. өтеді. Уақыттың мерзімді түрде ауысып отыруы (таңертең жұмысқа,
кешке үй) адам өмірін толықтырады. Осы үдерістің бұзылуы қалыпты өмірден
алшақтатып (еңбекқор) немесе тоғышарлық, жалқаулыққа әкеледі.
Адамдардың дұрыс өмір сүруге қмтылуы ауыр тұрмыс жағдайын азайтуға
әкелуі тиіс, бірақ бұның өзі жеке және қоғамдық мәселе болып табылады.
Біздің еліміздегі отбасымен жасалатын әлеуметтік жұмыс ғылым ретінде
бүгінге дейін қалыптасу үстінде.
Ғылыми пәннің сипатты белгілері ұйым, оқу кафедралары мен
жарияланымдар болып табылады. Әлеуметтік жұмыстардың ғылыми-зерттеу
институттары ашылып, кәсіби мамандар даярланатын тиісті бөлім, кафедралар
ашылған.
Қазақстанда үкіметтік емес және халықаралық ұйымдардың қолдануымен
әйелдер мен балаларға арналған дағдарыс орталықтары жұмыс істейді,
отбасымен жүргізілетін жұмыстар бойынша әртүрлі әлеуметтік көмек және
әлеуметтік-психологиялық қызметке өте мұқтаж отбасыларына көмек көрсететін
түрлі қызметтер мен агенттіктер ойдағыдай дамып отыр.
Аса кәсіби қызметкерлер талап етілуде, олар философия, социология,
психология мамандықтары бойынша аспирантура және докторантура арқылы
дайындалады.
Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстың басқа да ғылымдар сияқты
теориялық және эмпирикалық білімдері бірдей, оның ерекшеліктері білімдері
мен ептіліктерінде. Осы әлеуметтік қызметкер мен әлеуметтік жұмыс ғылымынң
принципі болып табылады. Ғылым ажырамас құрамдас бөліктерден: заңдылық,
принципін дәне әдістерден тұрады. Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс
қызметтің әмбебап түрі болып табылады, ол басқа ғылымдар топтамасымен
байланысты, олардың бірнеше негізгі принциптерін бөліп алуға болады,:
жалпыфилософиялық принциптер – детерминизм, бейнелеу, даму. Әлеуметтік
(қоғамдық) ғылымдардың жалпы принциптері тарихи, әлеуметтік келісу,
әлеуметтік мәнділік. Бұлардың ерекше белгілері плюрализм (әртүрлі ой-
пікірлер) отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар принципін түсіну.
Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар ғылымның келесі принциптері
оларды топтастыруға байланысты: мазмұнды принциптері қоғамдық-топтық және
жеке мүдделерінің үйлесімі; өзін-өзі және отбасы мүшелерін қамтамасыз ету,
отбасы мүшелерінің күн көрісі үшін өзінің күнелтуі және толық жарамды
азамта тәрбиелеу.
Психологиялық-педагогикалық принциптер – эмпатия, (жан ашуы), сенімді
психологиялық пана, қазіргі уақытта қиын жағдайларда адамға күнелтуге
көмектесу және т.б. ;
Әдістемелік принциптер – мирасқорлық, бірізділік, үздіксіздік,
құзырлылық;
Ұйымдастырушылық – жинақтылық, делдалдық (психология, құқық, медицина
және т.б. ғалымдар арасында);
Нормативті актілер мен заңдарда әлеуметтік жұмыс тәжірибесі мен талдап
қорытындылаудың нақты принциптері, атап айтқанда, өзінің отбасы мүшелеріне
экономикалық, әлеуметтік және дене қауіпсіздігін қамтамасыз ететін адамдар
мен азаматтардың құқығын сақтау, отбасындағы жас балалар, қартайған және
науқас адамдарға мемлекеттіктің қамқорлық кепілдігі, балалар мен жастарды
әлеуметтендіру шарты; отбасында, жұмыста құпиялылықты, махаббатқа деген
сенімін, өмірге деген құштарлығын сақтау және т.б. Отбасымен әлеуметтік
жұмыс жүргізу кезіндегі көптеген әдістер пәнаралық болырп саналады, өйткені
өз қызметімен және ауқымды міндеттеріне байланысты ғылым ретінде бөлінеді.
Сондықтан да, отбасының әлеуметтік жұмыс жүргізу кезіндегі қолданатын
әдістерді сипаттай отырып, оларды экономикалық, құқықтық, медициналық,
саяси, әлеуметтік –психологиялық, әлеуметтік, әкімшіл, педагогикалық және
т.б. түрге бөлеміз.
Сондай-ақ, мақсатқа жету үшін өз ұмыс тәсілдері мен міндеттерін
игерген, отбасы саласы және отбасымен жүргізілетін жұмыс технологияның
өзіндік ерекшелігі бар маман ретінде әлеуметтік қызметкердің мамандығымен
де анықталады.
1.2 Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс тарихы жайлы
Қазақстан қазір өзінің дамуының қиын сәттерін бастан кешіріп отыр. Өтіп
жатқан жағдайлардың нақтылығын бағалай отырып, Қазақстан Республикасындағы
әлеуметтік қамтамасыздандыру жүйесі мен оның элементтерінің: білім беру,
әлеуметтік қорғау, тұрғын-үй және денсаулығын қорғаумен қамтамасыз етудің
мазмұнын ашу өте қиын.
Қазіргі кезде журнал, мақала сипатындағы әлеуметтік жұмыстар жөніндегі
жұмыстар өте көп, бірақ осы ғылыми пәннің даму тарихын, қалыптасуын және
күйін қарастыратын теориялық жұмыстар жоқ. Барлық жарияланымдарда осы
саладағы қазіргі іс жағдайы зерттеледі, ал, әсіресе, отбасына қатысты
ешқандай болжамдар мен практикалық тәжірибені кездестіре аламыз.
Әрине, отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар тарихының өз тарихы, өз
бастауы бар.
Шетел және ресей зерттеушілері әлеуметтік жүмыстардын дүние жүзінде
ағымдағы жүз жылдықтағы 90-жылдардың екінші жартысында басталғандығын
айтады, бірақ бұл мүлдем дұрыс емес.
Әлеуметтік жұмыстар қиын жағдайда қалған адамдарға қолдау көрсету, оларды
қорғауға бағытталған іс-әрекет түрі ретінде адамдық қoғaм пайда болып,
дамыған сәтінен бастап пайда болды. Әр кезеңде оның сипаты әртүрлі болып,
әртүрлі әдіс-тәсілдермен жүргізіліп, халықтың барлық тобына жүргізілмейді,
қоғам мeн әртүрлі әлеуметтік институттар оған түрліше баға беріп, түрліше
түсінді.
Өздеріңіз білетіндей, кем бағал, мүгедек жандарға көмек, қайырымдылық
көрсету үнемі орын алып отырды.
Қазақ халқының салт-дәстүрі, рулық қауым, туысқандығы кем бағал, кедей
жандардың басқалардан қайыр, көмек сұрауына жол бермеді. Туысқандары мен
жақындары өздерінің руластарының қиын жағдайға қалдырмайды.
Бірақ Ресейде әлеуметтік жұмыстар ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басынан
бастап қана кәсіби қызмет түрі ретінде қалыптасты. Әлеуметтік қызметтерді-
кәсіп, маман ретінде ресми танып, отбасымен жұмыс жүргізетін әлеуметтік
қызметкер лауазымын мемлекеттік ресми құжаттарға енгізу дүние жүзінің
әртүрлі елінде әр уақытта іске асырылады.
Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс қоғам, ел ауыр кезеңді бастан
өткізіп, отбасының әлеуметтік проблемалары шұғыл күшейіп жатқан кезде
өзекті болатыны байқалды.
Көбінесе, бұл іс- әрекет мемлекеттік әлеуметтік саясатына байланысты, бұл
жұмыс көпшілік жағдайда халықтың белгілі топтарының мүддесі үшін іске
асырылады.
Қандай да бір әртүрлі күштердің себебінен проблема туып, онымен күресуге
тырысады. Сондықтан әлеуметтік саясат халықтың сондай және басқа да
топтарына көмек көрсетуге ғана емес, сондай- ақ, сол және басқа да
әлеуметтік проблемалардың алдын алып немесе жеңілдетуге бағытталуы тиіс.
Аналардың отбасылық үй-жайынан жеке еңбек төлемін алатын нарықтық жүйеге
елігуі әйелдер мен күйеулердің бәсекелестігіне негіз болып, ажырасуларға
және некеден кейін және некеден тыс жалғыз басты аналардың көбеюіне
материалдық база болды.
Ағылшын мәдениеттанушысы Джон Девис мемлекеттің назары дәстүрлі отбасынан
нуклеарлы отбасына аударылып кеткені туралы бірнеше үлгі жазып, әзірледі,
онда қазіргі мемелекеттердің (жалдама индустриялық өндірістің мүддесін
білдіретін) тең құқылы жұптарға емес балалы аналарға бағдарланғаны
айтылады. Әйелдердің үйден тыс жұмыс бастылығын теңелте отырып және жұмысты
ана болумен қатар алып жүруді жеңілдете отырып, ананы қорғаудың осы түрі
отбасынан тыс бейімделуге және шағын отбасылыққа бір-екі бала тууға әкелді.
Аналар мен балалар туралы осы қамқорлықтардың барлығы әкелерді әкелік
қызметтен ығыстырып, қалтарыс қалдырды. Мемлекет осы қызметті нақты түрде
өз қолына ала отырып, отбасындағы әке ролін жойып жіберді. Әке бейнесін
алмастыратын осындай мемлекеттік ыңғайға бейімделу, отбасын жай ортамен
шендестіреді.
Жеке жалақы жүйесіне байланысты, барлық әлеуметтік институттардың қазіргі
жағдайда жеке адамға-жалғыз бастылыққа бейімделуі отбасын жалпы түрде қарау
беталысына әкеледі. Балалар ұлы, қызы ретінде ғана емес отбасынан жеке,
жалпы балалар ретінде топтастырылады, сондықтан жас бала (ауру-сау, сәтті-
сәтсіз және т.б. түрлері бойынша) ұғымы жиі қолданылады, сондай-ақ,
күйеулер жеке қарастырылады, бірақ әке ретінде емес, тек ер адам ретінде,
ең аяғында отбасынан бөлек ана, әйелдер (бос-бос емес, жұмыс істейтін-жұмыс
істемейтін және т.б.) топтастырылады.
Отбасы объектісін жеке адамға алмастыруға бейімділік зерттеу жүргізуге
ғана емес сұрыптау жасап, мәліметтерді және т.б. өңдеуге негіз болады.
Әлеуметтік жұмыс, әлеуметтік қамқорлық, көмек, психотерапия, яғни
медикаландыру неке мен отбасына байланысты үлғайып отыр. Инструкциялық
қоғамда пайда болған әлеуметтік жұмыс адами қатынастарды ең алдымен
өндірісте қалпына келтіру мақсатында, отбасылық өндіріс сатысында
экономикаға тән болған осы қатынастардың жойылып кеткен адами сапаларын
қалпына келтіруге бағытталды. Адами қатынастар теориясының негізін қалаушы
американ психологы Элтон Мейоның өндірістік қатынастар талдауын отбасылық
үлгі бойынша жасауға тырысуы кездейсоқ емес [1]. Алайда, осының бәрі
өнеркәсіптік өндірісте жеке адамға бағытталған психотерапияға аударылды.
АҚШ-ғы әлеуметтік қызметкерлердің ұлттық ассоцияциясының кәсіби Кодексінде,
жеке адам қоғамның бірінші қамқорлығындағы объектісі болып табылады
делінген.
Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс немесе отбасы терапиясы осы
қызметтің құрамды бөлігі болып табылады, бірақ бұл көбінесе жеке aдaмдapдың
кейбір категорияларында материалдық көмек көрсетуге саяды, әр елдегі
зерттеулер кірістің азаюы мен кедейліктің көбеюі салдарынан отбасының
бұзылу жағдайы ушығып кеткенін көрсетті. Кейде отбасындағы проблемалардың
негізгісі - жұмыссыздық, отбасы қатынастарының бұзылуы, ажырасулар мен
толық емес отбастарының көбейуі, инцест, күйзеліс, зорлық, араққорлық,
нашақорлық, улану, қаржылық күйзелістердің себебі кедейлік деп
есептелінеді.
Жеке-айыру методологиясына сәйкес, осы проблемалар жалпы отбасын емес,
көбінесе балаларды сөз қылады және барлық жауапкершілік ауыртпалығын әдетте
әйелдер арқалайды деп хабарланған [2]. Осы жерде күрделі мәселелерді шешу
кезінде отбасының өзінің шамасын белсенді ру идеалынан туған отбасымен
жүргізілетін әлеуметтік жұмыстардың бағдары қандай екенін айтуымыз маңызды.
Жеке адам бағдары отбасына емес, әр топтағы балалар мен жалғызбастылардың
жағдайы мен сипатына қарай топтастырылатын әр түрлі жағдайдағы әйелдерге
қамқорлық жасауға арналғаны анық. Осындай жағдайларда мүгедек баласы, құқық
бұзушы - жас өспірім баласы, нашақор баласы бар отбастарымен жүргізілетін
әлеуметтік жұмыс практикасының теориялық негіздемелерінің қажеттілігі
отбасының өзінің әлеуметтендірілуін медикаландыру ды күшейтеді.
Отбасын қамқорлық пен емдеуді қажет ететін жеке адам категориялары бойынша
топтастыруға әкелетін және жеке адамға жасалатын аппеляцияны күшейтетін
терапиялық тәсіл отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмысты
медикаландыруды ұлғайтып қана қоймайды. Сондықтан, жеке терапия отбасы
әлеуметік мүддесінің басты назарында болып, оны жеке адамның әлеуметтік
психологиясына айналдыра отырып, кейде отбасылық мәртебе алып, кейде одан
бас тартып отырады.
Терапия сөзі даңқының өсуі тек медицинамен әуестеніп қана қоюды емес,
сондай-ақ, ғылыми зерттеулерде де көрініп отырғандай қоғамдық атмосфераның
сапалы түрде өзгеретінін айтады. Неке-отбасылық қатынастардың медициналық
аспекті негізінде отбасылық терапияға көңіл аударуды, отбасында көлемді
әлеуметтік контекстен өзара жеке тұлғалық қарым-қатынастар, ішкі өзгерістер
мен манипуляция жасау үшін, басқа әлеуметтік институттар арасында отбасы
жағдайы өзгеретін отбасылық саясат мүддесінің өзгеруіне әкеледі [3].
Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар тарихын оқыған кезде, біз көбіне
оны практиқалық қызмет турі ретінде қараймыз. Мың жылдық кезең ішінде
әлеуметтік жұмыстардың жекелеген элементтері ғылым және оқу пәні ретінде
шет қалып отырғаны рас. Бұндай айғақ үшін екі себеп бар. Біріншіден,
ешқандай ғылыми пән (оқулық та) аяқ астынан пайда болмайды. Олардың белгілі
алғышарттары, негізін салушылардың күші, осы және басқа саладағы ғылыми
бастамалары жүйеленіп, тұтас бір жүйеге келіп, яғни жеке дербес ғылымға
айналады. Екіншіден, әлеуметтік жұмыс туралы сөз болғанда халықтың әр
тобына түрліше көрсетілетін әлеуметтік қорғау, көмек көрсету және қолдау
практикасы белгілі бір кезеңдерге жинақталып, жүйеленіп, медицина,
психология, педагогика және басқа да ғылыми пән категорияларында ғылыми
негіздеме алғанын есте ұстауымыз қажет.
Әлеуметтік жұмыстар барлық уақытта екі негізгі нысанда-қоғамның, соның
ішінде ресей дамуының ерте кезеңінде бейкәсіби нысанды ерекше меңгерген,
кәсіби және бейкәсіби нысанда шығып отырды. Ресейдегі әлеуметтік жұмыс
тарихшылары оның қалыптасуы мен дамуында әділетті түрде бірнеше кезеңге
бөлінеді.
Бірінші кезең, Русьтағы шоқынуға және осы деректің әсерінен қайырымдылықтың
дамуына байланысты. Осы кезеңде орыс князьдарының қайырымдылық салттары
дамыды. Владимир, Ярополк князьдығы уақытында дін басылары қоғамдық
қамқорлық жасады. Бұдан өзге монастырь, шіркеу, құдайхана, ауруханаларды
ұстап тұруға он адам белгілеп, шіркеу, мектеп, училище салып, князь
сарайында кедей адамдарға да арнап мерекелер өткізді, көшелер мен аулаларда
кедей, мүгедек жандарға нан, ет, балық және жемістер таратқан. Бұл
(князьдар мен атақты адамдар тарапынан) мемлекеттік және жеке меншік
қайырымдылықтың шиеленісуі ретінде байқалды.
Осы кезеңде Русьта ең бірінші Еуропада өскелең ұрпаққа, әйелдерге
әлеуметтік көмек көрсетудің құқықтық негізі қалыптаса бастады. Орыстың
бірінші жазбаша заңдар жинағында (Русская правдада ) Балалар арасында
мұра бөлу туралы (кіші ұлының пайдасына) және жесір қалған аналарға мұра
бөлу мәселелері шешілді, сондай аналарды қуып жіберіп немесе жолдасы тастап
кеткен мүліктерді тартып ала алмайтын болды, 37-нің 8-і балаларды қорғау
мәселесіне қатысты болады.
Екінші кезең, бұл - Ресейде қоғамдық қамқорлықтың тұтас жүйесі қалыптасып,
дамыған кезеңі болды. Даму жеке деңгейдегідей, ұжымдық, топтық, мекемелік
деңгейде жүріп жатты. Мұнда атап айтқанда, шіркеу, моностырлар табысқа
жетті, солардың айналасында барлық басыбайлы емес халықтар, қайыр-садақа
есебінен күн көріп отырған халықтар жүрді. Тағы еске сала кететін бір жайт,
қайыр сұрап жүргендердің барлығы бірдей мүгедек, бейшара болған жоқ. Оларға
адал еңбек етіп, нан тауып жеуден көрі қайыр сұраған пайдалы болды.
І Петр кезінде қайыр сұраумен күресу әрекеті сәтті аяқталмады (қайыр
сұраушыларды да, садақа берушілерді де қамшылап, айыппұл салып жазалады).
Бірақ, соның тұсында қоғамдық қамқорлық жасау жүйесін құру басталды.
Аурухана, құдайхана, жетім балалар және тәрбиелеу үйлері, заңсыз туылған
нәрестелерге қамқорлық жасау үйлері мен бос жүрген және солар сияқты
адамдарға арналған жіп йіру үйлері салына бастады.
ХХІІІ ғ. 2 ж басында кіші офицерлерге қамқорлық жасау туралы жарлық шықты,
бұны шартты түрде еліміздегі зейнетақы заңдылығын бастаушы ретінде қарауға
болады.
ІІ Екатерина тұсында қоғамдық қамқорлық жасау жүйесі жалпы алғанда
қалыптасып бітті. Оның ашылуына қоғамдық қамқорлық жасау бұйрықтарында
халық мектептерін, жетімдер үйін, аурухана, дәріхана, жазылмайтын
науқастарға арналған құдайханаларды, психикалық науқастарға арналған
тәрбиелеу үйлерін салып, оларды ұстау міндеттері жүктеледі. Жүйеде
әлеуметтік қорғауға мұқтаж халықтардың барлық тобы қамтылады. Бұл жүйенің
толық жетілдірілмегені рас.
Халықтың барлық тобын әлеуметтік қорғауға мемлекеттік қаржы жетпеді.
Императорлық отбасы мүшелерінің қамқорлық жасау ісіне қатысуы арқасында
іске асқан, мұқтаж адамдарды мемлекеттің қарауына қамқорлыққа алудың ерікті-
міндетті ой-пікірі туды.
Қамқорлық жасау проблемасын шешуде земства көп роль атқарды.
Үшінші кезең, революциядан кейінгі және кеңес дәуірі, 1918 жылы В.И.Ленин
орталық және жергілікті өкімет органдарының алдында еңбекшілерге әлеуметтік
көмек және қолдау көрсету мәселесін ғылыми зерттеулердің жеке жүйесіне бөлу
міндетін қойды. Халықты тамақ және өнеркәсіп тауарларымен жабдықтауды
жақсарту мақсаты көзделеді, әлеуметтік сақтандыру және тұрғын-үй құрлысы,
денсаулық сақтау, курорттық қызмет көрсетуді әлеуметтік қамтамасыз ету
тәртіпке келеді.
1922 жылдан бастап әлеуметтік қамтамасыз ету тәртіпке келді. Ол мемлекеттік
сипат алып, КСРО барлық азаматтарды қартайған шағында, науқастанғанда
еңбекке толық және жартылай жарамсыз болып қалғанда, сондай-ақ көп балалы
отбастарына қызмет көрсетіп, материалдық қамтамасыз етуге көзделеді.
Зейнетақымен қамтамасыз етуге және жәрдемақыға ерекше көңіл бөледі.
Осы жетістіктер КСРО-ның Бірінші Атазаңында бекітілді (1924). 20-жылдардың
аяғына таман еңбекке жарамсыздықтың барлық түріне қарай еңбекшілердің
барлық тобын толық әлеуметтік қамтамасыз ету және әлемде бірінші рет
жұмыссыздарды қорғау рәсімделді. Әлеуметтік қамтамасыз ету деңгейі жоғарғы
болғанымен, ол ішкі және сыртқы факторларға байланысты болады.
Кеңес дәуірі кезінде адамның әлеуметтік қорғалу дәрежесіне жасалған
объективті талдау, оның Революцияға дейінгі Ресей дамуы кезеңі мен ағымдағы
жылдың 90 жылдарына қарағанда анағұрлым жоғары келеді.
Шетелдегі әлеуметтік жұмыстар туралы сөз болғанда немесе солар туралы
жазылғанда, әдетте батыс европа елдерін, АҚШ, Канаданы сөз етеді.
Әлеуметтік жұмыстардың шетелдік тәжірибесін оқып-үйренуге бірқатар
әдістерді пайдалану ұсынылады. Олардың арасынан жалпы (тарихи, жүйелік
талдау және т.б.) және жеке (сұрау, байқау, құжаттарды талдау және т.б.)
әдістерді бөліп алуға болады.
Тарихи әдіс қайырымдылықтың қалыптасу және даму үдерісі елдерде қалай
жүргізілгенін, әлеуметтік жұмыс кәсібі қалай пайда болып, дамығанын
салыстыруға мүмкіндік береді.
Салыстыру әдісі салыстыру объектілерін бөліп алуға, соның ішінде қоғамдық-
саяси және әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін ескере отырып, елдерді
бөліп қарауға мүмкіндік береді. Осы белгі бойынша капиталистік және
капиталистік емес елдерді (ҚХҚ, Въетнам, ҚХДР, Куба), сол сияқты біздің
және басқа елдегі кеңестік даму дәуірін бөлуге болады (және бөлу қажет).
Шетелдегі әлеуметтік жұмыс тәжірибесін оқып-үйрену қалыптасқан әлеуметтік
жұмыс жүйесі бойынша елдердің тұрпаттамасын, соның ішінде халықтың
әлеуметтік қорғалу проблемасын шешуге мемлекеттің ролі бойынша топшылайды.
Нақ осы белгі бойынша қазірде американдық (мемлекеттік көмек және
әлеуметтік жағынан төмен топтарды қолдау нысандарын игерумен) және
еуропалық жүйені (халықты қолдау және мемлекеттік көмек нысандарын
игерумен) ажыратылады.
Әлеуметтік жұмыстарды салыстыру шаруашылық жүргізудің нарықтық немесе
жоспарлы нысандарын игеру есебінен іске асырылуы мүмкін. Осы жағдайда тегін
білім беру, медициналық қызмет көрсету, демалыс және т.б. қамтамасыз ету
үшін қолданылатын, халыққа әлеуметтік қолдау көрсетуге қоғамдық тұтыну
қорлары барынша маңызды орын алатын (немесе алған) қазіргі қолданыстағы
және бұрынғы социалистік елдердегі тәжірибе ерекше маңызды. Жүйелі әдіс
әлеуметтік жұмыстардың объект, субъект, мазмұн, құрал, басқару, әлеуметтік
жұмыстардың қызметі мен мақсаты сияқты элементтерін (компонентін) өзіне
қосатын тұтас жүйе ретінде әлеуметтік жұмыстардың шетелдік тәжірибесін оқып
үйренуге мүмкіндік береді. Осы жағдайда жалпы жекелеген елдердің (немесе
топ) әлеуметтік қорғалу жүйесі және олардың жекелеген маңызды компоненттері
ретінде салыстырмалы талдау қажет. Әлеуметтік жұмыстардың шетелдік
тәжірибесін оқып-үйренудің жоғарыда аталған жалпы әдістермен қатар міндетті
түрде жиынтық және әрқайсысы бөлек түрде жеке әдістерді (байқау, құжаттарды
талдау және т.б.)
Шетел тәжірибесін оқып-үйрену кезінде халықаралық мәслихаттар,
коллоквиумдар мен семинарлар, дөңгелек столдар іс- сапарлар, шетелдегі
оқу мекемелері мен әлеуметтік қызметтерінде жұмыс және оқу өткізу; бірлесіп
кітап, кітапша, оқу және оқу құралдары және т.б. даярлау сияқты нысандар
(тәсілдер) пайдаланылуы (пайдаланып та отыр) мүмкін екендігін практикада
көрсетіп отыр. Осыған байланысты қазақтың әл-Фараби атындағы ҰУ-нің АҚШ,
Голландия, Германия және басқа мемлекеттердің оқу орындарымен байланысының
дамып отырғанын атап өтуімізге болады, мамандар әлеуметтік жұмыс және
технологияларымен тәжірибе алмасып, семинарлар жүргізіліп, студенттер мен
аспиранттарға лекция оқылады.
Көрсетілген методологиялық және әдістемелік аспектілер жекелеген елдер мен
әлемнің әр түрлі аймақтарында жинақталған әлеуметтік жұмыс тәжірибесін
дұрыс түсіну үшін өте қажет. Осы тәжірибені түсіну қажет, өйткені оны
үйрену, түсіну және дұрыс бейімделудің кез келген ел, соның ішінде
Қазақстан үшін де маңызы зор.
АҚШ-та табысы төмен отбастарына тұрмыстық жәрдемақы беріледі, олардың
мөлшері жылына отбасына орташа алғанда 2000 доллар. Қосымша төлемдер
(демалыс, сырқаттану қағаздарының төлемдері), жүмыссыздық жөнінде қосымша
жәрдемақылар барынша көп таралған. Қазіргі уақытта мемлекет балалардың
жоғарғы мектепте оқуын жалғастыруға жәрдемақыны өте көп береді. АҚШ-та
федералды деңгейде қорлар мен қызметтер қүрылуда. Бұлар қарттығы бойынша
зейнетақы, медициналық қызмет, мұқтаж адамдарды азық-түлікпен, арзан үймен
қамтамасыз ету және т.б. Отбасындағы қарттарға, мүгедектерге түрғын-үй,
тұрмыстық қызмет көрсетуге ерекше көңіл бөлінеді. Үйге түстік тағам
жеткізу, ваннаға шомылдыру, жуындыру, шашын қию, пәтерге жөндеу жүргізу
және жабдықтау т.б. жұмыстар тәжірибеде қолданылып отыр.
Елімізде балалары бар отбасылармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстарда да
көптеген жақсы жағдайлар баршылық. Балаларға әлеуметтік көмек көрсететін
арнайы мекемелер төмендегі қызметтерді (аз қамтылған отбастарына тегін)
ұсынады: ата- аналар үшін кәсіби оқудың әлеуметтік топтарын ұйымдастыру,
еңбекке орналастыру жөнінде көмекпен қамтамасыз ету; күндіз және кешкі
уақытта жүмыс істейтін ата- ана балаларының күтімін қамтамасыз ету; қалалық
денсаулық орталықтары жанынан күйеуге шықпаған аналар үшін қызметтер құру,
ата-анасы тарапынан зорлыққа ұшыраған балаларды қорғау қызметін құру және
қолдау, бала қабылдап алған отбастарымен жүмыс, баланың жаңа отбасына
бейімделуін бақылау. Балалардың әлеуметтік қызметі міндетіне жетім балалрды
асырап алу мәселесі кіреді.
Үйінен қашып кеткен және үйі жоқ балалармен жұмыс жүргізуде; жетімханалар
мен жатақханалар жұмыс істейді, баланы отбасына қайтару мақсатында ата-
аналармен әңгіме, жеке және топтық кеңестер өткізіледі; балаларына қайта
қосылған отбастарына көмек көрсетіледі. Жас қашқындарға тегін қызмет
көрсететін сенім телефондары жұмыс істейді.
АҚШ-та жарым-жанды отбастарымен әлеуметтік жұмыс жүргізумен айналысатын,
Серіксіз ата-аналар ұйымына біріккен өзіне-өзі көмек көрсететін топтар
мен қолдау топтары кең дамыған. 1960 жылы осындай отбасылары 22% болса,
1990 жылы 44% болды.
Көбінесе, осындай жалғыз басты аналардың отбасы некеден тыс балары бар қара
нәсілді аналармен ажырасудың көптігі салдарынан болады.
Америкалық қоғамның маңызды мәселелерінің бірі елдегі нәсілдік және
этникалық отбастарының (әлеуметтік өмірдің төменгі сатысында тұратын
адамдар, терісі қара американдықтар, американдық индеецтар, жергілікті
адамдар, Аляска халықтары, Латын американдықтар) аз бөлігін қорғау болып
табылады.
Жұмыссыздық салдарынан отбасының бүзылуы, күйзеліс мынадай жағымсыз
құбылыстарға: маскүнемдік, психикалық қажу, өзін-өзі өлтіру, қашқындық,
балалардың үйсіздігі, жас өспірімдердің жүкті болуы, жезөкшеліктің өсуіне
мүмкіндік береді.
АҚШ-тағы отбасымен жүргізілетін практикалық жұмыс отбасындағы ұқсас
сипаттамаларды салыстырғанда, қоғамдағы тәртіп ерекшеліктерін,
көзқарастарын, мәнділіктерді үйретуге жасалатын тұжырымдамаға
негізделмейді.
Қазіргі уақытта АҚШ-та үлкен жоспарлы мемлекеттік отбасына қайту
бағдарламасы өте белсенді түрде насихатталып отыр. Мұның мәні мынада: мұнда
отбасымен әлеуметтік жұмыс жүргізетін профессионалдар, социологтар, отбасы
жөніндегі кеңесшілер өз қызметін белсенді көрсетеді. АҚШ-тағы отбасымен
жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар туралы айтылғандар осы жоғары дамыған елде
әлеуметтік өмір және қорғалу дәрежесі туралы белгілі бір ұғым жасауға
мүмкіндік береді.
Қазақстан қазір өзінің дамуында қиын сәттерді бастан кешіріп отыр. Болып
жатқан жағдайлардың нақтылығын бағалай отырып, ҚР әлеуметтік қамтамасыз ету
жүйесімен оның элементтерінің: білім беру, әлеуметтік қорғау, түрғын- үй
және денсаулық сақтаумен қамтамасыз етудің, мазмұнын ашу өте қиын.
Қазір әлеуметтік жұмыстар жөнінде журнал, стихиялық сипаттағы жұмыстар өте
көп, бірақ осы ғылыми пәннің, күйін, дамуын, қалыптасуын қарастыратын
теориялық жұмыстар әзірше жоқ. Осы саладағы барлық жарияланымдар қазіргі
уақыттағы іс жағдайын зерттейді, бірақ отбасына қатысты ешқандай болжамды,
практикалық тәжірибені кездестірмейміз.
Әрине, Қазақстандағы отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстың өз тарихы,
өз бастамасы бар. Осы жерде философ- энциклопедист әл-Фарабидың
шығармашылығымен ғылыми қызметін айта кеткеніміз жөн. Оның Рахымшыл және
Надан қалалар деп аталатын философиялық трактатында мұнда осы мемлекет
тұрғындарының пайдасына қарай мемлекеттік қызмет жүргізілген, үйсіздер мен
кедейлерге көмектесіп, қамқорлық жасап, қайырымдылық көрсеткен, қазынаны
дұрыс бөлген және т.б. қаланың өз бастауы бар. Сол уақыттарда адамдардың
өмірін ретке келтіріп, қылмыскерлерді жазалаған ереже мен заңдар жинағы
қолданылды. Ережелердің бірқатары әлеуметтік сипатта болды және онда
мұсылмандардың отбасындағы өмірі, өскелең үрпақ туралы, мұрагерлікті
тапсыру туралы қамқорлығы, әкенің балаларды тәрбиелеудегі орны қаралады.
Біздің ойымызды растайтын келесі бір маңызды құжат бұл Жеті Жарғы немесе
оны Тәуке ханның Заңы деп атайды, бұл бірінші заңдық құжат болды. Осы
заңдар жинағында адамдардың әлеуметтік орнын ретке келтірудегі мемлекеттің
орны жазылған, мұрагерлікті тапсыру және бөлу мәселелері шешілген. Әйелге
деген қамқорлық, әйелдің ана, жар ретіндегі орны мен мәртебесі анықталған
бірінші заң. Заңның көптеген баптары неке-отбасылық қатынастарды, ата- ана
құқын және балаларды қорғау проблемаларын реттеген. Бұл Қазақстанда одан
әрі заң шығаруды анықтаған, сахарадағы заңдар жинағын жасаудың бірінші
әрекеті болды.
Сол уақытта дін, өсиет және жазбалар өте күшті дамыған болды. Халыққа
жолданған үндеу адал, адамгершілік сипатта болды, онда: кедейлерді
ұмытпаңдар, тамақтандырып, көмектесіңдер, күштілердің әлсіздерді жоюына жол
бермеңдер делінген. Мұсылмандық адамгершілік, ізгілікке деген сенімділік,
адамзатты сүюге иланушылық бұлардың бәрі талассыз ақиқат болды. Көптеген
ғасырлар бойы әлеуметтік көмектің түйіні мешіттер болды. Солардың,
молдалардың басшылығымен адамдар жақын адамға деген сүйіспеншілік туралы
өсиетті түсініп, орындау ды үйренді. қайырымдылық қоғамдық жақсы түрмыстың
қосымша құралы ғана емес, жеке адамгершілік және адамды сүюге деген
қажеттілік болды.
Бұдан кейін мемлекетте жетімхана, мекемелер, қамқорлыққа алудың әртүрлі
үйлері құрылды. Бұл мемлекеттік және қоғамдық үйымдардың көмегімен қолдау
көрсетуіне мұқтаж халық топтарын әлеуметтік қорғау әрекеті болды.
Бірақ, сахарада халықтың өмір салты (қиындыққа ұшыраған туыстарына
көмектесуге міндетті адамдардың туысқандық дәрежесі) басты заң болды.
Алғаш рет революциядан кейінгі жылдары Кеңес үкіметінің халық шаруашылығын
қалпына келтіруде н өзге қызметі еңбекшілердің түрмысын көтеруге
бағытталды. Бұрынғы социологтардың көпшілігі қоғамдық жүйенің құрылғанын
ескертіп, өз жұмыстарын арнайы отбасы, неке, туысқандыққа арнады.
Отбасы мәселесін шешудің жаңа жолдарын іздеді. ХХ жүз жылдықтың көрнекті
социологы П.А.Сорокин отбасы қызметі арқылы ата-аналар мен балалар
одағының, жұбайлар одағының әлсіреуі, шаруашылық одақтың әлсіреуі ретінде
отбасы күйзелісін анықтады. Отбасын әлеуметтік айналма және ұтқыр механизм
ретінде айта отырып, П.А.Сорокин мемлекеттің отбасы істеріне араласпауы
қажеттігін айтады. Бұл біздің пікірімізше, отбасымен жүргізілетін
әлеуметтік жұмыстардың практикасын ерекше белгілейді. Социолог, психолог,
антрополог және заңгерлер отбасы ісіне қаншалықты араласса, соншалықты
отбасы бұзылады [4].
Отбасы қарым-қатынасын жақсарту мақсатында отбасы ісіне араласудың мәдениет
түрі, институт түрі соның ішінде отбасы түрімен белгіленетін өзіндік шені
бар.
А. Коллонтай бала тууда және тәрбиелеуде отбасының ролі жоғалып, қоғамда
ана мен балаларды әлеуметтендіруге деген ынталылық жойылады деп жазады.
Сондықтан осы қызметті буржуазиялық мемлекет қабілетті болмағандықтан, жаңа
типті мемлекет алуы болды. А. Коллонтай отбасы ажырауға мәжбүр
болғандықтан, отбасын қосудың мүмкіндігі көрмейді, ананың кәсіби және
аналық ролі арасындағы дауға ерекше көңіл бөледі, әйелді шаруашылық өмірдің
барлық саласынан қайтадан үйге қайтару қажет, бірақ отбасының одан әрі
бүзылу үдерісін тоқтатуға осы шаралардың барлығы да дәрменсіз. қазір
Қазақстан Республикасы аумағында 3527000 отбасы тұрады. Еліміздегі қазіргі
жағдай отбасы жағдайын шиеленістірді. Көптеген отбастарында әлеуметтік
қызметтерді іске асыру шарты репродуктивті, экзистенциалды мәндегі және
балаларды алғашқы әлеуметтендіру күрт төмендеді. Алаңдаушылықтың басқа бір
себебі аборт процентінің жоғары болуы. Аборттан кейінгі өлім – ана өлімінің
жоғарғы коэффициентіне қатысты негізгі себептердің бірі.
Тек орыс әйелдері емес, сондай-ақ қазақ әйелдері арасында да жас
айырмашылығына байланысты бала туу деңгейінің нақты төмендеуі байқалады.
1997 жылғы мәліметтер бойынша қазақ әйелдерінің бала туу жасының мөлшері
нақты алғанда, 35 жасқа дейін аяқталады: бала туудың 90,9%-ы 30 жасқа
дейінгі аналар. Орыс әйелдерінің бала туу жасының мөлшері негізінен, 30
жасқа таман аяқталады (барлық бала туудың 84,1%-ы 30 жасқа дейінгі аналар).
Қазіргі кезде Қазақстан әйелдері көпшілік жағдайда, бір, екі бала туумен
ғана шектеледі, сондықтан халық санын көбейту үшін отбасы жалпы санының
жартысынан көбі үш және одан да көп балалы болуы керек. Тек қаланың емес,
сондай-ақ ауылдық жердегі әйелдер де баланы аз туатын болды. Бала тууды
саналы түрде шектеу, негізінен бала тууға барынша қабілетті жастағы
әйелдерде байқалады. Осыған байланысты ійелдер мен балалардың денсаулығы
мен өмірін қорғау аса өзекті проблема болып қалады. Қазақстан отбастарының
мәселесі тек мамандарға ғана емес, барлығына айқын әрі белгілі болып отыр.
Осыған байланысты отбасының барынша шиеленіскен әлеуметтік жағдайлары
қазіргі кезде қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайының күрт ыдырауынан
жарым-жанды отбасылары санының өсуінен, мемлекеттік бюджеттің үнемә
тапшылығынан, халықтардың денсаулық жағдайының төмендеуінен байқалады.
Әлеуметтік қызметкер жекелеген отбасының немесе оның мүшелерінің барлық
мәселесін шешпейді, ол тек туындаған қиыншылықтарды өз бетінше шешуге
көмектесу мақсатында, осы әлеуметтік топты ынталандырады немесе
оңтайландырады. Бұл жағдайда отбасы мүшелерінің проблемалар шешуге шын
ықыластығы, сондай-ақ, әлеуметтік қызметкер әсер етуге қабілетті өз бетінше
шешім қабылдауға дайындылығы орасан рөл атқарады.
Біздің елімзде осындай қызмет түрінің практикасы мүлдем дамымаған.
Сондықтан отбасымен әлеуметтік жұмыс жүргізу мұқтаждығы өсіп отыр. 1998
жылы ҚР Үкіметі белгілі мақсатқа арналған: Ана мен бала денсаулығын қорғау
– Охрана здоровья матери и ребенка, Қазақстан балалары – Дети Казахстана
бағдарламаларды бөле отырып, Халық денсаулығы – Здоровье народа деген
Ұлттық бағдарлама әзірледі. Қазңргң кезде қорғамлмаған отбасылары
қайырымдылық қорлары мен ұйымдардан материалдық, психологиялық, медициналық
көмек көріп отырғанын атап өткеніміз жөн. Мысалы, балалар мәселесімен
халықаралық Бөбек қайырымдылық қоры айналысып отыр. Ол қорғалмаған
балалар мен отбасыларына тек материалдық қолдау көрсетіп қана қоймай,
олардың көңіл-күйі мен денсаулығын жақсартуға бағытталған бірқатар іс-
шаралар өткізеді.
Отбасы мүдделерін қорғау, әйелдер қажетті жағдайлармен қамтамасыз ету үшін
1998 жылы ҚР Үкіметінің жарлығымен отбасы және әйелдер істері жөніндегі
Ұлттық комиссия құрылды.
Комиссияның негізгі міндеттерінің бірі: отбасы, әйел және бала мәселесі
жөнінде ұсыныс енгізіп, басымдылық қалыптастыру; отбасы, әйел және баланы
қорғау жөнінде жиынтық ісшаралар жүйесін әзірлеу.
1.3 Отбасы ұғымы. Қызметі мен құрылымы
Отбасы қай қырынан алсақ та, отбасы әлеуметтік көпқырлы түсінік сондықтан
да болар социологияның барлық бөлімдерінде қарастырылады. Ол өзіне
әлеуметтік құрылымдарды, әлеуметтік құрылысты, институт пен кіші топтарды
икемдейді де. Сонымен қатар әлеуметтік бақылау мен көші- қон, демографиялық
өзгерістерді түсінуге зор ықпалын тигізеді. Отбасына көңіл бөлінбесе, онда
көптеген өнеркәсіптер мен қажеттіліктер туралы ізденістердің қажеті де
болмас, сондықтан әлеуметтік тәрбиеде көптеген қабылдауларда өзіндік орын
алады.
Отбасы анықтамасы әрсападағы жанұялық әртүрлікті, сонымен қатар әлеуметтік
топтар мен әлеуметтік институттарды біріктіруі қажет.
Отбасы анықтамасы. Отбасы туралы көптеген түсініктер бар, оның біразы оның
өмірлік қызметін және отбасының белгілерін тізіп отырады (отбасы бірбірін
сүйетін топ, немесе ата- бабалары бір, бірге тұратын). Отбасы жайлы
түсініктердің ішінде көз тоқтататынымыз жұбайлар арасындағы қарымкатынас,
ата- ана мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Философия және саясаттану факультеті
Социология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ОТБАСЫМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС
Орындаған ___________________________________ ___ Паргана О.П.
4-курс студенті (қолы, күні)
Ғылыми жетекші____________________________ _____ Жаназарова З.Ж.
социол.ғ.д, пофессор (қолы, күні)
Норма бақылаушы ___________________________________ Ильясова И.Б.
Оқытушы. (қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
Социология кафедрасының
меңгерушісі,
социол.ғ.д., профессор ______________________________Садыр ова М.С.
(қолы,
күні)
АЛМАТЫ
2011
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ТАРАУ. ОТБАСЫМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС
1.1 Отбасымен әлеуметтік жұмыстың
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс
тарихы жайлы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 9
1.3 Отбасы ұғымы. Қызметі мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
1.4 Отбасыны танудың теоретикалық
бастаулары ... ... ... ... ... ... . ... ... ...24
ІІ ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС
2.1 Қазіргі Қазақстандық отбасы әлеуметтік
мәселелерін
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 31
2.2 Отбасымен жқмыс әлеуметтік қызметкердің ерекше
қызметі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...35
2.3 Қазақстандағы отбасы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 49
СІЛТЕМЕЛЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 52
КІРІСПЕ
Қазір отбасы өзімен өзі қайнап жатқан әлем. Ал ол болса –
көптеген жақсылықтар, қателіктердің жемісі.
Отбасы барлық уақытта ежелгі философтардан бастап, қазіргі
заманғы ғалымдардың зерттеулерін қоса алғанда, осы қоғамдық ойлардан,
ілгері саяси және қоғамдық қайраткерлердің басты назарында болды. Бірақ,
отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс ғылым ретінде әлі даму үстінде.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасында әлеуметтік жұмыс
мамандығы, сондай-ақ барлық пәндердің арасынан отбасы туралы ғылым өзекті
тақырып болып, отбасы, әйел, өскелең жастармен әлеуметтік жұмыс жүргізетін
жаңа мамандық маманына талап күшейді.
Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс, өмірдегі кездесетін
проблемаларын бөтен адам араласпайынша шеше алмайтын, өзінің әлеуметтік
қызметін толық орындай алмайтын отбасыларын әлеуметтік жағынан қолдауды
жүзеге асыруға бағытталған. Сондай-ақ отбасы өзінің өмір сүру жылдарында
әртүрлі мәселелерге кездесіп, отбасына теріс әсер ететін және күйзеліс пен
зорлық тудыратын жағдайларға тап болуы мүмкін. Осыған байланысты, отбасылар
өздерінің ішкі ресурстары есебінен жеңе алмайтын әртүрлі күйзеліс жағдайын
жеңуге, мәселелерді шешуге көмек көрсету туралы сұрақ тындайды.
Бүгінгі күні отбасы мен отбасы қатынастарын зерттеу мәселелері
айтарлықтай кең дәрежеде. Дегенмен, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар
тарапынан отбасы сырттай қолдау туралы мәселелері аз дайындалған.
Қазақстанда үкіметтік емес және халықаралық ұйымдардың
қолдауымен әйелдер мен балаларға арналған дағдарыс орталықтары жұмыс
істейді, аса мұқтаж отбасыларына материалдық қолдау көрсететін, шұғыл
әлеуметтік қолдау көрсететін, әлеуметтік-психологиялық қолдау жасайтын
әлеуметтік қызметкер мен агенттіктер ойдағыдай даму үстінде.
Әлеуметтік жұмыстардың ұйымдары мен мекеме жүйелері маңызды
аспект болып табылады. Оған Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігі мен
облыс және аудан жанындағы тиісті басқарма мен бөлімдер басшылық жасайды.
Онда әлеуметтік қамсыздандыру, сақтандыру қызметкері, денсаулық сақтау,
білім беру, қоғамдық тәртіп және т.б. органдарындағы әлеуметік көмек және
қорғау комиссиялары жұмыс істейді. Отбасымен жұмыс жүргізетін әлеуметтік
қызметкер өзінің жұмысын осындай ұйымдармен және басқа да әлеуметтік
институттармен бірге жасау керек.
Қоғам отбасылық қарапайым түрде көбеюі мен жаңа ұрпағын
әлеуметтендіру қызметін орындауы кезіндегі мұқтаждығын, мүдделігін білуі
қажет. Әлеуметтік институт ретінде, тек отбасы ғана қоғамды еңбек
ресурстарымен, әлеуметтік рөлді орындаушылармен қамтамасыз етеді.
Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс қоғам, ел ауыр кезеңді бастан
өткізіп, отбасының әлеуметтік проблемалары шұғыл күшейіп жатқан кезде
өзекті болатыны байқалады.
Көбінесе, бұл іс-әрекет мемлекеттің әлеуметтік саясатына байланысты,
бұл жұмыс көпшілік жағдайда халықтың белгілі топтарының мүддесі үшін іске
асырылады.
Қандай да бір әртүрлі күштердің себебінен проблема туып, онымен
күресуге тырысады. Сондықтан, әлеуметтік саясат халықтың сондай және басқа
да топтарына көмек көрсетуге ғана емес, сондай-ақ, сол және басқа да
әлеуметтік проблемалардың алдын алып немесе жеңілдетуге бағытталуы тиіс.
Сонымен қатар, қоғамдағы отбасының ең басты негізгі қызметтері болады.
Олар: дүниеге адам әкелу, әлеуметтендіру, яғни балаларды осы қоғамда өмір
сүруге әзірлеу. Отбасы қоғамның бір институты болғандықтан, әрашанда
қозғалыста болып отырады. Сондықтан бұл маңызды сфераның бірі болып және
әлеуметтік жұмыстың басты объектілерінің бірі болып табылады.
Отбасы өмірі материалдық және рухани процестермен анықталады. Отбасы
арқылы адамдардың ұрпақтары жлғасып отырады, онда адам туады, және де ол
арқылы ұрпақ жалғаса береді. Отбасы, оның формасы және қызметі тікелей
қоғамның қатынастарына толығымен тәуелді.
Отбасы қазір қоғамның негізгі бір бөлігі болып табылады. Қазіргі кезде
мемлекттің көмегінсіз отбасыға өмір сүру қиын. Оның ішінде көп балалы
отбасылары және әртүрлі себептерге байланысты материалдық жағдайлары төмен
отбасылары.
Отбасы адамның әлеуметтік жұмыс істеу жүйесін білдіреді. Ол қоғамның
негізгі институттарының бірі болғандықтан, әлеуметтік жұмыстардың маңызды
саласы мен негізгі объектілердің бірі.
Қазір отбасы өрістеудің күрделі кезеңін – дәстүрлі үлгіден жаңаға
ауысу үрдісін бастан кешіріп отыр. Отбасы құрылымы, отбасы қызметі, билік
жүйесі, отбасылық рөл, жұбайлардың функционалды тәуелділігі, отбасындағы
бала жағдайы өзгереді, ал бұл өз кезеңінде әлемдегі отбасы түрінің
өзгеруіне әкеледі.
Бала туу төмендеп, ажырасулар саны өсіп, жалғыз басты адамдар саны
көбейіп, әйелдердің эмансипациясы отбасынан бас тартуға әкеліп, бұл өз
кезеңінде қоғамның ұдайы өндіріс қызметіне ықпал етеді. Қоғамның дәулетті
адамдар тобын, дәулетсіз адамдар тобына қарағанда бала қажеттілігі аз
толғандырады.
Қазақстанда дипломды мамандар жоқ, бірақ әлеуметтік қамсыздандырудың
әртүрлі қызметтері, сақтандыру, денсаулық сақтау, балалар ұйымдары,
әкімшілік жанында, қоғамдық бастамаларда отбасымен әлеуметтік жұмыс
жүргізумен кәсіби түрде айналысатын мамандар жеткіліксіз.
Отбасы – ол алғашқы және негізгі қоғамдық орта, онымен адамзат
байланысады және ол моральдық баға жүйесін, тәртіп нормасын қалыптастырады,
сонымен қатар қоршаған орта және өмір жолында кездесетін құбылыстың маңызы
туралы білімді жеткізеді.
Қазіргі заманның отбасы, оның ерекшеліктері тұтасымен қазіргі кезеңнің
ерекшеліктерімен алдын ала келісілген, ол неғұрлым жаңа мәселелермен
кездесті, адамның өміріне қажетті көптеген қызметтерді орындау
мүмкіндігінің біраз дәрежесінен айырылды, көптеген жағдайда басқа
әлеуметтік институттармен ұзаққа созылған ала ауыздылық күйіне енді және
жаңа дағдарыс табалдырығын аттады.
Осы айтылған ойлардан автордың таңдаған өзекті тақырыбы туындайды:
отбасымен әлеуметтік жұмыс.
Бұл жұмыстың мақсаты - Қазақстандағы отбасын сақтауға және нығайтуға
көмектесу, отбасы саясатын зерттеу болып табылады.
Бұл қойылған мақсаттарға жету үшін мынадай мәселелер қарастырылуы
тиіс:
- Отбасымен әлеуметтік жұмыстың мәні;
- Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс тарихы жайлы;
- Отбасы ұғымы. Қызметі мен құрылымы;
- Отбасыны танудың теоретикалық бастаулары;
- Қазіргі Қазақстандағы отбасы әлеуметтік мәселелерін зерттеу;
- Отбасымен жұмыс әлеуметтік қызметкердің ерекше қызметі ретінде;
- Қазақстандағы отбасы саясаты.
І ТАРАУ. ОТБАСЫМЕН ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫС
1.1 Отбасымен әлеуметтік жұмыстың мәні
Отбасы әлеуметтік жұмыстардың маңызды салаларының бірі әрі негізгі
объектісі болып табылады.
Отбасы бір қарағанда, әлеуметтік түсініктер танымының қарапайым ғана
түрі ретінде көрінеді. Осы термин күнделікті қарым-қатынаста қолданып, әр
адамның осы отбасылық өмір туралы жеке тәжірибесі бар. Біз осы сөзді барлық
партиялардың саяси қызметкерлерінің аузынан естуге үйреніп алғанбыз, олар
өздерін отбасы мен отбасы қажеттілігінің жақтастарымыз деп есептейді.
Кәсіптік жұмыстардың шетелдік тарихына ондаған жылдар болған деп
есептеледі. Қазақстанда әлеуметтік жұмыстар тарихы енді қалыптасып жатыр,
жоғары оқу орындарында әлеуметтік жұмыстар жөнінде мамандар даярлау
жұмыстары басталды, осы саладағы ғылыми зерттеулерге деген қызығушылық
туып, халықтың әлеуметтік мәселелерін шешумен нақты айналысатын
мемлекеттік, жеке меншік, қоғамдық ұйымдар құрылуда. Кеңес дәуірі кезінде
қолданылған Мемлекеттік және қоғамдық қолдау жүйесі тоқталып, ол қолдағы
қалған принцип бойынша қаржыландырылып, бұл оның тиімділігін елеулі түрде
төмендетті, олардың іс-әрекеті негізінен алғанда әлеуметтік қамтамасыз ету
болады. Осы ретте, әлеуметтік қорғаудың мемлекеттік мекемелеріне диплом
алған мамандар қажет болмады. Қазір біз осы қызметтің жаңартпа тәсіліне
қарсы келетін, мемлекеттік әлеуметтік қызметтердің инерциялық ойлаумен әлі
де болса кездесіп қалып отырмыз.
Әлеуметтік жұмыстардың мәні әлеуметтік қайта құру дәуірінде өсіп отыр,
оның міндеті болмай қалмайтын әлеуметтік дау-жанжал салдарын төмендету
болып табылады. Әлеуметтік жұмыстардың кәсібилігі, өмір сүру
мүмкіншіліктері кедейшілік, денсаулығының төмендігі, дискриминация және
мүгедектігі салдарынан шектелген адамдар мен отбасыларын реформаға табысты
түрде бейімделуге мүмкіндік береді. Әлеуметтік жұмыстардың жұмыстардың
дамуы әлеуметтік жағдайы мен мүдделері әртүрлі топтағы адамдар үшін өз
мүмкіндіктерін теңестіруге қол жеткізуін шамалайтын, азаматтық қоғамдық
құндылықтарын қалыптастырумен тығыз байланысты. Әлеуметтік жұмыс, бір
жағынан алғанда өмір сүрудің қиын жағдайында отырған адамға, ол жеке адам,
жеке топ, қоғамдық, жеке меншік және мемлекттік ұйымдар арасында делдалдың
маңызды рөлін атқарады.
Әлеуметтік жұмыс әлеуметтік қиыстырылған іс-әрекет болып табылады,
онда қызмет жүйесі, жұмысбастылықтың құрылымы мен теория жиынтығы айтылады.
Оның мазмұны сол және басқа елдегі әлеуметтік көмек қажет ететін адамдармен
жүргізілген жұмыстармен, әлеуметтік қызметтердің қалыптасқан түрлерімен,
әлеуметтік жұмыстардың кәсіптік дәрежесімен және клиенттердің әртүрлі
тобымен жүргізілген әлеуметтік саясат сипатымен анықталады. Кәсіби
әлеуметтік жұмыс отбасы құрамы мен клиенттің тұрмыс қалпы әлеуметтік
мәртебесі, дін, этика, мәдениет деректерімен анықталатын әртүрлі
жағдайларда іске асырылады.
Әлеуметтік жұмыстардың дәстүрлі тұжырымдамасы жеке, отбасылық,
өндірістік және басқа да мәселелерді анықтау кезінде көмек көрсетудегі,
адамның қоғаммен құқықтық, экономикалық, әлеуметтік қатынастарын ретке
келтіруші ретінде әлеуметтік жұмыстардың мақсатын анықтайды. Отбасы немесе
оның жеке мүшелерімен жүргізілетін әлеуметтік қызметкердің өз объектісімен
жеке байланысын шамалайды.
Әлеуметтік қызметкердің отбасымен жүргізетін жұмысындағы рөлін атап
өтудің маңызы зор. Ең алдымен, бұл әлеуметтік жұмыстардың мүмкіндігіне
қарай объектісі болып табылатын, отбасы тұрпаттамасын құруға бағдарланған
социологиялық зерттеулер жүргізу. Бұл жерде отбасының өмір сүру кезеңінің
түрлі сатысында тұратын және әр түріне жатқызылатын нақты қажеттіліктері
мен мүдделерінің пайда болуы туралы сөз болатындықтан, бұл қарапайым
тапсырма емес. Мұның күрделілігі отбасында кездесетін мәселені олардың
түрліше түсінуінде. Сондай-ақ, әлеуметтік қызметтердің қорғалмаған
отбасыларының жүргізетін жұмыстарының қаншалықты тиімділігін анықтайтын
зерттеу жүргізу талап етіледі.
Әлеуметтік мәдени жағдайлар үнемі өзгеріп тұратындықтан, отбасында
болып жатқан өзгерістерді қадағалап отыруға мүмкіндік беретін отбасылық
мониторинг орнату қажет. Осындай ақпарат ең алдымен, отбасымен әлеуметтік
жұмыс жүргізетін қызметтерге қажет. Отбасы терминінде практикада анықтама
беру оңай нәрсе емес.
Соңғы жылдары социологтар мен көптеген ғалымдар айналысқан басты,
негізгі пікірталастардың бірі отбасы және отбасын өмірдің басқа да әдет-
ғұрпынан ажыратуға бола ма деген тақырыпта болды. Мәселен, студенттер
тобын алатын болсақ, олар бірге тұрып, бірге немесе бөлек тамақ әзірлеп,
кафеге барып, емтихан немесе қатты көмек қажет болған кезде бір-біріне
көмек көрсете алады, бірақ, жалпы алғанда, біз оларды отбасы деп
есептемейміз.
Отбасына біз қандас немесе интимдік, жыныстық қатынастар арқылы бір-
біріне жақын адамдардан тұратын туысқандар тобын жатқызамыз. Отбасы
негізінде, некеден жасалады және қоғамдық қатынастар мен өмірдің басқа да
әдет-ғұрыптарына қарағанда, тұрақты болатын. Дегенмен, бірге тұрып
шаруашылықтарын бірге жүргізіп, заң түрінде тіркелмеген отбасылар да
кездеседі. Соңғы уақытта осындай отбасылар санының көбейіп кеткені
байқалады. Некенің тұрақты немесе тұрақсыз болып келуі де әртүрлі. Бүгінгі
күні қоғамда болып жатқан әртүрлі өзгерістерге байланысты, отбасы тәртібі
мен ұйымы да соған қарай икемделеді. Отбасының жеке қатынастары мен өмірдің
әдет-ғұрпына экономикалық жағдай, заң, дін, салт-дәстүр әсер етеді.
Сондықтан, отбасының ортадағы қоғамдық экономикалық және әлеуметтік
аспектілерін игеретін әлеуметтік және экономикалық тұрғыда қарастырамыз.
Н.Смелзер, адам өміріне сипаттама бере отырып, Біздің көпшілігіміз өз
өмірімізді ұйымда – перзентханада бастаймыз деп атап көрсеткен. Онда
дәрігерленр, медбикелер, анастезиологтар, санитарлар және т.б. жұмыс
істейді, олардың барлығы да біздің денсаулығымызға қамқорлық жасайды.
Перзентханадан кейін біз басқа ұйымға – сәбилер үйі, бала бАҚШа, бастауыш
және орта мектепке барамыз, олардың әрқайсысының белгілі бір құрылымы мен
жұмыс тәртібі бар.
Мектеп бітіргеннен кейін де бізге ұйымдарға баруға тура келеді. Ер
жеткеннен кейін де біз солардың біріне жұмысқа кіреміз. Сондай-ақ, қаржы
басқармасы, армия, полиция, ст, банк, дүкен және т.б. жұмыс жасаймыз.
Зейнетке шыққаннан кейін біздің әлеуметтік қамсыздандыру және денсаулық
қорғау жүйесі ұйымдарымен кездесуімізге тура келеді, біздің аурухана немесе
қарттар үйінде де болмай қалуымыз мүмкін емес.
Н.Смелзер біздің өміріміздің бір жағын байқап қалған. Туғаннан о
дүниеге дейінгі барлық өмір жолында адамдар ұйымда болып, оларды отбасы
қарсы алатынын ұмытпағанымыз жөн.
Адамның бейресми өмірі ата-анасының отбасында, өзінің отбасында және
балаларының, немерелерінің, туысқандары мен достарының отбасында өтеді.
Адамның ресми өмірі өзгермелі ұйымдарда (мектеп, жоғары оқу орындары,
фирма және т.б.) және адамның өмір бойы барып тұратын храм, дүкен, театр
және т.б. өтеді. Уақыттың мерзімді түрде ауысып отыруы (таңертең жұмысқа,
кешке үй) адам өмірін толықтырады. Осы үдерістің бұзылуы қалыпты өмірден
алшақтатып (еңбекқор) немесе тоғышарлық, жалқаулыққа әкеледі.
Адамдардың дұрыс өмір сүруге қмтылуы ауыр тұрмыс жағдайын азайтуға
әкелуі тиіс, бірақ бұның өзі жеке және қоғамдық мәселе болып табылады.
Біздің еліміздегі отбасымен жасалатын әлеуметтік жұмыс ғылым ретінде
бүгінге дейін қалыптасу үстінде.
Ғылыми пәннің сипатты белгілері ұйым, оқу кафедралары мен
жарияланымдар болып табылады. Әлеуметтік жұмыстардың ғылыми-зерттеу
институттары ашылып, кәсіби мамандар даярланатын тиісті бөлім, кафедралар
ашылған.
Қазақстанда үкіметтік емес және халықаралық ұйымдардың қолдануымен
әйелдер мен балаларға арналған дағдарыс орталықтары жұмыс істейді,
отбасымен жүргізілетін жұмыстар бойынша әртүрлі әлеуметтік көмек және
әлеуметтік-психологиялық қызметке өте мұқтаж отбасыларына көмек көрсететін
түрлі қызметтер мен агенттіктер ойдағыдай дамып отыр.
Аса кәсіби қызметкерлер талап етілуде, олар философия, социология,
психология мамандықтары бойынша аспирантура және докторантура арқылы
дайындалады.
Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстың басқа да ғылымдар сияқты
теориялық және эмпирикалық білімдері бірдей, оның ерекшеліктері білімдері
мен ептіліктерінде. Осы әлеуметтік қызметкер мен әлеуметтік жұмыс ғылымынң
принципі болып табылады. Ғылым ажырамас құрамдас бөліктерден: заңдылық,
принципін дәне әдістерден тұрады. Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс
қызметтің әмбебап түрі болып табылады, ол басқа ғылымдар топтамасымен
байланысты, олардың бірнеше негізгі принциптерін бөліп алуға болады,:
жалпыфилософиялық принциптер – детерминизм, бейнелеу, даму. Әлеуметтік
(қоғамдық) ғылымдардың жалпы принциптері тарихи, әлеуметтік келісу,
әлеуметтік мәнділік. Бұлардың ерекше белгілері плюрализм (әртүрлі ой-
пікірлер) отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар принципін түсіну.
Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар ғылымның келесі принциптері
оларды топтастыруға байланысты: мазмұнды принциптері қоғамдық-топтық және
жеке мүдделерінің үйлесімі; өзін-өзі және отбасы мүшелерін қамтамасыз ету,
отбасы мүшелерінің күн көрісі үшін өзінің күнелтуі және толық жарамды
азамта тәрбиелеу.
Психологиялық-педагогикалық принциптер – эмпатия, (жан ашуы), сенімді
психологиялық пана, қазіргі уақытта қиын жағдайларда адамға күнелтуге
көмектесу және т.б. ;
Әдістемелік принциптер – мирасқорлық, бірізділік, үздіксіздік,
құзырлылық;
Ұйымдастырушылық – жинақтылық, делдалдық (психология, құқық, медицина
және т.б. ғалымдар арасында);
Нормативті актілер мен заңдарда әлеуметтік жұмыс тәжірибесі мен талдап
қорытындылаудың нақты принциптері, атап айтқанда, өзінің отбасы мүшелеріне
экономикалық, әлеуметтік және дене қауіпсіздігін қамтамасыз ететін адамдар
мен азаматтардың құқығын сақтау, отбасындағы жас балалар, қартайған және
науқас адамдарға мемлекеттіктің қамқорлық кепілдігі, балалар мен жастарды
әлеуметтендіру шарты; отбасында, жұмыста құпиялылықты, махаббатқа деген
сенімін, өмірге деген құштарлығын сақтау және т.б. Отбасымен әлеуметтік
жұмыс жүргізу кезіндегі көптеген әдістер пәнаралық болырп саналады, өйткені
өз қызметімен және ауқымды міндеттеріне байланысты ғылым ретінде бөлінеді.
Сондықтан да, отбасының әлеуметтік жұмыс жүргізу кезіндегі қолданатын
әдістерді сипаттай отырып, оларды экономикалық, құқықтық, медициналық,
саяси, әлеуметтік –психологиялық, әлеуметтік, әкімшіл, педагогикалық және
т.б. түрге бөлеміз.
Сондай-ақ, мақсатқа жету үшін өз ұмыс тәсілдері мен міндеттерін
игерген, отбасы саласы және отбасымен жүргізілетін жұмыс технологияның
өзіндік ерекшелігі бар маман ретінде әлеуметтік қызметкердің мамандығымен
де анықталады.
1.2 Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс тарихы жайлы
Қазақстан қазір өзінің дамуының қиын сәттерін бастан кешіріп отыр. Өтіп
жатқан жағдайлардың нақтылығын бағалай отырып, Қазақстан Республикасындағы
әлеуметтік қамтамасыздандыру жүйесі мен оның элементтерінің: білім беру,
әлеуметтік қорғау, тұрғын-үй және денсаулығын қорғаумен қамтамасыз етудің
мазмұнын ашу өте қиын.
Қазіргі кезде журнал, мақала сипатындағы әлеуметтік жұмыстар жөніндегі
жұмыстар өте көп, бірақ осы ғылыми пәннің даму тарихын, қалыптасуын және
күйін қарастыратын теориялық жұмыстар жоқ. Барлық жарияланымдарда осы
саладағы қазіргі іс жағдайы зерттеледі, ал, әсіресе, отбасына қатысты
ешқандай болжамдар мен практикалық тәжірибені кездестіре аламыз.
Әрине, отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар тарихының өз тарихы, өз
бастауы бар.
Шетел және ресей зерттеушілері әлеуметтік жүмыстардын дүние жүзінде
ағымдағы жүз жылдықтағы 90-жылдардың екінші жартысында басталғандығын
айтады, бірақ бұл мүлдем дұрыс емес.
Әлеуметтік жұмыстар қиын жағдайда қалған адамдарға қолдау көрсету, оларды
қорғауға бағытталған іс-әрекет түрі ретінде адамдық қoғaм пайда болып,
дамыған сәтінен бастап пайда болды. Әр кезеңде оның сипаты әртүрлі болып,
әртүрлі әдіс-тәсілдермен жүргізіліп, халықтың барлық тобына жүргізілмейді,
қоғам мeн әртүрлі әлеуметтік институттар оған түрліше баға беріп, түрліше
түсінді.
Өздеріңіз білетіндей, кем бағал, мүгедек жандарға көмек, қайырымдылық
көрсету үнемі орын алып отырды.
Қазақ халқының салт-дәстүрі, рулық қауым, туысқандығы кем бағал, кедей
жандардың басқалардан қайыр, көмек сұрауына жол бермеді. Туысқандары мен
жақындары өздерінің руластарының қиын жағдайға қалдырмайды.
Бірақ Ресейде әлеуметтік жұмыстар ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басынан
бастап қана кәсіби қызмет түрі ретінде қалыптасты. Әлеуметтік қызметтерді-
кәсіп, маман ретінде ресми танып, отбасымен жұмыс жүргізетін әлеуметтік
қызметкер лауазымын мемлекеттік ресми құжаттарға енгізу дүние жүзінің
әртүрлі елінде әр уақытта іске асырылады.
Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс қоғам, ел ауыр кезеңді бастан
өткізіп, отбасының әлеуметтік проблемалары шұғыл күшейіп жатқан кезде
өзекті болатыны байқалды.
Көбінесе, бұл іс- әрекет мемлекеттік әлеуметтік саясатына байланысты, бұл
жұмыс көпшілік жағдайда халықтың белгілі топтарының мүддесі үшін іске
асырылады.
Қандай да бір әртүрлі күштердің себебінен проблема туып, онымен күресуге
тырысады. Сондықтан әлеуметтік саясат халықтың сондай және басқа да
топтарына көмек көрсетуге ғана емес, сондай- ақ, сол және басқа да
әлеуметтік проблемалардың алдын алып немесе жеңілдетуге бағытталуы тиіс.
Аналардың отбасылық үй-жайынан жеке еңбек төлемін алатын нарықтық жүйеге
елігуі әйелдер мен күйеулердің бәсекелестігіне негіз болып, ажырасуларға
және некеден кейін және некеден тыс жалғыз басты аналардың көбеюіне
материалдық база болды.
Ағылшын мәдениеттанушысы Джон Девис мемлекеттің назары дәстүрлі отбасынан
нуклеарлы отбасына аударылып кеткені туралы бірнеше үлгі жазып, әзірледі,
онда қазіргі мемелекеттердің (жалдама индустриялық өндірістің мүддесін
білдіретін) тең құқылы жұптарға емес балалы аналарға бағдарланғаны
айтылады. Әйелдердің үйден тыс жұмыс бастылығын теңелте отырып және жұмысты
ана болумен қатар алып жүруді жеңілдете отырып, ананы қорғаудың осы түрі
отбасынан тыс бейімделуге және шағын отбасылыққа бір-екі бала тууға әкелді.
Аналар мен балалар туралы осы қамқорлықтардың барлығы әкелерді әкелік
қызметтен ығыстырып, қалтарыс қалдырды. Мемлекет осы қызметті нақты түрде
өз қолына ала отырып, отбасындағы әке ролін жойып жіберді. Әке бейнесін
алмастыратын осындай мемлекеттік ыңғайға бейімделу, отбасын жай ортамен
шендестіреді.
Жеке жалақы жүйесіне байланысты, барлық әлеуметтік институттардың қазіргі
жағдайда жеке адамға-жалғыз бастылыққа бейімделуі отбасын жалпы түрде қарау
беталысына әкеледі. Балалар ұлы, қызы ретінде ғана емес отбасынан жеке,
жалпы балалар ретінде топтастырылады, сондықтан жас бала (ауру-сау, сәтті-
сәтсіз және т.б. түрлері бойынша) ұғымы жиі қолданылады, сондай-ақ,
күйеулер жеке қарастырылады, бірақ әке ретінде емес, тек ер адам ретінде,
ең аяғында отбасынан бөлек ана, әйелдер (бос-бос емес, жұмыс істейтін-жұмыс
істемейтін және т.б.) топтастырылады.
Отбасы объектісін жеке адамға алмастыруға бейімділік зерттеу жүргізуге
ғана емес сұрыптау жасап, мәліметтерді және т.б. өңдеуге негіз болады.
Әлеуметтік жұмыс, әлеуметтік қамқорлық, көмек, психотерапия, яғни
медикаландыру неке мен отбасына байланысты үлғайып отыр. Инструкциялық
қоғамда пайда болған әлеуметтік жұмыс адами қатынастарды ең алдымен
өндірісте қалпына келтіру мақсатында, отбасылық өндіріс сатысында
экономикаға тән болған осы қатынастардың жойылып кеткен адами сапаларын
қалпына келтіруге бағытталды. Адами қатынастар теориясының негізін қалаушы
американ психологы Элтон Мейоның өндірістік қатынастар талдауын отбасылық
үлгі бойынша жасауға тырысуы кездейсоқ емес [1]. Алайда, осының бәрі
өнеркәсіптік өндірісте жеке адамға бағытталған психотерапияға аударылды.
АҚШ-ғы әлеуметтік қызметкерлердің ұлттық ассоцияциясының кәсіби Кодексінде,
жеке адам қоғамның бірінші қамқорлығындағы объектісі болып табылады
делінген.
Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыс немесе отбасы терапиясы осы
қызметтің құрамды бөлігі болып табылады, бірақ бұл көбінесе жеке aдaмдapдың
кейбір категорияларында материалдық көмек көрсетуге саяды, әр елдегі
зерттеулер кірістің азаюы мен кедейліктің көбеюі салдарынан отбасының
бұзылу жағдайы ушығып кеткенін көрсетті. Кейде отбасындағы проблемалардың
негізгісі - жұмыссыздық, отбасы қатынастарының бұзылуы, ажырасулар мен
толық емес отбастарының көбейуі, инцест, күйзеліс, зорлық, араққорлық,
нашақорлық, улану, қаржылық күйзелістердің себебі кедейлік деп
есептелінеді.
Жеке-айыру методологиясына сәйкес, осы проблемалар жалпы отбасын емес,
көбінесе балаларды сөз қылады және барлық жауапкершілік ауыртпалығын әдетте
әйелдер арқалайды деп хабарланған [2]. Осы жерде күрделі мәселелерді шешу
кезінде отбасының өзінің шамасын белсенді ру идеалынан туған отбасымен
жүргізілетін әлеуметтік жұмыстардың бағдары қандай екенін айтуымыз маңызды.
Жеке адам бағдары отбасына емес, әр топтағы балалар мен жалғызбастылардың
жағдайы мен сипатына қарай топтастырылатын әр түрлі жағдайдағы әйелдерге
қамқорлық жасауға арналғаны анық. Осындай жағдайларда мүгедек баласы, құқық
бұзушы - жас өспірім баласы, нашақор баласы бар отбастарымен жүргізілетін
әлеуметтік жұмыс практикасының теориялық негіздемелерінің қажеттілігі
отбасының өзінің әлеуметтендірілуін медикаландыру ды күшейтеді.
Отбасын қамқорлық пен емдеуді қажет ететін жеке адам категориялары бойынша
топтастыруға әкелетін және жеке адамға жасалатын аппеляцияны күшейтетін
терапиялық тәсіл отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмысты
медикаландыруды ұлғайтып қана қоймайды. Сондықтан, жеке терапия отбасы
әлеуметік мүддесінің басты назарында болып, оны жеке адамның әлеуметтік
психологиясына айналдыра отырып, кейде отбасылық мәртебе алып, кейде одан
бас тартып отырады.
Терапия сөзі даңқының өсуі тек медицинамен әуестеніп қана қоюды емес,
сондай-ақ, ғылыми зерттеулерде де көрініп отырғандай қоғамдық атмосфераның
сапалы түрде өзгеретінін айтады. Неке-отбасылық қатынастардың медициналық
аспекті негізінде отбасылық терапияға көңіл аударуды, отбасында көлемді
әлеуметтік контекстен өзара жеке тұлғалық қарым-қатынастар, ішкі өзгерістер
мен манипуляция жасау үшін, басқа әлеуметтік институттар арасында отбасы
жағдайы өзгеретін отбасылық саясат мүддесінің өзгеруіне әкеледі [3].
Отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар тарихын оқыған кезде, біз көбіне
оны практиқалық қызмет турі ретінде қараймыз. Мың жылдық кезең ішінде
әлеуметтік жұмыстардың жекелеген элементтері ғылым және оқу пәні ретінде
шет қалып отырғаны рас. Бұндай айғақ үшін екі себеп бар. Біріншіден,
ешқандай ғылыми пән (оқулық та) аяқ астынан пайда болмайды. Олардың белгілі
алғышарттары, негізін салушылардың күші, осы және басқа саладағы ғылыми
бастамалары жүйеленіп, тұтас бір жүйеге келіп, яғни жеке дербес ғылымға
айналады. Екіншіден, әлеуметтік жұмыс туралы сөз болғанда халықтың әр
тобына түрліше көрсетілетін әлеуметтік қорғау, көмек көрсету және қолдау
практикасы белгілі бір кезеңдерге жинақталып, жүйеленіп, медицина,
психология, педагогика және басқа да ғылыми пән категорияларында ғылыми
негіздеме алғанын есте ұстауымыз қажет.
Әлеуметтік жұмыстар барлық уақытта екі негізгі нысанда-қоғамның, соның
ішінде ресей дамуының ерте кезеңінде бейкәсіби нысанды ерекше меңгерген,
кәсіби және бейкәсіби нысанда шығып отырды. Ресейдегі әлеуметтік жұмыс
тарихшылары оның қалыптасуы мен дамуында әділетті түрде бірнеше кезеңге
бөлінеді.
Бірінші кезең, Русьтағы шоқынуға және осы деректің әсерінен қайырымдылықтың
дамуына байланысты. Осы кезеңде орыс князьдарының қайырымдылық салттары
дамыды. Владимир, Ярополк князьдығы уақытында дін басылары қоғамдық
қамқорлық жасады. Бұдан өзге монастырь, шіркеу, құдайхана, ауруханаларды
ұстап тұруға он адам белгілеп, шіркеу, мектеп, училище салып, князь
сарайында кедей адамдарға да арнап мерекелер өткізді, көшелер мен аулаларда
кедей, мүгедек жандарға нан, ет, балық және жемістер таратқан. Бұл
(князьдар мен атақты адамдар тарапынан) мемлекеттік және жеке меншік
қайырымдылықтың шиеленісуі ретінде байқалды.
Осы кезеңде Русьта ең бірінші Еуропада өскелең ұрпаққа, әйелдерге
әлеуметтік көмек көрсетудің құқықтық негізі қалыптаса бастады. Орыстың
бірінші жазбаша заңдар жинағында (Русская правдада ) Балалар арасында
мұра бөлу туралы (кіші ұлының пайдасына) және жесір қалған аналарға мұра
бөлу мәселелері шешілді, сондай аналарды қуып жіберіп немесе жолдасы тастап
кеткен мүліктерді тартып ала алмайтын болды, 37-нің 8-і балаларды қорғау
мәселесіне қатысты болады.
Екінші кезең, бұл - Ресейде қоғамдық қамқорлықтың тұтас жүйесі қалыптасып,
дамыған кезеңі болды. Даму жеке деңгейдегідей, ұжымдық, топтық, мекемелік
деңгейде жүріп жатты. Мұнда атап айтқанда, шіркеу, моностырлар табысқа
жетті, солардың айналасында барлық басыбайлы емес халықтар, қайыр-садақа
есебінен күн көріп отырған халықтар жүрді. Тағы еске сала кететін бір жайт,
қайыр сұрап жүргендердің барлығы бірдей мүгедек, бейшара болған жоқ. Оларға
адал еңбек етіп, нан тауып жеуден көрі қайыр сұраған пайдалы болды.
І Петр кезінде қайыр сұраумен күресу әрекеті сәтті аяқталмады (қайыр
сұраушыларды да, садақа берушілерді де қамшылап, айыппұл салып жазалады).
Бірақ, соның тұсында қоғамдық қамқорлық жасау жүйесін құру басталды.
Аурухана, құдайхана, жетім балалар және тәрбиелеу үйлері, заңсыз туылған
нәрестелерге қамқорлық жасау үйлері мен бос жүрген және солар сияқты
адамдарға арналған жіп йіру үйлері салына бастады.
ХХІІІ ғ. 2 ж басында кіші офицерлерге қамқорлық жасау туралы жарлық шықты,
бұны шартты түрде еліміздегі зейнетақы заңдылығын бастаушы ретінде қарауға
болады.
ІІ Екатерина тұсында қоғамдық қамқорлық жасау жүйесі жалпы алғанда
қалыптасып бітті. Оның ашылуына қоғамдық қамқорлық жасау бұйрықтарында
халық мектептерін, жетімдер үйін, аурухана, дәріхана, жазылмайтын
науқастарға арналған құдайханаларды, психикалық науқастарға арналған
тәрбиелеу үйлерін салып, оларды ұстау міндеттері жүктеледі. Жүйеде
әлеуметтік қорғауға мұқтаж халықтардың барлық тобы қамтылады. Бұл жүйенің
толық жетілдірілмегені рас.
Халықтың барлық тобын әлеуметтік қорғауға мемлекеттік қаржы жетпеді.
Императорлық отбасы мүшелерінің қамқорлық жасау ісіне қатысуы арқасында
іске асқан, мұқтаж адамдарды мемлекеттің қарауына қамқорлыққа алудың ерікті-
міндетті ой-пікірі туды.
Қамқорлық жасау проблемасын шешуде земства көп роль атқарды.
Үшінші кезең, революциядан кейінгі және кеңес дәуірі, 1918 жылы В.И.Ленин
орталық және жергілікті өкімет органдарының алдында еңбекшілерге әлеуметтік
көмек және қолдау көрсету мәселесін ғылыми зерттеулердің жеке жүйесіне бөлу
міндетін қойды. Халықты тамақ және өнеркәсіп тауарларымен жабдықтауды
жақсарту мақсаты көзделеді, әлеуметтік сақтандыру және тұрғын-үй құрлысы,
денсаулық сақтау, курорттық қызмет көрсетуді әлеуметтік қамтамасыз ету
тәртіпке келеді.
1922 жылдан бастап әлеуметтік қамтамасыз ету тәртіпке келді. Ол мемлекеттік
сипат алып, КСРО барлық азаматтарды қартайған шағында, науқастанғанда
еңбекке толық және жартылай жарамсыз болып қалғанда, сондай-ақ көп балалы
отбастарына қызмет көрсетіп, материалдық қамтамасыз етуге көзделеді.
Зейнетақымен қамтамасыз етуге және жәрдемақыға ерекше көңіл бөледі.
Осы жетістіктер КСРО-ның Бірінші Атазаңында бекітілді (1924). 20-жылдардың
аяғына таман еңбекке жарамсыздықтың барлық түріне қарай еңбекшілердің
барлық тобын толық әлеуметтік қамтамасыз ету және әлемде бірінші рет
жұмыссыздарды қорғау рәсімделді. Әлеуметтік қамтамасыз ету деңгейі жоғарғы
болғанымен, ол ішкі және сыртқы факторларға байланысты болады.
Кеңес дәуірі кезінде адамның әлеуметтік қорғалу дәрежесіне жасалған
объективті талдау, оның Революцияға дейінгі Ресей дамуы кезеңі мен ағымдағы
жылдың 90 жылдарына қарағанда анағұрлым жоғары келеді.
Шетелдегі әлеуметтік жұмыстар туралы сөз болғанда немесе солар туралы
жазылғанда, әдетте батыс европа елдерін, АҚШ, Канаданы сөз етеді.
Әлеуметтік жұмыстардың шетелдік тәжірибесін оқып-үйренуге бірқатар
әдістерді пайдалану ұсынылады. Олардың арасынан жалпы (тарихи, жүйелік
талдау және т.б.) және жеке (сұрау, байқау, құжаттарды талдау және т.б.)
әдістерді бөліп алуға болады.
Тарихи әдіс қайырымдылықтың қалыптасу және даму үдерісі елдерде қалай
жүргізілгенін, әлеуметтік жұмыс кәсібі қалай пайда болып, дамығанын
салыстыруға мүмкіндік береді.
Салыстыру әдісі салыстыру объектілерін бөліп алуға, соның ішінде қоғамдық-
саяси және әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін ескере отырып, елдерді
бөліп қарауға мүмкіндік береді. Осы белгі бойынша капиталистік және
капиталистік емес елдерді (ҚХҚ, Въетнам, ҚХДР, Куба), сол сияқты біздің
және басқа елдегі кеңестік даму дәуірін бөлуге болады (және бөлу қажет).
Шетелдегі әлеуметтік жұмыс тәжірибесін оқып-үйрену қалыптасқан әлеуметтік
жұмыс жүйесі бойынша елдердің тұрпаттамасын, соның ішінде халықтың
әлеуметтік қорғалу проблемасын шешуге мемлекеттің ролі бойынша топшылайды.
Нақ осы белгі бойынша қазірде американдық (мемлекеттік көмек және
әлеуметтік жағынан төмен топтарды қолдау нысандарын игерумен) және
еуропалық жүйені (халықты қолдау және мемлекеттік көмек нысандарын
игерумен) ажыратылады.
Әлеуметтік жұмыстарды салыстыру шаруашылық жүргізудің нарықтық немесе
жоспарлы нысандарын игеру есебінен іске асырылуы мүмкін. Осы жағдайда тегін
білім беру, медициналық қызмет көрсету, демалыс және т.б. қамтамасыз ету
үшін қолданылатын, халыққа әлеуметтік қолдау көрсетуге қоғамдық тұтыну
қорлары барынша маңызды орын алатын (немесе алған) қазіргі қолданыстағы
және бұрынғы социалистік елдердегі тәжірибе ерекше маңызды. Жүйелі әдіс
әлеуметтік жұмыстардың объект, субъект, мазмұн, құрал, басқару, әлеуметтік
жұмыстардың қызметі мен мақсаты сияқты элементтерін (компонентін) өзіне
қосатын тұтас жүйе ретінде әлеуметтік жұмыстардың шетелдік тәжірибесін оқып
үйренуге мүмкіндік береді. Осы жағдайда жалпы жекелеген елдердің (немесе
топ) әлеуметтік қорғалу жүйесі және олардың жекелеген маңызды компоненттері
ретінде салыстырмалы талдау қажет. Әлеуметтік жұмыстардың шетелдік
тәжірибесін оқып-үйренудің жоғарыда аталған жалпы әдістермен қатар міндетті
түрде жиынтық және әрқайсысы бөлек түрде жеке әдістерді (байқау, құжаттарды
талдау және т.б.)
Шетел тәжірибесін оқып-үйрену кезінде халықаралық мәслихаттар,
коллоквиумдар мен семинарлар, дөңгелек столдар іс- сапарлар, шетелдегі
оқу мекемелері мен әлеуметтік қызметтерінде жұмыс және оқу өткізу; бірлесіп
кітап, кітапша, оқу және оқу құралдары және т.б. даярлау сияқты нысандар
(тәсілдер) пайдаланылуы (пайдаланып та отыр) мүмкін екендігін практикада
көрсетіп отыр. Осыған байланысты қазақтың әл-Фараби атындағы ҰУ-нің АҚШ,
Голландия, Германия және басқа мемлекеттердің оқу орындарымен байланысының
дамып отырғанын атап өтуімізге болады, мамандар әлеуметтік жұмыс және
технологияларымен тәжірибе алмасып, семинарлар жүргізіліп, студенттер мен
аспиранттарға лекция оқылады.
Көрсетілген методологиялық және әдістемелік аспектілер жекелеген елдер мен
әлемнің әр түрлі аймақтарында жинақталған әлеуметтік жұмыс тәжірибесін
дұрыс түсіну үшін өте қажет. Осы тәжірибені түсіну қажет, өйткені оны
үйрену, түсіну және дұрыс бейімделудің кез келген ел, соның ішінде
Қазақстан үшін де маңызы зор.
АҚШ-та табысы төмен отбастарына тұрмыстық жәрдемақы беріледі, олардың
мөлшері жылына отбасына орташа алғанда 2000 доллар. Қосымша төлемдер
(демалыс, сырқаттану қағаздарының төлемдері), жүмыссыздық жөнінде қосымша
жәрдемақылар барынша көп таралған. Қазіргі уақытта мемлекет балалардың
жоғарғы мектепте оқуын жалғастыруға жәрдемақыны өте көп береді. АҚШ-та
федералды деңгейде қорлар мен қызметтер қүрылуда. Бұлар қарттығы бойынша
зейнетақы, медициналық қызмет, мұқтаж адамдарды азық-түлікпен, арзан үймен
қамтамасыз ету және т.б. Отбасындағы қарттарға, мүгедектерге түрғын-үй,
тұрмыстық қызмет көрсетуге ерекше көңіл бөлінеді. Үйге түстік тағам
жеткізу, ваннаға шомылдыру, жуындыру, шашын қию, пәтерге жөндеу жүргізу
және жабдықтау т.б. жұмыстар тәжірибеде қолданылып отыр.
Елімізде балалары бар отбасылармен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстарда да
көптеген жақсы жағдайлар баршылық. Балаларға әлеуметтік көмек көрсететін
арнайы мекемелер төмендегі қызметтерді (аз қамтылған отбастарына тегін)
ұсынады: ата- аналар үшін кәсіби оқудың әлеуметтік топтарын ұйымдастыру,
еңбекке орналастыру жөнінде көмекпен қамтамасыз ету; күндіз және кешкі
уақытта жүмыс істейтін ата- ана балаларының күтімін қамтамасыз ету; қалалық
денсаулық орталықтары жанынан күйеуге шықпаған аналар үшін қызметтер құру,
ата-анасы тарапынан зорлыққа ұшыраған балаларды қорғау қызметін құру және
қолдау, бала қабылдап алған отбастарымен жүмыс, баланың жаңа отбасына
бейімделуін бақылау. Балалардың әлеуметтік қызметі міндетіне жетім балалрды
асырап алу мәселесі кіреді.
Үйінен қашып кеткен және үйі жоқ балалармен жұмыс жүргізуде; жетімханалар
мен жатақханалар жұмыс істейді, баланы отбасына қайтару мақсатында ата-
аналармен әңгіме, жеке және топтық кеңестер өткізіледі; балаларына қайта
қосылған отбастарына көмек көрсетіледі. Жас қашқындарға тегін қызмет
көрсететін сенім телефондары жұмыс істейді.
АҚШ-та жарым-жанды отбастарымен әлеуметтік жұмыс жүргізумен айналысатын,
Серіксіз ата-аналар ұйымына біріккен өзіне-өзі көмек көрсететін топтар
мен қолдау топтары кең дамыған. 1960 жылы осындай отбасылары 22% болса,
1990 жылы 44% болды.
Көбінесе, осындай жалғыз басты аналардың отбасы некеден тыс балары бар қара
нәсілді аналармен ажырасудың көптігі салдарынан болады.
Америкалық қоғамның маңызды мәселелерінің бірі елдегі нәсілдік және
этникалық отбастарының (әлеуметтік өмірдің төменгі сатысында тұратын
адамдар, терісі қара американдықтар, американдық индеецтар, жергілікті
адамдар, Аляска халықтары, Латын американдықтар) аз бөлігін қорғау болып
табылады.
Жұмыссыздық салдарынан отбасының бүзылуы, күйзеліс мынадай жағымсыз
құбылыстарға: маскүнемдік, психикалық қажу, өзін-өзі өлтіру, қашқындық,
балалардың үйсіздігі, жас өспірімдердің жүкті болуы, жезөкшеліктің өсуіне
мүмкіндік береді.
АҚШ-тағы отбасымен жүргізілетін практикалық жұмыс отбасындағы ұқсас
сипаттамаларды салыстырғанда, қоғамдағы тәртіп ерекшеліктерін,
көзқарастарын, мәнділіктерді үйретуге жасалатын тұжырымдамаға
негізделмейді.
Қазіргі уақытта АҚШ-та үлкен жоспарлы мемлекеттік отбасына қайту
бағдарламасы өте белсенді түрде насихатталып отыр. Мұның мәні мынада: мұнда
отбасымен әлеуметтік жұмыс жүргізетін профессионалдар, социологтар, отбасы
жөніндегі кеңесшілер өз қызметін белсенді көрсетеді. АҚШ-тағы отбасымен
жүргізілетін әлеуметтік жұмыстар туралы айтылғандар осы жоғары дамыған елде
әлеуметтік өмір және қорғалу дәрежесі туралы белгілі бір ұғым жасауға
мүмкіндік береді.
Қазақстан қазір өзінің дамуында қиын сәттерді бастан кешіріп отыр. Болып
жатқан жағдайлардың нақтылығын бағалай отырып, ҚР әлеуметтік қамтамасыз ету
жүйесімен оның элементтерінің: білім беру, әлеуметтік қорғау, түрғын- үй
және денсаулық сақтаумен қамтамасыз етудің, мазмұнын ашу өте қиын.
Қазір әлеуметтік жұмыстар жөнінде журнал, стихиялық сипаттағы жұмыстар өте
көп, бірақ осы ғылыми пәннің, күйін, дамуын, қалыптасуын қарастыратын
теориялық жұмыстар әзірше жоқ. Осы саладағы барлық жарияланымдар қазіргі
уақыттағы іс жағдайын зерттейді, бірақ отбасына қатысты ешқандай болжамды,
практикалық тәжірибені кездестірмейміз.
Әрине, Қазақстандағы отбасымен жүргізілетін әлеуметтік жұмыстың өз тарихы,
өз бастамасы бар. Осы жерде философ- энциклопедист әл-Фарабидың
шығармашылығымен ғылыми қызметін айта кеткеніміз жөн. Оның Рахымшыл және
Надан қалалар деп аталатын философиялық трактатында мұнда осы мемлекет
тұрғындарының пайдасына қарай мемлекеттік қызмет жүргізілген, үйсіздер мен
кедейлерге көмектесіп, қамқорлық жасап, қайырымдылық көрсеткен, қазынаны
дұрыс бөлген және т.б. қаланың өз бастауы бар. Сол уақыттарда адамдардың
өмірін ретке келтіріп, қылмыскерлерді жазалаған ереже мен заңдар жинағы
қолданылды. Ережелердің бірқатары әлеуметтік сипатта болды және онда
мұсылмандардың отбасындағы өмірі, өскелең үрпақ туралы, мұрагерлікті
тапсыру туралы қамқорлығы, әкенің балаларды тәрбиелеудегі орны қаралады.
Біздің ойымызды растайтын келесі бір маңызды құжат бұл Жеті Жарғы немесе
оны Тәуке ханның Заңы деп атайды, бұл бірінші заңдық құжат болды. Осы
заңдар жинағында адамдардың әлеуметтік орнын ретке келтірудегі мемлекеттің
орны жазылған, мұрагерлікті тапсыру және бөлу мәселелері шешілген. Әйелге
деген қамқорлық, әйелдің ана, жар ретіндегі орны мен мәртебесі анықталған
бірінші заң. Заңның көптеген баптары неке-отбасылық қатынастарды, ата- ана
құқын және балаларды қорғау проблемаларын реттеген. Бұл Қазақстанда одан
әрі заң шығаруды анықтаған, сахарадағы заңдар жинағын жасаудың бірінші
әрекеті болды.
Сол уақытта дін, өсиет және жазбалар өте күшті дамыған болды. Халыққа
жолданған үндеу адал, адамгершілік сипатта болды, онда: кедейлерді
ұмытпаңдар, тамақтандырып, көмектесіңдер, күштілердің әлсіздерді жоюына жол
бермеңдер делінген. Мұсылмандық адамгершілік, ізгілікке деген сенімділік,
адамзатты сүюге иланушылық бұлардың бәрі талассыз ақиқат болды. Көптеген
ғасырлар бойы әлеуметтік көмектің түйіні мешіттер болды. Солардың,
молдалардың басшылығымен адамдар жақын адамға деген сүйіспеншілік туралы
өсиетті түсініп, орындау ды үйренді. қайырымдылық қоғамдық жақсы түрмыстың
қосымша құралы ғана емес, жеке адамгершілік және адамды сүюге деген
қажеттілік болды.
Бұдан кейін мемлекетте жетімхана, мекемелер, қамқорлыққа алудың әртүрлі
үйлері құрылды. Бұл мемлекеттік және қоғамдық үйымдардың көмегімен қолдау
көрсетуіне мұқтаж халық топтарын әлеуметтік қорғау әрекеті болды.
Бірақ, сахарада халықтың өмір салты (қиындыққа ұшыраған туыстарына
көмектесуге міндетті адамдардың туысқандық дәрежесі) басты заң болды.
Алғаш рет революциядан кейінгі жылдары Кеңес үкіметінің халық шаруашылығын
қалпына келтіруде н өзге қызметі еңбекшілердің түрмысын көтеруге
бағытталды. Бұрынғы социологтардың көпшілігі қоғамдық жүйенің құрылғанын
ескертіп, өз жұмыстарын арнайы отбасы, неке, туысқандыққа арнады.
Отбасы мәселесін шешудің жаңа жолдарын іздеді. ХХ жүз жылдықтың көрнекті
социологы П.А.Сорокин отбасы қызметі арқылы ата-аналар мен балалар
одағының, жұбайлар одағының әлсіреуі, шаруашылық одақтың әлсіреуі ретінде
отбасы күйзелісін анықтады. Отбасын әлеуметтік айналма және ұтқыр механизм
ретінде айта отырып, П.А.Сорокин мемлекеттің отбасы істеріне араласпауы
қажеттігін айтады. Бұл біздің пікірімізше, отбасымен жүргізілетін
әлеуметтік жұмыстардың практикасын ерекше белгілейді. Социолог, психолог,
антрополог және заңгерлер отбасы ісіне қаншалықты араласса, соншалықты
отбасы бұзылады [4].
Отбасы қарым-қатынасын жақсарту мақсатында отбасы ісіне араласудың мәдениет
түрі, институт түрі соның ішінде отбасы түрімен белгіленетін өзіндік шені
бар.
А. Коллонтай бала тууда және тәрбиелеуде отбасының ролі жоғалып, қоғамда
ана мен балаларды әлеуметтендіруге деген ынталылық жойылады деп жазады.
Сондықтан осы қызметті буржуазиялық мемлекет қабілетті болмағандықтан, жаңа
типті мемлекет алуы болды. А. Коллонтай отбасы ажырауға мәжбүр
болғандықтан, отбасын қосудың мүмкіндігі көрмейді, ананың кәсіби және
аналық ролі арасындағы дауға ерекше көңіл бөледі, әйелді шаруашылық өмірдің
барлық саласынан қайтадан үйге қайтару қажет, бірақ отбасының одан әрі
бүзылу үдерісін тоқтатуға осы шаралардың барлығы да дәрменсіз. қазір
Қазақстан Республикасы аумағында 3527000 отбасы тұрады. Еліміздегі қазіргі
жағдай отбасы жағдайын шиеленістірді. Көптеген отбастарында әлеуметтік
қызметтерді іске асыру шарты репродуктивті, экзистенциалды мәндегі және
балаларды алғашқы әлеуметтендіру күрт төмендеді. Алаңдаушылықтың басқа бір
себебі аборт процентінің жоғары болуы. Аборттан кейінгі өлім – ана өлімінің
жоғарғы коэффициентіне қатысты негізгі себептердің бірі.
Тек орыс әйелдері емес, сондай-ақ қазақ әйелдері арасында да жас
айырмашылығына байланысты бала туу деңгейінің нақты төмендеуі байқалады.
1997 жылғы мәліметтер бойынша қазақ әйелдерінің бала туу жасының мөлшері
нақты алғанда, 35 жасқа дейін аяқталады: бала туудың 90,9%-ы 30 жасқа
дейінгі аналар. Орыс әйелдерінің бала туу жасының мөлшері негізінен, 30
жасқа таман аяқталады (барлық бала туудың 84,1%-ы 30 жасқа дейінгі аналар).
Қазіргі кезде Қазақстан әйелдері көпшілік жағдайда, бір, екі бала туумен
ғана шектеледі, сондықтан халық санын көбейту үшін отбасы жалпы санының
жартысынан көбі үш және одан да көп балалы болуы керек. Тек қаланың емес,
сондай-ақ ауылдық жердегі әйелдер де баланы аз туатын болды. Бала тууды
саналы түрде шектеу, негізінен бала тууға барынша қабілетті жастағы
әйелдерде байқалады. Осыған байланысты ійелдер мен балалардың денсаулығы
мен өмірін қорғау аса өзекті проблема болып қалады. Қазақстан отбастарының
мәселесі тек мамандарға ғана емес, барлығына айқын әрі белгілі болып отыр.
Осыған байланысты отбасының барынша шиеленіскен әлеуметтік жағдайлары
қазіргі кезде қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайының күрт ыдырауынан
жарым-жанды отбасылары санының өсуінен, мемлекеттік бюджеттің үнемә
тапшылығынан, халықтардың денсаулық жағдайының төмендеуінен байқалады.
Әлеуметтік қызметкер жекелеген отбасының немесе оның мүшелерінің барлық
мәселесін шешпейді, ол тек туындаған қиыншылықтарды өз бетінше шешуге
көмектесу мақсатында, осы әлеуметтік топты ынталандырады немесе
оңтайландырады. Бұл жағдайда отбасы мүшелерінің проблемалар шешуге шын
ықыластығы, сондай-ақ, әлеуметтік қызметкер әсер етуге қабілетті өз бетінше
шешім қабылдауға дайындылығы орасан рөл атқарады.
Біздің елімзде осындай қызмет түрінің практикасы мүлдем дамымаған.
Сондықтан отбасымен әлеуметтік жұмыс жүргізу мұқтаждығы өсіп отыр. 1998
жылы ҚР Үкіметі белгілі мақсатқа арналған: Ана мен бала денсаулығын қорғау
– Охрана здоровья матери и ребенка, Қазақстан балалары – Дети Казахстана
бағдарламаларды бөле отырып, Халық денсаулығы – Здоровье народа деген
Ұлттық бағдарлама әзірледі. Қазңргң кезде қорғамлмаған отбасылары
қайырымдылық қорлары мен ұйымдардан материалдық, психологиялық, медициналық
көмек көріп отырғанын атап өткеніміз жөн. Мысалы, балалар мәселесімен
халықаралық Бөбек қайырымдылық қоры айналысып отыр. Ол қорғалмаған
балалар мен отбасыларына тек материалдық қолдау көрсетіп қана қоймай,
олардың көңіл-күйі мен денсаулығын жақсартуға бағытталған бірқатар іс-
шаралар өткізеді.
Отбасы мүдделерін қорғау, әйелдер қажетті жағдайлармен қамтамасыз ету үшін
1998 жылы ҚР Үкіметінің жарлығымен отбасы және әйелдер істері жөніндегі
Ұлттық комиссия құрылды.
Комиссияның негізгі міндеттерінің бірі: отбасы, әйел және бала мәселесі
жөнінде ұсыныс енгізіп, басымдылық қалыптастыру; отбасы, әйел және баланы
қорғау жөнінде жиынтық ісшаралар жүйесін әзірлеу.
1.3 Отбасы ұғымы. Қызметі мен құрылымы
Отбасы қай қырынан алсақ та, отбасы әлеуметтік көпқырлы түсінік сондықтан
да болар социологияның барлық бөлімдерінде қарастырылады. Ол өзіне
әлеуметтік құрылымдарды, әлеуметтік құрылысты, институт пен кіші топтарды
икемдейді де. Сонымен қатар әлеуметтік бақылау мен көші- қон, демографиялық
өзгерістерді түсінуге зор ықпалын тигізеді. Отбасына көңіл бөлінбесе, онда
көптеген өнеркәсіптер мен қажеттіліктер туралы ізденістердің қажеті де
болмас, сондықтан әлеуметтік тәрбиеде көптеген қабылдауларда өзіндік орын
алады.
Отбасы анықтамасы әрсападағы жанұялық әртүрлікті, сонымен қатар әлеуметтік
топтар мен әлеуметтік институттарды біріктіруі қажет.
Отбасы анықтамасы. Отбасы туралы көптеген түсініктер бар, оның біразы оның
өмірлік қызметін және отбасының белгілерін тізіп отырады (отбасы бірбірін
сүйетін топ, немесе ата- бабалары бір, бірге тұратын). Отбасы жайлы
түсініктердің ішінде көз тоқтататынымыз жұбайлар арасындағы қарымкатынас,
ата- ана мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz