Кәсіби өзіндік сана құрылымы
Мазмұны
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 3-5
І ТАРАУ
ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ ӨЗІНДІК САНА МӘСЕЛЕЛЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1 Өзіндік сана және оның құрылымын зерттеудегі теориялық бағыттар 6-15
1.2 Тұлғаның кәсіби психологиясындағы өзіндік сана мәселелері ... ... ..16-20
1.3 Кәсіби өзіндік сана құрылымы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... . 21-
27
1.4 ІІБ қызметкерінің кәсіби іс-әрекетінің психологиялық сипаттамасы...28-
32
IІ ТАРАУ
ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
2.1 Зерттеудің мақсаты, болжамы және міндеттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Әдістемелердің сипаттамасы мен қолдану аясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... 34-40
2.3 Мәліметтерді өңдеу және сандық талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41-54
2.4 Мәліметтерді сапалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55-58
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 59-60
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61-63
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Өзіндік cананың дамуы мәселесі
психологиядағы негізгі мәселелерінің бірі болып табылады. Ол кеңестік
психологияда да шетелдік психологияда да кеңінен қарастырылды.
Психологияда өзіндік сана дегенде, не өзіндік тәжірибенің жинақталу
процесі, не осы процестің нәтижесі түсіндіріледі. Бірінші жағдайда
зерттеушілер өзіндік сананың динамикалық аспектілерін – өзіндік сананың
пайда болуы мен көрінуін, оның адамның өмірі барысында дамуын зерттейді.
Екінші жағдайда, зерттеушілерді бұл тәжірибенің формасы, оның құрылымы мен
ұйымдастырылуы, оның адамның өмірлік іс-әрекетіндегі функциялары
қызықтырады.
Адамның бұл тәжірибесі қандай формада тіршілік етеді? Мысалы, білімді
бұл тәжірибенің бір формасы деп қарастыра аламыз. Бірақ білім бүкіл
тәжірибені қамти алмайды. Білім әрқашанда эмоциялық-құндылықтық сипатта
болады. Сонымен қатар, адам тәжірибесінің маңызды бөлігі әрекет, мінез-
құлық бағдарламалары түрінде болады. Мысалы, оған оқу мен дағдылар жатады.
Тұлғаның өзіңдік санасы күрделі психикалық құрылым. Оның күрделілігі,
ең жоқ дегенде, екі себеппен шартталады. Біріншіден, адамның өзіндік санасы
қалыптасатын және адам қатысатын жағдайлар көп түрлі (кәсіби жағдайлар,
тұрмыстық жағдайлар т.б.) екіншіден, өзіндік сананың обьектісінің көп
қырлылығы, яғни өзіндік сананың обьектісі болатын тұлғалық қырлардың
көптігі (сырт келбет, мінез, кәсіби қабілеттер, мінез-құлық мәнері т.б.).
Тұлғаның өзіндік санасын зерттеуде кәсіби өзіндік сананы зерттеу
маңызды орын алады, себебі кәсіби іс-әрекет адамның өмірлік іс-әрекетінің
негізгі формаларының бірі болып табылады. Адам өз жұмысын, кәсіби іс-әрекет
жетістіктерін және өзін қабылдауы мен бағалауларынан оның жалпы күйі мен іс-
әрекетінің сәттілігі тәуелді. Сонымен қатар, кәсіби өзіндік сана кәсіби
дамумен жетілудің негізгі механизмі болып табылады. Адам өзінің кәсіби
ролін ұғынса, өзінің жетістіктері мен кәсіби қасиеттерін адекватты бағалай
білсе ғана белсенді және саналанған кәсіби даму мен өзіндік дамуы мүмкін
болады.
Полиция қызметкерінің қайшылыкты іс-әрекеті, ауыр экстрималды
жағдайлар, бағынушылық пен қоса белсенділік, заң бұзылушылар мен жұмыс
істеу - міндетті түрде оның өзіндік санасына әсер етеді және оны
өзгертеді2,6.19-20.
Маманның кәсіби шеберлігіне кәсіби білім, қоғам, оның талаптары,
мораль және т.б. сыртқы факторлармен қоса ішкі факторлар – өзіндік
актуализация, өзін тану, өзіндік реттеу, өзін түсіну әсер ететіні
белгілі3,6.8.
Қазіргі күні полиция қызметкерлерінің кәсіби деформация мәселесі
көтеріліп жатыр. Бұл адамның өзін түсінуі мен жоғарғы құңдылықтарды сақтап
тұруымен байланысты. Бұл зерттеуде полиция қызметкерлерінің кәсіби өзіндік
санасының тұлғалық және кәсіби өзін анықтаудың және қалыптасудың маңызды
кезеңі – кәсіби оқу барысында қалыптасуы қарастырылды.
Жұмыстың практикалық маңызы алынған мәліметтерді кәсіптік бағдар,
мамандық таңдау, курсанттарды ІІБ қызметкерлерін даярлайтын оқу орындарына
қабылдауда, полиция қызметкерінін кәсіби жарамдылығын анықтауда қолдануға
болады.
Жұмыстың теориялық негізі ретінде – И.И.Чеснокованың, А.Г.Спикиннің,
И.С.Конның, В.В.Столиннің, А.И.Липкинаның, Н.С.Пряжниковтың т.б., шетелдік
авторлардан – У.Джемстің, Э.Эриксонның, К.Роджерстің, Р.Бернстің
зерттеулері алыңды.
Бұл еңбектерде өзіндік сана құрылымы, оның онтогенезде даму
динамикасы, өзіндік сананың әлеуметтік-перцептивті аспектілері, өзіндік
бағалаулар, өзін тану және басқаларды тану т.б. с.с. мәселелер
қарастырылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Полиция қызметкерінің өзіндік
санасының ерекшеліктерін, құрылымын, құрылымдық компоненттерінің
өзара байланысын анықтау және олардың кәсіпке бейімделуге әсерін зерттеу.
Зерттеу нысаны: Әділет Жоғары милиция мектебінің 60 курсант тындаушылары.
Зерттеу пәні - кәсіби даярлық кезіндегі кәсіби өзіндік сананың қалыптасуы.
Зерттеу болжамы:
1) Полиция қызметкерлерінің жағымды кәсіби өзіндік санасын
анықтайтын кәсіби маңызды касиеттер бар.
2) Кәсіби өзіндік сана ерекшеліктері кәсіпке бейімделуге әсер етеді. Өндеу
әдістемелері ретінде Спирменнің корреляция коэффициенті және Джонкирдің
тенденция коэффициенті қолданылды.
Зерттеу міндеттері:
1) Өзіндік сана мәселелері бойынша ғылыми теорияларға талдам;
2) Тұлғаның кәсіби психологиясы мәселелерін талау;
3) Полиция қызметкерлерінің кәсіби өзіндік санасын ерекшелейтін тұлғалық
қасиеттерді анықтау;
4) Курстан курсқа өтудегі кәсіби өзіндік сана динамикасын анықтау.
Зерттеудің әдістемелері мен әдістері:
Міндеттерді шешу үшін мынандай диагностикалық әдістемелер
қолданылды:
1. Р.Кеттелдің 16 факторлық тұлғалық ерекшеліктерін анықтау сұрақтамасы
(С нұсқасы);
2. Дж.Роттердің Субъективті қадағалау деңгейін анықтау сұрақтамасы;
3. Бақылау, әңгімелесу.
Өңдеу әдістемелері ретінде Спирменнің корреляция коэффициенті және
Джонкирдің тенденция коэффициенті қолданылды
Зерттеу объектісі: "Әділет" жоғары милиция мектебінің 2-4 курс курсант-
тыңдаушылары (60 адам).
Зерттеудің практикалық базасы: "Әділет" жоғары милиция мектебі
Зерттеу көздері: психологиялық негіздегі ресми құжаттар, Ұлттық
кітапхананың қоры, Ы.Алтынсарин атындағы Білім академиясы ғылыми
кітапханасының материалдары,мерзімді баспасөзде жарияланған материалдар,
әлеуметтік-гуманитарлық пәндер бойынша оқулықтар мен оқу құралдары.
Диплом жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспе бөлімнен, I-ші теориялық
бөлімнен ІІ-ші эксперименттік бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде өзіндік сана және оның құрылымын зерттеудегі теориялық
бағыттар, тұлғаның кәсіби психологиясындағы өзіндік сана мәселелері, кәсіби
өзіндік сана құрылымына және ІІБ қызметкерінің кәсіби іс-әрекетінің
психологиялық сипаттамасы мәселесінің теориялық мән-мағынасын ашылып жан-
жақты сипатта дәлелдеуге тырыстық. Ал, екінші бөлімде полиция
қызметкерінің өзіндік санасының ерекшеліктерін, құрылымын,
құрылымдық компоненттерінің өзара байланысын анықтау және олардың
кәсіпке бейімделуге әсерін зерттеп, эксперименттік-психологиялық зерттеулер
жүргізіліп, зерттеу болжамдарын дәлелдедік. Жұмысты қорытындылап, соңында
пайдаланған әдебиеттердің тізімін көрсеттік.
1. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Өзіндік сана және оның құрылымын зерттеудегі
теориялық бағыттар
Өзіндік сана мәселесі отандық психологияда да шетелдік психологияда да
кең қарастырылды. Отандық психологиядағы зерттеулер үш негізгі мәселелер
шеңберінде шоғырланған:
Өзіндік сананың философиялық-методологиялық, тарихи-мәдени
аспектілері, олар тұлғалық жауап кершілікпен, моральдық таңдаумен,
моральдық өзіндік санамен байланысты (И.С.Кон, АТ.Спиркин, А.И.Титаренко)
және т.б.;
Тұлғаның дамуыңдағы өзіндік сананың қалыптасуының жалпы психологиялық,
әлеуметтік-перцептивті аспектілері (Л.И.Божович, И.И.Чеснокова,
СЛ.Рубинштейн);
Өзіндік сананың өзіндік бағалау ерекшеліктерімен, олардың басқа
адамдар бағалауларымен өзара байланысымен, өзін танумен және өзгелерді
танумен байланысты әлеуметтік перцептивті аспектілері. (А.В.Захарова,
А.И.Липкина, В.В.Столин).
Әдебиетте "өзіндік сана", "Мен", "Мен-концепция", "өзі туралы
түсінік", "өзіне деген қатынас", "өзіндік бағалау", "Мен бейнесі" сияқты
әртүрлі терминдер кездеседі. "Өзіндік сана" термині осылардың барлығын
жалпылаушы, олардың процессуалды жағын да құрылымдық сипаттарын да
біріктіруші ретінде қолданылады. "Өзіндік таным", "өзі туралы түсінік"
ұғымдары өзіндік сананың когнитивті жағын – адамның өзі туралы білімдерін
сипаттауда қолданылады. Өзіндік сананың эмоциялық жағын сипаттауда "өзіне
деген қатынас", "өзіндік бағалау", "өзін түсіну" терминдері қолданылады.
"Мен бейне" – өзіндік сананың когнитивті, эмоциялық және реттеуші
жақтарының үздіксіз әрекетінің соңғы нәтижесі болатын құрылым.
Көптеген авторларды өзіндік санның пайда болуы, оның құрылымы мен
деңгейлік ұйымдасу мәселелері қызықтырады. И.И.Чеснокова өзіндік сананың 2
деңгейін бөлуді ұсынады. Бірінші деңгейде, адам өзі туралы білімдерді "Мен"
және "басқа адамдарды" салыстыру арқылы алады. Бірінші қандай да бір
қасиеттің басқа адам бойында көрінуі қабылданап, түсініледі, содан кейін
ғана өзіне ауыстырылады. Бұл деңгейге тән ішкі амалдар – өзін қабылдау мен
өзін бақылау.
Екінші деңгейде, өзі туралы білімдер аутокоммуникация процесіңде, яғни
"Мен және Мен" шеңберінде алынады Адам өзі туралы дайын, өткен уақыттағы
әртүрлі жағдайларда қалыптастырылған білімдірді қолданады. Мұндағы ішкі
амал – өзін талдау және өзін мағыналау болады. Осы екінші деңгейде адам
өзінің мінез-құлық өзі жүзеге асыратын мотивацияларымен салыстырады. Екінші
деңгейдегі өзіндік сананың жоғары дамуына өмірлік мақсаттар мен жоспаларды
қалыптастырған кезде, өзінің қоғамдық құндылығын анықтаған кезде жетеді
5,6.95-100.
Р.Бернс "Мен-концепцияның" құрылымдық ілімін сәл өзгерек баяндады. Мен
бейнесі нұсқаулық жүйе ретінде түсініледі; нұсқаулардың үш компоненті бар:
когнитивті, аффективті және осы екеуінен туындайтын мінез-құлықтық
компанент. "Осы үш элементті Мен-концепцияда қолдануға болады, сонда: мен-
бейне индивидттің өзі туралы білімдері, өзіндік бағалау –осы білімдердің
аффективті бағалануы және потенцияалдық мінез-құлықтық реакция, яғни Мен-
бейне мен өзіндік бағалау әсерінен туған нақты әрекеттер". 6,б.32.
С.Кон да Мен бейнесін нұсқаулық жүйе деп түсінген, оның да танымтық,
эмоциялық, реттеуші компоненттері бар. Мен-бейненің төменгі деңгейі
"саналанбаған, нұсқауды бастан кешу арқылы жүреді, психологияда "өзіндік
сезіммен" және өзіне деген эмоциялық қатынаспен ассоциацияланады; одан
жоғары жеке қасиеттерді саналау мен өзіндік бағалау орналасады; одан кейін
жеке өзіндік бағалаулар бүтін бейнеге бірігеді; және бұл Мен бейнесі
тұлғаның өмірлік іс-әрекеттері, мақсаттарымен байланысты құндылықтар
жүйесіне енеді"7,б.72-73.
В.В.Столиннің пікірі бойынша, өзіндік сана үш деңгейде жүзеге асады:
субъектінің органикалық белсенділігі жүйесінде; оның ұжымдық заттық іс-
әрекеті жүйесінде және оның көптеген іс-әрекеттермен байланысты тұлғаның
даму жүйесінде бейнеленуі4,б.88-93.
А.И.Липкинаның пікірі бойынша, Мен бейнесі аффективті когнитивті
сипатта, ол адамның өзіне деген эмоциялық қатынасынан және өзі туралы
когнитивті түсініктерден тұрады. Оның ойынша Мен бейне күрделі
архитектоникалы: оның орталық құрылымы бар-оңда өзі туралы білімдер
өңделген тұрақты түрде кездеседі, жалпы өзіндік бағалау да осы жерде
туындап, қызмет етеді; сонымен қатар "периферия" бар, оған өзі туралы жаңа
ақпараттар түсіп отырады, бұл білімдер өзі туралы түсініктердің өзгеруіне
әсерін тигізеді 8,б.99-100.
"Мен-концепция" мәселелерінің алғашқы өңдеушілерінің бірі У.Джемс. Ол
Үлкен тұлғалық Менді екі жақты құрылым ретінде қарастырады; онда сана-Мен
және объект ретіндегі Мен бірігеді. Бүтіндіктің осы екі жағы бір мезетте
тіршілік етеді. Олардың бірі таза тәжірибе (саналаушы Мен), ал екіншісі –
осы тәжірибенің мазмұны (Мен, объект ретінде). Джемс бойынша, объект
ретіндегі Менге – адамның өзімдікі дей алатын нәрселерінің барлығы енеді.
Оның төрт құрылымдық бөлігі бар және оларды мәнділік реті бойынша
орналастыруға болады: рухани Мен, материалды Мен, әлеуметтік Мен және
физикалық Мен9,6.106-107.
Э.Эриксон теориясында Мен-концепциясы мәселесі биологиялық негізде
пайда болып, белгілі бір мәдениет өнімі ретінде түсінілетін Эго-бірдейлік
призмасы арқылы қарастырылады. Меннің бірдейлігінің қалыптасуы – өзіндік
сана мен өзіндік танымның үздіксіз кеңейуіне негіз болатын процесс. Эриксон
тұлғаның, оның өзіндік санасының дамуын өзіндік ерекшеліктері бар
кезеңдердің біртіндеп ауысуы ретінде қарастырады.
К.Роджерс Мен-концепция дегенде адамның өз-өзін қабылдауын түсінеді,
индивидтің мінез-құлқын қадағалаушы және интеграциялауы механизм деп
қарайды.
Сонымен өзіндік сана мәселесі көптеген психолоиялық теориялардың
орталық мәселелерінің бірі болып табылады. Көптеген зерттелушілер өзіндік
сана – адамның өзін тануын және өзіне деген қатынастарын қамтитын процесс
деп қарастырады.
Тұлғалык өзіндік сана-психология ғылымының ең бір қызықты және күрделі
мәселелерінің бірі. Ол ерте заманнан бастап, осы күнге дейін адамзат
көңілін аударып келеді, өйткені, адамдарды әрқашан өмір мағынасы мәселесі
толғандырып олар өзін және өзгелерді түсінуге ұмтылып отырған. Адамдардың
өзара әрекеттесуінде нормалар мен заңдылықтар өңделіп, олар кейін мінез-
құлықтың ішкі регуляторына айналып отырған. Адамда осы ішкі ережелер мен
нормаларға бағынуға деген қажеттілік қалыптасты. Біртіндеп ар-ұят, адамдық
борыш, жауапкершілік туралы түсінік қалыптаса бастады. Бұл адамды нақты
жағдайлардан, өзі тиісті адамдар тобынан тәуелсіз етті. Басқаша айтсақ,
индивид тұлғаға айналды.
Тұлғаның дамуы оның өзіндік сананың кемелденуі процесінде жүзеге
асады: Ол өзінің әрекеттерін өкіну, ойлану арқылы ұғынады; ішкі
конфликтінің себептерін ұғынып, өзінің ішкі әлемін тани отырып адам
басқаларды жетік түсінеді, ол өз таңдауларын еркін жасайды, іс-әрекет
атқаруда шығармашылық тұрғыдан келеді.
Тұлғаның өзіндік санасы тұлғаның өзін қоршаған әлемнен бөліп, өз
болмысын анықтап, өзінің өткеніне, қазірі мен болашағына қатынасын
өзгертуге қатысатын психикалық процестердің жиынтығы. Өзіндік сана адамға
өз ішкі әлемін танып, бастан кешіре отырып, оны бейнелеуге және өз-өзіне
белгілі бір түрде қатынас жасауға мүмкіндік береді, яғни, өзіндік сана –бұл
өзіне деген танымдық қана емес, сондай-ақ эмоциялық, көбінесе саналанбаған
қатынас.
Өзіндік санада мотивтер мен әрекеттер бір тілектермен, құмарлықтар мен
ұмтылыстар басқалармен сәйкестенеді. Нәтижесінде тұлға өзін анықтап, өзі
үшін маңызды қажеттіліктерін бөледі, өз болмысын ашады – оны қабылдайды не
одан бас тартады.
Сонымен, өзіндік сана, өзін дамытумен және өмір мағынасын
ізденумен байланысты реттеуші қызмет атқарады. Санасыз тұлға болмайтыны
сияқты, ол өзіндік санасыз да болмайды. Егер санада барлық объективті
шындық бейнеленсе, өзіндік сана обьектісі адамның өзі, оның "Мені" болады.
"Мен" – тұлғаның ішкі әлемі жағынан бүтіндігі мен бірлігін
бейнелейтін, адамның өз-өзін қалай танитынын бейнелейтін ұғым. Адамның
"Мені" – көпқырлы, үздіксіз өзгеріске ұшырап отыратын құрылым. Тұлғаның
өзіндік санасында көптеген "Мендер" болады. Физикалық "Мен" ("Мен организм
ретінде"), әлеуметтік "Мен" ("Мен" әлеуметтік индивид ретінде), Рухани
"Мен", уақыт бойынша өткен шақтағы "Мен", Қазіргі "Мен", болашақ "Мен" деп
бөлуге болады. Модальдылығы бойынша "реалды-Мен", "идеалды-Мен",
"идеалдандырылған Мен", "рефлексивті" және "басқалардың қабылдауындағы
Менді" бөліп көрсетуге болады. Бұл "Мендер"-бір-біріне сәйкес келмей, өзара
конфликтіге түсуі мүмкін, бұл тұлғалық қарама-қайшылыққа әкеледі. Сонымен
қатар, адамның өзі туралы ойларына мәнді адамдардың пікірлері де әсер
етеді.
Өзіндік сананың орталық құрылымы – "Мен-концепция" – адамның өзі
туралы сәйкестендірілген, қарама-қайшылықсыз, вербалды тіркелген ойларының
жүйесі. Ол әртүрлі жағдайлардағы жеке "Мен-бейнелері" арқылы өзін бағалау
мен танудын нәтижесі. Өзіндік сана процесі әртүрлі "Мен" бейнелердің
динамикасы арқылы жүзеге асады, оның нәтижесінде өзі туралы қалыптасқан
тұрақты көз-қарас пайда болады, ал оның арқасында адамда өзіндік бірдейлік,
тұрақты анық болу сезімі пайда болады. "Мен-концепция" индивидтің қандай
екенін емес, оның өзі туралы ойларын, өзінің болашақтағы дамуының
мүмкіндіктеріне қалай қарайтынын анықтайды. Бір рет қалыптасқаннан кейін
"Мен-концепция" өзіне өмірлік тәжірибе мәліметтерін таңдамалы түрде
қабылдап отырады. Яғни өзі туралы жаңадан келіп отырған мәліметтерді
талқылау үшін интерпретациялық матрица болады. "Мен-концепцияның" мазмұны
мен құрылымына сай ақпарат тез қабылданады, ал сәйкес келемейтіні
ығыстырылады немесе жоққа
шығарылады.
Өзі туралы білімдер барлық адамдарда тұрақты жүйеге бірікпейді. Кейбір
адамдарда олар "Мен-концепцияға" бірікпеген жеке Мен-бейнелер түрінде
қызмет атқарады.
"Мен-концепция" өзіндік сананың шыңы болып табылады. Ол ең бір
саналанған, рационалды компонент. Өзіндік санаға басқа да саналануы
төменірек компоненттер кіреді. Ондай компоненттердің бірі – "өзіне деген
қатынас" – өзінің Меніне қатысты эмоционалды-құндылықтық нұсқаулар. Ол
өзінің Меніне қатысты "қолдаушы" және "қарсы" сезімдер ретінде көрініс
табады: өзін мақұлдау, өзін мақтан тұту, өзін кінәлау, өзін табалау
түрінде.
Адамның өзі туралы ойлары өзіне деген қатынасты және өзін бағалауды
бейнелейді, Өзін бағалау адамның өзінің құндылығын қалыптастыруға тырысатын
саналы пайымдауларында көрінеді. Өзін бағалау субъективті сипатта болады,
себебі біздің өзімізге тиістеген қасиеттеріміз әрқашанда шындыққа сай бола
бермейді. Адам үшін мәнді болуға деген қажеттілік ең маңызды
қажеттіліктердің бірі болып табылатындықтан, өзін бағалау жағымды Мен-
бейнені қалыптастыратын механизм болып табылады. Мысалы, кәсіби іс-әрекетте
жетістіктерге жете алмаған адам басқада: отбасында, спортта, шығармашылықта
т.б. өзін көрсеткісі келеді. Өзіндік бағалау да өзіндік сананың басқа
компоненттері сияқты тұрақты емес, ол өмірлік жағдайларға байланыста
өзгеріп отырады және өзін бағалау-адекватты, не адекватты емес, не тым
жоғары, не төмен болуы мүмкін; вербалды саналанған да, интуитивті де болуы
мүмкін.
Өзіндік бағалауды түсінуде үш маңызды мезетті бөлуге болады.
1) Оның қалыптасуында реалды Мен мен идеалды Меннің сәйкес келуі маңызды
орын алады.
2) Адамның өзін бағалауы оны басқалардың бағалауы мен тығыз байланысты.
3) Өзіндік бағалау тұлға үшін маңызды іс-әрекет өрісіңде сәттілікке жетуге
байланысты.
Сонымен, өзін бағалау күрделі құрылым, ол табиғатынан жүйелі болып
табылады: ол бүтін және көп деңгейлі, иерархиялы құрылымды, іс-әрекет пен
қарым-қатынасқа қосылады.
Жоғарыда қарастырылған "Мен-концепция", "Мен бейнесі", "өзін бағалау",
"өзіне деген қатынас" – тұлғаның өмірлік іс-әрекеті мен шартталған өзіндік
сананың динамикалық құраушылары. Іс-әрекеттердің көп түрлілігі адамның
көптеген өзі туралы ойларын тудырады, олар әрқашанда бір-бірімен келісе
бермейді, бір-бірімен қайшылыққа, кейде конфликтіге түсуі; "Меннің"
конфликтілі мағынасын тудыруы мүмкін.
Өзіндік сананың интегралды сипаттамасы – субъективті қадағалау деңгейі
(С.Қ.Д.), ол жауапкершілік сезімі, белсенділік және "Менді" бастан кешіру
арасындағы байланыстырушы буын. Адам өзімен болып жатқан оқиғаларға
жауапкершілікті не өз мойнына алады, не сыртқы жағдайларға тиістейді: өзіне
тиістесе "интерналды" тип, ал сыртқа бағытталса "экстерналды" тип болады.
Сонымен, адамның өзіңдік санасы күрделі, бір текті емес құрылымды.
Оның құраушылар саналылығы, жалпылығы, рационалды мен эмоциялылық қатынасы
бойынша бірдей емес, сондықтан өзіндік сананың әртүрлі деңгейлерінде қызмет
атқарады.
Өзіндік сананың деңгейлік құрылымы. Адамның негізгі сипаттаушысы –
оның белсенділігі. Ол көп түрлі, және биологиялық қажеттіліктерді
(тамақтану, ұрпақ қалдыру т.б.); әлеуметтік (жыныстық, этникалық, жастық,
мамандықтық топқа тиістілік); рухани (еңбекте, махаббатта өзін көрсету, өз
қабілеттерін жетілдіру) қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталады.
Адамның белсенділігінің үш деңгейін бөліп көрсетуге болады: организм
ретіндегі, әлеуметтік индивид ретіндегі, тұлға ретіндегі белсенділік
деңгейлері. Белсенділік пен қажеттіліктер сипаты әртүрлі болғандықтан, осы
белсенділікті бейнелейтін өзіндік сана процесі де әртүрлі болады. Өзіндік
сананың де үш деңгейін бөлуге болады.
Өзіндік сананың органикалық деңгейі. Бұл деңгейде өзіндік сана
физикалық Менді бейнелейді. Ол "өзіндік күи" деп анықталады. Басқаша айтсақ
физиологиялық және психологиялық комфортты сезіну деуге болады. Өзіндік күй
адамның әрекеттерін анықтамағанымен, бұл Мен-бейнесі мінез-құлық формасына
әсер етеді. Мысалы, өзін дені сау, физикалық әдемі сезіну басқа адамдармен
өзара қатынасқа әсер етіп, өзіне сенімділік сезімін шақырады.
Өзіндік сананың индивидтік деңгейі. Басқа адамдармен әртүрлі
қатынастарға түсе отырып адам белгілі бір норма, ереже, дәстүрлерге
бағынады. Бұл деңгейдегі "Мен" бейнесі адамның қоғам талаптарына сай, сай
емес екендігінің деңгейін бейнелейді. Өзін әлеуметтік индивид ретінде
саналай отырып адам өзін белгілі топқа тиістейді. Сол топтармен
идентификациялана отырып, ол өзіне басқалардың көзімен "қарайды".
Басқалармен әртүрлі қатынастарға ене отырып, адам әртүрлі бағалауларға
ұшырайды. Басқалардың бағалары өзіндік бағалаудың қалыптасуына негіз
болады. Бағалар мен өзіндік бағалау арасында байланыстар бір мәнді емес.
Адекватты емес бағалар әрқашанда сондай өзіндік бағалаудың қалыптасуына
әкеле бермейді.
Өзін бағалау адамның өз мінез-құлқын, іс-әрекетін, қарым-қатынасын
реттеуге қатысатын маңызды тұлғалық құрылым. Өзін бағалау әрқашанда
субъективті. Адамның қабылдаған құндылықтары оның өзін бағалауының ядросы
болады. Өзін бағалау құрылымында үш компонентті бөліп көрсетуге болады:
1) танымдық (когнитивті)
2) эмоциалық
3) регулятивті.
Танымдық компонент – адамның өзіне деген рационалды қатынасын
бейнелейді, оның нәтижесінде сапалық сипаттамалар мен көріністер тіркеледі.
Адам оларды негіздеуге тырысады.
Эмоциялық компонент – өзіне деген бастан кешірілетін қатынасты
білдіреді. Оның саналануы төмен, сондықтан ол рационалды өзіндік
бағалаумен кейде қайшылыкқа түседі.
Рационалды және эмоционалды компоненттердің келіспеушілігі мінез-
құлыққа әсер етеді, оның жағдайға адекваттылығын төмендетеді. Осылайша,
өзін бағалау құрылымындағы рационалды мен эмоциялық регулятивті
компонентпен, яғни өзін бағалаудың мінез-құлықта жүзеге асуымен тығыз
байланысты.
Адамның өзін, өзінің мүмкіндіктері мен қабілеттерін бағалауы адекватты
және адекватты емес болуы мүмкін. Адекватты дегеніміз өзін бағалаудың
адамның реалды сипаттамаларымен сәйкес келуі. Адекватты емес өзіндік
бағалау жоғары не төмен болуы мүмкін. Төмен өзіндік бағалау өзіне деген
сенімсіздік сезімін, шешім шығара алмау, инициативасыздыққа, кемдік
комплексінің пайда болуына жағдай жасайды. Жоғары өзіндік бағалау,
керісінше, шыдамсыздық, менмендік, агрессивтілік, күдікшілдік пен
қызғаншақтық сияқты қасиеттердің дамуына жағымды жағдай жасайды.
Осылайша, өзіндік бағалау, бір жағынан адамның мінез-құлық стратегиясы
мен өзара қатынастарына әсер етеді. Ал, екінші жағынан-тәрбиенің,
қалыптасқан құндылықтық бағдарлардың, өткен тәжірибенің нәтижесі.
Өзіндік сананың тұлғалық деңгейі.
Өмірлік әрекет процесінде адам қоғамдық нормалар мен ережелерге
бағынады. Бірақ талаптар жүйесі жағдайлардың барлық варианттарын ескере
алмайды. Сондықтан адам таңдауы керек. Таңдаудағы еркіңдік пен сол
таңдауына жауапкершілік өзіндік сананың тұлғалық деңгейінің критериі болып
табылады.
Көп мүмкіндіктер ішінен таңдау жасаудың өзі құнды мен мәндінің жолында
басқасынан бас тартуды талап етеді. Оны жүзеге асыру әртүрлі тұлғалық
көріністерді талап етеді. Адам өзі үшін маңызды нәрседен одан да маңыздырақ
нәрсе үшін бас тартуы керек. Онда бір әрекет тұлға үшін қарама-қайшылықты
мәнге ие болады.
Бір мотивке қарай жасалған қадам тұлғаны келесі мотивтен алшақтатады,
сондықтан тұлға үшін конфликтілі мағынаға ие болады және "қылық" деп
аталады.
Ол қылық жасалмай, конфликтілі мағына пайда болмайды, бірақ
потенциалды түрде бар (тұлға оны таңдауды қажет етеді) конфликтілі мағынаны
ұғыну мен бастан кешіру қылықты жасағаннан кейін басталады.
Өзіндік таным өзін тану процесі ретінде.
Өзіндік сана-сезімнің сипаттаушы және кеңейтуші талқылаулары басым,
мысалы, өзіндік сана –өзінің болмысын, қоғамдағы орнын, өзінің
психологиялық ерекшеліктерін, мүмкіндіктерін және т.б. бастан кешірулерін
саналауы, ұғынуы. Бұл-психологиялық анализ үшін жеткіліксіз. Өзіндік сана –
тұлғаның психикалық іс-әрекетінде ерекше күрделі процесс ретінде орын
алады. Осы күрделі процесс әртүрлі бастан кешірулермен бірге жүреді, олар
кейін тұлғаның өзіне деген эмоциялық-құндылықтық қатынасына біріктіріледі.
Осы өзін тану мен өзіне деген қатынастың жалпыланған нәтижелері сәйкес
өзіндік бағалауларға біріктіріледі, ал ол адамның мінез-құлқын реттеуде
негізгі мезеттердің бірі болады.
Өзіндік таным – өзіндік сананың бастапқы звеносы. Ол арқылы адам өзі
туралы білімдер жинақтайды, бұл білімдер өзіндік сананың орталығы болып
табылады. Қоршаған ортамен әсерлестік негізде адам ортаны тани отырып өзін
де таниды.
"Егер кез-келген зат басқа заттармен салыстыру арқылы ғана танылатын
болса, онда өзін тану да адамның өзін басқалармен салыстыруы арқылы,
басқаларға қатынасы арқылы анықталады". Тағы бір ескере кететін жай, өзін
тану кез-келген таным түрі сияқты – соңғы абсолютті аяқталған білімге
әкелмейді. Кез-келген таным обьектісі, ал адам-әсіресе танылып бітпек емес.
Сондықтан өзі туралы кез-келген білім қатыстылық пен абсолюттіліктің
қайшылығынан тұрады18,б.213-217.
Адам бала күнінен бастап-ақ тұлға аралық қатынастардың күрделі
жүйесіне енеді. Бала дамыған сайын ол қатынастар да күрделене түседі. Соған
байланысты кандай да бір қарым-қатынастың жүйесіне ене отырып, өзінің сол
жүйеге сай келетін психологиялық жақтарын жүзеге асырады. Қарым-қатынас
адамның ең маңызды қажеттілігіне айналады. Іс-әрекет барысында қарым-
қатынасқа түсе отырып адамдар бір-бірін таниды. Тұлғаның психологиялық
ерекшеліктері, ішкі дүниесінің мазмұны – көз-қарастары, әлеуметтік
бағдарлары, қатынастары, құндылықтары, эмоциялылығы, мінезі және т.б. тура
немесе жанама формаларда адамның әрекеттерінде, мінез-құлқында көрініс
табады. Басқа адамның мінез-құлқының, әрекеттернің сыртқы
көріністеріністерін бақылай отырып, олардың астарынан ішкі психологиялық
мағынаны, олардың жасырын себептерін анықтаймыз.
Қарым-қатынас процесінде басқаның ерекшеліктерін тани отырып, біз
өзіміздің одан бөлек екенімізді ерекшелейміз. Басқа біреуді танудан бастай
отырып, адам өз-өзіне қарай бастайды, салыстырады.
Өзіндік таным-күрделі, көп деңгейлі процесс. Шартты түрде оның екі
деңгейін көрсетеді. Бірінші деңгейде, өз-өзін басқалармен салыстыру жүреді,
яғни бұл тек сыртқы мезеттерге сүйенген таным. Бұндай өзін танудың ішкі
амалдары-өзін қабылдау және өзін-өзі бақылау болады. Ал, жетілген тануда
осыларға өзін анализдеу қосылады. Өзін танудың алғашқы деңгейінде "перенос"
пен "проекция" жүреді. Бұл деңгейде адамның өзінің және өзінің мінез-
құлқының бірегей бейнесі қалыптастырылады. Бұл бейнелер тура, сезімдік
мазмұнға бай. Өзінің "Мені" туралы тұрақты көз-қарас қалыптасқанымен, өзін
толықтай түсіну болмайды. Бұл көбінесе жас өспірім жасқа дейін болатын өзін
тану.
Өзін танудың екінші деңгейінде "Мен және Басқалар" шеңберіндегі емес,
"Мен-Мен" шегіндегі өзі туралы білімдер танылады, бұнда адам өзі туралы
дайын білімдерді қолданады. Өзін танудың осы деңгейінің жетекші ішкі
амалдары-өзіндік анализ және өзін мағыналау. Бірақ олар өзін қабылдау мен
өзін бақылауға сүйнеді.
Сонымен, екі деңгей үшін өзін танудың күрделенген түрлері тән. Адам өз
мінез-құлқын анализдей отырып, оны өзі жүзеге асыратын және оны
детерменациялайтын мотивпен сәйкестендіруге ұмтылады, бөлінген мотивтер
қоғам талабын түсіну және өзіне өзінің қойған талаптары негізінде
бағаланады. Осының нәтижесінде өзін субъект ретінде саналау жүреді, яғни
адам өзін ішкі және сыртқы болмысы бірліктегі бүтін құрылым ретінде
ұғынады.
Осылайша, біртіндеп өзінің Менінің жалпыланған бейнесі бөлінеді. Ол
өзін қабылдау, бақылау және анализдеу негізінде туындайды. Бұл жалпыланған
бейне өзі туралы сәйкес түсінікте көрінеді. Осы екінші деңгейде қалыптасқан
"Мен-бейне" тұрақты, қатып қалған емес. Ол тәжірибе барысында өзгеріп
отырады. Өзі туралы өзінің шынайы болмысы және құндылығы туралы түсінігі
статикалы констатацияланған феномен түрінде болмайды; ол адамның бүкіл
психикалық құрылымына, дүниетанымына әсер етеді, әртүрлі өмірлік
жағдайлардағы мінез-құлықты шарттайды.22,б.25-27
Адам болмысы оның өткені мен қазіргі шағында толық ашылмаған болады.
Ол күшіне, энергияға, жүзеге аспаған, көрініс табуға ұмтылатын потенцияға
бай болады. Олар кейде әлі ұғынықсыз болуы мүмкін, ал нақты түсінілгенде
адамның ұзақ мерзімге қатысты мінез-құлық стратегиясын таңдауын себептейді.
Бұндай жағдайда адам өзінің өмірлік жоспарларын, мақсаттарын, "өмірлік
философиясын" анықтайды. Бұл әрқашанда сенімдердің мықты жүйесінің
қалыптасуымен байланысты. Онда адамның жақсы менен жаманда ажыратуы
анықталады.
Өмірлік мақсаттардың оның адекватты болуы, оларға жетудегі табандылық,
шыдамдылық-өзін, өзінің ұмтылыстарын терең түсінудің өз мүмкіндіктерін
дұрыс бағалаудың болуын қажет етеді.
Өзін өзінің қоғамдық құндылығын дұрыс, адекватты түсіну-өз қадыр-
қасиетін саналаудың негізі болып табылады. Оған сонымен қатар адамның
қоғамдық іс-әрекеті және жоғары моральдық қасиеттері әсер етеді. Қадыр-
қасиет әрқашанда адамның өзіне, өзінің адамгершілік күшіне, шығармашылық
мүмкіндіктеріне сенімімен тығыз байланысты. Өзінің қадыр-қасиеті адамның
жоғары деңгейдегі өзін тануының нәтижесі және оны итермелеп отырудың ішкі
себебі.
Адамның өзін шынайы тануы, өзінің шынайы қадыр-қасиетін ұғынуы –оның
тұлға ретінде қалыптасуының жоғары деңгейін көрсетеді. Өзін-өзі тану – өзін
танудың ағымды тепе-тең процесі деп санау қате. Оның ең негізгі қиындығы
ондағы таным субъектісі таным обьектісі де болып табылады23,б.89-90.
Тұлғаның өзіне эмоционалды-құндылықтық қатынасы.
Өзіндік сананың екінші компоненті-өзіне деген эмоционалды-құндылықтық
қатынас болады. Өз тұлғасына деген қатынас тура эмоциялық реакция ретінде
немесе "инактуалды форма" ретінде бастан кешіріледі. Соңғысында эмоционалды
реакция жоқ, оның орнына бағалаушы пайымдаулар болады.
Өзін тану сферасындағы сияқты бұнда да өзі туралы жеке ситуативті
бейнелерден өзі туралы тұрақты ойларға қарай қозғалыс байқалады.
Эмоциялық қарым-қатынас өзіндік қатынастың дамуы тұлғаның бүтіндігі
мен оның ішкі психикалық әлемнің интеграциясына тәуелді.
Тұлғаның өзіне деген қатынасы өзіндік сананың фундаменталды қасиеті
бола отырып тұлғаның басқа психологиялық ерекшеліктері жүйелерінің
мазмұндық құрылымы мен көріну формаларына әсер етеді. Мысалы, өзін сыйлауы
төмен болғандағы қатынасты алайық. Бұл қатынас белгілі бір мінез-құлық
стилінде жүзеге асатын, белгілі бір психологиялық қасиеттер комплексімен
байланысты. Өзін сыйлауы төмен болу – ең алдымен өзі туралы тұрақты ұғымның
қалыптасуына кедергі келтіреді. Бұндай адамдар тез ренжігіш, өте сезімтал
келеді. Қалжын, күлкі, ескертулерге реакциясы ультрипарадоксалды сипатта
болады, жағымсыз пікірлер оларды қатты мазасыздандырады, оларды ауыр бастан
кешіреді. Жағымсыз пікірден қорқу және бәрін жүрегіне жақын алғыштық
әлеуметтік қатынасты шектеп, психологиялық изоляцияда болуға ұмтылуды
тудырады. Қарым-қатынасқа деген қажеттілігін қиялында жүзеге асыруға
тырысады24,б.9-10.
Іс-әрекет сферасында олар жүйесіз, шешім шығара алмайды, басқаларға
жалтақтап, олардың қолдауын күтеді. Керісінше, адекватты саналанған және
жүйелі эмоциялы-құндылықтық өзіндік қатынас тұлғаның ішкі психологиялық
әлемінің орталық звеносы болады.
Тұлғаның өзіне деген эмоциялық қатынасы өзіндік сананың рационалды
мезеттеріне қосылған бастан кешулер негізінде туындайды. Сонымен қатар
бастан кешулер тұлғаның өз қатынасының болуының қажетті шарты, өйткені сол
арқылы тұлғаның өзіне қатынасының құлдылықтық мағынасы ұғынылады.
Бастан кешірумен оны тудырған обьективті себепті салыстыру, оның
мәнділігін ұғынуымен бірге тұлғаның өзінің қажеттіліктік-мотивтер сферасын
бағалауы жүреді. Адамның өзіндік тануы мен өзіндік қатынасы
интеграциялануының нәтижесінде өзіндік сананың ерекше құрылымдық бөлігі
өзіндік бағалау қалыптасады.
Өзіндік бағалау – адам психикасының күрделі құрылымы. Ол өзіндік сана
процесінің жалпылаушы қызметінің негізінде пайда болады. Сондықтан, өзін
бағалау тез өзгеріп, дамып отырады.
Өзін бағалау күрделі және көп аспектілі. Ол тұлғаның өнегелік
құндылықтарын, қатынастарын, мүмкіндіктерін қамтиды. Бірліктегі, бүтін
өзіндік бағалау оның психологиялық әлемінің жеке жақтарын өзіндік бағалау
негізінде қалыптасады. Тұлғаның әртүрлі компоненттерінің өзіндік бағасы
тұрақтылық, адекваттылық, кемелдіктің әртүрлі деңгейлерінде болады.
Өзіндік бағалау – біздің психикамыздың субъективті және жеке құрылымы.
Сондықтан ол әрқашанда тұлғаның обьективті бағалануымен сәйкес келе
бермейді. Ол төмен не жоғары болуы мүмкін. Оның адекваттылығы, шынайылығы,
логикалылығы тұлғаның іс-әрекет, мінез-құлықта нақты көріністерінің
негізінде анықталады.
Өзіндік бағалаудың тұлғаның психологиялық өміріндегі негізгі функциясы
ол, мінез-құлық пен іс-әрекетті реттеудің қажетті ішкі шарты б.т. Өзін
бағалауды іс-әрекет мотивациясы құрылымына қоса отырып тұлға өзінің
мүмкіндіктерін, ішкі психологиялық күштерін іс-әрекет мақсаты және
амалдарымен үздіксіз сәйкестендіруді жүзеге асырады. Өзіндік бағалау
тұлғаның әрбір даму этабында бір жағынан, өзіне деген эмоционалды-
құндылықтық қатынасының деңгейін бейнелесе, екінші жағынан, оның ары қарай
қалыптаеуына қатыса25,б.101-103.
1.2 Тұлғаның кәсіби психологиясындағы өзіндік сана мәселелері
Кәсіби іс-әрекетті психологиялық тұрғыдан зерттеу тұлға
психологиясының мәселелерімен тығыз байланысты. Нақты айтсақ, бұл жерде
өзара байланыс туралы айтқан жөн: бір жағынан жұмысшының тұлғасының
ерекшеліктері оның кәсіби іс-әрекеті мен нәтижесіне әсер етсе; екінші
жағынан адамның тұлға ретінде қалыптасуының өзі, көп жағдайда кәсіби іс-
әрекетте және оның әсерімен қалыптасады.
Көптеген авторлар осы іс-әрекет түрінің тұлға үшін өте маңызды екенін
көрсетеді. Қазіргі уақытта кәсіби іс-әрекетте адамның барлық негізгі
қажеттіліктері қанағаттандырылуы мүмкін. (Қауіпсіздік кажеттілігі, өзін
сыйлау, әлеуметтік мойындау т.б.). Тұлғаның өзіндік актуализациясының өзі
кәсіби іс-әрекетте өнімді жүзеге асады25,б.61.
Осыған байланысты 1940 ж. бастап кәсіби психологияда зерттеулер
психофизиологиялық қасиеттерді зерттеуден тұлғалық қасиеттерін зерттеуге
ауыса бастады. Профессионалдың тұлғалық қасиеттерін зерттеуге деген
қызығушылық себептері мынандай:
1. Тұлғалық қасиеттер, кәсіби маңызды қасиеттер бола отырып, кәсіби іс-
әрекеттің сәттілігі сенімділігі және. т.б. обьективті көрсеткіштеріне мәнді
әсер етеді.
2. Тұлғалық ерекшеліктер кәсіби оқытудың маңызды детерминанты болып
табылады; олар кәсіби шеберлікті меңгеру мен кәсіби дайындықтың
жылдамдығына тәуелді.
3. Тұлғалық ерекшеліктердің кәсіби іс-әрекет сипаттарына әсері еңбекпен
қанағаттану сияқты обьективті көрсеткішпен жанамаланады.
4. Іс-әрекеттің кейбір түрлерінде жақсы және жаман мамандарды тек
тұлғалық қасиеттер негізінде ғана ажырата аламыз. Бұл, төменгі деңгейдегі
психологиялық қасиеттер маңызды деп саналатын іс-әрекеттерге де қатысты.
5. FТР дамуымен байланысты, мамандықтар түрлері де көбейіп келеді, ал
психофизиологиялық таңдау осы іс-әрекет сенімділігін қамтамасыз ете
алмайды; кәсіби тұлғалық ерекшеліктеріне назар қойып қана еңбек
сенімділігін қамтамасыз ете аламыз.
6. Профессионал тұлғалығының коррекцияланып және жүйелі қалыптастыру
мүмкіндігі қарастырылды.
Бұл көрсеткіштер кәсіби психологиядағы тұлға мәселесіне қызығушылықты
жоғарылатады.
Профессионал тұлғасын зерттеу екі бағытта жүреді. Біріншіден, тұлғаның
еңбектегі ғана индивидуалды-психологиялық ерекшеліктерін зерттеу. Себебі
тұлғаны толықтай зерттеуден гөрі, бір қасиетті терең зерттеу жеңілірек.
Бұнда көбінесе кәсіби маңызды қасиеттер (П.М.Қ.) зерттелінеді27,б.71. ;
Екінші бағыт, кәсіби іс-әрекеттегі тұлғаны толықтай зерттеу
(Геллерштейн С.Г, Рыбаков Н.А, Ананьев Б.Г, Шадриков В.Д., Платонов Ю.П.).
Тұлғалық бағыт-бұл, тұлғаның индивидуалды ерекшеліктерін ескеру ғана емес,
сондай-ақ оның кәсіби бүтін тұлғасын қалыптастыру жолдарын зерттеу.
Кәсіби іс-әрекеттегі тұлғалық қасиеттердің зерттелуі. П.М.Қ-ның кез-
келген іс-әрекет түрінде де маңызды болатын түрлері бар. Олар
жауапкершілік, өзін қадағалау, кәсіби өзін бағалау; кәсіби өзіндік сананың
арнайы қасиеттері-эмоционалды тұрақтылық, мазасыздық, туекелге деген
қатынас. Темпераменттің кейбір қасиеттері де кәсіби іс-әрекеттің көп
түрлерінде маңызды болады28,б.58-59.
Кәсіби іс-әрекеттегі өзіндік бағалаудың рөлі ерекше екені бірқатар
авторлар еңбектеріңде дәлелденді (Цагарелли 1981; Корнеева 1984). Іс-
әрекеттің жалпы сәттілігі адекватты емес өзіндік бағалаумен кері қатынаста.
Бұл заңдылық жаңадан еңбек іс-әрекетімен айналысушылар мен кәсіби іс-
әрекеттері төмен адамдар тобында да жүзеге асады. Және де жас мамандардың
іс-әрекетінің сәттілігіне өзіндік бағалаудың эмоционалды-құндылықтық жағы
көбірек әсер етеді, себебі оның когнитивті компоненті әлі жеткіліксіз
қалыптасқан. Кәсіби шеберлік өскен сайын оның когнитивті компоненті алдыңғы
орынға шығады, яғни маман өзінің өткен тәжірибесі негізінде өз
мүмкіндіктерін бағалайды.
Кәсіби іс-әрекеттің сенімділігін қамтамасыз етуде де өзіндік бағалау
мәнді орында болады. Адекватты өзіндік бағалау күнделікті емес, күрделі
жағдайлардағы еңбек сенімділігін азайтады, стреске тұрақтылықты
төмендетеді, авария санымен тура корреляциялайды. Өзіндік бағалаудың
тұрақсыздығы да осыңдай нәтижелерге әкелуі мүмкін29,б.33-34.
Өзіндік бағалау көп жағдайларда басқа да ПМҚ қалыптасуын анықтайды.
Мысалы, тәуекелге бейімділік көбінесе адекватты емес жоғары өзіндік
бағалаудан туындайды. Бұл тұлғалық қасиет ең алдымен қауыппен байланысты іс-
әрекет түрлерінде маңызды болады. Сонымен қатар, жауапты шешім шығарумен
байланысты іс-әрекеттер де көп жағдайларда осы қасиетпен реттелуі мүмкін.
Бұл қасиеттің шектен тыс жоғары болуы жағымсыз салдарларға әкеледі: жағдай
талаптарын жеткіліксіз бағалау және өз мүмкіндіктерін шектен тыс жоғары
бағалау.
Төмен бағалау – шешім шығарудан қорқу, пассивтілік, сылбырттықпен
байланысты. Бұл екі жағдайда да ықтималдылық болжау бұзылған. Нәтижесінде
жалпы эффективтілік төмендейді. Эмоциогенді фактор әсерінде іс-әрекеттің
оптималдылығын сақтап тұратын эмоционалды тұрақтылық та өзіндік бағалау
ерекшеліктеріне тәуелді болады (адекватты емес өзіндік бағалау –
эмоционалды тұрақтылықтың төмендеуіне әкеледі). Ол мазасызданумен тығыз
байланысты және көбінесе, тұлғалық қасиеттер ретінде, кейде темперамент
белгілері ретінде қарастырылады. Осы екі қасиет көптеген іс-әрекет
түрлерінде кәсіби маңызды болып табылады30,б.36-37.
Кәсіби іс-әрекетті өзіндік реттеу процесіндегі тұлғалық қасиеттердің
ролі. Тұлғалық ерекшеліктер іс-әрекеттің өзіндік реттелу процесінің негізгі
этаптарына әсер етеді – мақсат қалыптастыруға, әрекеттер бағдарламасын құру
мен коррекциялауға, іс-әрекет шарттары мен маманның өзінің мүмкіндіктеріне
әсер етеді.
Корнеева тұлғалық қасиеттердің белгілі бір комплексімен байланысты іс-
әрекеттің өзіндік реттелуінің ерекшеліктерімен айырмаланатын бірнеше топты
бөліп көрсетті:
1 топ. Психологиялық ерекшеліктері: адекватты және тұрақты өзіндік
бағалау, мазасыздану орташа деңгейде, эмоциялық тұрақтылық, өзіне
сенімділік, жүйке жүйесінің күші – орта және жоғары, талаптану дәрежесі
адекватты және тұрақты.
Өзіндік реттелу ерекшеліктері: іс-әрекет мақсаттарын жүйелі
қалыптастыра алуға, іс-әрекет талаптарын және мінез-құлық стратегиясын
қалыптастыруға, іс-әрекет талаптарына және өз мүмкіндіктеріне сай
қабілеттілік; сәттіліктер итермелеуші әсер береді, сәтсіздіктер күрт
негативті реакциялар шақырмайды, мақсатқа жетудегі табандылықты күшейтеді;
сәтсіздіктердің шынайы себептерін іздестіру және адекватты коррекция
жүргізу. Оку және кәсіби іс-әрекет жоғарғы тұрақтылығымен және онда өз
мүмкіндіктерін толықтай жүзеге асырумен ерекшеленеді.
2 топ. Психологиялық ерекшеліктері: өзіндік бағалау
төмен, қозғалыс механизмдері – "кепілденген сәттілік" типі бойынша
белсендірілген, мазасыздану жоғары, эмоция тұрақсыз, жүйке жүйесі
әлсіз немесе орташа, тежелу инертті, тәуекелден қорқу,
өзіне сенімсіз, талаптану дәрежесі тұрақты төмен.
Өзіндік реттелу ерекшеліктері: мақсаттары өз мүмкіндіктерінен төмен
қойылған, сәтсіздік дезорганизацияға әкеледі, сәттіліктен кейін мақсат
деңгейін жоғарлату жоқ. Оқу және кәсіби іс-әрекетте – пассивті, өз күшіне
сенімсіз, мақсатқа ұмтылуы әлсіз. Сәттілік деңгейі орташадан төмен, бірақ
бұл деңгейде іс-әрекеті тұрақты. Бұл өзіндік реттелу өз мүмкіндіктерін
реттеуге кедергі келтіреді.
3 топ. Психологиялық ерекшеліктері: өзін бағалау тұрақсыз,
көбінесе төмен. Оның когнитивті компоненті бағалауды төмендетуге қарай
адекватты емес. Іс-әрекет нәтижелері туралы ақпарат өскен сайын адекваттыға
жақындайды. Қорғаныс механизмдері – "сәтсіздіктерді құнсыздандыру" типінде,
мазасыздану жоғары, тәуекелге бейімділік, талаптану дәрежесі жоғары және
тұрақсыз.
Өзіндік реттеу ерекшеліктері: өз мүмкіндіктерінен жоғары мақсат қояды,
бірақ оған жетуге ұмтылмайды. Сәтсіздіктерден кейін сәйкес түзетулер
жасалмайды, мақсаттары ретсіз. Оқу және кәсіби іс-әрекеттерде сәттілігі
жоғары емес, тұрақсыз, сәтсіздіктерді сыртқы себептермен түсіндіреді,
басшылардың нұсқауларына мән бермейді, басқалардың бағалауларын әділетсіз
деп табады. Бағалау жағдайларында жоғары мазасыздық көрсетеді.
4 топ. Психологиялық, ерекшеліктері: өзін бағалау жоғары, іс-
әрекет нәтижелері туралы жеткілікті ақпаратта адекваттыға жақындайды. Жүйке
жүйесі күшті, мазасыздану жоғары, тәуекелден қорқады, талаптану дәрежесі
төмендеуге бейім.
Өзіндік реттелу ерекшеліктері: іс-әрекеттегі сәтсіздіктерден қашу,
сәтсіздік жағдайларында өз мүмкіндігі жеткілікті болса да мақсаттан бас
тартады, негізсіз сақ. Оқу және кәсіби іс-әрекетте тұрақты және сәтті,
бірақ бәрібір өз мүмкіндіктерінің нақты мүмкіндіктер талаптарынан төмен
екенін саналау мен қатар өте жоғары өзіндік бағаны кажетсінеді. Осыны
мойындағысы келмегендіктен, өзін бағалау мен мүмкіндіктері арасындағы
айырманы байқататын жағдайлардан қашады. Осыған байланысты іс-әрекетінде
тұрақты жағымсыз эмоциялық фон байқалады.
5 топ. Психологиялық ерекшеліктері: тұрақты, жоғары өзіндік
бағалау.
Оның когнитивті компоненті ақпарат жеткілікті болса да жоғары болып
тұрады. Қорғаныс механизмдері белсендірілген, мазасыздануы төмен, өз-өзіне
сенімділігі шектен тыс жоғары. Жүйке жүйесі "күш-әлсіздіктің" шеткі
көрсеткіштерімен сипатталады. Талаптану деңгейі жоғары.
Өзіндік реттеу ерекшеліктері: жоғары мақсаттар қоюға бейім,
адекватты коррекция жоқ, есептер деңгейш жоғарлату мен сақтауда непсіз
табандылық танытады. Оқу және кэсіби іс-әрекетте бірден қиын тапсырмалар
тандайды, өз мүмкіндіктерін ескермейді. Күрделі жағдайларда мазасыздануы
төмен, ол акталмаған тәуекелге әкеледі. Алғашқы сәтсіздіктер кездейсоқтық
деп түсіндіріледі, келесілері күрт эмоциялық реакциялар шақыруы мүмкін. Ол
кәсіби іс-әрекеттегі мотивацияның төмендеуіне тіпті, одан бас тартуға
әкелуі мүмкін32,б.86-87.
Кәсіби психологияда бүтін тұлғаны зерттеу. Маман тұлғасына назардың
жоғарылауы кәсіптік іс-әрекеттің обьективті сипаттамаларының емес, маманның
тұлғалық ерекшеліктері негізіңде құрылады. Бұл –гуманистік бағыт болып
табылады. Оның басқа жағымды жағы – орталық орынға адамның еңбекке
қанағаттануы қойылады33,б.83-85.
Кәсіби іс-әрекеттегі тұлға рөлін Л.Тойлер және Д.Сьюпер сияқты танымал
зерттеушілер ерекше көрсетті. Олар бойынша, адамның кәсіптік жолының
маңызды себептеушісі оның өзінің тұлғасы туралы ойлары болады. Мамандықты
таңдау және карьера типі "Мен-кіммін" деген сұрақтың шешімі болады немесе
Мен-концепциясын жүзеге асыру болып табылады. Адам санадан тыс түрде өзінің
өзі туралы көз-қарастарына сәйкес келетін рөлдік талаптары бар мамандықты
таңдайды34,б.17-19.
Филиппов Н.М. зерттеуінде қоршаған ортаның кәсіби сәттілігімен
байланысты жағымды қасиеттер көрсетілген:
1. Заң қорғау орындарында карьера жасауға деген мотивация. Полицияда қызмет
етуді таңдауының себептерінің саналы негіздерін көрсететін
кандидаттар қызметкерлер ретінде өнімді әрекет етеді. Ол өздерінің болашақ
іс-әрекетінің жақсы жақтарын да қиындықтарын да сипаттап бере алады. Ең бір
сәтті еңбек етуші қызметкерлерге тән мотивациялардың кейбір формасы
суреттелген: кәсіби іс-әрекеттерде тәуекелге, қауыпты жағдайға ұмтылу;
форма киюді сүю; регламентацияға бейімділік; қызметтік борышын – ерлік,
күштілік сезімінің, ата-ана қорғауынан құтылу амалы ретінде қабылдау.
2. Қалыпты өзін сыйлау және өзін нақтылау. Құқық қорғау орындарындағы іс-
әрекеттің орталық мезеттерінің бірі әртүрлі қиын жағдайларда басқаруды өз
қолына ала алу және өзін сыйлауы жоғары болу, өнімді еңбек етушілерде
міндетті түрде кездесетін қасиет. Пассивті, өз күшіне сенімсіз адамдар
кәсіби іс-әрекетте кездесетін конфликт жағдайларында дөрекілік пен күш
көрсетуге көп барады. Өз өзіне сенімді қызметкерлер, адамды сендіру,
иландырудың көптеген амалдарын иеленетіндіктен экстрималды жағдайларда күш
қолданусыз-ақ тығырықтан шыға алады.
3. Стресс жағдайларындағы эмоциялық тұрақтылық. Бұл тұлғалық айнымалы
өз өзін сыйлау және өз күшіне сенімділікпен тығыз байланысты. Қиын,
дағдарысты жағдайларда қызметкер эмоциялық тұрақтылығы мен ақыл-ойының
айқындылығын, салмақтылық пен обьективтілігін сақтап тұра алуы керек.
Кәсіби іс-әрекетін орындаудағы занды бұзу көп жағдайларда, қызметкердің
эмоционалды тұрақсыздығының, не шешім шығара алмауынан
немесе керісінше, агрессияға бой ұруынан туындайды.
4. Басқа ұлт өкілдері мен мінез-құлық ауытқулары бар адамдарға қатынасы.
Басқа этникалық, діни, саяси т.б. топ өкілдеріне қатысты ашық негативті
бағдарланған және де мінез-құлық ауытқулары бар адамдарға (алкоголиктер,
наркомандар, қаңғыбастар, жезөкшелер т.б.) негативті қатынастағы адамдар
полиция маманының кәсіби іс-әрекетінде обьективті бола алмайды.
5. Топтық тығыз бірігуге, қарым-қатынасқа қабілеттілік. Қазіргі полиция іс-
әрекеті топтық іс-әрекет болып табылады. Ол қызметкерден басқалармен тығыз
қарым-қатынаста бола алу қабілетін талап етеді. Сәтті еңбек етуші мамандар
– қарым-қатынаста ашық, өз ойларын ашық көрсете алады, өз қызметтестерімен
кеңесіп өзара көмек көрсетуге дайын.
6. Икемділік. Полиция қызметкері мінез-құлықтың икемді формаларына
қабілетті болуы керек, себебі оның кәсіби іс-әрекеті көбінесе, күтпеген
жерден болатын оқиғаларға толы келеді. Бір кезектің өзінде полиция
қызметкері отбасылық-тұрмыстық конфликтіні шешуге, қылмыскерді
ұстауға, басшыларға құжат даярлауға, куәгерлерді іздестіруге қатынауы
мүмкін. Әртүрлі жағдайларға бейімделе алу қабілетінсіз бұл мүлдем мүмкін
емес.
7. Шыншылдықпен ар ұяттылық. Бұл жоғары моральдылықтың көрсеткіші.
8. Белсенділік. Полиция қызметкеріне белсенді, инициативасы жоғары, ашық,
досшыл адамдар жақсы келеді деп саналады.
Бұл көрсетілген жағымды қасиеттер әрине толық емес, бірақ олар
полициялық іс-әрекеттің сәтті негізделуіне жетуде өте маңызды болып
табылады35,б.65-67.
1.3 Кәсіби өзіндік сана құрылымы
Өзіндік санадан кәсіби өзіндік сана мазмұны бойынша ажыратылады. Егер
жалпы өзіндік санада адам әртүрлі ситуацияларға қатысушы тұлға ретінде
саналынса, өзіндік сананың құрылымы: моральдық компонент; өзін іс-әрекет
субъектісі ретінде саналауы; өзін кез-келген іс-әрекет түрінде саналау. Ал
кәсіби өзіндік санада бірінші орында кәсіби іс-әрекетке қатыстылары болады.
Кәсіби өзіндік сананың бір түрі (Парыгин). Ол кәсіби топқа тиістілігін
саналау ретінде қарастырылады. З.Иванова мен К. Косев кәсіби өзіндік сана,
бұл кәсіби қасиеттер мен оларға деген қатынастарды тану мен өзіндік бағалау
деп қарастырады. В.Н.Козиев бойынша кәсіби өзіндік сана – жеткен
жетістіктер мен өзін дамыту бағыттарын жоспарлау, оны жүзеге асыру жүретін
инстанция деп саналады.
П.А.Шавир кәсіби өзіндік сананы өзіндік сананың таңдамалы іс-әрекеті
ретінде қарайды, ол кәсіби өзін анықтау міндетіне бағынады. Жалпы түрде ол
өзін болашақ кәсіби іс-әрекет субъектісі ретінде саналауда көрінеді.
Кәсіби өзіндік сананың адамның өзін мамандықтық іс-әрекетте
саналауымен тікелей байланысты, яғни кәсіби өзіндік сана мазмұны кәсіби іс-
әрекетке де және сол әрекет субъектісі ретіндегі өзіне де қатысты.
Егер өзіндік сана өмірлік әрекет пен қоршаған басқа адамдар мен қарым-
қатынаста қалыптасып, өзінің әрекеттерін, психологиялық қасиеттерін және
т.б. тану нәтижесі болса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 3-5
І ТАРАУ
ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ ӨЗІНДІК САНА МӘСЕЛЕЛЕРІН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1 Өзіндік сана және оның құрылымын зерттеудегі теориялық бағыттар 6-15
1.2 Тұлғаның кәсіби психологиясындағы өзіндік сана мәселелері ... ... ..16-20
1.3 Кәсіби өзіндік сана құрылымы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... . 21-
27
1.4 ІІБ қызметкерінің кәсіби іс-әрекетінің психологиялық сипаттамасы...28-
32
IІ ТАРАУ
ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ
2.1 Зерттеудің мақсаты, болжамы және міндеттері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.2 Әдістемелердің сипаттамасы мен қолдану аясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... 34-40
2.3 Мәліметтерді өңдеу және сандық талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41-54
2.4 Мәліметтерді сапалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55-58
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... . 59-60
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 61-63
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Өзіндік cананың дамуы мәселесі
психологиядағы негізгі мәселелерінің бірі болып табылады. Ол кеңестік
психологияда да шетелдік психологияда да кеңінен қарастырылды.
Психологияда өзіндік сана дегенде, не өзіндік тәжірибенің жинақталу
процесі, не осы процестің нәтижесі түсіндіріледі. Бірінші жағдайда
зерттеушілер өзіндік сананың динамикалық аспектілерін – өзіндік сананың
пайда болуы мен көрінуін, оның адамның өмірі барысында дамуын зерттейді.
Екінші жағдайда, зерттеушілерді бұл тәжірибенің формасы, оның құрылымы мен
ұйымдастырылуы, оның адамның өмірлік іс-әрекетіндегі функциялары
қызықтырады.
Адамның бұл тәжірибесі қандай формада тіршілік етеді? Мысалы, білімді
бұл тәжірибенің бір формасы деп қарастыра аламыз. Бірақ білім бүкіл
тәжірибені қамти алмайды. Білім әрқашанда эмоциялық-құндылықтық сипатта
болады. Сонымен қатар, адам тәжірибесінің маңызды бөлігі әрекет, мінез-
құлық бағдарламалары түрінде болады. Мысалы, оған оқу мен дағдылар жатады.
Тұлғаның өзіңдік санасы күрделі психикалық құрылым. Оның күрделілігі,
ең жоқ дегенде, екі себеппен шартталады. Біріншіден, адамның өзіндік санасы
қалыптасатын және адам қатысатын жағдайлар көп түрлі (кәсіби жағдайлар,
тұрмыстық жағдайлар т.б.) екіншіден, өзіндік сананың обьектісінің көп
қырлылығы, яғни өзіндік сананың обьектісі болатын тұлғалық қырлардың
көптігі (сырт келбет, мінез, кәсіби қабілеттер, мінез-құлық мәнері т.б.).
Тұлғаның өзіндік санасын зерттеуде кәсіби өзіндік сананы зерттеу
маңызды орын алады, себебі кәсіби іс-әрекет адамның өмірлік іс-әрекетінің
негізгі формаларының бірі болып табылады. Адам өз жұмысын, кәсіби іс-әрекет
жетістіктерін және өзін қабылдауы мен бағалауларынан оның жалпы күйі мен іс-
әрекетінің сәттілігі тәуелді. Сонымен қатар, кәсіби өзіндік сана кәсіби
дамумен жетілудің негізгі механизмі болып табылады. Адам өзінің кәсіби
ролін ұғынса, өзінің жетістіктері мен кәсіби қасиеттерін адекватты бағалай
білсе ғана белсенді және саналанған кәсіби даму мен өзіндік дамуы мүмкін
болады.
Полиция қызметкерінің қайшылыкты іс-әрекеті, ауыр экстрималды
жағдайлар, бағынушылық пен қоса белсенділік, заң бұзылушылар мен жұмыс
істеу - міндетті түрде оның өзіндік санасына әсер етеді және оны
өзгертеді2,6.19-20.
Маманның кәсіби шеберлігіне кәсіби білім, қоғам, оның талаптары,
мораль және т.б. сыртқы факторлармен қоса ішкі факторлар – өзіндік
актуализация, өзін тану, өзіндік реттеу, өзін түсіну әсер ететіні
белгілі3,6.8.
Қазіргі күні полиция қызметкерлерінің кәсіби деформация мәселесі
көтеріліп жатыр. Бұл адамның өзін түсінуі мен жоғарғы құңдылықтарды сақтап
тұруымен байланысты. Бұл зерттеуде полиция қызметкерлерінің кәсіби өзіндік
санасының тұлғалық және кәсіби өзін анықтаудың және қалыптасудың маңызды
кезеңі – кәсіби оқу барысында қалыптасуы қарастырылды.
Жұмыстың практикалық маңызы алынған мәліметтерді кәсіптік бағдар,
мамандық таңдау, курсанттарды ІІБ қызметкерлерін даярлайтын оқу орындарына
қабылдауда, полиция қызметкерінін кәсіби жарамдылығын анықтауда қолдануға
болады.
Жұмыстың теориялық негізі ретінде – И.И.Чеснокованың, А.Г.Спикиннің,
И.С.Конның, В.В.Столиннің, А.И.Липкинаның, Н.С.Пряжниковтың т.б., шетелдік
авторлардан – У.Джемстің, Э.Эриксонның, К.Роджерстің, Р.Бернстің
зерттеулері алыңды.
Бұл еңбектерде өзіндік сана құрылымы, оның онтогенезде даму
динамикасы, өзіндік сананың әлеуметтік-перцептивті аспектілері, өзіндік
бағалаулар, өзін тану және басқаларды тану т.б. с.с. мәселелер
қарастырылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Полиция қызметкерінің өзіндік
санасының ерекшеліктерін, құрылымын, құрылымдық компоненттерінің
өзара байланысын анықтау және олардың кәсіпке бейімделуге әсерін зерттеу.
Зерттеу нысаны: Әділет Жоғары милиция мектебінің 60 курсант тындаушылары.
Зерттеу пәні - кәсіби даярлық кезіндегі кәсіби өзіндік сананың қалыптасуы.
Зерттеу болжамы:
1) Полиция қызметкерлерінің жағымды кәсіби өзіндік санасын
анықтайтын кәсіби маңызды касиеттер бар.
2) Кәсіби өзіндік сана ерекшеліктері кәсіпке бейімделуге әсер етеді. Өндеу
әдістемелері ретінде Спирменнің корреляция коэффициенті және Джонкирдің
тенденция коэффициенті қолданылды.
Зерттеу міндеттері:
1) Өзіндік сана мәселелері бойынша ғылыми теорияларға талдам;
2) Тұлғаның кәсіби психологиясы мәселелерін талау;
3) Полиция қызметкерлерінің кәсіби өзіндік санасын ерекшелейтін тұлғалық
қасиеттерді анықтау;
4) Курстан курсқа өтудегі кәсіби өзіндік сана динамикасын анықтау.
Зерттеудің әдістемелері мен әдістері:
Міндеттерді шешу үшін мынандай диагностикалық әдістемелер
қолданылды:
1. Р.Кеттелдің 16 факторлық тұлғалық ерекшеліктерін анықтау сұрақтамасы
(С нұсқасы);
2. Дж.Роттердің Субъективті қадағалау деңгейін анықтау сұрақтамасы;
3. Бақылау, әңгімелесу.
Өңдеу әдістемелері ретінде Спирменнің корреляция коэффициенті және
Джонкирдің тенденция коэффициенті қолданылды
Зерттеу объектісі: "Әділет" жоғары милиция мектебінің 2-4 курс курсант-
тыңдаушылары (60 адам).
Зерттеудің практикалық базасы: "Әділет" жоғары милиция мектебі
Зерттеу көздері: психологиялық негіздегі ресми құжаттар, Ұлттық
кітапхананың қоры, Ы.Алтынсарин атындағы Білім академиясы ғылыми
кітапханасының материалдары,мерзімді баспасөзде жарияланған материалдар,
әлеуметтік-гуманитарлық пәндер бойынша оқулықтар мен оқу құралдары.
Диплом жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспе бөлімнен, I-ші теориялық
бөлімнен ІІ-ші эксперименттік бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде өзіндік сана және оның құрылымын зерттеудегі теориялық
бағыттар, тұлғаның кәсіби психологиясындағы өзіндік сана мәселелері, кәсіби
өзіндік сана құрылымына және ІІБ қызметкерінің кәсіби іс-әрекетінің
психологиялық сипаттамасы мәселесінің теориялық мән-мағынасын ашылып жан-
жақты сипатта дәлелдеуге тырыстық. Ал, екінші бөлімде полиция
қызметкерінің өзіндік санасының ерекшеліктерін, құрылымын,
құрылымдық компоненттерінің өзара байланысын анықтау және олардың
кәсіпке бейімделуге әсерін зерттеп, эксперименттік-психологиялық зерттеулер
жүргізіліп, зерттеу болжамдарын дәлелдедік. Жұмысты қорытындылап, соңында
пайдаланған әдебиеттердің тізімін көрсеттік.
1. ТЕОРИЯЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Өзіндік сана және оның құрылымын зерттеудегі
теориялық бағыттар
Өзіндік сана мәселесі отандық психологияда да шетелдік психологияда да
кең қарастырылды. Отандық психологиядағы зерттеулер үш негізгі мәселелер
шеңберінде шоғырланған:
Өзіндік сананың философиялық-методологиялық, тарихи-мәдени
аспектілері, олар тұлғалық жауап кершілікпен, моральдық таңдаумен,
моральдық өзіндік санамен байланысты (И.С.Кон, АТ.Спиркин, А.И.Титаренко)
және т.б.;
Тұлғаның дамуыңдағы өзіндік сананың қалыптасуының жалпы психологиялық,
әлеуметтік-перцептивті аспектілері (Л.И.Божович, И.И.Чеснокова,
СЛ.Рубинштейн);
Өзіндік сананың өзіндік бағалау ерекшеліктерімен, олардың басқа
адамдар бағалауларымен өзара байланысымен, өзін танумен және өзгелерді
танумен байланысты әлеуметтік перцептивті аспектілері. (А.В.Захарова,
А.И.Липкина, В.В.Столин).
Әдебиетте "өзіндік сана", "Мен", "Мен-концепция", "өзі туралы
түсінік", "өзіне деген қатынас", "өзіндік бағалау", "Мен бейнесі" сияқты
әртүрлі терминдер кездеседі. "Өзіндік сана" термині осылардың барлығын
жалпылаушы, олардың процессуалды жағын да құрылымдық сипаттарын да
біріктіруші ретінде қолданылады. "Өзіндік таным", "өзі туралы түсінік"
ұғымдары өзіндік сананың когнитивті жағын – адамның өзі туралы білімдерін
сипаттауда қолданылады. Өзіндік сананың эмоциялық жағын сипаттауда "өзіне
деген қатынас", "өзіндік бағалау", "өзін түсіну" терминдері қолданылады.
"Мен бейне" – өзіндік сананың когнитивті, эмоциялық және реттеуші
жақтарының үздіксіз әрекетінің соңғы нәтижесі болатын құрылым.
Көптеген авторларды өзіндік санның пайда болуы, оның құрылымы мен
деңгейлік ұйымдасу мәселелері қызықтырады. И.И.Чеснокова өзіндік сананың 2
деңгейін бөлуді ұсынады. Бірінші деңгейде, адам өзі туралы білімдерді "Мен"
және "басқа адамдарды" салыстыру арқылы алады. Бірінші қандай да бір
қасиеттің басқа адам бойында көрінуі қабылданап, түсініледі, содан кейін
ғана өзіне ауыстырылады. Бұл деңгейге тән ішкі амалдар – өзін қабылдау мен
өзін бақылау.
Екінші деңгейде, өзі туралы білімдер аутокоммуникация процесіңде, яғни
"Мен және Мен" шеңберінде алынады Адам өзі туралы дайын, өткен уақыттағы
әртүрлі жағдайларда қалыптастырылған білімдірді қолданады. Мұндағы ішкі
амал – өзін талдау және өзін мағыналау болады. Осы екінші деңгейде адам
өзінің мінез-құлық өзі жүзеге асыратын мотивацияларымен салыстырады. Екінші
деңгейдегі өзіндік сананың жоғары дамуына өмірлік мақсаттар мен жоспаларды
қалыптастырған кезде, өзінің қоғамдық құндылығын анықтаған кезде жетеді
5,6.95-100.
Р.Бернс "Мен-концепцияның" құрылымдық ілімін сәл өзгерек баяндады. Мен
бейнесі нұсқаулық жүйе ретінде түсініледі; нұсқаулардың үш компоненті бар:
когнитивті, аффективті және осы екеуінен туындайтын мінез-құлықтық
компанент. "Осы үш элементті Мен-концепцияда қолдануға болады, сонда: мен-
бейне индивидттің өзі туралы білімдері, өзіндік бағалау –осы білімдердің
аффективті бағалануы және потенцияалдық мінез-құлықтық реакция, яғни Мен-
бейне мен өзіндік бағалау әсерінен туған нақты әрекеттер". 6,б.32.
С.Кон да Мен бейнесін нұсқаулық жүйе деп түсінген, оның да танымтық,
эмоциялық, реттеуші компоненттері бар. Мен-бейненің төменгі деңгейі
"саналанбаған, нұсқауды бастан кешу арқылы жүреді, психологияда "өзіндік
сезіммен" және өзіне деген эмоциялық қатынаспен ассоциацияланады; одан
жоғары жеке қасиеттерді саналау мен өзіндік бағалау орналасады; одан кейін
жеке өзіндік бағалаулар бүтін бейнеге бірігеді; және бұл Мен бейнесі
тұлғаның өмірлік іс-әрекеттері, мақсаттарымен байланысты құндылықтар
жүйесіне енеді"7,б.72-73.
В.В.Столиннің пікірі бойынша, өзіндік сана үш деңгейде жүзеге асады:
субъектінің органикалық белсенділігі жүйесінде; оның ұжымдық заттық іс-
әрекеті жүйесінде және оның көптеген іс-әрекеттермен байланысты тұлғаның
даму жүйесінде бейнеленуі4,б.88-93.
А.И.Липкинаның пікірі бойынша, Мен бейнесі аффективті когнитивті
сипатта, ол адамның өзіне деген эмоциялық қатынасынан және өзі туралы
когнитивті түсініктерден тұрады. Оның ойынша Мен бейне күрделі
архитектоникалы: оның орталық құрылымы бар-оңда өзі туралы білімдер
өңделген тұрақты түрде кездеседі, жалпы өзіндік бағалау да осы жерде
туындап, қызмет етеді; сонымен қатар "периферия" бар, оған өзі туралы жаңа
ақпараттар түсіп отырады, бұл білімдер өзі туралы түсініктердің өзгеруіне
әсерін тигізеді 8,б.99-100.
"Мен-концепция" мәселелерінің алғашқы өңдеушілерінің бірі У.Джемс. Ол
Үлкен тұлғалық Менді екі жақты құрылым ретінде қарастырады; онда сана-Мен
және объект ретіндегі Мен бірігеді. Бүтіндіктің осы екі жағы бір мезетте
тіршілік етеді. Олардың бірі таза тәжірибе (саналаушы Мен), ал екіншісі –
осы тәжірибенің мазмұны (Мен, объект ретінде). Джемс бойынша, объект
ретіндегі Менге – адамның өзімдікі дей алатын нәрселерінің барлығы енеді.
Оның төрт құрылымдық бөлігі бар және оларды мәнділік реті бойынша
орналастыруға болады: рухани Мен, материалды Мен, әлеуметтік Мен және
физикалық Мен9,6.106-107.
Э.Эриксон теориясында Мен-концепциясы мәселесі биологиялық негізде
пайда болып, белгілі бір мәдениет өнімі ретінде түсінілетін Эго-бірдейлік
призмасы арқылы қарастырылады. Меннің бірдейлігінің қалыптасуы – өзіндік
сана мен өзіндік танымның үздіксіз кеңейуіне негіз болатын процесс. Эриксон
тұлғаның, оның өзіндік санасының дамуын өзіндік ерекшеліктері бар
кезеңдердің біртіндеп ауысуы ретінде қарастырады.
К.Роджерс Мен-концепция дегенде адамның өз-өзін қабылдауын түсінеді,
индивидтің мінез-құлқын қадағалаушы және интеграциялауы механизм деп
қарайды.
Сонымен өзіндік сана мәселесі көптеген психолоиялық теориялардың
орталық мәселелерінің бірі болып табылады. Көптеген зерттелушілер өзіндік
сана – адамның өзін тануын және өзіне деген қатынастарын қамтитын процесс
деп қарастырады.
Тұлғалык өзіндік сана-психология ғылымының ең бір қызықты және күрделі
мәселелерінің бірі. Ол ерте заманнан бастап, осы күнге дейін адамзат
көңілін аударып келеді, өйткені, адамдарды әрқашан өмір мағынасы мәселесі
толғандырып олар өзін және өзгелерді түсінуге ұмтылып отырған. Адамдардың
өзара әрекеттесуінде нормалар мен заңдылықтар өңделіп, олар кейін мінез-
құлықтың ішкі регуляторына айналып отырған. Адамда осы ішкі ережелер мен
нормаларға бағынуға деген қажеттілік қалыптасты. Біртіндеп ар-ұят, адамдық
борыш, жауапкершілік туралы түсінік қалыптаса бастады. Бұл адамды нақты
жағдайлардан, өзі тиісті адамдар тобынан тәуелсіз етті. Басқаша айтсақ,
индивид тұлғаға айналды.
Тұлғаның дамуы оның өзіндік сананың кемелденуі процесінде жүзеге
асады: Ол өзінің әрекеттерін өкіну, ойлану арқылы ұғынады; ішкі
конфликтінің себептерін ұғынып, өзінің ішкі әлемін тани отырып адам
басқаларды жетік түсінеді, ол өз таңдауларын еркін жасайды, іс-әрекет
атқаруда шығармашылық тұрғыдан келеді.
Тұлғаның өзіндік санасы тұлғаның өзін қоршаған әлемнен бөліп, өз
болмысын анықтап, өзінің өткеніне, қазірі мен болашағына қатынасын
өзгертуге қатысатын психикалық процестердің жиынтығы. Өзіндік сана адамға
өз ішкі әлемін танып, бастан кешіре отырып, оны бейнелеуге және өз-өзіне
белгілі бір түрде қатынас жасауға мүмкіндік береді, яғни, өзіндік сана –бұл
өзіне деген танымдық қана емес, сондай-ақ эмоциялық, көбінесе саналанбаған
қатынас.
Өзіндік санада мотивтер мен әрекеттер бір тілектермен, құмарлықтар мен
ұмтылыстар басқалармен сәйкестенеді. Нәтижесінде тұлға өзін анықтап, өзі
үшін маңызды қажеттіліктерін бөледі, өз болмысын ашады – оны қабылдайды не
одан бас тартады.
Сонымен, өзіндік сана, өзін дамытумен және өмір мағынасын
ізденумен байланысты реттеуші қызмет атқарады. Санасыз тұлға болмайтыны
сияқты, ол өзіндік санасыз да болмайды. Егер санада барлық объективті
шындық бейнеленсе, өзіндік сана обьектісі адамның өзі, оның "Мені" болады.
"Мен" – тұлғаның ішкі әлемі жағынан бүтіндігі мен бірлігін
бейнелейтін, адамның өз-өзін қалай танитынын бейнелейтін ұғым. Адамның
"Мені" – көпқырлы, үздіксіз өзгеріске ұшырап отыратын құрылым. Тұлғаның
өзіндік санасында көптеген "Мендер" болады. Физикалық "Мен" ("Мен организм
ретінде"), әлеуметтік "Мен" ("Мен" әлеуметтік индивид ретінде), Рухани
"Мен", уақыт бойынша өткен шақтағы "Мен", Қазіргі "Мен", болашақ "Мен" деп
бөлуге болады. Модальдылығы бойынша "реалды-Мен", "идеалды-Мен",
"идеалдандырылған Мен", "рефлексивті" және "басқалардың қабылдауындағы
Менді" бөліп көрсетуге болады. Бұл "Мендер"-бір-біріне сәйкес келмей, өзара
конфликтіге түсуі мүмкін, бұл тұлғалық қарама-қайшылыққа әкеледі. Сонымен
қатар, адамның өзі туралы ойларына мәнді адамдардың пікірлері де әсер
етеді.
Өзіндік сананың орталық құрылымы – "Мен-концепция" – адамның өзі
туралы сәйкестендірілген, қарама-қайшылықсыз, вербалды тіркелген ойларының
жүйесі. Ол әртүрлі жағдайлардағы жеке "Мен-бейнелері" арқылы өзін бағалау
мен танудын нәтижесі. Өзіндік сана процесі әртүрлі "Мен" бейнелердің
динамикасы арқылы жүзеге асады, оның нәтижесінде өзі туралы қалыптасқан
тұрақты көз-қарас пайда болады, ал оның арқасында адамда өзіндік бірдейлік,
тұрақты анық болу сезімі пайда болады. "Мен-концепция" индивидтің қандай
екенін емес, оның өзі туралы ойларын, өзінің болашақтағы дамуының
мүмкіндіктеріне қалай қарайтынын анықтайды. Бір рет қалыптасқаннан кейін
"Мен-концепция" өзіне өмірлік тәжірибе мәліметтерін таңдамалы түрде
қабылдап отырады. Яғни өзі туралы жаңадан келіп отырған мәліметтерді
талқылау үшін интерпретациялық матрица болады. "Мен-концепцияның" мазмұны
мен құрылымына сай ақпарат тез қабылданады, ал сәйкес келемейтіні
ығыстырылады немесе жоққа
шығарылады.
Өзі туралы білімдер барлық адамдарда тұрақты жүйеге бірікпейді. Кейбір
адамдарда олар "Мен-концепцияға" бірікпеген жеке Мен-бейнелер түрінде
қызмет атқарады.
"Мен-концепция" өзіндік сананың шыңы болып табылады. Ол ең бір
саналанған, рационалды компонент. Өзіндік санаға басқа да саналануы
төменірек компоненттер кіреді. Ондай компоненттердің бірі – "өзіне деген
қатынас" – өзінің Меніне қатысты эмоционалды-құндылықтық нұсқаулар. Ол
өзінің Меніне қатысты "қолдаушы" және "қарсы" сезімдер ретінде көрініс
табады: өзін мақұлдау, өзін мақтан тұту, өзін кінәлау, өзін табалау
түрінде.
Адамның өзі туралы ойлары өзіне деген қатынасты және өзін бағалауды
бейнелейді, Өзін бағалау адамның өзінің құндылығын қалыптастыруға тырысатын
саналы пайымдауларында көрінеді. Өзін бағалау субъективті сипатта болады,
себебі біздің өзімізге тиістеген қасиеттеріміз әрқашанда шындыққа сай бола
бермейді. Адам үшін мәнді болуға деген қажеттілік ең маңызды
қажеттіліктердің бірі болып табылатындықтан, өзін бағалау жағымды Мен-
бейнені қалыптастыратын механизм болып табылады. Мысалы, кәсіби іс-әрекетте
жетістіктерге жете алмаған адам басқада: отбасында, спортта, шығармашылықта
т.б. өзін көрсеткісі келеді. Өзіндік бағалау да өзіндік сананың басқа
компоненттері сияқты тұрақты емес, ол өмірлік жағдайларға байланыста
өзгеріп отырады және өзін бағалау-адекватты, не адекватты емес, не тым
жоғары, не төмен болуы мүмкін; вербалды саналанған да, интуитивті де болуы
мүмкін.
Өзіндік бағалауды түсінуде үш маңызды мезетті бөлуге болады.
1) Оның қалыптасуында реалды Мен мен идеалды Меннің сәйкес келуі маңызды
орын алады.
2) Адамның өзін бағалауы оны басқалардың бағалауы мен тығыз байланысты.
3) Өзіндік бағалау тұлға үшін маңызды іс-әрекет өрісіңде сәттілікке жетуге
байланысты.
Сонымен, өзін бағалау күрделі құрылым, ол табиғатынан жүйелі болып
табылады: ол бүтін және көп деңгейлі, иерархиялы құрылымды, іс-әрекет пен
қарым-қатынасқа қосылады.
Жоғарыда қарастырылған "Мен-концепция", "Мен бейнесі", "өзін бағалау",
"өзіне деген қатынас" – тұлғаның өмірлік іс-әрекеті мен шартталған өзіндік
сананың динамикалық құраушылары. Іс-әрекеттердің көп түрлілігі адамның
көптеген өзі туралы ойларын тудырады, олар әрқашанда бір-бірімен келісе
бермейді, бір-бірімен қайшылыққа, кейде конфликтіге түсуі; "Меннің"
конфликтілі мағынасын тудыруы мүмкін.
Өзіндік сананың интегралды сипаттамасы – субъективті қадағалау деңгейі
(С.Қ.Д.), ол жауапкершілік сезімі, белсенділік және "Менді" бастан кешіру
арасындағы байланыстырушы буын. Адам өзімен болып жатқан оқиғаларға
жауапкершілікті не өз мойнына алады, не сыртқы жағдайларға тиістейді: өзіне
тиістесе "интерналды" тип, ал сыртқа бағытталса "экстерналды" тип болады.
Сонымен, адамның өзіңдік санасы күрделі, бір текті емес құрылымды.
Оның құраушылар саналылығы, жалпылығы, рационалды мен эмоциялылық қатынасы
бойынша бірдей емес, сондықтан өзіндік сананың әртүрлі деңгейлерінде қызмет
атқарады.
Өзіндік сананың деңгейлік құрылымы. Адамның негізгі сипаттаушысы –
оның белсенділігі. Ол көп түрлі, және биологиялық қажеттіліктерді
(тамақтану, ұрпақ қалдыру т.б.); әлеуметтік (жыныстық, этникалық, жастық,
мамандықтық топқа тиістілік); рухани (еңбекте, махаббатта өзін көрсету, өз
қабілеттерін жетілдіру) қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталады.
Адамның белсенділігінің үш деңгейін бөліп көрсетуге болады: организм
ретіндегі, әлеуметтік индивид ретіндегі, тұлға ретіндегі белсенділік
деңгейлері. Белсенділік пен қажеттіліктер сипаты әртүрлі болғандықтан, осы
белсенділікті бейнелейтін өзіндік сана процесі де әртүрлі болады. Өзіндік
сананың де үш деңгейін бөлуге болады.
Өзіндік сананың органикалық деңгейі. Бұл деңгейде өзіндік сана
физикалық Менді бейнелейді. Ол "өзіндік күи" деп анықталады. Басқаша айтсақ
физиологиялық және психологиялық комфортты сезіну деуге болады. Өзіндік күй
адамның әрекеттерін анықтамағанымен, бұл Мен-бейнесі мінез-құлық формасына
әсер етеді. Мысалы, өзін дені сау, физикалық әдемі сезіну басқа адамдармен
өзара қатынасқа әсер етіп, өзіне сенімділік сезімін шақырады.
Өзіндік сананың индивидтік деңгейі. Басқа адамдармен әртүрлі
қатынастарға түсе отырып адам белгілі бір норма, ереже, дәстүрлерге
бағынады. Бұл деңгейдегі "Мен" бейнесі адамның қоғам талаптарына сай, сай
емес екендігінің деңгейін бейнелейді. Өзін әлеуметтік индивид ретінде
саналай отырып адам өзін белгілі топқа тиістейді. Сол топтармен
идентификациялана отырып, ол өзіне басқалардың көзімен "қарайды".
Басқалармен әртүрлі қатынастарға ене отырып, адам әртүрлі бағалауларға
ұшырайды. Басқалардың бағалары өзіндік бағалаудың қалыптасуына негіз
болады. Бағалар мен өзіндік бағалау арасында байланыстар бір мәнді емес.
Адекватты емес бағалар әрқашанда сондай өзіндік бағалаудың қалыптасуына
әкеле бермейді.
Өзін бағалау адамның өз мінез-құлқын, іс-әрекетін, қарым-қатынасын
реттеуге қатысатын маңызды тұлғалық құрылым. Өзін бағалау әрқашанда
субъективті. Адамның қабылдаған құндылықтары оның өзін бағалауының ядросы
болады. Өзін бағалау құрылымында үш компонентті бөліп көрсетуге болады:
1) танымдық (когнитивті)
2) эмоциалық
3) регулятивті.
Танымдық компонент – адамның өзіне деген рационалды қатынасын
бейнелейді, оның нәтижесінде сапалық сипаттамалар мен көріністер тіркеледі.
Адам оларды негіздеуге тырысады.
Эмоциялық компонент – өзіне деген бастан кешірілетін қатынасты
білдіреді. Оның саналануы төмен, сондықтан ол рационалды өзіндік
бағалаумен кейде қайшылыкқа түседі.
Рационалды және эмоционалды компоненттердің келіспеушілігі мінез-
құлыққа әсер етеді, оның жағдайға адекваттылығын төмендетеді. Осылайша,
өзін бағалау құрылымындағы рационалды мен эмоциялық регулятивті
компонентпен, яғни өзін бағалаудың мінез-құлықта жүзеге асуымен тығыз
байланысты.
Адамның өзін, өзінің мүмкіндіктері мен қабілеттерін бағалауы адекватты
және адекватты емес болуы мүмкін. Адекватты дегеніміз өзін бағалаудың
адамның реалды сипаттамаларымен сәйкес келуі. Адекватты емес өзіндік
бағалау жоғары не төмен болуы мүмкін. Төмен өзіндік бағалау өзіне деген
сенімсіздік сезімін, шешім шығара алмау, инициативасыздыққа, кемдік
комплексінің пайда болуына жағдай жасайды. Жоғары өзіндік бағалау,
керісінше, шыдамсыздық, менмендік, агрессивтілік, күдікшілдік пен
қызғаншақтық сияқты қасиеттердің дамуына жағымды жағдай жасайды.
Осылайша, өзіндік бағалау, бір жағынан адамның мінез-құлық стратегиясы
мен өзара қатынастарына әсер етеді. Ал, екінші жағынан-тәрбиенің,
қалыптасқан құндылықтық бағдарлардың, өткен тәжірибенің нәтижесі.
Өзіндік сананың тұлғалық деңгейі.
Өмірлік әрекет процесінде адам қоғамдық нормалар мен ережелерге
бағынады. Бірақ талаптар жүйесі жағдайлардың барлық варианттарын ескере
алмайды. Сондықтан адам таңдауы керек. Таңдаудағы еркіңдік пен сол
таңдауына жауапкершілік өзіндік сананың тұлғалық деңгейінің критериі болып
табылады.
Көп мүмкіндіктер ішінен таңдау жасаудың өзі құнды мен мәндінің жолында
басқасынан бас тартуды талап етеді. Оны жүзеге асыру әртүрлі тұлғалық
көріністерді талап етеді. Адам өзі үшін маңызды нәрседен одан да маңыздырақ
нәрсе үшін бас тартуы керек. Онда бір әрекет тұлға үшін қарама-қайшылықты
мәнге ие болады.
Бір мотивке қарай жасалған қадам тұлғаны келесі мотивтен алшақтатады,
сондықтан тұлға үшін конфликтілі мағынаға ие болады және "қылық" деп
аталады.
Ол қылық жасалмай, конфликтілі мағына пайда болмайды, бірақ
потенциалды түрде бар (тұлға оны таңдауды қажет етеді) конфликтілі мағынаны
ұғыну мен бастан кешіру қылықты жасағаннан кейін басталады.
Өзіндік таным өзін тану процесі ретінде.
Өзіндік сана-сезімнің сипаттаушы және кеңейтуші талқылаулары басым,
мысалы, өзіндік сана –өзінің болмысын, қоғамдағы орнын, өзінің
психологиялық ерекшеліктерін, мүмкіндіктерін және т.б. бастан кешірулерін
саналауы, ұғынуы. Бұл-психологиялық анализ үшін жеткіліксіз. Өзіндік сана –
тұлғаның психикалық іс-әрекетінде ерекше күрделі процесс ретінде орын
алады. Осы күрделі процесс әртүрлі бастан кешірулермен бірге жүреді, олар
кейін тұлғаның өзіне деген эмоциялық-құндылықтық қатынасына біріктіріледі.
Осы өзін тану мен өзіне деген қатынастың жалпыланған нәтижелері сәйкес
өзіндік бағалауларға біріктіріледі, ал ол адамның мінез-құлқын реттеуде
негізгі мезеттердің бірі болады.
Өзіндік таным – өзіндік сананың бастапқы звеносы. Ол арқылы адам өзі
туралы білімдер жинақтайды, бұл білімдер өзіндік сананың орталығы болып
табылады. Қоршаған ортамен әсерлестік негізде адам ортаны тани отырып өзін
де таниды.
"Егер кез-келген зат басқа заттармен салыстыру арқылы ғана танылатын
болса, онда өзін тану да адамның өзін басқалармен салыстыруы арқылы,
басқаларға қатынасы арқылы анықталады". Тағы бір ескере кететін жай, өзін
тану кез-келген таным түрі сияқты – соңғы абсолютті аяқталған білімге
әкелмейді. Кез-келген таным обьектісі, ал адам-әсіресе танылып бітпек емес.
Сондықтан өзі туралы кез-келген білім қатыстылық пен абсолюттіліктің
қайшылығынан тұрады18,б.213-217.
Адам бала күнінен бастап-ақ тұлға аралық қатынастардың күрделі
жүйесіне енеді. Бала дамыған сайын ол қатынастар да күрделене түседі. Соған
байланысты кандай да бір қарым-қатынастың жүйесіне ене отырып, өзінің сол
жүйеге сай келетін психологиялық жақтарын жүзеге асырады. Қарым-қатынас
адамның ең маңызды қажеттілігіне айналады. Іс-әрекет барысында қарым-
қатынасқа түсе отырып адамдар бір-бірін таниды. Тұлғаның психологиялық
ерекшеліктері, ішкі дүниесінің мазмұны – көз-қарастары, әлеуметтік
бағдарлары, қатынастары, құндылықтары, эмоциялылығы, мінезі және т.б. тура
немесе жанама формаларда адамның әрекеттерінде, мінез-құлқында көрініс
табады. Басқа адамның мінез-құлқының, әрекеттернің сыртқы
көріністеріністерін бақылай отырып, олардың астарынан ішкі психологиялық
мағынаны, олардың жасырын себептерін анықтаймыз.
Қарым-қатынас процесінде басқаның ерекшеліктерін тани отырып, біз
өзіміздің одан бөлек екенімізді ерекшелейміз. Басқа біреуді танудан бастай
отырып, адам өз-өзіне қарай бастайды, салыстырады.
Өзіндік таным-күрделі, көп деңгейлі процесс. Шартты түрде оның екі
деңгейін көрсетеді. Бірінші деңгейде, өз-өзін басқалармен салыстыру жүреді,
яғни бұл тек сыртқы мезеттерге сүйенген таным. Бұндай өзін танудың ішкі
амалдары-өзін қабылдау және өзін-өзі бақылау болады. Ал, жетілген тануда
осыларға өзін анализдеу қосылады. Өзін танудың алғашқы деңгейінде "перенос"
пен "проекция" жүреді. Бұл деңгейде адамның өзінің және өзінің мінез-
құлқының бірегей бейнесі қалыптастырылады. Бұл бейнелер тура, сезімдік
мазмұнға бай. Өзінің "Мені" туралы тұрақты көз-қарас қалыптасқанымен, өзін
толықтай түсіну болмайды. Бұл көбінесе жас өспірім жасқа дейін болатын өзін
тану.
Өзін танудың екінші деңгейінде "Мен және Басқалар" шеңберіндегі емес,
"Мен-Мен" шегіндегі өзі туралы білімдер танылады, бұнда адам өзі туралы
дайын білімдерді қолданады. Өзін танудың осы деңгейінің жетекші ішкі
амалдары-өзіндік анализ және өзін мағыналау. Бірақ олар өзін қабылдау мен
өзін бақылауға сүйнеді.
Сонымен, екі деңгей үшін өзін танудың күрделенген түрлері тән. Адам өз
мінез-құлқын анализдей отырып, оны өзі жүзеге асыратын және оны
детерменациялайтын мотивпен сәйкестендіруге ұмтылады, бөлінген мотивтер
қоғам талабын түсіну және өзіне өзінің қойған талаптары негізінде
бағаланады. Осының нәтижесінде өзін субъект ретінде саналау жүреді, яғни
адам өзін ішкі және сыртқы болмысы бірліктегі бүтін құрылым ретінде
ұғынады.
Осылайша, біртіндеп өзінің Менінің жалпыланған бейнесі бөлінеді. Ол
өзін қабылдау, бақылау және анализдеу негізінде туындайды. Бұл жалпыланған
бейне өзі туралы сәйкес түсінікте көрінеді. Осы екінші деңгейде қалыптасқан
"Мен-бейне" тұрақты, қатып қалған емес. Ол тәжірибе барысында өзгеріп
отырады. Өзі туралы өзінің шынайы болмысы және құндылығы туралы түсінігі
статикалы констатацияланған феномен түрінде болмайды; ол адамның бүкіл
психикалық құрылымына, дүниетанымына әсер етеді, әртүрлі өмірлік
жағдайлардағы мінез-құлықты шарттайды.22,б.25-27
Адам болмысы оның өткені мен қазіргі шағында толық ашылмаған болады.
Ол күшіне, энергияға, жүзеге аспаған, көрініс табуға ұмтылатын потенцияға
бай болады. Олар кейде әлі ұғынықсыз болуы мүмкін, ал нақты түсінілгенде
адамның ұзақ мерзімге қатысты мінез-құлық стратегиясын таңдауын себептейді.
Бұндай жағдайда адам өзінің өмірлік жоспарларын, мақсаттарын, "өмірлік
философиясын" анықтайды. Бұл әрқашанда сенімдердің мықты жүйесінің
қалыптасуымен байланысты. Онда адамның жақсы менен жаманда ажыратуы
анықталады.
Өмірлік мақсаттардың оның адекватты болуы, оларға жетудегі табандылық,
шыдамдылық-өзін, өзінің ұмтылыстарын терең түсінудің өз мүмкіндіктерін
дұрыс бағалаудың болуын қажет етеді.
Өзін өзінің қоғамдық құндылығын дұрыс, адекватты түсіну-өз қадыр-
қасиетін саналаудың негізі болып табылады. Оған сонымен қатар адамның
қоғамдық іс-әрекеті және жоғары моральдық қасиеттері әсер етеді. Қадыр-
қасиет әрқашанда адамның өзіне, өзінің адамгершілік күшіне, шығармашылық
мүмкіндіктеріне сенімімен тығыз байланысты. Өзінің қадыр-қасиеті адамның
жоғары деңгейдегі өзін тануының нәтижесі және оны итермелеп отырудың ішкі
себебі.
Адамның өзін шынайы тануы, өзінің шынайы қадыр-қасиетін ұғынуы –оның
тұлға ретінде қалыптасуының жоғары деңгейін көрсетеді. Өзін-өзі тану – өзін
танудың ағымды тепе-тең процесі деп санау қате. Оның ең негізгі қиындығы
ондағы таным субъектісі таным обьектісі де болып табылады23,б.89-90.
Тұлғаның өзіне эмоционалды-құндылықтық қатынасы.
Өзіндік сананың екінші компоненті-өзіне деген эмоционалды-құндылықтық
қатынас болады. Өз тұлғасына деген қатынас тура эмоциялық реакция ретінде
немесе "инактуалды форма" ретінде бастан кешіріледі. Соңғысында эмоционалды
реакция жоқ, оның орнына бағалаушы пайымдаулар болады.
Өзін тану сферасындағы сияқты бұнда да өзі туралы жеке ситуативті
бейнелерден өзі туралы тұрақты ойларға қарай қозғалыс байқалады.
Эмоциялық қарым-қатынас өзіндік қатынастың дамуы тұлғаның бүтіндігі
мен оның ішкі психикалық әлемнің интеграциясына тәуелді.
Тұлғаның өзіне деген қатынасы өзіндік сананың фундаменталды қасиеті
бола отырып тұлғаның басқа психологиялық ерекшеліктері жүйелерінің
мазмұндық құрылымы мен көріну формаларына әсер етеді. Мысалы, өзін сыйлауы
төмен болғандағы қатынасты алайық. Бұл қатынас белгілі бір мінез-құлық
стилінде жүзеге асатын, белгілі бір психологиялық қасиеттер комплексімен
байланысты. Өзін сыйлауы төмен болу – ең алдымен өзі туралы тұрақты ұғымның
қалыптасуына кедергі келтіреді. Бұндай адамдар тез ренжігіш, өте сезімтал
келеді. Қалжын, күлкі, ескертулерге реакциясы ультрипарадоксалды сипатта
болады, жағымсыз пікірлер оларды қатты мазасыздандырады, оларды ауыр бастан
кешіреді. Жағымсыз пікірден қорқу және бәрін жүрегіне жақын алғыштық
әлеуметтік қатынасты шектеп, психологиялық изоляцияда болуға ұмтылуды
тудырады. Қарым-қатынасқа деген қажеттілігін қиялында жүзеге асыруға
тырысады24,б.9-10.
Іс-әрекет сферасында олар жүйесіз, шешім шығара алмайды, басқаларға
жалтақтап, олардың қолдауын күтеді. Керісінше, адекватты саналанған және
жүйелі эмоциялы-құндылықтық өзіндік қатынас тұлғаның ішкі психологиялық
әлемінің орталық звеносы болады.
Тұлғаның өзіне деген эмоциялық қатынасы өзіндік сананың рационалды
мезеттеріне қосылған бастан кешулер негізінде туындайды. Сонымен қатар
бастан кешулер тұлғаның өз қатынасының болуының қажетті шарты, өйткені сол
арқылы тұлғаның өзіне қатынасының құлдылықтық мағынасы ұғынылады.
Бастан кешірумен оны тудырған обьективті себепті салыстыру, оның
мәнділігін ұғынуымен бірге тұлғаның өзінің қажеттіліктік-мотивтер сферасын
бағалауы жүреді. Адамның өзіндік тануы мен өзіндік қатынасы
интеграциялануының нәтижесінде өзіндік сананың ерекше құрылымдық бөлігі
өзіндік бағалау қалыптасады.
Өзіндік бағалау – адам психикасының күрделі құрылымы. Ол өзіндік сана
процесінің жалпылаушы қызметінің негізінде пайда болады. Сондықтан, өзін
бағалау тез өзгеріп, дамып отырады.
Өзін бағалау күрделі және көп аспектілі. Ол тұлғаның өнегелік
құндылықтарын, қатынастарын, мүмкіндіктерін қамтиды. Бірліктегі, бүтін
өзіндік бағалау оның психологиялық әлемінің жеке жақтарын өзіндік бағалау
негізінде қалыптасады. Тұлғаның әртүрлі компоненттерінің өзіндік бағасы
тұрақтылық, адекваттылық, кемелдіктің әртүрлі деңгейлерінде болады.
Өзіндік бағалау – біздің психикамыздың субъективті және жеке құрылымы.
Сондықтан ол әрқашанда тұлғаның обьективті бағалануымен сәйкес келе
бермейді. Ол төмен не жоғары болуы мүмкін. Оның адекваттылығы, шынайылығы,
логикалылығы тұлғаның іс-әрекет, мінез-құлықта нақты көріністерінің
негізінде анықталады.
Өзіндік бағалаудың тұлғаның психологиялық өміріндегі негізгі функциясы
ол, мінез-құлық пен іс-әрекетті реттеудің қажетті ішкі шарты б.т. Өзін
бағалауды іс-әрекет мотивациясы құрылымына қоса отырып тұлға өзінің
мүмкіндіктерін, ішкі психологиялық күштерін іс-әрекет мақсаты және
амалдарымен үздіксіз сәйкестендіруді жүзеге асырады. Өзіндік бағалау
тұлғаның әрбір даму этабында бір жағынан, өзіне деген эмоционалды-
құндылықтық қатынасының деңгейін бейнелесе, екінші жағынан, оның ары қарай
қалыптаеуына қатыса25,б.101-103.
1.2 Тұлғаның кәсіби психологиясындағы өзіндік сана мәселелері
Кәсіби іс-әрекетті психологиялық тұрғыдан зерттеу тұлға
психологиясының мәселелерімен тығыз байланысты. Нақты айтсақ, бұл жерде
өзара байланыс туралы айтқан жөн: бір жағынан жұмысшының тұлғасының
ерекшеліктері оның кәсіби іс-әрекеті мен нәтижесіне әсер етсе; екінші
жағынан адамның тұлға ретінде қалыптасуының өзі, көп жағдайда кәсіби іс-
әрекетте және оның әсерімен қалыптасады.
Көптеген авторлар осы іс-әрекет түрінің тұлға үшін өте маңызды екенін
көрсетеді. Қазіргі уақытта кәсіби іс-әрекетте адамның барлық негізгі
қажеттіліктері қанағаттандырылуы мүмкін. (Қауіпсіздік кажеттілігі, өзін
сыйлау, әлеуметтік мойындау т.б.). Тұлғаның өзіндік актуализациясының өзі
кәсіби іс-әрекетте өнімді жүзеге асады25,б.61.
Осыған байланысты 1940 ж. бастап кәсіби психологияда зерттеулер
психофизиологиялық қасиеттерді зерттеуден тұлғалық қасиеттерін зерттеуге
ауыса бастады. Профессионалдың тұлғалық қасиеттерін зерттеуге деген
қызығушылық себептері мынандай:
1. Тұлғалық қасиеттер, кәсіби маңызды қасиеттер бола отырып, кәсіби іс-
әрекеттің сәттілігі сенімділігі және. т.б. обьективті көрсеткіштеріне мәнді
әсер етеді.
2. Тұлғалық ерекшеліктер кәсіби оқытудың маңызды детерминанты болып
табылады; олар кәсіби шеберлікті меңгеру мен кәсіби дайындықтың
жылдамдығына тәуелді.
3. Тұлғалық ерекшеліктердің кәсіби іс-әрекет сипаттарына әсері еңбекпен
қанағаттану сияқты обьективті көрсеткішпен жанамаланады.
4. Іс-әрекеттің кейбір түрлерінде жақсы және жаман мамандарды тек
тұлғалық қасиеттер негізінде ғана ажырата аламыз. Бұл, төменгі деңгейдегі
психологиялық қасиеттер маңызды деп саналатын іс-әрекеттерге де қатысты.
5. FТР дамуымен байланысты, мамандықтар түрлері де көбейіп келеді, ал
психофизиологиялық таңдау осы іс-әрекет сенімділігін қамтамасыз ете
алмайды; кәсіби тұлғалық ерекшеліктеріне назар қойып қана еңбек
сенімділігін қамтамасыз ете аламыз.
6. Профессионал тұлғалығының коррекцияланып және жүйелі қалыптастыру
мүмкіндігі қарастырылды.
Бұл көрсеткіштер кәсіби психологиядағы тұлға мәселесіне қызығушылықты
жоғарылатады.
Профессионал тұлғасын зерттеу екі бағытта жүреді. Біріншіден, тұлғаның
еңбектегі ғана индивидуалды-психологиялық ерекшеліктерін зерттеу. Себебі
тұлғаны толықтай зерттеуден гөрі, бір қасиетті терең зерттеу жеңілірек.
Бұнда көбінесе кәсіби маңызды қасиеттер (П.М.Қ.) зерттелінеді27,б.71. ;
Екінші бағыт, кәсіби іс-әрекеттегі тұлғаны толықтай зерттеу
(Геллерштейн С.Г, Рыбаков Н.А, Ананьев Б.Г, Шадриков В.Д., Платонов Ю.П.).
Тұлғалық бағыт-бұл, тұлғаның индивидуалды ерекшеліктерін ескеру ғана емес,
сондай-ақ оның кәсіби бүтін тұлғасын қалыптастыру жолдарын зерттеу.
Кәсіби іс-әрекеттегі тұлғалық қасиеттердің зерттелуі. П.М.Қ-ның кез-
келген іс-әрекет түрінде де маңызды болатын түрлері бар. Олар
жауапкершілік, өзін қадағалау, кәсіби өзін бағалау; кәсіби өзіндік сананың
арнайы қасиеттері-эмоционалды тұрақтылық, мазасыздық, туекелге деген
қатынас. Темпераменттің кейбір қасиеттері де кәсіби іс-әрекеттің көп
түрлерінде маңызды болады28,б.58-59.
Кәсіби іс-әрекеттегі өзіндік бағалаудың рөлі ерекше екені бірқатар
авторлар еңбектеріңде дәлелденді (Цагарелли 1981; Корнеева 1984). Іс-
әрекеттің жалпы сәттілігі адекватты емес өзіндік бағалаумен кері қатынаста.
Бұл заңдылық жаңадан еңбек іс-әрекетімен айналысушылар мен кәсіби іс-
әрекеттері төмен адамдар тобында да жүзеге асады. Және де жас мамандардың
іс-әрекетінің сәттілігіне өзіндік бағалаудың эмоционалды-құндылықтық жағы
көбірек әсер етеді, себебі оның когнитивті компоненті әлі жеткіліксіз
қалыптасқан. Кәсіби шеберлік өскен сайын оның когнитивті компоненті алдыңғы
орынға шығады, яғни маман өзінің өткен тәжірибесі негізінде өз
мүмкіндіктерін бағалайды.
Кәсіби іс-әрекеттің сенімділігін қамтамасыз етуде де өзіндік бағалау
мәнді орында болады. Адекватты өзіндік бағалау күнделікті емес, күрделі
жағдайлардағы еңбек сенімділігін азайтады, стреске тұрақтылықты
төмендетеді, авария санымен тура корреляциялайды. Өзіндік бағалаудың
тұрақсыздығы да осыңдай нәтижелерге әкелуі мүмкін29,б.33-34.
Өзіндік бағалау көп жағдайларда басқа да ПМҚ қалыптасуын анықтайды.
Мысалы, тәуекелге бейімділік көбінесе адекватты емес жоғары өзіндік
бағалаудан туындайды. Бұл тұлғалық қасиет ең алдымен қауыппен байланысты іс-
әрекет түрлерінде маңызды болады. Сонымен қатар, жауапты шешім шығарумен
байланысты іс-әрекеттер де көп жағдайларда осы қасиетпен реттелуі мүмкін.
Бұл қасиеттің шектен тыс жоғары болуы жағымсыз салдарларға әкеледі: жағдай
талаптарын жеткіліксіз бағалау және өз мүмкіндіктерін шектен тыс жоғары
бағалау.
Төмен бағалау – шешім шығарудан қорқу, пассивтілік, сылбырттықпен
байланысты. Бұл екі жағдайда да ықтималдылық болжау бұзылған. Нәтижесінде
жалпы эффективтілік төмендейді. Эмоциогенді фактор әсерінде іс-әрекеттің
оптималдылығын сақтап тұратын эмоционалды тұрақтылық та өзіндік бағалау
ерекшеліктеріне тәуелді болады (адекватты емес өзіндік бағалау –
эмоционалды тұрақтылықтың төмендеуіне әкеледі). Ол мазасызданумен тығыз
байланысты және көбінесе, тұлғалық қасиеттер ретінде, кейде темперамент
белгілері ретінде қарастырылады. Осы екі қасиет көптеген іс-әрекет
түрлерінде кәсіби маңызды болып табылады30,б.36-37.
Кәсіби іс-әрекетті өзіндік реттеу процесіндегі тұлғалық қасиеттердің
ролі. Тұлғалық ерекшеліктер іс-әрекеттің өзіндік реттелу процесінің негізгі
этаптарына әсер етеді – мақсат қалыптастыруға, әрекеттер бағдарламасын құру
мен коррекциялауға, іс-әрекет шарттары мен маманның өзінің мүмкіндіктеріне
әсер етеді.
Корнеева тұлғалық қасиеттердің белгілі бір комплексімен байланысты іс-
әрекеттің өзіндік реттелуінің ерекшеліктерімен айырмаланатын бірнеше топты
бөліп көрсетті:
1 топ. Психологиялық ерекшеліктері: адекватты және тұрақты өзіндік
бағалау, мазасыздану орташа деңгейде, эмоциялық тұрақтылық, өзіне
сенімділік, жүйке жүйесінің күші – орта және жоғары, талаптану дәрежесі
адекватты және тұрақты.
Өзіндік реттелу ерекшеліктері: іс-әрекет мақсаттарын жүйелі
қалыптастыра алуға, іс-әрекет талаптарын және мінез-құлық стратегиясын
қалыптастыруға, іс-әрекет талаптарына және өз мүмкіндіктеріне сай
қабілеттілік; сәттіліктер итермелеуші әсер береді, сәтсіздіктер күрт
негативті реакциялар шақырмайды, мақсатқа жетудегі табандылықты күшейтеді;
сәтсіздіктердің шынайы себептерін іздестіру және адекватты коррекция
жүргізу. Оку және кәсіби іс-әрекет жоғарғы тұрақтылығымен және онда өз
мүмкіндіктерін толықтай жүзеге асырумен ерекшеленеді.
2 топ. Психологиялық ерекшеліктері: өзіндік бағалау
төмен, қозғалыс механизмдері – "кепілденген сәттілік" типі бойынша
белсендірілген, мазасыздану жоғары, эмоция тұрақсыз, жүйке жүйесі
әлсіз немесе орташа, тежелу инертті, тәуекелден қорқу,
өзіне сенімсіз, талаптану дәрежесі тұрақты төмен.
Өзіндік реттелу ерекшеліктері: мақсаттары өз мүмкіндіктерінен төмен
қойылған, сәтсіздік дезорганизацияға әкеледі, сәттіліктен кейін мақсат
деңгейін жоғарлату жоқ. Оқу және кәсіби іс-әрекетте – пассивті, өз күшіне
сенімсіз, мақсатқа ұмтылуы әлсіз. Сәттілік деңгейі орташадан төмен, бірақ
бұл деңгейде іс-әрекеті тұрақты. Бұл өзіндік реттелу өз мүмкіндіктерін
реттеуге кедергі келтіреді.
3 топ. Психологиялық ерекшеліктері: өзін бағалау тұрақсыз,
көбінесе төмен. Оның когнитивті компоненті бағалауды төмендетуге қарай
адекватты емес. Іс-әрекет нәтижелері туралы ақпарат өскен сайын адекваттыға
жақындайды. Қорғаныс механизмдері – "сәтсіздіктерді құнсыздандыру" типінде,
мазасыздану жоғары, тәуекелге бейімділік, талаптану дәрежесі жоғары және
тұрақсыз.
Өзіндік реттеу ерекшеліктері: өз мүмкіндіктерінен жоғары мақсат қояды,
бірақ оған жетуге ұмтылмайды. Сәтсіздіктерден кейін сәйкес түзетулер
жасалмайды, мақсаттары ретсіз. Оқу және кәсіби іс-әрекеттерде сәттілігі
жоғары емес, тұрақсыз, сәтсіздіктерді сыртқы себептермен түсіндіреді,
басшылардың нұсқауларына мән бермейді, басқалардың бағалауларын әділетсіз
деп табады. Бағалау жағдайларында жоғары мазасыздық көрсетеді.
4 топ. Психологиялық, ерекшеліктері: өзін бағалау жоғары, іс-
әрекет нәтижелері туралы жеткілікті ақпаратта адекваттыға жақындайды. Жүйке
жүйесі күшті, мазасыздану жоғары, тәуекелден қорқады, талаптану дәрежесі
төмендеуге бейім.
Өзіндік реттелу ерекшеліктері: іс-әрекеттегі сәтсіздіктерден қашу,
сәтсіздік жағдайларында өз мүмкіндігі жеткілікті болса да мақсаттан бас
тартады, негізсіз сақ. Оқу және кәсіби іс-әрекетте тұрақты және сәтті,
бірақ бәрібір өз мүмкіндіктерінің нақты мүмкіндіктер талаптарынан төмен
екенін саналау мен қатар өте жоғары өзіндік бағаны кажетсінеді. Осыны
мойындағысы келмегендіктен, өзін бағалау мен мүмкіндіктері арасындағы
айырманы байқататын жағдайлардан қашады. Осыған байланысты іс-әрекетінде
тұрақты жағымсыз эмоциялық фон байқалады.
5 топ. Психологиялық ерекшеліктері: тұрақты, жоғары өзіндік
бағалау.
Оның когнитивті компоненті ақпарат жеткілікті болса да жоғары болып
тұрады. Қорғаныс механизмдері белсендірілген, мазасыздануы төмен, өз-өзіне
сенімділігі шектен тыс жоғары. Жүйке жүйесі "күш-әлсіздіктің" шеткі
көрсеткіштерімен сипатталады. Талаптану деңгейі жоғары.
Өзіндік реттеу ерекшеліктері: жоғары мақсаттар қоюға бейім,
адекватты коррекция жоқ, есептер деңгейш жоғарлату мен сақтауда непсіз
табандылық танытады. Оқу және кэсіби іс-әрекетте бірден қиын тапсырмалар
тандайды, өз мүмкіндіктерін ескермейді. Күрделі жағдайларда мазасыздануы
төмен, ол акталмаған тәуекелге әкеледі. Алғашқы сәтсіздіктер кездейсоқтық
деп түсіндіріледі, келесілері күрт эмоциялық реакциялар шақыруы мүмкін. Ол
кәсіби іс-әрекеттегі мотивацияның төмендеуіне тіпті, одан бас тартуға
әкелуі мүмкін32,б.86-87.
Кәсіби психологияда бүтін тұлғаны зерттеу. Маман тұлғасына назардың
жоғарылауы кәсіптік іс-әрекеттің обьективті сипаттамаларының емес, маманның
тұлғалық ерекшеліктері негізіңде құрылады. Бұл –гуманистік бағыт болып
табылады. Оның басқа жағымды жағы – орталық орынға адамның еңбекке
қанағаттануы қойылады33,б.83-85.
Кәсіби іс-әрекеттегі тұлға рөлін Л.Тойлер және Д.Сьюпер сияқты танымал
зерттеушілер ерекше көрсетті. Олар бойынша, адамның кәсіптік жолының
маңызды себептеушісі оның өзінің тұлғасы туралы ойлары болады. Мамандықты
таңдау және карьера типі "Мен-кіммін" деген сұрақтың шешімі болады немесе
Мен-концепциясын жүзеге асыру болып табылады. Адам санадан тыс түрде өзінің
өзі туралы көз-қарастарына сәйкес келетін рөлдік талаптары бар мамандықты
таңдайды34,б.17-19.
Филиппов Н.М. зерттеуінде қоршаған ортаның кәсіби сәттілігімен
байланысты жағымды қасиеттер көрсетілген:
1. Заң қорғау орындарында карьера жасауға деген мотивация. Полицияда қызмет
етуді таңдауының себептерінің саналы негіздерін көрсететін
кандидаттар қызметкерлер ретінде өнімді әрекет етеді. Ол өздерінің болашақ
іс-әрекетінің жақсы жақтарын да қиындықтарын да сипаттап бере алады. Ең бір
сәтті еңбек етуші қызметкерлерге тән мотивациялардың кейбір формасы
суреттелген: кәсіби іс-әрекеттерде тәуекелге, қауыпты жағдайға ұмтылу;
форма киюді сүю; регламентацияға бейімділік; қызметтік борышын – ерлік,
күштілік сезімінің, ата-ана қорғауынан құтылу амалы ретінде қабылдау.
2. Қалыпты өзін сыйлау және өзін нақтылау. Құқық қорғау орындарындағы іс-
әрекеттің орталық мезеттерінің бірі әртүрлі қиын жағдайларда басқаруды өз
қолына ала алу және өзін сыйлауы жоғары болу, өнімді еңбек етушілерде
міндетті түрде кездесетін қасиет. Пассивті, өз күшіне сенімсіз адамдар
кәсіби іс-әрекетте кездесетін конфликт жағдайларында дөрекілік пен күш
көрсетуге көп барады. Өз өзіне сенімді қызметкерлер, адамды сендіру,
иландырудың көптеген амалдарын иеленетіндіктен экстрималды жағдайларда күш
қолданусыз-ақ тығырықтан шыға алады.
3. Стресс жағдайларындағы эмоциялық тұрақтылық. Бұл тұлғалық айнымалы
өз өзін сыйлау және өз күшіне сенімділікпен тығыз байланысты. Қиын,
дағдарысты жағдайларда қызметкер эмоциялық тұрақтылығы мен ақыл-ойының
айқындылығын, салмақтылық пен обьективтілігін сақтап тұра алуы керек.
Кәсіби іс-әрекетін орындаудағы занды бұзу көп жағдайларда, қызметкердің
эмоционалды тұрақсыздығының, не шешім шығара алмауынан
немесе керісінше, агрессияға бой ұруынан туындайды.
4. Басқа ұлт өкілдері мен мінез-құлық ауытқулары бар адамдарға қатынасы.
Басқа этникалық, діни, саяси т.б. топ өкілдеріне қатысты ашық негативті
бағдарланған және де мінез-құлық ауытқулары бар адамдарға (алкоголиктер,
наркомандар, қаңғыбастар, жезөкшелер т.б.) негативті қатынастағы адамдар
полиция маманының кәсіби іс-әрекетінде обьективті бола алмайды.
5. Топтық тығыз бірігуге, қарым-қатынасқа қабілеттілік. Қазіргі полиция іс-
әрекеті топтық іс-әрекет болып табылады. Ол қызметкерден басқалармен тығыз
қарым-қатынаста бола алу қабілетін талап етеді. Сәтті еңбек етуші мамандар
– қарым-қатынаста ашық, өз ойларын ашық көрсете алады, өз қызметтестерімен
кеңесіп өзара көмек көрсетуге дайын.
6. Икемділік. Полиция қызметкері мінез-құлықтың икемді формаларына
қабілетті болуы керек, себебі оның кәсіби іс-әрекеті көбінесе, күтпеген
жерден болатын оқиғаларға толы келеді. Бір кезектің өзінде полиция
қызметкері отбасылық-тұрмыстық конфликтіні шешуге, қылмыскерді
ұстауға, басшыларға құжат даярлауға, куәгерлерді іздестіруге қатынауы
мүмкін. Әртүрлі жағдайларға бейімделе алу қабілетінсіз бұл мүлдем мүмкін
емес.
7. Шыншылдықпен ар ұяттылық. Бұл жоғары моральдылықтың көрсеткіші.
8. Белсенділік. Полиция қызметкеріне белсенді, инициативасы жоғары, ашық,
досшыл адамдар жақсы келеді деп саналады.
Бұл көрсетілген жағымды қасиеттер әрине толық емес, бірақ олар
полициялық іс-әрекеттің сәтті негізделуіне жетуде өте маңызды болып
табылады35,б.65-67.
1.3 Кәсіби өзіндік сана құрылымы
Өзіндік санадан кәсіби өзіндік сана мазмұны бойынша ажыратылады. Егер
жалпы өзіндік санада адам әртүрлі ситуацияларға қатысушы тұлға ретінде
саналынса, өзіндік сананың құрылымы: моральдық компонент; өзін іс-әрекет
субъектісі ретінде саналауы; өзін кез-келген іс-әрекет түрінде саналау. Ал
кәсіби өзіндік санада бірінші орында кәсіби іс-әрекетке қатыстылары болады.
Кәсіби өзіндік сананың бір түрі (Парыгин). Ол кәсіби топқа тиістілігін
саналау ретінде қарастырылады. З.Иванова мен К. Косев кәсіби өзіндік сана,
бұл кәсіби қасиеттер мен оларға деген қатынастарды тану мен өзіндік бағалау
деп қарастырады. В.Н.Козиев бойынша кәсіби өзіндік сана – жеткен
жетістіктер мен өзін дамыту бағыттарын жоспарлау, оны жүзеге асыру жүретін
инстанция деп саналады.
П.А.Шавир кәсіби өзіндік сананы өзіндік сананың таңдамалы іс-әрекеті
ретінде қарайды, ол кәсіби өзін анықтау міндетіне бағынады. Жалпы түрде ол
өзін болашақ кәсіби іс-әрекет субъектісі ретінде саналауда көрінеді.
Кәсіби өзіндік сананың адамның өзін мамандықтық іс-әрекетте
саналауымен тікелей байланысты, яғни кәсіби өзіндік сана мазмұны кәсіби іс-
әрекетке де және сол әрекет субъектісі ретіндегі өзіне де қатысты.
Егер өзіндік сана өмірлік әрекет пен қоршаған басқа адамдар мен қарым-
қатынаста қалыптасып, өзінің әрекеттерін, психологиялық қасиеттерін және
т.б. тану нәтижесі болса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz