Жасасын Алаштың жаужүрек ұлтшыл жастары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ХХ-шы ғасырдағы Қазақстан тарихындағы саяси тұлға
1.1 ХХ ғасырдың басындағы саяси ахуал және қазақ зиялыларының
қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Смағұл Садуақасовтың өмір тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 ХХ-шы ғасырдағы ұлт-азаттығының жаршысы – Смағұл Садуақасов
2.1 С.Садуақасов жастар қозғалысының айбынды жетекшісі ... ... ... ... ... ... 36
2.2 C.Садуақасовтың қоғамдық-саяси қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3 С.Садуақасов – көрнекті мәдениет қайраткері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...77
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған
уақыттан бері әлеуметтік – экономикалық салаларында болып жатқан өзгерістер
мазмұны жағынан да, түр- сипаты жағынан да мемлекеттегі жаңа саясатты
қалыптастыру қажеттігін айқын байқатып отыр. Қазіргі кезеңде, Қазақстан өз
тәуелсіздігін алғаннан бері әлемдік экономикалық қауымдастыққа кіріп,
дүниежүзілік тарихи дамумен байланысы оның өткен тарихын жан-жақты үйрену
мен зерттеудің қажеттілігін көрсетіп отыр. Белгілі тарихшы Манаш Қозыбаев
тарих ғылымындағы келелі проблемаларды талдай келіп, Ақтандақтар ақиқаты
еңбегінде Біз тарихи процестерді зерттеу барысында тек жақсылықты, табысты
ғана көрсетіп, жіберілген қателіктерге мән бермедік. Социализм құрылысының
барысында теп-тегіс жолмен жүрмегеніміз ақиқат. Табысымызды көтере алмай,
басымыз айналған кезде болды. Бірақ мұның бәрі социализмнің табиғатынан,
социалистік құрылыстың кемшілігінен де орын алғаны белгілі. Қазіргі заман
тарихы принципті қатаң ұстанып, тек шындықты халыққа айтуды талап етеді.
Осы тұрғыдан тарихшылардың алдында талай алынбаған қамал бар. Тағыда бір
жәйт, кемшіліктерді көрсеткенде оларды туғызған себептерді ашып, тарихи
принцип, өмір тағылымы тұрғысынан қарастыру керек- деп жазады. Қазақ
халқының басынан өткен ауыртпалықтары тарихымыздың қайшылықтарға толы ауыр
кезеңдері деп білеміз. Ендеше сол кезеңді зерттеу бізге тарихи сабақтар
беріп қоймай, сонымен қатар біздерге болашақта бағыт-бағдар береді.
Қазақ интеллигенциясының алдынғы қатарлы бөлігі ХХ ғасыр басындағы
Ресейдегі революциялық қозғалыс, бірінші орыс революциясы идеяларының және
сол кездегі қазақ қоғамының ауыр әлеуметтік-экономикалық жағдайының ықпалы
мен саяси күрес аренасына көтерілді. Ұлттық зиялы топ қазақ елін отарлық
езгіден құтқаруды көздеді, сол мақсат-мүдде жолында саяси күрестің түрлі
формаларын меңгере алғандығын байқатты. Арнайы зерттеу объектісі ретінде
әлі күнге дейін күн тәртібіне қойылмағаны да бұл тақырыптың тарихымыздың
ақтаңдақ беттерінің бірі екендігін көрсетеді, сондай-ақ зерттеу жұмысын
жүргізудің маңыздылығын арттыра түседі.
Елін, жерін жат жұртқа отарлауға бермеймін деген ұранмен қанында, тәнін
де пида қылған қазақ зиялылары қақындағы шындық іс бәрінен де қымбат.
Олар тәуелсіздік үшін күрескен бүкіл қазақ қауымы ежелден еркіндік аңсаған
ел екенін танытып келеді. Сол қилы кезеңді тарих қазынасына айналдырды.
Қоғамдық құрылымдарды түбірімен қопарған ұлы төңкерістер өзінің жаңа
қайраткерлерін тарих сахынасына әкелді. Әскери коммунизм мен жаңа
экономикалық саясаттың арасындағы саяси қысылтаяң тұста қазақ зиялыларының
ішінен екінші бір алаш ұранды ұлтжанды топ сүзіліп шықты. Олар ұлт-
азаттық идеясының ең нәзік әрі тауқыметті кезеңіне тап келген заманына
лайық тар жол, тайғақ кешуді таңдап алды. Кейінгі тағдырлары ары қарай
қалыптасқанымен де, өзінің тарихи қалыптасу кезеңіне орай іріктелген бұл
топтағылар жаңа жағдайға байланысты өмірдің өзі тудырған саяси күрестің
қайраткері деңгейіне көтерілді. Өз орталарында да ішінара пікір қайшылығы
қылаң бергенімен де, түпкі нысаналары бір арнаға сайды.
Зерттеудің негізгі нысаны. Тарихымыздың төрінен орын алатын жастар
қозғалысының айбынды жетекшісі, көрнекті мәдениет, мемлекет қайраткері
Смағұл Садуақасұлы. Аумалы-төкпелі заман қойнауындағы тарихи оқиғалар
сорабын бағалағанда, қазақтың тағдырындағы ойлы-қырлы белес Смағұл
Садуақасұлын ұлт-азаттық жаршысы ретінде бағалады. Қазақ халқының
тарихындағы ірі тұлға, ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттығының жаршысы,
қазақ мемлекеттілігін қалпына келтіру, тәуелсіз ел ету мұратын көздеген
Смағұл Садуақасұлы тарихтан өз тұғырын иелене алады. Сондықтан ұрпақтан-
ұрпаққа дәріптеліп келе жатқан Смағұл Садуақасұлының қазақ тарихында
алатын орны өзекті мәселе болып табылады.
Дербес елдің әлі де қарыштап дамуы тарихи шындықты мейлінше тереңдетіп
зерттеуді, халқымыздың өзіндік жолы бар тарихын жаңа табылған деректерге
сүйеніп зерттеуді талап етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. ХХ-шы ғасырдағы ұлт-азаттығының
жаршысы – Смағұл Садуақасұлының әлі де кеңейтіліп көрсетілмеген ұлт-
азаттық идеясын, мемлекет және жастар қозғалысының айбынды жетекшісі
ретіндегі бейнесін, мәдениет қайраткері ретіндегі қасиетін зерттеу, көмескі
жақтарын анықтау. Жұмыстың негізінде қазақ тарихынан ерекше орын алатын
Смағұл Садуақасұлының жеке тұлғалық қасиетін сипаттауға арнау. Жаңа
тарихи көзқарас тұрғысынан қорытып, оның шынай келбеті мен қайталанбас
ерекшеліктерін ашып көрсету,
Тақырыптың маңызын тың зерттеулер бойынша ашып көрсету – бұл жұмыстың
басты мақсаты болып табылады. Осыған орай зерттеу жұмысының алдына мынандай
міндеттер қойылады:
- Еліміздің азаттық жаршысы Смағұл Садуақасұлының мемлекет қайраткері
ретіндегі тұлғасын ашып көрсету.
- Ұлттық қарсылық бүгінгі мемлекеттік тәуелсіздігіміз бен ұлттық
жаңаруымызға жетер жолдағы еш уақытта өз маңызын жоғалтпайтын
тарихи кезең екенін көрсету.
- Тәуелсіздік үшін күрескен Смағұл Садуақасұлының қазақ тарихында алатын
орнын көрсету.
- Тақырыптың тарихи маңызын талдап, объективті баға беру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі мен деректік негізі. Белгілі тарихшы Манаш
Қозыбаев тарих ғылымындағы келелі проблемаларды талдай келіп, Ақтандақтар
ақиқаты еңбегінде Біз тарихи процестерді зерттеу барысында тек
жақсылықты, табысты ғана көрсетіп, жіберілген қателіктерге мән бермедік.
Социализм құрылысының барысында теп-тегіс жолмен жүрмегеніміз ақиқат.
Табысымызды көтере алмай, басымыз айналған кезде болды. Бірақ мұның бәрі
социализмнің табиғатынан, социалистік құрылыстың кемшілігінен де орын
алғаны белгілі. Қазіргі заман тарихы принципті қатаң ұстанып, тек шындықты
халыққа айтуды талап етеді. Осы тұрғыдан тарихшылардың алдында талай
алынбаған қамал бар. Тағыда бір жәйт, кемшіліктерді көрсеткенде оларды
туғызған себептерді ашып, тарихи принцип, өмір тағылымы тұрғысынан
қарастыру керек- деп жазады. Қазақ халқының басынан өткен ауыртпалықтары
тарихымыздың қайшылықтарға толы ауыр кезеңдері деп білеміз. Ендеше сол
кезеңді зерттеу бізге тарихи сабақтар беріп қоймай, сонымен қатар біздерге
болашақта бағыт-бағдар береді.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі. Зерттеу жұмысының
методологиялық негізін айқындауда, қоғамдық құбылыстар мен үрдістерді
зерттеудің бірнеше әдіс-тәсілдері қолданылды. Тарих ғылымында қалыптасқан
мәселені, болған оқиғаны зерттеуде нақты фактілер мен дәлелдерді мұрағат
және газет-журнал материалдары арқылы салыстыра көрсету басшылыққа алынды.
Сонымен бірге зерттеу барысында саралау, талдау және қорыту, тарихи-
салыстырмалы, жүйелік-құрылымдық, теориялық таным, модельдеу мен типтендіру
сияқты жалпы ғылыми, философиялық, әлеуметтанушылық, тарихи зерттеу
тәсілдері қолданылды.
Негізінде тақырыптың теориялық негіздемесі мен зерттеудің әдістемелік
негізгі диплом жұмысында арнайы қарастырылды. Тарихи оқиғаларды немесе
саяси жағдайларды баяндауда баспасөз материалдары мен мұрағат құжаттары
және ғылыми зерттеу материалдарын салыстыра зерттеу әдісі кең қолданылды.
Зерттеу жұмысының мерзімдік және аумақтық шегі. 1900 жылы туып, 1933
жылы қыршынынан қиылған оның қайраткер түгел өмір жолын қамтиды. Смағұл
Садуақасұлы сол шақтағы территориялық айырым бойынша Ақмола облысы, Шарлақ
уезі, Қарой болысы, Жарқын ауылында дүниеге келген (қазіргі Солтүстік
Қазақстан облысы, Ақжар ауданы, Ұялы елді мекенінің қасындағы сол баяғы
Жарқын ауылы).
Зерттеу жұмысының ғылыми-практикалық маңыздылығы. Дипломдық жұмыста
жасалынған тұжырымдар мен қорытындыларды жоғары оқу орындарында Қазақстан
тарихы пәні бойынша жүргізілетін арнаулы курстар мен семинар сабақтарын
өткізуде пайдалануға болады.
Сонымен бірге зерттеу жұмысының тұжырымдарын Смағұл Садуақасовтың
Кеңес дәуіріндегі ұлт мәселесі туралы ой - пікірлері тақырыбындағы
дәрісбаяндары мен өсиеттерін ғылыми зерттеу еңбектерінде, оқу құралдары мен
оқулықтарда қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Смағұл Садуақасовтың өмір
тарихын зерттеу нәтижесінде қорғауға мынадай тұжырымдар ұсынылады;
- ХХ-шы ғасырдағы ұлт-азаттығының жаршысы – Смағұл Садуақасов
- С.Садуақасов жастар қозғалысының айбынды жетекшісі
-C.Садуақасовтың қоғамдық-саяси қызметі қазақ жастары мен
қазақстандықтар үшін үлкен қызығушылық тудырады;
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы екі тараудан тұрады. Бірінші
тарау екі бөлімнен тұрады, ал екінші тарауда да үш бөлім қарастырылған.
Сонымен қатар жұмыста кіріспе мен қорытынды жазалып, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі көрсетілген.
1. ХХ-шы ғасырдағы Қазақстан тарихындағы саяси тұлға
1.1 ХХ ғасырдың басындағы саяси ахуал және қазақ зиялыларының
қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптасуы
Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан Республикасының азаматтары үшін, оның саяси-
әлеуметтік дамуы үшін еліміздің территориясында өмір сүрген түрлі
мемлекеттердің тарихына көз жіберіп, оқып-үйренуіміз қажет. Қазақстан
жерінде бұған дейін өмір сүрген мемлекеттік құрылымдардың, олар ұстанған
саясаттың бүгінгі тәуелсіз республикамызға тікелей қатысы бар.[1,15] Осы
орайда елбасы Н.Ә.Назарбаевтың: Егер біз мемлекет болғымыз келсе,
өзіміздің мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық
руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн деуінің мәні зор.[2,237]
ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басында патшалы Ресейдің әкімшілігі қазақ
халқының санасынан тәуелсіз мемлекет құру туралы идеяны өшіру мақсатымен
жазалау шараларын бастап, қазақтың құқығын шектейтін заңдар қабылдап,
ұлттық көріністің кез-келген түрін жойып отырды. Қазақтар ұлт ретінде өзін-
өзі сақтап қалу үшін саяси күреске тартылып, оған белсене араласа отырып,
күресті өршітті де. Олар жергілікті басқару ісіне, болыс сайлау, партияға
кіру, Думаға сайлану сияқты істерге белсене араласты. Бұрын беймәлім болып
келген партия құру, кандидат ұсыну, дауыс жинау сияқты саяси әрекеттер
қазақ жеріне біртіндеп сіңе бастады. Бұрынғы билердің шешімді сөздері
құлаққа ілінбей, оның орнына саяси үгіт, насихат жұмыстары келді. Осының
бәрі қазақтардың саяси санасының қалыптасуына әсер етті.
Қазақ даласындағы ұлт-азаттық қозғалыстың алдындағы саяси талаптар: дін,
тіл тазалығын қорғау, оқу-ағарту, ұлттық-салт дәстүрді қолдау, жер дауы, ел
дауы болды. Азаттық қозғалысы алға қойған мақсаттары қиын болса да, оның
жас қайраткерлері туған халқын саяси күреске тарту үшін бастарын бәйгеге де
тікті. Отаршыл шенеуліктердің қудалануына түсіп, жазаға жиі тартылды.
Ә.Бөкейханұлы, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы және т.б. да алаш азаматтары ұлт-
азаттық қозғалысты саяси күрестің ең жоғары сатысына көтеріп, ең қиын
кездерде (Мәселен, 1916 жылғы көтеріліс, азамат соғысы, Кеңес өкіметінің
күшпен орнатылуы) қазақ халқын қантөгістерден аман алып шығып, олардың
саяси сенімін шыңдап отырды. Қазақ зиялыларының орыс декабристерінен
айырмашылығы – қалың бұқара арасынан шыққандығы және олармен тығыз
байланыста болғандығы. Сондықтан да олар ел арасындағы саяси ахуалды дөп
басып көре білді, соның арқасында діттеген мақсаттарына да жетті.
Орысша оқып білім алған, жер жүзінде болып жатқан түрлі саяси
оқиғалардан, Ресейдегі саяси күрестен хабардар алаш азаматтары қазақтарды
саяси күреске тартуда ұлттық ерекшеліктеріне қарады. Әр саяси ұран мен
мақсаттың халыққа жақын болуы үшін, ұлт армандаған мүддемен астасуына назар
аударды. Және оны қолдануға саяси астар берді. Мәселен, бұрын екі рудың екі
биінің шешімімен шешілетін жер дауы, енді ауыл, өлке, облыс шеңберінен
асып, бүкіл мемлекеттік проблемаға айналды. Бос жатқан жерлерді мемлекет
меншігіне алуға қарсылық жоғары жаққа саяси талаптар қойылған петиция
түрінде ұсынылды. Осындай саяси талап қойылған арыз, шағым, петицияларда
патша үкіметінің отаршылдық саясаты сыналса, әрі саяси режимге қарсылықтың
түпкі мақсаты – қазақ халқының ұлттық мемлекеттігін қалпына келтіру болды.
Қазақстандағы саяси күресте (1905-1906, 1912-1914, 1916 жылдардағы)
қазақ оқыған азаматтары Қарқаралы петициясы сияқты ұйымдастыру шараларын,
құқықтық сауат ашу ісін (жәбірленушінің атынан арыз-шағым жазу), баспасөз
бетінде үгіт-насихат жұмысын жүргізу (Айқап, Абай журналдары мен
Қазақ, Алаш, Сарыарқа газеттерінің шығуы), мемлекеттік Думаға депутат
сайлау, бүкілқазақтық съездер өткізу, конституциялық сипаттағы Алаш
бағдарламасының жобасын жасау, мемлекеттік тәуелсіздік идеясын жариялап,
Алаш автономиясын құру сияқты саяси күрестің күрделі сатыларынан өтті.[1,15-
17]
ХІХ ғасырдың 90 жылдары мен ХХ ғасырдың басында жәдитшілік ұғымының
Қазақстанға енгені белгілі. Жәдитшілік ұғымының қазақ нұсқасы екі асудан
тұрады деп есептелінеді. Бірінші асу – 1890-1911 жылдар – үйрену, тәжірибе
жинау шағы. Екінші асу – 1911-1920 жылдар – жәдитшілдік кең өріс алып, Алаш
қозғалысына ұласу шағы.
Біздің ұғымызша, жәдитшілдік – Ресей империясының мұсылман аймақтарына
ортақ, дәстүр мен жаңашылдықтың синтезді құбылысы. Оны өте қарапайым тілге
аударсақ, жаңару, елдікті сақтау үшін жаңа бағыт ұстау дегенге саяр
еді. Ресей империясының мұсылман халықтары тарихында негізі ортақ
жәдитшілдік қозғалысының дамуы біртекті емес. ХХ ғасырдың 10-жылдары Ресей
империясының құрамындағы елдердің барлығында дерлік бұл қозғалыс жадидизм
атауымен дами берді.
Жәдитшілдік – бірыңғай саяси сипаттағы қозғалыс емес, ол – ағарту ісі
мен руханиятты тұтастай қамтыған идеялық негізі бар концепция әрі ағым.
Концепция болатын себебі, онда дара ағартушылардың ойларына табан тіреген,
идея мен тәжірибенің арасын қосқан көзқарастар жүйесі бар. Ал, ағым
болуының мәнісі, ол белгілі кезеңде Ресей мұсылмандарын ағартудың бір
жолын, бірақ тиімді жолын көрсетті. Алайда, бұл баламасы жалғыз жол емес
болатын.
Жәдит термині ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір жүзіне шықты. Жәдид-
и арабтың жаңа деген мағына беретін сөзі. ХІХ ғасырдың соңында Ресей
империясын әлемдік озық педагогика тәжірибесіне сәйкес, алғаш рет мұсылман
балаларын дыбыс жүйесімен оқытуды қырым-татары, күллі зиялының аузында
жүрген ағартушы Исмаил Гаспринский бастайды. Аса зайырлы тәрбие көрген
Гаспринский – ұлттық томаға-тұйықтық пен шовинизмнің қай түріне болсын
қарсы шыққан тұлға. Ол қашан да тең құқық жағында.
Азаматтық тарихымызды саралап қарағанда, аталған кезең ұлтымыз үшін
шешуші уақыттың бірі болғанына көз жеткіземіз. Мұсылмандық Шығыста Абдо Һәм
Афғани, Туркияда танзиматтар мен сервети-фюнуншілдер, Қазанда әл-Маржани
мұрагерлері, Қырымда И.Гаспринский қорғаныс үшін соққан имандылық қамалына
жалғасқан Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы бастаған қазақ ағартушыларының қамалы
да бой көтерді.
Қазақ арасындағы жәдитшілдік ағым 1890-1911 жылдары үйрену мен тәжірибе
жинау кезеңін бастан кешіргенін дәлелдейтін дерек аз емес. Бұл аралықта
алаш қауымын дүр сілкіндірген бірнеше ірі уақиғалар болды. Осылардың ішінде
патша үкіметі 1891 жылы жариялаған Дала Ережесі мен 1907 жылы шығарған 3
июнь Жарлығының қасіреті алабөтен. Дала Ережесі қазақ жерін - қазыналық
деп жарияласа, 3 июнь Жарлығының қазақ секілді ұлттарды Мемлекеттік
Думаға сайлану құқығынан айырды. Жер жат жұрттың олжасы болып, құқық аяққа
тапталса, момын деген милләттің де ашу-ызасын тудырады. Біле-білген кісі
осы кезде неге ұлттық газет-журналдардың шыққанын, не үшін елді ояту
мақсатында ағартушылық шығармалардың туғанын түсінер еді. Әлемдік күллі
отарланушы жақтың тәжірибесінде осындай оянулар болған. Олардың бұл тұстағы
рухани жағының – дінінің, әдебиеті мен мәдениетінің, ойлау жүйесінің –
бағыты халықты оятуға, рухты күшейтуге жұмылған.
Алаш тұсында М.Сералин, М.Дулатұлы,Ә.Бөкейханов, Х.Болғанбай т.б.
қайраткерлері И.Гаспринскийдің еңбегін жоғары бағалап жазды. Қазақ
шекпенінен шыққан барша басылымнан осы тұлғаға деген құрметті байқауға
болады.[3,121-130]
Қарапайым арыз-шағым жазып, наразылық білдірумен басталған қазақ
даласындағы саяси күрес небір қиын жолдардан өтті. Осы күресте алаш
азаматтары халықты оята жүріп, өздері де пісіп-жетіліп, ширады.
Қазақстандағы ұлт-азаттық күрес тарихындағы қазақ зиялыларының әр кезеңдегі
қызметін былайша саралауға болады:
а) Қазақ даласын шарпыған саяси күрес Қазақстанның әр түкпірінен оқыған
зиялы азаматтардың дербес әрекет жасай алатын саяси күштерін қалыптастырды.
Ресей империясының озбыр саясатына қарсы көтерілістер пайда болып, оның
жетекшілері саяси талаптарын жетілдіре түсіп, ол біртіндеп ұлт-азаттық
қозғалысқа ұласты. Алаш қозғалысы да осы көтерілістен бастау алды;
ә) Отаршылдыққа қарсы саяси идеялар біртіндеп бүкіл қазақ қоғамына
тарады. Бұны патша үкіметінің жергілікті шенеуліктері қалт жібермей бақылап
отырса да, оны тоқтата алмады;
б) Ресей патшалығының отаршылдық саясатының күшеюі қазақ халқының
наразылығын өршітіп, өшпенділікке ұластырып, тіпті билікке ашық қарсы
шығып, оны құлатуға дейін барды. Осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін
мемлекеттік саяси идеялар мен бағдарламалар жасау керек болды. Бұндай
бағдарламаларды қазақтың оқыған азаматтары жасады. Олар Қазақ газеті
арқылы қазақ қауымының саяси сауатын ашты. [1,17-18]
ХХ ғасырдың басында Қазақстан Россия империясының капитализмге дейінгі
өндірістік қатынастар үстем болған аграрлы-отарлық шет аймағы болды.
Отарлаушылар қазақ халқының жері мен оның табиғи байлығының айтарлықтай
бөлігіне иелік етіп қана қойған жоқ, олар қазақтарды рухани жағынан да
отарлады: халықты тілінен, дінінен, ділінен айыру бағытында қатыгездікпен
ойластырылған шаралар жүйесін жүзеге асырды. Бұл жөнінде Міржақып Дулатов
1907 жылы жазылған Қазағым менің, елім менің атты мақаласында былай деп
ашына жазған еді:
...Ең алдымен қазақ халқы – Россияға тәуелді халық... оның ешқандай
правосы жоқтығы кек тудырады. Халықтан жиналған салық қаражатының көп
бөлігі халыққа, тіпті керек емес нәрселерге жұмсалады ... енді чиновниктер
(патшаның отарлау жүйесінің ресми өкілдірі) біздің дінімізге, атадан мұра
болып келе жатқан әдет-ғұрыптарымызға, біздің молаларға ғана тиісті неке
мәселелеріне араласа бастады, діни кітаптарды тұтқынға алды.
Қазақ ауылын басқаратын әкімшілік жүйе патша үкіметінің отарлау-
әміршілдік аппаратымен біте қайнасып кеткен бай-шонжарлар өкілдерінің
қолында болды.
Қазақ өлкесіндегі әлеуметтік-экономикалық және саяси хал-ахуал,
негізінен, аграрлық, ұлттық және белгілі дәрежеде таптық мәселелердің
шиеленісуімен ерекшеленді. Қазақстанда осы шиеленістен туындаған аграрлық
және ұлттық-азаттық қозғалыс ең алдымен отаршылдыққа қарсы бағытталды.
Жұмысшы табының қалыптасуы басталды, жаңа әлеуметтік топтар мен
қауымдастықтар пайда болып, қалаларда майда кәсіпкерлер шоғыры дүниеге
келді. Қазақтар арасынан шыққан зиялылардың іс-әрекеті халыққа танылды:
олар жалпы ұлттық мүдделерге қызмет етуге бет бұрды. Олар қазақ қауымына
тән қоғамдық-саяси қозғалыстың бастауында тұрды.
Басқа сөзбен айтқанда, бұл істің басықасында болған, жаңадан қалыптаса
бастаған қазақтың ат төбеліндей аз ғана тұңғыш интеллигенттерінің жаңа
сапалы легі жалпыұлттық сұраныстарға жауап беруге және оларды шешуге
тырысты.
Олар өзінің шыққан ортасы тұрғысынан алғанда әртекті болды: қатарында
ақсүйек, бай-шонжарлар әулеттерінен шыққандар да, орта дәулетті отбасы
өкілдері, жекелеген қарапайым еңбекші шаруалардың балалары да бар еді.
Жоғары және арнаулы орта оқу орындарынан алып шыққан кәсіби мамандары да әр
түрлі болды. Бұлар отарлы қазақ өлкесінің басқару аппаратында әр түрлі
жұмыс атқарған чиновниктер, денсаулық сақтау мекемелерінің қызметкерлері,
журналистер, оқу-ағарту және мәдениет саласында еңбек еткен және сан
жағынан басқа топтардан аз инженер-техник қызметкерлерден тұрды. Олар,
негізінен, Петербургтің, Тарту мен Варшаваның, Москваның, Қазан, Уфа,
Ташкент пен Омбы, Том университеттері мен институттарында, т.б. қалалардағы
арнаулы орта білім беретін оқу орындарында білім алды. Қазақ жастарының
жекелеген өкілдері Туркия мен Египет сиятқы елдерінің мұсылмандық жоғары
мектептерінде оқыды. Сондықтанда осы екі бағытта білім алу қазақ зиялылары
арасында қоғамдық-саяси ойдың екі бағытының – батыстық және шығыстық
қалыптасуына негіз болды.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында қалыптасқан қазақ
интеллигенттерінің басым көпшілігі тек қана бір кәсіби мамандықтың тізгінін
ұстаумен шектелмей; әмбебап мамандар ретінде қызмет етті: олар оқу-ағарту
ісімен де, қазақ тілінде басылымдар (кітап, газет, журнал) шығару қам-
қаракетімен де, жан-жақты шығармашылық жұмыспен де қатар айналасты.
Осылардың барлығына ортақ қасиет, ортақ ерекшелік олардың қазақ қауымының
қоғамдық-саяси сұраныстарына мүмкіндігінше толық жауап беруге ат салысуы
еді.
Зиялылардың саяси көзқарастарының қалыптасып, қоғамдық-саяси қызметке
араласуына бірінші орыс революциясы (1905-1907 ж.) белгілі дәрежеде ықпал
жасады.
Осы жылдары қазақ интеллигенциясының алғашқы легінің белгілі өкілдерінің
көпшілігі (Ә.Бөкейханов, Х.Досмұхамедов, М.Тынышбаев, Ж.Ақбаев,
Ж.Досмұхамедов, Б.Қаратаев, М.Дулатов, т.б.) бірінші орыс революциясы
ықпалымен елде орын алған саяси хал-ахуалға сергектікпен әрі сын көзімен
қарады, ал содан кейін барып, сол кезде империяның орталықтарында пайда
болған саяси ұйымдардың қайсысынан үлгі алу мәселесін шешуге тырысты.[4,242-
243]
1905 жылы Оралда Қазақстанның бес облысының өкілдері: Ә.Бөкейханов,
Жаһанша Сейдалин, М.Дулатов, Б.Қаратаев, Б.Сыртановтар қатысқан съезд
болды. Бұнда қазақтың конституциялық демократиялық партиясын құру
мәселесі қаралды. Жаңадан дүниеге келген осы саяси ұйымның жетекшісі болып
Ә.Бөкейханов бір ауыздан мойындалды. [5,35]
Демек, бірінші орыс революциясы жылдарында Әлихан Бөкейхановтың
төңірегіне топтасқан қазақ зиялылары өздерінің саясатқа араласқан алғашқы
қадамдарында сол кезде патша үкіметіне оппозицияда болған кадеттер
партиясын өздеріне белгілі дәрежеде үлгі тұтты.
Сондықтан да 1905-1907 жылдары қазақ интеллигенциясы кадеттер ұсынған
Россия қоғамын реформалау талаптарын жүзеге асыру жолында жүргізілген саяси
науқандарға қатынасуда айтарлықтай белсенділік көрсетіп, нақтылы іс-
әрекеттерге барды. Оларды атап айтқанда, біріншіден, қазақ қауымын
басқарудың ең болмағанда уездер мен болыстар шеңберіндегі отарлық сипатын
өзгертуді талап етті.
Қазақ интеллигенттерінің қоғамдық-саяси қызметінің тағы бір бағыты –
Россиядан Қазақстанға орыс мұжықтарын көшіру ісін басқаратын қоныс аударушы
мекемелердің қызметін тоқтату үшін саяси күрес жүргізуге арналды.Үшіншіден,
ұлттық-демократиялық қазақ интеллигенциясы қоғамның саяси өмірінде өзін
ресми өкімет пен жергілікті халық бұқарасын байланыстыратын күш ретінде
көрсетуге ұмтылды. Қазақстанды басқаруды реформалау идеясын ұлттық
интеллигенция өкілдері жан-жақты дайындап, оны барынша біртіндеп енгізуді
қажет деп санады.
1905-1907 жылдар Қазақстанның саяси өмірі мен ұлттық интеллигенцияның
тарихында І және ІІ мемлекеттік Думаға сайлануға дайындық пен оны өткізуге
байланысты оқиғалармен ерекшеленді. Бұл науқандарға ұлттық интеллигенцияның
белгілі өкілдері белсенді түрде қатынасты. І мемлекеттік Думаға қазақ
өлкесінен сайланғандар қатарында Әлихан Бөкейханов (Семей), Алпыспай
Қалменов (Хан-Бөкей Ордасынан), Ахмет Бірімжанов (Торғай облысынан),
Шаймерден Қосшұғылов (Ақмола облысынан) болды. Ал ІІ мемлекеттік Думаның
депутаттары қатарында Ә.Бөкейхановтың жақтастары Ш.Қосшығұлов (Ақмола
облысы), Бақытжан Қаратаев (Орал облысы), А.Бірімжанов (Торғай облысы),
М.Тынышбаев (Жетісу) және Нұрекенов (Семей облысы) болды.
Екінші мемлекеттік Думаның аз ғана уақыт (1907 жылдың ақпанның 20-сынан
маусымның 2-сіне дейін) жұмыс істегеніне қарамастан, оның қазақ депуттары
Россия парламентіне өлкедегі жағдайдың шындығын жеткізуде мүмкін болғанның
бәрін істеді. Осыған орай Бахытжан Қаратевтың Думаның 1907 жылы мамырдың 16-
сында өткен мәжілісінде сөйлеген сөзін ерекше атау керек. Өзіне берген 10
минут ішінде Б.Қаратаев столыпиндік аграрлық реформаны, оның негізгі
бағыттарының бірі – Орталық Россиядан Қазақстанның далалық облыстарына орыс
шаруаларын жаппай көшіру ісін әшкерелеп, мұны Қазақстан мен Орта Азияны
отарлауды күшейтетін және жергілікті халықтарды тонауды шырқау шегіне
жеткізетін мемлекеттік саясат ретінде айыптады.
1908-1913 жылдардағы қазақ ұлттық-демократиялық интеллигенцияның саяси
қызметі үшін өзіне тән айтарлықтай ерекшеліктері бар уақыт болғандығын
байқау қиын емес. Осыған орай мына жәйттерді ерекше атау қажет сияқты: 1)
1908-12 жылдары Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріндегі кейбір жекелеген
қайраткерлердің орнын қоғамның көкейтесті проблемаларын білетін, оларды
шешудің жолдары мен әдістерін анықтауға қабілетті зиялы қауымның белгілі
топтары алмастырды; 2) Қазақ интеллигенциясының осы жаңа буыны өзінің
шығармалық еңбегі арқылы халықтың тарихи зердесіне барлау жасай отырып,
оның ұлттық сана-сезімін ояту, жігерін қайрау жолында аянбай тер төкті; 3)
Қазақ зиялыларының алдыңғы қатарлы өкілдері жалпыұлттық және аймақтық
баспасөз органдарын қалыптастырды, елдегі (Россиядағы) мұсылмандық
қозғалыстармен және партиялармен байланыс орнатты; Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық, қоғамдық-саяси және рухани-діни өмірін реформалау
мәселелерін, оның ішінде көшпелі өмір салтынан отырықшылыққа ауысу
мәселелерін жан-жақты талқылауды ұйымдастырды.
Қазақ зиялылары жалпыдемократиялық мәндегі ұлттық тең құқылық, халықтың
мәдениетін көтеру, әйел теңдігін қамтамасыз ету, отаршылдардың жер мен суды
тартып алуына наразылық білдіру сияқты маңызды мәселелерді өз
шығармаларының өзекті тақырыптарына айналдырды. Жалпы демократиялық
мазмұндағы талап-тілектердің өзі халық арасында объективті, табиғи түрде
отарлық езгіге қарсы хал-ахуалды қалыптастыруға қызмет етті. Осындай
өмірлік сұраныстан туған және оған жауап берген санаулы дүниелердің бірі
1909 жылы Уфа қаласында жарық көрген Міржақып Дулатовтың Оян, қазағы еді.
Кітапқа эпиграф ретінде алынған:
Көзіңді аш, оян қазақ, көтер басты.
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жер кетті, дін нашарлап, хал һарам боп,
Қазағым, енді жату жарамастан,-
деген шумақ Оян, қазақтың айтайын деген басты идеясын дәл берді. Сол
кезде Ахмет Байтұрсынов қаламынан туған, бірақ оның 1911 жылы Орынборда
жарық көрген Маса жинағына цензура енгізбей тастаған мына жолдар да
жоғарыда келтірілген Міржақып өлеңімен сабақтас:
Қазағым, елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш көзіңді оянып.
Қазақты сынау мен ояту үрдісін үлкен ұлттық мәселе ретінде ХІХ ғасырдың
соңғы ширегі мен ХХ ғасырдың басында ұлы Абай негіздеген еді. ХХ ғасыр
басында оны Міржақып Дулатов пен Ахмет Байтұрсынов жалғастырды. Міржақыптың
Оян, қазағында ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық, қоғамдық-саяси өміріндегі өзгерістер көркем сөзбен шыншыл
кестеленген. Патшалық Россияның отарына айналған ел мен жердің тағдыры, оқу-
ағарту мен дін жағдайы, жетімдер мен жесірлер халі, ауылдағы сайлау ісі
сияқты мәселелер – Оян, қазаққа тақырып болған мәселелер. Сонымен бірге
Міржақып қазақ жастарын оқып, білім алуға, өркениетті елдерден үлгі алуға
шақырады. Міржақыптың өз сөзімен баяндасаң, ол халқының өткенін сайрап,
өзі өмір сүрген сол кезеңнің кемшілігін зарлап айтты. Оян, қазақ, ең
алдымен, патша үкіметінің отарлық саясатын әшкерелеуімен құнды. Патшалық
отарлаушылыр, - дейді М.Дулатов, ең алдымен, қазақтың жерін тартып алды.
Әйтеуір ата-бабам мұсылман деген дүрмекті қоятын кезің келді дей отырып,
Міржақып Дулатов Қазақтың көп жерінде мешіті жоқ, жоғына себеп болған
миссионер поп, - деп басып айтты. М.Дулатов қазақтың езілген, адасқан,
тығырыққа кез келген халін барынша дәл көрсетті. Осылай болудың басты
себептері патша үкіметінің саясатына (жерге, дінге, әкімшілік сайлау
жүйесіне тікелей қатынасы бар) байланысты деп түсінді, алайда ол басты айып
жаңа дәуірге (Россияның отары ретінде метрополиямен бірге капиталистік
қатынастарға ене бастаған дәуірге) ыңғайласа алмаған халықтың өзінде деп
санады.
Қазақтың ұлттық баспасөзінің толыққанды алғашқы екі басылымы 1911 жылы
дүниеге келді. Олар 1911 жылы қаңтардың 11-інде Троицк қаласында Мұқаметжан
Сералиннің қайрат-жігері нәтижесінде бірінші саны жарық көрген Айқап
журналы мен сол жылы наурыздың 16-сынан бастап Бөкей Ордасында Жәңгерей
Бөкеев пен Елеусіз Бүйрин шығара бастаған Қазақстан газеті болды. Айқап
1915 жылдың тамызына дейін шығып тұрды. Оның 83 саны жарық көрді.
Қазақстан газеті 5-ші санынан бастап Орал қаласында басылды. Оның 1913
жылдың шілдесіне дейін 18 саны қолға тиді. Бұлардан басқа Омбыда,
Ташкентте, Петропавлда анда-санда кішігірім газеттер шығып тұрды, бірақ та
цензураның қаталдығы мен баспахана қиыншылықтары газет шығару ісін қолға
алғандардың жігерін құм етті. Қалай дегенде де 1913 жылға дейін өзінің жеке
басының пікірін ғана емес, қазақ қауымының көпшілігін ойландырып-
толғандырған қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық мәселелер жөнінде
мерзімді баспасөз бен басқа да басылымдар арқылы халыққа арнап сөз айтатын
айтарлықтай зиялылар тобы қалыптасқан еді.[4,244-248]
ХХ ғасырдың басында қазақ даласы бір жағынан Ресей империализмінің
отарлау саясатының, екінші жағынан ортағасырлық мешеуліктен арыла қоймаған
феодалдық қатынас қыспағында қалды. Халқымыздың тағдыры тығырыққа тірелген
осы бір тарихи кезеңде азаттық күреске жаңа саяси-әлеуметтік күш – ұлттық
интеллигенция араласты. Олар қалың ұйқыдағы қазағын оятып, дабыл қақты. Ол
үшін сол амалға кіруге жұртқа мұрындық болатын нәрсенің бірі – газет
екенін біліп, жалпыұлттық басылым шығару идеясын жүзеге асыруға
ұмтылды.[6,104]
Қазақ - 1913-1918 ж. аралығында Орынбор қаласында шығып тұрған, тұңғыш
жалпы ұлттық дәрежеге көтерілген қазақ газеті. Қазақ газеті ХХ ғасырдың
бас кезінде қазақ ұлт-азаттық қозғалысының басшылары Ә.Бөкейханов,
А.Байтұрсынов және М.Дулатовтың мақсатты еңбегінің ортақ жемісі. Газетті
ұйымдастыру, шығару оның саяси бағыт-бағдарын анықтау, оны жандармдық
бақылаудың қыспағынан қорғап, сақтау ісін өз мойындарына алған да осы
аталған қайраткерлер болды. Қазақ газеті алғашқы сандарынан бастап-ақ
сырт көзге мен мұндалап тұрған айқын позициясы бар, көздеген мақсаты
оқырмандарына түсінікті басылым болды. Ал ол мақсат – қазақ қоғамын ояту,
оны қараңғылық пен ұлт-азаттық езгіге қарсы күрес жолына алып шығу еді. Ол
Ресей империясының Қазақстан сияқты бөлігінде отарлық мақсаттарды іске
асыруды көздеген Столыпин реформасына жауап ретінде даму алған ұлт-азаттық
қозғалыстың үні ретінде өмірге келіп, қазақ қоғамы арасында азаттық
қозғалыстың идеологиясының қалыптасуына қызмет етті.
Қазақ газетінің жер, отырықшылыққа көшу, ішкі Ресейден келген қоныс
аударушылардың орналасуы, жаңа заманға лайық шаруашылық жүргізу, оқу-ағарту
және басқа мәселелерге байланысты жасаған тұжырымдары қазақ қоғамдық ойының
сол тарихи кезеңге лайық жетістігі болатын. Қазақ газетінің әсіресе 1916
жылғы ұлт-азаттық көтеріліс тұсындағы, сондай-ақ 1917 жылы Алаш партиясы
мен Алашорда үкіметін құруға бағытталған қызметі қазақ қоғамын жаңа сапаға
көтерген аса зор нәтижелі еңбек болды. [7,383]
Егер Әлихан Бөкейханов басқарған қазақ зиялылары 1905 жылы кадеттер
үлгісіндегі қазақтың ұлттық-либералдық саяси партиясын құруға әрекет
жасаса, олардың 1905-1917 жылдардағы көзқарас эволюциясы 1917 жылғы Ақпан
революциясы жеңісінен кейін ұлттық-демократиялық мүдделерді көздейтін
Алаш саяси ұйымын (партиясын) құруға алып келді.
1917 жылы жазына қарай қазақтың ұлттық-демократиялық қозғалысы
жетекшілерінің Уақытша үкіметке деген сенімі әлсіреді. Өйткені ол
Қазақстанда түбірлі әлеуметтік-саяси мәселелер бойынша іс жүзінде
құлатылған патша үкіметінің саясатын жүргізумен болды. Өзінің мәні жөнінен
импералистік билеу мен басқару органы болған Уақытша үкімет нағыз
демократиялық тұрғыдан ұлт және аграрлық мәселелерді шешу тұрмақ, оған
талпыныс та жасамады. Басқа езілген халықтар сияқты, қазақ халқының өзін-
өзі билеу, Қазақстанның өз алдына ұлттық-территориялық автономия болуы
жөніндегі мәселені мемлекеттік дәрежеде көтереді деген үмітті Уақытша
үкімет аяқасты етті. Осыдан кейін Уақытша үкіметте шешуші бағытқа ие болып
отырған кадеттерге деген Ә.Бөкейхановтың көзқарасы күрт өзгерді.
Атап айтқанда, Ә.Бөкейханов кадет партиясынан ат құйрығын үзуін қазақ
қауымы үшін өмірлік маңызды үш мәселе жөнінен – аграрлық, ұлттық-
мемлекеттік құрылыс және дін мәселесі бойынша келіспегендіктен деп
түсіндіреді. Осы басты мәселелер мен олармен тығыз байланысты басқа да
күрделі проблемаларды талқылау үшін бүкілқазақтық съезд шақыруды дұрыс деп
тапқанын ашық мәлімдейді. Бұл оның көзқарас эволюциясының либералдық-
демократиялықтан ұлттық-демократиялыққа қарай өзгеріске ұшырағанын
көрсетті. Осының нәтижесінде Ә.Бөкейхановтың кадет партиясын іргесін аулақ
салып, енді қазақ автономиясын құруға мұрындық болуға тиісті ұлттық саяси
партия ұйымдастыруға бел шеше кірісуі үлкен саясаткерге батыл қадам болды.
Бірінші бүкілқазақтық съезд 1917 жылғы 21-26 шілдеде Орынбор қаласында
өтті. Оған Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Сырдария облыстары мен
Бөкей Ордасынан, сонымен қатар Ферғана облысының қазақтар мекендеген
аудандарының өкілдері қатысты. Съездге қатысушылар саны көп болмағанына
қарамастан 20-дан астам адам оның күн тәртібіне сол кездегі Қазақстанның,
әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өміріне тікелей қатынасы бар
аса маңызды 14 мәселе енгізілді. Бұл мәселелердің басым көпшілігі 1914
жылғы сәуір-мамыр айларында болған облыстық қазақ съездерінде алдын-ала
талқыланған болатын және олардың ең маңыздылары болып саналғандары
жалпықазақтық құрылтайға ұсынған еді. Олар мыналар: мемлекеттің билеу түрі;
қазақ облыстарының автономиясы; жер мәселесі, халық милициясы; земство
(жергілікті басқару); оқу мәселесі; сот мәселесі, дін мәселесі; әйел
мәселесі; Бүкілресейлік Құрылтай сайлауына дайындық; Россия мұсылмандарының
кеңесі (шураислам); қазақ саяси партиясын құру; Жетісу облысындағы
уақиғалар; Киев шаһарында болатын Россия Федералистерінің съезіне және
Петроградта болатын оқу комиссиясына қазақтардан өкіл жіберу.
Съезд қарсаңында Қазақ газетінде болашақ автономия туралы әр түрлі
пікірлер мен ұсыныстар айтылған мақалалар тізбегі жарияланды. Оларда
автономияның негізіне нені алу керек: территорияны ма әлде мәдени
ерекшеліктерді ме? Қазақ мемлекеті өз алдына тәуелсіз ел болуы керек пе,
елде Федеративтік Россияның бір автономиялық бөлігі болған жөн бе? Қазақтар
өз бетімен тәуелсіз бола ала ма, әлде тәуелсіздікке басқа халықтармен
одақтасқан жағдайда жете ме? - деген сұрақтар қойылды, бірақ оларға бір
мағыналы үзілді-кесілді жауап берілмеді.
Съезде А.Байтұрсынов пен М.Дулатов автономиялы тәуелсіз қазақ
мемлекетін құру идеясын ұсынды, ал Ә.Бөкейханов демократиялық,
федеративтік және парламенттік Россия республикасының құрамындағы қазақтың
ұлттық-территориялық автономиясы болуын қолдады. Съезд делегаттары күн
тәртібіндегі жер туралы мәселені аса ұқыптылықпен әрі жан-жақты талқылады,
осы мәселе бойынша съезд 14 тармақтан тұратын шешім қабылдады.[8,9-10]
Алаш азамат соғысы жылдарында Кеңес құрылысына жау күштер жағында болды.
Нәтижесінде азамат соғысында жеңіске жеткен Кеңес үкіметі Алаш партиясы мен
Алашорда үкіметін таратты. Кеңес үкіметі Алаш пен Алашорданы Қазақстанның
қоғамдық-саяси өмірінен аластауда алдау мен арбау әдісін де, қару жұмсап,
күштеу жолын да қолданды.
Кезінде (1919 және 1920 жылдары) Кеңес өкіметі Алаш қозғалысына
қатынасқандардың барлығына кешірім жасағанына қарамастан азамат соғысынан
кейінгі 7-8 жылда Қазақстан ғылымының, оқу-ағарту ісінің, әдебиеті мен
өнерінің халық шаруашылығының дамуына қомақты үлес қосқан ұлттық-
демократиялық интеллигенция өкілдері, ең алдымен, Алаш пен Алашордаға
жетекшілік жасаған қайраткерлер, түгелге дерлік жалған жаламен халық жауы
аталып, сталиндік әкімшіл-әміршіл жүйенің құрбаны болды, ал олардың ғылыми
және әдеби мұрасы халықтан жасырын жағдайда ұсталды немесе жойылды. [9,20]
ХХ ғасырда қазақтың азаматтық тарихындағы ең ұлы идея қайсы десе, Алаш
идеясы деп жауап берер едік. Бүгінгі тәуелсіздігіміздің іргетасы – осы
идея.
Алаш идеясындағы қайраткерлердің жемісті еңбек жылдары – ақыл һәм жүрек
айбатымен күрескен кезеңі 1907 жылдан 1937 жылға дейінгі 30 жылдай уақытты
қамтиды. Одан кейінгі жайы белгілі: айдалды, атылды, ресми тарихтан, ел
жадынан аты өшілді. Қазір жұрт парламентаризм деген ұғымды жақсы біледі.
1907 жылы Ресей патшасы әлхамдулла, алты миллионға жеткен қазақ секілді
ұлттарды сайлау және сайлану құқығынан айырды. Зиялылардың табанды күресі
осы шақтан басталды. Петербор, Омбы, Ташкент, Семей тәрізді шаһарлар ХХ
ғасыр басындағы монархиялық билікке бас көтерген алаштық күрестің шыңдалу
мектебі болды.
Ұлт көшбасшылары шықты: Ә.Бөкейхан, М.Шоқай, Б.Сырттан, А.Байтұрсынұлы,
Х.Досмұхамедұлы, Ж.Досмұхамедұлы, М.Дулатұлы, Х.Ғаббасұлы, М.Тынышбайұлы.
Бүгінгі тілмен айтсақ мемлекет басқаруға қабілетті Президенттей еді. Сөйте
тұра жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар дегендей, бұлардың көшбасшысы
Ә.Бөкейхан болатын.
1907-1919 жылдар аралығында артынан ерген елді ояту үшін Алаш зиялылары
газет-журнал шығарып, кітаптар жариялады. Таза саяси күресте жүргендер
Ресейдегі түрлі партияларға кіріп, сол арқылы халқына бостандық әпергісі
келді. Бұл – ізденіс дәуірі еді. 1917 жылы ұлт зилылары Алаш партиясын
құрып, алаш үкіметін (Алашорда) орнатып, жаңа мемлекет құрылыса білек
сыбана кірісіп кетті. Түркістандықтар да қарап жатпады: Қоқанда Түркістан
автономиясын жариялады. Большевиктердің 1917-1919 жылдар ішіндегі жеңістері
Алаш зиялыларының елді оятамыз деген әз идеясын быт-шыт қылды. Қазақстан
болашағын М.Шоқай Швециядай, Сұлтанмахмұт пен Смағұл Жапониядай болады деп
елестетіп жүргені бекерге айналып бара жатты. Осындай қиындықтарға қарамай,
алаш зиялылары сабақты ине сәтімен большевиктік ағарту жұмысын өз
ыңғайларына қарай бұра білді. 1920 жылдан мемлекеттік баспа құрылып,
А.Байтұрсыновтың ұйытқы болуымен жаңа оқулықтар жазыла бастады. 1922 жылы
Мәскеуде ашылған Күншығыс баспасының жұмысында Әлихан мен Нәзір ел
игілігіне айналдырды. Газет-журналдардың аты Кеңестік болғанымен заты
алаштікі еді. [10,3]
Қоғамдық құрылымдарды түбірімен қопарған ұлы төңкерістер өзінің жаңа
қайраткерлерін тарих сахнасына әкелді. Әскери коммунизм мен жаңа
экономикалық саясаттың арасындағы саяси қысылтаяң тұста қазақ зиялыларының
ішінен екінші бір алаш ұранды ұлтжанды топ сүзіліп шықты. Олар ұлт-азаттық
идеясының ең нәзік әрі тауқыметті кезеңіне тап келген заманына лайық тар
жол, тайғақ кешуді таңдап алды. Кейінгі тағдырлары әр қалай
қалыптасқанымен де, өзінің тарихи қалыптасу кезеңіне орай іріктелген бұл
топтағылар жаңа жағдайға байланысты өмірдің өзі тудырған саяси күрестің
қайраткері деңгейіне көтерілді. Өз орталарында ішінара пікір қайшылығы
қылаң бергенімен де, түпкі нысаналары бір арнаға сайды.
Сөйтіп, 1919-1929 жылдары арасында өзінің дербес ұлттық-саяси ойлау
жүйесі толық қалыптасқан қазақ ұлт зиялыларының екінші толқыны ұлт тізгінін
қолына алды. Олар қандай да бір қоғамдық құрылымда болмасын, ұлттық
тәуелсіздік жолындағы қозғалыстың қашан түпкі мақсатқа жеткенінше талас
толастайтынын аңғартты.
Сол екінші тегеуірінді толқынның қайраткерлігінің нәтижесінде қазақтың
қоғамдық-әлеуметтік ойлау жүйесі өркениеттің даму сатысының жаңа деңгейіне
көтерілді. 1919-1927 жылдар арасындағы Қазақстандағы саяси күрес тәжірибесі
оларды шынықтырып, буынын бекітті. Интернационалдың ұйымдастыру жұмыстарына
араласып, халықаралық беделге ие болған, федерация туралы пікірталастарында
ұлттық мемлекет мәселесін көтеріп, Ресейдегі орыстан басқа халықтардың
алдында саяси белсенділік танытқан екінші толқынның өкілдеріне тосқауыл
қою, Кремльге қиынға соқты. Олар қандай да бір саяси, мемлекеттік,
экономикалық, дипломатиялық түйіні қиын мәселелерді шешуге қабілетті
болатын.
Ең бастысы – ұлттық ойдың өзегі үзілмеді. Олар партияның мүшесі
қатарында қалай қала жүріп ұлттық нысананың ұйытқысына айналды. Дербес
қазақ мемлекеті құрылып, оның ұлттық ұйытқыда дамып, өркениетті ел қатарына
қосылуына барынша бағытталып отырды. Әрине, бұл кезеңде саяси еркіндік,
толық бостандық туралы мәселе қозғау мүмкін емес еді.
Алаш ісі атты тергеу ісіндегі құжаттар мен жауаптарға және олардың
саяси көзқарасына қарағанда бұл негізінен Алашорда үкіметінің ұлттық
бағытын жетекшілікке алған бір кездегі жас алаштар еді. Кеңес өкіметі
кезінде мемлекет басына келген Смағұл Садуақасов, Сұлтанбек Қожанов, Тұрар
Рысқұлов, Нығымет Нұрмақов, Жалау Мыңбаев, Ораз Жандосов, Ыдырыс Мұстанбаев
іспетті қайраткерлер 1921-1922 жылғы ұлттық федерация туралы пікір таласы
тұсында сондай ұстанымдарын танытты. Бұлардың күрес сахнасына келуі заңды
құбылыс еді, әрі жаңа құрылымдағы қайшылықтарды шешуге ұлттық аймақтар
мұқтаж да болатын. Негізгі үлестірушінің міндетін Қазақстанда – Смағұл
Садуақасов, Түркістанда – Тұрар Рысқұлов пен Сұлтанбек Қожанов атқарды.
Бұлар 1920-1929 жылдардың арасында Қазақстанның саяси, мәдени өмірінде шешу
оппозициялық-ұлттық нысананы мақсат етіп, ой-пікірлерін мемлекеттік
деңгейде талқыға салған ықпалды да қуатты саяси күш ретінде танылды.
Аз ұлттардың арасындағы мұндай саяси қуатты күш – кез-келген империяның
қас жауы еді. Шындығында да Голощекиннің: Садуақасов дегеніміз – бұл
жиынтық емес, ол – садуақасовшылар деген мұқым бір жұлдыздардың шоғыры...
Садуақасовшылар дегеніміз – бұл партияның ықпалынан шығып кетуге жанталасып
жүрген кеңес мекемесі... Садуақасовшылар дегеніміз – бұл пролетариат
диктатурасына қожалық еткісі келетін тұтас бір ұлттық мәселе!, - деген
пікірінде негіз бар еді.
Өйткені садуақасовшылар – тұтас бір ұлттық шоғыр болатын. Олардың
негізгі мақсаты – коммунистік-колонизаторлыққа қарсы күрес еді. Мұндай
қарсылықты тудырған – кеңес өкіметінің аз ұлттарға қарсы бағытталған
қастандық іс-әрекеті, ұлыдержавалық өктемдігі мен үстемдік көзқарасы еді.
Ал ұлыдержавалық өктемдіктің: Жазалау жүйесінің күретамыры - шовенизм, -
деп М.Тынышбаев өте тауып айтты.
Иә, расында да, М.Тынышбаев дұрыс айтқан, капитализмнің де, социализмнің
де жазалау жүйесінің күретамыры - ұлттық, экономикалық, шовенизм болатын.
Сондықтан да социализм орнату үшін жіберілген Голощекин Қазақстан
экономикасындағы аймақтық ерекшеліктерді, өмір сүріп, тіршілік құрудағы
ұлттық айырмашылықтарды, халықтың тарихи дәстүрін қызыл қарындашпен бір-ақ
сызып тастады да, жергілікті жұрттың қолындағы құрықтың орнына шанышқы
ұстатпақ болды. Алайда, шанышқымен іліп жеу үшін де табақта ас-дәм болу
керектігін ұмытты. Тіпті араб алфавитінен исламның иісін сезіп, жедел
қаріп өзгертуді талап етті.
Мұның барлығын кеңестендіріп, ауылшаруашылығын мәдениеттендіріп,
шикізатты өнеркәсіптендіріп, социализмді орнату үшін шұғыл түрде қазақ
жерін реформалау арқылы қазақтарды ығыстыру және сол жерді жаппай еуропалық
ұлттармен қоныстандыру қажет деп тапты.
Ал жер – ұлттық дербес өмір сүрудің басты кепілі. Жерсіз ұлт – дербес
халық ретінде жер бетінде өмір сүру қақынан, ұлттық қасиеттен айырылады.
Жаһанданудың да жұлынын жеп отырған жегі құрт – осы жер. Әлемдік
геосаясаттың бәрі де осы жерге келіп тіреледі. Жердің иелігі шешілмей,
тәуелсіздік те, оған ие ұлтыңда, оны билейтін мемлекеттің де мүддесі
шешілмейді. Түптеп келгенде, капитализм, империализм, социализм
дегеніміздің өзі де – жер иеленудің бір формасы ғана. Жерсіз – ешқандай
империяның халықаралық қауымдастықта ықпалы жүрмейді. Жерсіз империя – тұл
империя. Ал империялық өктемдіктен бас тартқан мемлекет жоқ. Бұл ретте
қазақтың тағдыры қосақталған Ресейдің дәмесі бұрын да зор болды, қазір де
зор, ертең де зор болмақ. Сондықтан да В.И.Ленин: Ресейдің отарлау саясаты
дегеніміз – жер саясаты, - деп атап айтқан болатын.
Ресей сол саясаттың нәтижесінде 1917 жылға дейін ғана 45 миллион
десятина жерді, яғни, күллі қазақ жерінің бестен бірін қара шекпенділерге
тартып әперген еді. Енді шығыста кіші октябрь мен социализмді қатар
орнатуға келген Сталиннің әпермені Голощекин қалған жерге реформа жасай,
оған тағы да 360 мың тың игеруші орналастыруды ойластырып, қысылып-
қымтырылмастан:
Садуақасов жолдас екеуіміздің арамыздағы пікір қайшылығы тұп-тура
Октябрь мәселесіне қатысты. Мен: ауылға кіші Октябрь жүргізу қажет деп
есептесем, сіз Октябрь атаулының барлығына қарсы шығасыз. Біздің қазіргі
жүргізіп жатқан жер реформамыз Октябрь емес пе? ...Егер мұны азаматтық
соғыс деп түсінсеңіз, онда біз соғыс жағындамыз, - деп өзінің басқарып
отырған халыққа өзі азаматтық соғыс жариялады.
Қызыл империяның жер реформасының жоспары бойынша, шет аймақтағы
ұлттар – ұлы жиһангердің шикізат қорын дайындап беретін ерікті құлдар
жасағын құруға тиісті болды, яғни, дамыған социализм тұсындағыдай,
экономикалық басыбайлы аймаққа айналдыру көзделді. Егерде, ұлт аймақтарын
дер кезінде орыстандырып, оларды қоныстандырып алмай тұрып ұлттық
өнеркәсіпті дамытса, онда қазақ ұлтының өкілдері, соның ішінде жұмысшылар
да, кейіннен кірмелерге жол бермеуі мүмкін еді. Ол үшін оларды аштықпен
есеңгіретті. 1922 жылғы аштық бұл саладағы алғашқы Тәжірибе ретінде
сынақтан өтті. Мұқым қазақ халқын табиғи түрде жоюға мұршасы жетпеді.
Өйткені қазақтың дәстүрлі көшпелі экономикасы мен өмір сүру тәсілі оған
мүмкіндік бермеді. Енді, мойын-серік, қосшы ұйымы, керей қостары
арқылы тірі қалудың, күн көрудің, жұтамаудың ғасырлар бойы сыннан өткен
тәсілі мансұқталды.
Қауіпті күшейтпес үшін ең алдымен ұлт аймақтарына, соның ішінде
Қазақстанға, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ХХ-шы ғасырдағы Қазақстан тарихындағы саяси тұлға
1.1 ХХ ғасырдың басындағы саяси ахуал және қазақ зиялыларының
қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Смағұл Садуақасовтың өмір тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2 ХХ-шы ғасырдағы ұлт-азаттығының жаршысы – Смағұл Садуақасов
2.1 С.Садуақасов жастар қозғалысының айбынды жетекшісі ... ... ... ... ... ... 36
2.2 C.Садуақасовтың қоғамдық-саяси қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3 С.Садуақасов – көрнекті мәдениет қайраткері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...77
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған
уақыттан бері әлеуметтік – экономикалық салаларында болып жатқан өзгерістер
мазмұны жағынан да, түр- сипаты жағынан да мемлекеттегі жаңа саясатты
қалыптастыру қажеттігін айқын байқатып отыр. Қазіргі кезеңде, Қазақстан өз
тәуелсіздігін алғаннан бері әлемдік экономикалық қауымдастыққа кіріп,
дүниежүзілік тарихи дамумен байланысы оның өткен тарихын жан-жақты үйрену
мен зерттеудің қажеттілігін көрсетіп отыр. Белгілі тарихшы Манаш Қозыбаев
тарих ғылымындағы келелі проблемаларды талдай келіп, Ақтандақтар ақиқаты
еңбегінде Біз тарихи процестерді зерттеу барысында тек жақсылықты, табысты
ғана көрсетіп, жіберілген қателіктерге мән бермедік. Социализм құрылысының
барысында теп-тегіс жолмен жүрмегеніміз ақиқат. Табысымызды көтере алмай,
басымыз айналған кезде болды. Бірақ мұның бәрі социализмнің табиғатынан,
социалистік құрылыстың кемшілігінен де орын алғаны белгілі. Қазіргі заман
тарихы принципті қатаң ұстанып, тек шындықты халыққа айтуды талап етеді.
Осы тұрғыдан тарихшылардың алдында талай алынбаған қамал бар. Тағыда бір
жәйт, кемшіліктерді көрсеткенде оларды туғызған себептерді ашып, тарихи
принцип, өмір тағылымы тұрғысынан қарастыру керек- деп жазады. Қазақ
халқының басынан өткен ауыртпалықтары тарихымыздың қайшылықтарға толы ауыр
кезеңдері деп білеміз. Ендеше сол кезеңді зерттеу бізге тарихи сабақтар
беріп қоймай, сонымен қатар біздерге болашақта бағыт-бағдар береді.
Қазақ интеллигенциясының алдынғы қатарлы бөлігі ХХ ғасыр басындағы
Ресейдегі революциялық қозғалыс, бірінші орыс революциясы идеяларының және
сол кездегі қазақ қоғамының ауыр әлеуметтік-экономикалық жағдайының ықпалы
мен саяси күрес аренасына көтерілді. Ұлттық зиялы топ қазақ елін отарлық
езгіден құтқаруды көздеді, сол мақсат-мүдде жолында саяси күрестің түрлі
формаларын меңгере алғандығын байқатты. Арнайы зерттеу объектісі ретінде
әлі күнге дейін күн тәртібіне қойылмағаны да бұл тақырыптың тарихымыздың
ақтаңдақ беттерінің бірі екендігін көрсетеді, сондай-ақ зерттеу жұмысын
жүргізудің маңыздылығын арттыра түседі.
Елін, жерін жат жұртқа отарлауға бермеймін деген ұранмен қанында, тәнін
де пида қылған қазақ зиялылары қақындағы шындық іс бәрінен де қымбат.
Олар тәуелсіздік үшін күрескен бүкіл қазақ қауымы ежелден еркіндік аңсаған
ел екенін танытып келеді. Сол қилы кезеңді тарих қазынасына айналдырды.
Қоғамдық құрылымдарды түбірімен қопарған ұлы төңкерістер өзінің жаңа
қайраткерлерін тарих сахынасына әкелді. Әскери коммунизм мен жаңа
экономикалық саясаттың арасындағы саяси қысылтаяң тұста қазақ зиялыларының
ішінен екінші бір алаш ұранды ұлтжанды топ сүзіліп шықты. Олар ұлт-
азаттық идеясының ең нәзік әрі тауқыметті кезеңіне тап келген заманына
лайық тар жол, тайғақ кешуді таңдап алды. Кейінгі тағдырлары ары қарай
қалыптасқанымен де, өзінің тарихи қалыптасу кезеңіне орай іріктелген бұл
топтағылар жаңа жағдайға байланысты өмірдің өзі тудырған саяси күрестің
қайраткері деңгейіне көтерілді. Өз орталарында да ішінара пікір қайшылығы
қылаң бергенімен де, түпкі нысаналары бір арнаға сайды.
Зерттеудің негізгі нысаны. Тарихымыздың төрінен орын алатын жастар
қозғалысының айбынды жетекшісі, көрнекті мәдениет, мемлекет қайраткері
Смағұл Садуақасұлы. Аумалы-төкпелі заман қойнауындағы тарихи оқиғалар
сорабын бағалағанда, қазақтың тағдырындағы ойлы-қырлы белес Смағұл
Садуақасұлын ұлт-азаттық жаршысы ретінде бағалады. Қазақ халқының
тарихындағы ірі тұлға, ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттығының жаршысы,
қазақ мемлекеттілігін қалпына келтіру, тәуелсіз ел ету мұратын көздеген
Смағұл Садуақасұлы тарихтан өз тұғырын иелене алады. Сондықтан ұрпақтан-
ұрпаққа дәріптеліп келе жатқан Смағұл Садуақасұлының қазақ тарихында
алатын орны өзекті мәселе болып табылады.
Дербес елдің әлі де қарыштап дамуы тарихи шындықты мейлінше тереңдетіп
зерттеуді, халқымыздың өзіндік жолы бар тарихын жаңа табылған деректерге
сүйеніп зерттеуді талап етеді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. ХХ-шы ғасырдағы ұлт-азаттығының
жаршысы – Смағұл Садуақасұлының әлі де кеңейтіліп көрсетілмеген ұлт-
азаттық идеясын, мемлекет және жастар қозғалысының айбынды жетекшісі
ретіндегі бейнесін, мәдениет қайраткері ретіндегі қасиетін зерттеу, көмескі
жақтарын анықтау. Жұмыстың негізінде қазақ тарихынан ерекше орын алатын
Смағұл Садуақасұлының жеке тұлғалық қасиетін сипаттауға арнау. Жаңа
тарихи көзқарас тұрғысынан қорытып, оның шынай келбеті мен қайталанбас
ерекшеліктерін ашып көрсету,
Тақырыптың маңызын тың зерттеулер бойынша ашып көрсету – бұл жұмыстың
басты мақсаты болып табылады. Осыған орай зерттеу жұмысының алдына мынандай
міндеттер қойылады:
- Еліміздің азаттық жаршысы Смағұл Садуақасұлының мемлекет қайраткері
ретіндегі тұлғасын ашып көрсету.
- Ұлттық қарсылық бүгінгі мемлекеттік тәуелсіздігіміз бен ұлттық
жаңаруымызға жетер жолдағы еш уақытта өз маңызын жоғалтпайтын
тарихи кезең екенін көрсету.
- Тәуелсіздік үшін күрескен Смағұл Садуақасұлының қазақ тарихында алатын
орнын көрсету.
- Тақырыптың тарихи маңызын талдап, объективті баға беру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі мен деректік негізі. Белгілі тарихшы Манаш
Қозыбаев тарих ғылымындағы келелі проблемаларды талдай келіп, Ақтандақтар
ақиқаты еңбегінде Біз тарихи процестерді зерттеу барысында тек
жақсылықты, табысты ғана көрсетіп, жіберілген қателіктерге мән бермедік.
Социализм құрылысының барысында теп-тегіс жолмен жүрмегеніміз ақиқат.
Табысымызды көтере алмай, басымыз айналған кезде болды. Бірақ мұның бәрі
социализмнің табиғатынан, социалистік құрылыстың кемшілігінен де орын
алғаны белгілі. Қазіргі заман тарихы принципті қатаң ұстанып, тек шындықты
халыққа айтуды талап етеді. Осы тұрғыдан тарихшылардың алдында талай
алынбаған қамал бар. Тағыда бір жәйт, кемшіліктерді көрсеткенде оларды
туғызған себептерді ашып, тарихи принцип, өмір тағылымы тұрғысынан
қарастыру керек- деп жазады. Қазақ халқының басынан өткен ауыртпалықтары
тарихымыздың қайшылықтарға толы ауыр кезеңдері деп білеміз. Ендеше сол
кезеңді зерттеу бізге тарихи сабақтар беріп қоймай, сонымен қатар біздерге
болашақта бағыт-бағдар береді.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі. Зерттеу жұмысының
методологиялық негізін айқындауда, қоғамдық құбылыстар мен үрдістерді
зерттеудің бірнеше әдіс-тәсілдері қолданылды. Тарих ғылымында қалыптасқан
мәселені, болған оқиғаны зерттеуде нақты фактілер мен дәлелдерді мұрағат
және газет-журнал материалдары арқылы салыстыра көрсету басшылыққа алынды.
Сонымен бірге зерттеу барысында саралау, талдау және қорыту, тарихи-
салыстырмалы, жүйелік-құрылымдық, теориялық таным, модельдеу мен типтендіру
сияқты жалпы ғылыми, философиялық, әлеуметтанушылық, тарихи зерттеу
тәсілдері қолданылды.
Негізінде тақырыптың теориялық негіздемесі мен зерттеудің әдістемелік
негізгі диплом жұмысында арнайы қарастырылды. Тарихи оқиғаларды немесе
саяси жағдайларды баяндауда баспасөз материалдары мен мұрағат құжаттары
және ғылыми зерттеу материалдарын салыстыра зерттеу әдісі кең қолданылды.
Зерттеу жұмысының мерзімдік және аумақтық шегі. 1900 жылы туып, 1933
жылы қыршынынан қиылған оның қайраткер түгел өмір жолын қамтиды. Смағұл
Садуақасұлы сол шақтағы территориялық айырым бойынша Ақмола облысы, Шарлақ
уезі, Қарой болысы, Жарқын ауылында дүниеге келген (қазіргі Солтүстік
Қазақстан облысы, Ақжар ауданы, Ұялы елді мекенінің қасындағы сол баяғы
Жарқын ауылы).
Зерттеу жұмысының ғылыми-практикалық маңыздылығы. Дипломдық жұмыста
жасалынған тұжырымдар мен қорытындыларды жоғары оқу орындарында Қазақстан
тарихы пәні бойынша жүргізілетін арнаулы курстар мен семинар сабақтарын
өткізуде пайдалануға болады.
Сонымен бірге зерттеу жұмысының тұжырымдарын Смағұл Садуақасовтың
Кеңес дәуіріндегі ұлт мәселесі туралы ой - пікірлері тақырыбындағы
дәрісбаяндары мен өсиеттерін ғылыми зерттеу еңбектерінде, оқу құралдары мен
оқулықтарда қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Смағұл Садуақасовтың өмір
тарихын зерттеу нәтижесінде қорғауға мынадай тұжырымдар ұсынылады;
- ХХ-шы ғасырдағы ұлт-азаттығының жаршысы – Смағұл Садуақасов
- С.Садуақасов жастар қозғалысының айбынды жетекшісі
-C.Садуақасовтың қоғамдық-саяси қызметі қазақ жастары мен
қазақстандықтар үшін үлкен қызығушылық тудырады;
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы екі тараудан тұрады. Бірінші
тарау екі бөлімнен тұрады, ал екінші тарауда да үш бөлім қарастырылған.
Сонымен қатар жұмыста кіріспе мен қорытынды жазалып, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі көрсетілген.
1. ХХ-шы ғасырдағы Қазақстан тарихындағы саяси тұлға
1.1 ХХ ғасырдың басындағы саяси ахуал және қазақ зиялыларының
қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптасуы
Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан Республикасының азаматтары үшін, оның саяси-
әлеуметтік дамуы үшін еліміздің территориясында өмір сүрген түрлі
мемлекеттердің тарихына көз жіберіп, оқып-үйренуіміз қажет. Қазақстан
жерінде бұған дейін өмір сүрген мемлекеттік құрылымдардың, олар ұстанған
саясаттың бүгінгі тәуелсіз республикамызға тікелей қатысы бар.[1,15] Осы
орайда елбасы Н.Ә.Назарбаевтың: Егер біз мемлекет болғымыз келсе,
өзіміздің мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық
руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн деуінің мәні зор.[2,237]
ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басында патшалы Ресейдің әкімшілігі қазақ
халқының санасынан тәуелсіз мемлекет құру туралы идеяны өшіру мақсатымен
жазалау шараларын бастап, қазақтың құқығын шектейтін заңдар қабылдап,
ұлттық көріністің кез-келген түрін жойып отырды. Қазақтар ұлт ретінде өзін-
өзі сақтап қалу үшін саяси күреске тартылып, оған белсене араласа отырып,
күресті өршітті де. Олар жергілікті басқару ісіне, болыс сайлау, партияға
кіру, Думаға сайлану сияқты істерге белсене араласты. Бұрын беймәлім болып
келген партия құру, кандидат ұсыну, дауыс жинау сияқты саяси әрекеттер
қазақ жеріне біртіндеп сіңе бастады. Бұрынғы билердің шешімді сөздері
құлаққа ілінбей, оның орнына саяси үгіт, насихат жұмыстары келді. Осының
бәрі қазақтардың саяси санасының қалыптасуына әсер етті.
Қазақ даласындағы ұлт-азаттық қозғалыстың алдындағы саяси талаптар: дін,
тіл тазалығын қорғау, оқу-ағарту, ұлттық-салт дәстүрді қолдау, жер дауы, ел
дауы болды. Азаттық қозғалысы алға қойған мақсаттары қиын болса да, оның
жас қайраткерлері туған халқын саяси күреске тарту үшін бастарын бәйгеге де
тікті. Отаршыл шенеуліктердің қудалануына түсіп, жазаға жиі тартылды.
Ә.Бөкейханұлы, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы және т.б. да алаш азаматтары ұлт-
азаттық қозғалысты саяси күрестің ең жоғары сатысына көтеріп, ең қиын
кездерде (Мәселен, 1916 жылғы көтеріліс, азамат соғысы, Кеңес өкіметінің
күшпен орнатылуы) қазақ халқын қантөгістерден аман алып шығып, олардың
саяси сенімін шыңдап отырды. Қазақ зиялыларының орыс декабристерінен
айырмашылығы – қалың бұқара арасынан шыққандығы және олармен тығыз
байланыста болғандығы. Сондықтан да олар ел арасындағы саяси ахуалды дөп
басып көре білді, соның арқасында діттеген мақсаттарына да жетті.
Орысша оқып білім алған, жер жүзінде болып жатқан түрлі саяси
оқиғалардан, Ресейдегі саяси күрестен хабардар алаш азаматтары қазақтарды
саяси күреске тартуда ұлттық ерекшеліктеріне қарады. Әр саяси ұран мен
мақсаттың халыққа жақын болуы үшін, ұлт армандаған мүддемен астасуына назар
аударды. Және оны қолдануға саяси астар берді. Мәселен, бұрын екі рудың екі
биінің шешімімен шешілетін жер дауы, енді ауыл, өлке, облыс шеңберінен
асып, бүкіл мемлекеттік проблемаға айналды. Бос жатқан жерлерді мемлекет
меншігіне алуға қарсылық жоғары жаққа саяси талаптар қойылған петиция
түрінде ұсынылды. Осындай саяси талап қойылған арыз, шағым, петицияларда
патша үкіметінің отаршылдық саясаты сыналса, әрі саяси режимге қарсылықтың
түпкі мақсаты – қазақ халқының ұлттық мемлекеттігін қалпына келтіру болды.
Қазақстандағы саяси күресте (1905-1906, 1912-1914, 1916 жылдардағы)
қазақ оқыған азаматтары Қарқаралы петициясы сияқты ұйымдастыру шараларын,
құқықтық сауат ашу ісін (жәбірленушінің атынан арыз-шағым жазу), баспасөз
бетінде үгіт-насихат жұмысын жүргізу (Айқап, Абай журналдары мен
Қазақ, Алаш, Сарыарқа газеттерінің шығуы), мемлекеттік Думаға депутат
сайлау, бүкілқазақтық съездер өткізу, конституциялық сипаттағы Алаш
бағдарламасының жобасын жасау, мемлекеттік тәуелсіздік идеясын жариялап,
Алаш автономиясын құру сияқты саяси күрестің күрделі сатыларынан өтті.[1,15-
17]
ХІХ ғасырдың 90 жылдары мен ХХ ғасырдың басында жәдитшілік ұғымының
Қазақстанға енгені белгілі. Жәдитшілік ұғымының қазақ нұсқасы екі асудан
тұрады деп есептелінеді. Бірінші асу – 1890-1911 жылдар – үйрену, тәжірибе
жинау шағы. Екінші асу – 1911-1920 жылдар – жәдитшілдік кең өріс алып, Алаш
қозғалысына ұласу шағы.
Біздің ұғымызша, жәдитшілдік – Ресей империясының мұсылман аймақтарына
ортақ, дәстүр мен жаңашылдықтың синтезді құбылысы. Оны өте қарапайым тілге
аударсақ, жаңару, елдікті сақтау үшін жаңа бағыт ұстау дегенге саяр
еді. Ресей империясының мұсылман халықтары тарихында негізі ортақ
жәдитшілдік қозғалысының дамуы біртекті емес. ХХ ғасырдың 10-жылдары Ресей
империясының құрамындағы елдердің барлығында дерлік бұл қозғалыс жадидизм
атауымен дами берді.
Жәдитшілдік – бірыңғай саяси сипаттағы қозғалыс емес, ол – ағарту ісі
мен руханиятты тұтастай қамтыған идеялық негізі бар концепция әрі ағым.
Концепция болатын себебі, онда дара ағартушылардың ойларына табан тіреген,
идея мен тәжірибенің арасын қосқан көзқарастар жүйесі бар. Ал, ағым
болуының мәнісі, ол белгілі кезеңде Ресей мұсылмандарын ағартудың бір
жолын, бірақ тиімді жолын көрсетті. Алайда, бұл баламасы жалғыз жол емес
болатын.
Жәдит термині ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір жүзіне шықты. Жәдид-
и арабтың жаңа деген мағына беретін сөзі. ХІХ ғасырдың соңында Ресей
империясын әлемдік озық педагогика тәжірибесіне сәйкес, алғаш рет мұсылман
балаларын дыбыс жүйесімен оқытуды қырым-татары, күллі зиялының аузында
жүрген ағартушы Исмаил Гаспринский бастайды. Аса зайырлы тәрбие көрген
Гаспринский – ұлттық томаға-тұйықтық пен шовинизмнің қай түріне болсын
қарсы шыққан тұлға. Ол қашан да тең құқық жағында.
Азаматтық тарихымызды саралап қарағанда, аталған кезең ұлтымыз үшін
шешуші уақыттың бірі болғанына көз жеткіземіз. Мұсылмандық Шығыста Абдо Һәм
Афғани, Туркияда танзиматтар мен сервети-фюнуншілдер, Қазанда әл-Маржани
мұрагерлері, Қырымда И.Гаспринский қорғаныс үшін соққан имандылық қамалына
жалғасқан Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы бастаған қазақ ағартушыларының қамалы
да бой көтерді.
Қазақ арасындағы жәдитшілдік ағым 1890-1911 жылдары үйрену мен тәжірибе
жинау кезеңін бастан кешіргенін дәлелдейтін дерек аз емес. Бұл аралықта
алаш қауымын дүр сілкіндірген бірнеше ірі уақиғалар болды. Осылардың ішінде
патша үкіметі 1891 жылы жариялаған Дала Ережесі мен 1907 жылы шығарған 3
июнь Жарлығының қасіреті алабөтен. Дала Ережесі қазақ жерін - қазыналық
деп жарияласа, 3 июнь Жарлығының қазақ секілді ұлттарды Мемлекеттік
Думаға сайлану құқығынан айырды. Жер жат жұрттың олжасы болып, құқық аяққа
тапталса, момын деген милләттің де ашу-ызасын тудырады. Біле-білген кісі
осы кезде неге ұлттық газет-журналдардың шыққанын, не үшін елді ояту
мақсатында ағартушылық шығармалардың туғанын түсінер еді. Әлемдік күллі
отарланушы жақтың тәжірибесінде осындай оянулар болған. Олардың бұл тұстағы
рухани жағының – дінінің, әдебиеті мен мәдениетінің, ойлау жүйесінің –
бағыты халықты оятуға, рухты күшейтуге жұмылған.
Алаш тұсында М.Сералин, М.Дулатұлы,Ә.Бөкейханов, Х.Болғанбай т.б.
қайраткерлері И.Гаспринскийдің еңбегін жоғары бағалап жазды. Қазақ
шекпенінен шыққан барша басылымнан осы тұлғаға деген құрметті байқауға
болады.[3,121-130]
Қарапайым арыз-шағым жазып, наразылық білдірумен басталған қазақ
даласындағы саяси күрес небір қиын жолдардан өтті. Осы күресте алаш
азаматтары халықты оята жүріп, өздері де пісіп-жетіліп, ширады.
Қазақстандағы ұлт-азаттық күрес тарихындағы қазақ зиялыларының әр кезеңдегі
қызметін былайша саралауға болады:
а) Қазақ даласын шарпыған саяси күрес Қазақстанның әр түкпірінен оқыған
зиялы азаматтардың дербес әрекет жасай алатын саяси күштерін қалыптастырды.
Ресей империясының озбыр саясатына қарсы көтерілістер пайда болып, оның
жетекшілері саяси талаптарын жетілдіре түсіп, ол біртіндеп ұлт-азаттық
қозғалысқа ұласты. Алаш қозғалысы да осы көтерілістен бастау алды;
ә) Отаршылдыққа қарсы саяси идеялар біртіндеп бүкіл қазақ қоғамына
тарады. Бұны патша үкіметінің жергілікті шенеуліктері қалт жібермей бақылап
отырса да, оны тоқтата алмады;
б) Ресей патшалығының отаршылдық саясатының күшеюі қазақ халқының
наразылығын өршітіп, өшпенділікке ұластырып, тіпті билікке ашық қарсы
шығып, оны құлатуға дейін барды. Осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін
мемлекеттік саяси идеялар мен бағдарламалар жасау керек болды. Бұндай
бағдарламаларды қазақтың оқыған азаматтары жасады. Олар Қазақ газеті
арқылы қазақ қауымының саяси сауатын ашты. [1,17-18]
ХХ ғасырдың басында Қазақстан Россия империясының капитализмге дейінгі
өндірістік қатынастар үстем болған аграрлы-отарлық шет аймағы болды.
Отарлаушылар қазақ халқының жері мен оның табиғи байлығының айтарлықтай
бөлігіне иелік етіп қана қойған жоқ, олар қазақтарды рухани жағынан да
отарлады: халықты тілінен, дінінен, ділінен айыру бағытында қатыгездікпен
ойластырылған шаралар жүйесін жүзеге асырды. Бұл жөнінде Міржақып Дулатов
1907 жылы жазылған Қазағым менің, елім менің атты мақаласында былай деп
ашына жазған еді:
...Ең алдымен қазақ халқы – Россияға тәуелді халық... оның ешқандай
правосы жоқтығы кек тудырады. Халықтан жиналған салық қаражатының көп
бөлігі халыққа, тіпті керек емес нәрселерге жұмсалады ... енді чиновниктер
(патшаның отарлау жүйесінің ресми өкілдірі) біздің дінімізге, атадан мұра
болып келе жатқан әдет-ғұрыптарымызға, біздің молаларға ғана тиісті неке
мәселелеріне араласа бастады, діни кітаптарды тұтқынға алды.
Қазақ ауылын басқаратын әкімшілік жүйе патша үкіметінің отарлау-
әміршілдік аппаратымен біте қайнасып кеткен бай-шонжарлар өкілдерінің
қолында болды.
Қазақ өлкесіндегі әлеуметтік-экономикалық және саяси хал-ахуал,
негізінен, аграрлық, ұлттық және белгілі дәрежеде таптық мәселелердің
шиеленісуімен ерекшеленді. Қазақстанда осы шиеленістен туындаған аграрлық
және ұлттық-азаттық қозғалыс ең алдымен отаршылдыққа қарсы бағытталды.
Жұмысшы табының қалыптасуы басталды, жаңа әлеуметтік топтар мен
қауымдастықтар пайда болып, қалаларда майда кәсіпкерлер шоғыры дүниеге
келді. Қазақтар арасынан шыққан зиялылардың іс-әрекеті халыққа танылды:
олар жалпы ұлттық мүдделерге қызмет етуге бет бұрды. Олар қазақ қауымына
тән қоғамдық-саяси қозғалыстың бастауында тұрды.
Басқа сөзбен айтқанда, бұл істің басықасында болған, жаңадан қалыптаса
бастаған қазақтың ат төбеліндей аз ғана тұңғыш интеллигенттерінің жаңа
сапалы легі жалпыұлттық сұраныстарға жауап беруге және оларды шешуге
тырысты.
Олар өзінің шыққан ортасы тұрғысынан алғанда әртекті болды: қатарында
ақсүйек, бай-шонжарлар әулеттерінен шыққандар да, орта дәулетті отбасы
өкілдері, жекелеген қарапайым еңбекші шаруалардың балалары да бар еді.
Жоғары және арнаулы орта оқу орындарынан алып шыққан кәсіби мамандары да әр
түрлі болды. Бұлар отарлы қазақ өлкесінің басқару аппаратында әр түрлі
жұмыс атқарған чиновниктер, денсаулық сақтау мекемелерінің қызметкерлері,
журналистер, оқу-ағарту және мәдениет саласында еңбек еткен және сан
жағынан басқа топтардан аз инженер-техник қызметкерлерден тұрды. Олар,
негізінен, Петербургтің, Тарту мен Варшаваның, Москваның, Қазан, Уфа,
Ташкент пен Омбы, Том университеттері мен институттарында, т.б. қалалардағы
арнаулы орта білім беретін оқу орындарында білім алды. Қазақ жастарының
жекелеген өкілдері Туркия мен Египет сиятқы елдерінің мұсылмандық жоғары
мектептерінде оқыды. Сондықтанда осы екі бағытта білім алу қазақ зиялылары
арасында қоғамдық-саяси ойдың екі бағытының – батыстық және шығыстық
қалыптасуына негіз болды.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында қалыптасқан қазақ
интеллигенттерінің басым көпшілігі тек қана бір кәсіби мамандықтың тізгінін
ұстаумен шектелмей; әмбебап мамандар ретінде қызмет етті: олар оқу-ағарту
ісімен де, қазақ тілінде басылымдар (кітап, газет, журнал) шығару қам-
қаракетімен де, жан-жақты шығармашылық жұмыспен де қатар айналасты.
Осылардың барлығына ортақ қасиет, ортақ ерекшелік олардың қазақ қауымының
қоғамдық-саяси сұраныстарына мүмкіндігінше толық жауап беруге ат салысуы
еді.
Зиялылардың саяси көзқарастарының қалыптасып, қоғамдық-саяси қызметке
араласуына бірінші орыс революциясы (1905-1907 ж.) белгілі дәрежеде ықпал
жасады.
Осы жылдары қазақ интеллигенциясының алғашқы легінің белгілі өкілдерінің
көпшілігі (Ә.Бөкейханов, Х.Досмұхамедов, М.Тынышбаев, Ж.Ақбаев,
Ж.Досмұхамедов, Б.Қаратаев, М.Дулатов, т.б.) бірінші орыс революциясы
ықпалымен елде орын алған саяси хал-ахуалға сергектікпен әрі сын көзімен
қарады, ал содан кейін барып, сол кезде империяның орталықтарында пайда
болған саяси ұйымдардың қайсысынан үлгі алу мәселесін шешуге тырысты.[4,242-
243]
1905 жылы Оралда Қазақстанның бес облысының өкілдері: Ә.Бөкейханов,
Жаһанша Сейдалин, М.Дулатов, Б.Қаратаев, Б.Сыртановтар қатысқан съезд
болды. Бұнда қазақтың конституциялық демократиялық партиясын құру
мәселесі қаралды. Жаңадан дүниеге келген осы саяси ұйымның жетекшісі болып
Ә.Бөкейханов бір ауыздан мойындалды. [5,35]
Демек, бірінші орыс революциясы жылдарында Әлихан Бөкейхановтың
төңірегіне топтасқан қазақ зиялылары өздерінің саясатқа араласқан алғашқы
қадамдарында сол кезде патша үкіметіне оппозицияда болған кадеттер
партиясын өздеріне белгілі дәрежеде үлгі тұтты.
Сондықтан да 1905-1907 жылдары қазақ интеллигенциясы кадеттер ұсынған
Россия қоғамын реформалау талаптарын жүзеге асыру жолында жүргізілген саяси
науқандарға қатынасуда айтарлықтай белсенділік көрсетіп, нақтылы іс-
әрекеттерге барды. Оларды атап айтқанда, біріншіден, қазақ қауымын
басқарудың ең болмағанда уездер мен болыстар шеңберіндегі отарлық сипатын
өзгертуді талап етті.
Қазақ интеллигенттерінің қоғамдық-саяси қызметінің тағы бір бағыты –
Россиядан Қазақстанға орыс мұжықтарын көшіру ісін басқаратын қоныс аударушы
мекемелердің қызметін тоқтату үшін саяси күрес жүргізуге арналды.Үшіншіден,
ұлттық-демократиялық қазақ интеллигенциясы қоғамның саяси өмірінде өзін
ресми өкімет пен жергілікті халық бұқарасын байланыстыратын күш ретінде
көрсетуге ұмтылды. Қазақстанды басқаруды реформалау идеясын ұлттық
интеллигенция өкілдері жан-жақты дайындап, оны барынша біртіндеп енгізуді
қажет деп санады.
1905-1907 жылдар Қазақстанның саяси өмірі мен ұлттық интеллигенцияның
тарихында І және ІІ мемлекеттік Думаға сайлануға дайындық пен оны өткізуге
байланысты оқиғалармен ерекшеленді. Бұл науқандарға ұлттық интеллигенцияның
белгілі өкілдері белсенді түрде қатынасты. І мемлекеттік Думаға қазақ
өлкесінен сайланғандар қатарында Әлихан Бөкейханов (Семей), Алпыспай
Қалменов (Хан-Бөкей Ордасынан), Ахмет Бірімжанов (Торғай облысынан),
Шаймерден Қосшұғылов (Ақмола облысынан) болды. Ал ІІ мемлекеттік Думаның
депутаттары қатарында Ә.Бөкейхановтың жақтастары Ш.Қосшығұлов (Ақмола
облысы), Бақытжан Қаратаев (Орал облысы), А.Бірімжанов (Торғай облысы),
М.Тынышбаев (Жетісу) және Нұрекенов (Семей облысы) болды.
Екінші мемлекеттік Думаның аз ғана уақыт (1907 жылдың ақпанның 20-сынан
маусымның 2-сіне дейін) жұмыс істегеніне қарамастан, оның қазақ депуттары
Россия парламентіне өлкедегі жағдайдың шындығын жеткізуде мүмкін болғанның
бәрін істеді. Осыған орай Бахытжан Қаратевтың Думаның 1907 жылы мамырдың 16-
сында өткен мәжілісінде сөйлеген сөзін ерекше атау керек. Өзіне берген 10
минут ішінде Б.Қаратаев столыпиндік аграрлық реформаны, оның негізгі
бағыттарының бірі – Орталық Россиядан Қазақстанның далалық облыстарына орыс
шаруаларын жаппай көшіру ісін әшкерелеп, мұны Қазақстан мен Орта Азияны
отарлауды күшейтетін және жергілікті халықтарды тонауды шырқау шегіне
жеткізетін мемлекеттік саясат ретінде айыптады.
1908-1913 жылдардағы қазақ ұлттық-демократиялық интеллигенцияның саяси
қызметі үшін өзіне тән айтарлықтай ерекшеліктері бар уақыт болғандығын
байқау қиын емес. Осыған орай мына жәйттерді ерекше атау қажет сияқты: 1)
1908-12 жылдары Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріндегі кейбір жекелеген
қайраткерлердің орнын қоғамның көкейтесті проблемаларын білетін, оларды
шешудің жолдары мен әдістерін анықтауға қабілетті зиялы қауымның белгілі
топтары алмастырды; 2) Қазақ интеллигенциясының осы жаңа буыны өзінің
шығармалық еңбегі арқылы халықтың тарихи зердесіне барлау жасай отырып,
оның ұлттық сана-сезімін ояту, жігерін қайрау жолында аянбай тер төкті; 3)
Қазақ зиялыларының алдыңғы қатарлы өкілдері жалпыұлттық және аймақтық
баспасөз органдарын қалыптастырды, елдегі (Россиядағы) мұсылмандық
қозғалыстармен және партиялармен байланыс орнатты; Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық, қоғамдық-саяси және рухани-діни өмірін реформалау
мәселелерін, оның ішінде көшпелі өмір салтынан отырықшылыққа ауысу
мәселелерін жан-жақты талқылауды ұйымдастырды.
Қазақ зиялылары жалпыдемократиялық мәндегі ұлттық тең құқылық, халықтың
мәдениетін көтеру, әйел теңдігін қамтамасыз ету, отаршылдардың жер мен суды
тартып алуына наразылық білдіру сияқты маңызды мәселелерді өз
шығармаларының өзекті тақырыптарына айналдырды. Жалпы демократиялық
мазмұндағы талап-тілектердің өзі халық арасында объективті, табиғи түрде
отарлық езгіге қарсы хал-ахуалды қалыптастыруға қызмет етті. Осындай
өмірлік сұраныстан туған және оған жауап берген санаулы дүниелердің бірі
1909 жылы Уфа қаласында жарық көрген Міржақып Дулатовтың Оян, қазағы еді.
Кітапқа эпиграф ретінде алынған:
Көзіңді аш, оян қазақ, көтер басты.
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жер кетті, дін нашарлап, хал һарам боп,
Қазағым, енді жату жарамастан,-
деген шумақ Оян, қазақтың айтайын деген басты идеясын дәл берді. Сол
кезде Ахмет Байтұрсынов қаламынан туған, бірақ оның 1911 жылы Орынборда
жарық көрген Маса жинағына цензура енгізбей тастаған мына жолдар да
жоғарыда келтірілген Міржақып өлеңімен сабақтас:
Қазағым, елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш көзіңді оянып.
Қазақты сынау мен ояту үрдісін үлкен ұлттық мәселе ретінде ХІХ ғасырдың
соңғы ширегі мен ХХ ғасырдың басында ұлы Абай негіздеген еді. ХХ ғасыр
басында оны Міржақып Дулатов пен Ахмет Байтұрсынов жалғастырды. Міржақыптың
Оян, қазағында ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық, қоғамдық-саяси өміріндегі өзгерістер көркем сөзбен шыншыл
кестеленген. Патшалық Россияның отарына айналған ел мен жердің тағдыры, оқу-
ағарту мен дін жағдайы, жетімдер мен жесірлер халі, ауылдағы сайлау ісі
сияқты мәселелер – Оян, қазаққа тақырып болған мәселелер. Сонымен бірге
Міржақып қазақ жастарын оқып, білім алуға, өркениетті елдерден үлгі алуға
шақырады. Міржақыптың өз сөзімен баяндасаң, ол халқының өткенін сайрап,
өзі өмір сүрген сол кезеңнің кемшілігін зарлап айтты. Оян, қазақ, ең
алдымен, патша үкіметінің отарлық саясатын әшкерелеуімен құнды. Патшалық
отарлаушылыр, - дейді М.Дулатов, ең алдымен, қазақтың жерін тартып алды.
Әйтеуір ата-бабам мұсылман деген дүрмекті қоятын кезің келді дей отырып,
Міржақып Дулатов Қазақтың көп жерінде мешіті жоқ, жоғына себеп болған
миссионер поп, - деп басып айтты. М.Дулатов қазақтың езілген, адасқан,
тығырыққа кез келген халін барынша дәл көрсетті. Осылай болудың басты
себептері патша үкіметінің саясатына (жерге, дінге, әкімшілік сайлау
жүйесіне тікелей қатынасы бар) байланысты деп түсінді, алайда ол басты айып
жаңа дәуірге (Россияның отары ретінде метрополиямен бірге капиталистік
қатынастарға ене бастаған дәуірге) ыңғайласа алмаған халықтың өзінде деп
санады.
Қазақтың ұлттық баспасөзінің толыққанды алғашқы екі басылымы 1911 жылы
дүниеге келді. Олар 1911 жылы қаңтардың 11-інде Троицк қаласында Мұқаметжан
Сералиннің қайрат-жігері нәтижесінде бірінші саны жарық көрген Айқап
журналы мен сол жылы наурыздың 16-сынан бастап Бөкей Ордасында Жәңгерей
Бөкеев пен Елеусіз Бүйрин шығара бастаған Қазақстан газеті болды. Айқап
1915 жылдың тамызына дейін шығып тұрды. Оның 83 саны жарық көрді.
Қазақстан газеті 5-ші санынан бастап Орал қаласында басылды. Оның 1913
жылдың шілдесіне дейін 18 саны қолға тиді. Бұлардан басқа Омбыда,
Ташкентте, Петропавлда анда-санда кішігірім газеттер шығып тұрды, бірақ та
цензураның қаталдығы мен баспахана қиыншылықтары газет шығару ісін қолға
алғандардың жігерін құм етті. Қалай дегенде де 1913 жылға дейін өзінің жеке
басының пікірін ғана емес, қазақ қауымының көпшілігін ойландырып-
толғандырған қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық мәселелер жөнінде
мерзімді баспасөз бен басқа да басылымдар арқылы халыққа арнап сөз айтатын
айтарлықтай зиялылар тобы қалыптасқан еді.[4,244-248]
ХХ ғасырдың басында қазақ даласы бір жағынан Ресей империализмінің
отарлау саясатының, екінші жағынан ортағасырлық мешеуліктен арыла қоймаған
феодалдық қатынас қыспағында қалды. Халқымыздың тағдыры тығырыққа тірелген
осы бір тарихи кезеңде азаттық күреске жаңа саяси-әлеуметтік күш – ұлттық
интеллигенция араласты. Олар қалың ұйқыдағы қазағын оятып, дабыл қақты. Ол
үшін сол амалға кіруге жұртқа мұрындық болатын нәрсенің бірі – газет
екенін біліп, жалпыұлттық басылым шығару идеясын жүзеге асыруға
ұмтылды.[6,104]
Қазақ - 1913-1918 ж. аралығында Орынбор қаласында шығып тұрған, тұңғыш
жалпы ұлттық дәрежеге көтерілген қазақ газеті. Қазақ газеті ХХ ғасырдың
бас кезінде қазақ ұлт-азаттық қозғалысының басшылары Ә.Бөкейханов,
А.Байтұрсынов және М.Дулатовтың мақсатты еңбегінің ортақ жемісі. Газетті
ұйымдастыру, шығару оның саяси бағыт-бағдарын анықтау, оны жандармдық
бақылаудың қыспағынан қорғап, сақтау ісін өз мойындарына алған да осы
аталған қайраткерлер болды. Қазақ газеті алғашқы сандарынан бастап-ақ
сырт көзге мен мұндалап тұрған айқын позициясы бар, көздеген мақсаты
оқырмандарына түсінікті басылым болды. Ал ол мақсат – қазақ қоғамын ояту,
оны қараңғылық пен ұлт-азаттық езгіге қарсы күрес жолына алып шығу еді. Ол
Ресей империясының Қазақстан сияқты бөлігінде отарлық мақсаттарды іске
асыруды көздеген Столыпин реформасына жауап ретінде даму алған ұлт-азаттық
қозғалыстың үні ретінде өмірге келіп, қазақ қоғамы арасында азаттық
қозғалыстың идеологиясының қалыптасуына қызмет етті.
Қазақ газетінің жер, отырықшылыққа көшу, ішкі Ресейден келген қоныс
аударушылардың орналасуы, жаңа заманға лайық шаруашылық жүргізу, оқу-ағарту
және басқа мәселелерге байланысты жасаған тұжырымдары қазақ қоғамдық ойының
сол тарихи кезеңге лайық жетістігі болатын. Қазақ газетінің әсіресе 1916
жылғы ұлт-азаттық көтеріліс тұсындағы, сондай-ақ 1917 жылы Алаш партиясы
мен Алашорда үкіметін құруға бағытталған қызметі қазақ қоғамын жаңа сапаға
көтерген аса зор нәтижелі еңбек болды. [7,383]
Егер Әлихан Бөкейханов басқарған қазақ зиялылары 1905 жылы кадеттер
үлгісіндегі қазақтың ұлттық-либералдық саяси партиясын құруға әрекет
жасаса, олардың 1905-1917 жылдардағы көзқарас эволюциясы 1917 жылғы Ақпан
революциясы жеңісінен кейін ұлттық-демократиялық мүдделерді көздейтін
Алаш саяси ұйымын (партиясын) құруға алып келді.
1917 жылы жазына қарай қазақтың ұлттық-демократиялық қозғалысы
жетекшілерінің Уақытша үкіметке деген сенімі әлсіреді. Өйткені ол
Қазақстанда түбірлі әлеуметтік-саяси мәселелер бойынша іс жүзінде
құлатылған патша үкіметінің саясатын жүргізумен болды. Өзінің мәні жөнінен
импералистік билеу мен басқару органы болған Уақытша үкімет нағыз
демократиялық тұрғыдан ұлт және аграрлық мәселелерді шешу тұрмақ, оған
талпыныс та жасамады. Басқа езілген халықтар сияқты, қазақ халқының өзін-
өзі билеу, Қазақстанның өз алдына ұлттық-территориялық автономия болуы
жөніндегі мәселені мемлекеттік дәрежеде көтереді деген үмітті Уақытша
үкімет аяқасты етті. Осыдан кейін Уақытша үкіметте шешуші бағытқа ие болып
отырған кадеттерге деген Ә.Бөкейхановтың көзқарасы күрт өзгерді.
Атап айтқанда, Ә.Бөкейханов кадет партиясынан ат құйрығын үзуін қазақ
қауымы үшін өмірлік маңызды үш мәселе жөнінен – аграрлық, ұлттық-
мемлекеттік құрылыс және дін мәселесі бойынша келіспегендіктен деп
түсіндіреді. Осы басты мәселелер мен олармен тығыз байланысты басқа да
күрделі проблемаларды талқылау үшін бүкілқазақтық съезд шақыруды дұрыс деп
тапқанын ашық мәлімдейді. Бұл оның көзқарас эволюциясының либералдық-
демократиялықтан ұлттық-демократиялыққа қарай өзгеріске ұшырағанын
көрсетті. Осының нәтижесінде Ә.Бөкейхановтың кадет партиясын іргесін аулақ
салып, енді қазақ автономиясын құруға мұрындық болуға тиісті ұлттық саяси
партия ұйымдастыруға бел шеше кірісуі үлкен саясаткерге батыл қадам болды.
Бірінші бүкілқазақтық съезд 1917 жылғы 21-26 шілдеде Орынбор қаласында
өтті. Оған Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Сырдария облыстары мен
Бөкей Ордасынан, сонымен қатар Ферғана облысының қазақтар мекендеген
аудандарының өкілдері қатысты. Съездге қатысушылар саны көп болмағанына
қарамастан 20-дан астам адам оның күн тәртібіне сол кездегі Қазақстанның,
әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси өміріне тікелей қатынасы бар
аса маңызды 14 мәселе енгізілді. Бұл мәселелердің басым көпшілігі 1914
жылғы сәуір-мамыр айларында болған облыстық қазақ съездерінде алдын-ала
талқыланған болатын және олардың ең маңыздылары болып саналғандары
жалпықазақтық құрылтайға ұсынған еді. Олар мыналар: мемлекеттің билеу түрі;
қазақ облыстарының автономиясы; жер мәселесі, халық милициясы; земство
(жергілікті басқару); оқу мәселесі; сот мәселесі, дін мәселесі; әйел
мәселесі; Бүкілресейлік Құрылтай сайлауына дайындық; Россия мұсылмандарының
кеңесі (шураислам); қазақ саяси партиясын құру; Жетісу облысындағы
уақиғалар; Киев шаһарында болатын Россия Федералистерінің съезіне және
Петроградта болатын оқу комиссиясына қазақтардан өкіл жіберу.
Съезд қарсаңында Қазақ газетінде болашақ автономия туралы әр түрлі
пікірлер мен ұсыныстар айтылған мақалалар тізбегі жарияланды. Оларда
автономияның негізіне нені алу керек: территорияны ма әлде мәдени
ерекшеліктерді ме? Қазақ мемлекеті өз алдына тәуелсіз ел болуы керек пе,
елде Федеративтік Россияның бір автономиялық бөлігі болған жөн бе? Қазақтар
өз бетімен тәуелсіз бола ала ма, әлде тәуелсіздікке басқа халықтармен
одақтасқан жағдайда жете ме? - деген сұрақтар қойылды, бірақ оларға бір
мағыналы үзілді-кесілді жауап берілмеді.
Съезде А.Байтұрсынов пен М.Дулатов автономиялы тәуелсіз қазақ
мемлекетін құру идеясын ұсынды, ал Ә.Бөкейханов демократиялық,
федеративтік және парламенттік Россия республикасының құрамындағы қазақтың
ұлттық-территориялық автономиясы болуын қолдады. Съезд делегаттары күн
тәртібіндегі жер туралы мәселені аса ұқыптылықпен әрі жан-жақты талқылады,
осы мәселе бойынша съезд 14 тармақтан тұратын шешім қабылдады.[8,9-10]
Алаш азамат соғысы жылдарында Кеңес құрылысына жау күштер жағында болды.
Нәтижесінде азамат соғысында жеңіске жеткен Кеңес үкіметі Алаш партиясы мен
Алашорда үкіметін таратты. Кеңес үкіметі Алаш пен Алашорданы Қазақстанның
қоғамдық-саяси өмірінен аластауда алдау мен арбау әдісін де, қару жұмсап,
күштеу жолын да қолданды.
Кезінде (1919 және 1920 жылдары) Кеңес өкіметі Алаш қозғалысына
қатынасқандардың барлығына кешірім жасағанына қарамастан азамат соғысынан
кейінгі 7-8 жылда Қазақстан ғылымының, оқу-ағарту ісінің, әдебиеті мен
өнерінің халық шаруашылығының дамуына қомақты үлес қосқан ұлттық-
демократиялық интеллигенция өкілдері, ең алдымен, Алаш пен Алашордаға
жетекшілік жасаған қайраткерлер, түгелге дерлік жалған жаламен халық жауы
аталып, сталиндік әкімшіл-әміршіл жүйенің құрбаны болды, ал олардың ғылыми
және әдеби мұрасы халықтан жасырын жағдайда ұсталды немесе жойылды. [9,20]
ХХ ғасырда қазақтың азаматтық тарихындағы ең ұлы идея қайсы десе, Алаш
идеясы деп жауап берер едік. Бүгінгі тәуелсіздігіміздің іргетасы – осы
идея.
Алаш идеясындағы қайраткерлердің жемісті еңбек жылдары – ақыл һәм жүрек
айбатымен күрескен кезеңі 1907 жылдан 1937 жылға дейінгі 30 жылдай уақытты
қамтиды. Одан кейінгі жайы белгілі: айдалды, атылды, ресми тарихтан, ел
жадынан аты өшілді. Қазір жұрт парламентаризм деген ұғымды жақсы біледі.
1907 жылы Ресей патшасы әлхамдулла, алты миллионға жеткен қазақ секілді
ұлттарды сайлау және сайлану құқығынан айырды. Зиялылардың табанды күресі
осы шақтан басталды. Петербор, Омбы, Ташкент, Семей тәрізді шаһарлар ХХ
ғасыр басындағы монархиялық билікке бас көтерген алаштық күрестің шыңдалу
мектебі болды.
Ұлт көшбасшылары шықты: Ә.Бөкейхан, М.Шоқай, Б.Сырттан, А.Байтұрсынұлы,
Х.Досмұхамедұлы, Ж.Досмұхамедұлы, М.Дулатұлы, Х.Ғаббасұлы, М.Тынышбайұлы.
Бүгінгі тілмен айтсақ мемлекет басқаруға қабілетті Президенттей еді. Сөйте
тұра жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар дегендей, бұлардың көшбасшысы
Ә.Бөкейхан болатын.
1907-1919 жылдар аралығында артынан ерген елді ояту үшін Алаш зиялылары
газет-журнал шығарып, кітаптар жариялады. Таза саяси күресте жүргендер
Ресейдегі түрлі партияларға кіріп, сол арқылы халқына бостандық әпергісі
келді. Бұл – ізденіс дәуірі еді. 1917 жылы ұлт зилылары Алаш партиясын
құрып, алаш үкіметін (Алашорда) орнатып, жаңа мемлекет құрылыса білек
сыбана кірісіп кетті. Түркістандықтар да қарап жатпады: Қоқанда Түркістан
автономиясын жариялады. Большевиктердің 1917-1919 жылдар ішіндегі жеңістері
Алаш зиялыларының елді оятамыз деген әз идеясын быт-шыт қылды. Қазақстан
болашағын М.Шоқай Швециядай, Сұлтанмахмұт пен Смағұл Жапониядай болады деп
елестетіп жүргені бекерге айналып бара жатты. Осындай қиындықтарға қарамай,
алаш зиялылары сабақты ине сәтімен большевиктік ағарту жұмысын өз
ыңғайларына қарай бұра білді. 1920 жылдан мемлекеттік баспа құрылып,
А.Байтұрсыновтың ұйытқы болуымен жаңа оқулықтар жазыла бастады. 1922 жылы
Мәскеуде ашылған Күншығыс баспасының жұмысында Әлихан мен Нәзір ел
игілігіне айналдырды. Газет-журналдардың аты Кеңестік болғанымен заты
алаштікі еді. [10,3]
Қоғамдық құрылымдарды түбірімен қопарған ұлы төңкерістер өзінің жаңа
қайраткерлерін тарих сахнасына әкелді. Әскери коммунизм мен жаңа
экономикалық саясаттың арасындағы саяси қысылтаяң тұста қазақ зиялыларының
ішінен екінші бір алаш ұранды ұлтжанды топ сүзіліп шықты. Олар ұлт-азаттық
идеясының ең нәзік әрі тауқыметті кезеңіне тап келген заманына лайық тар
жол, тайғақ кешуді таңдап алды. Кейінгі тағдырлары әр қалай
қалыптасқанымен де, өзінің тарихи қалыптасу кезеңіне орай іріктелген бұл
топтағылар жаңа жағдайға байланысты өмірдің өзі тудырған саяси күрестің
қайраткері деңгейіне көтерілді. Өз орталарында ішінара пікір қайшылығы
қылаң бергенімен де, түпкі нысаналары бір арнаға сайды.
Сөйтіп, 1919-1929 жылдары арасында өзінің дербес ұлттық-саяси ойлау
жүйесі толық қалыптасқан қазақ ұлт зиялыларының екінші толқыны ұлт тізгінін
қолына алды. Олар қандай да бір қоғамдық құрылымда болмасын, ұлттық
тәуелсіздік жолындағы қозғалыстың қашан түпкі мақсатқа жеткенінше талас
толастайтынын аңғартты.
Сол екінші тегеуірінді толқынның қайраткерлігінің нәтижесінде қазақтың
қоғамдық-әлеуметтік ойлау жүйесі өркениеттің даму сатысының жаңа деңгейіне
көтерілді. 1919-1927 жылдар арасындағы Қазақстандағы саяси күрес тәжірибесі
оларды шынықтырып, буынын бекітті. Интернационалдың ұйымдастыру жұмыстарына
араласып, халықаралық беделге ие болған, федерация туралы пікірталастарында
ұлттық мемлекет мәселесін көтеріп, Ресейдегі орыстан басқа халықтардың
алдында саяси белсенділік танытқан екінші толқынның өкілдеріне тосқауыл
қою, Кремльге қиынға соқты. Олар қандай да бір саяси, мемлекеттік,
экономикалық, дипломатиялық түйіні қиын мәселелерді шешуге қабілетті
болатын.
Ең бастысы – ұлттық ойдың өзегі үзілмеді. Олар партияның мүшесі
қатарында қалай қала жүріп ұлттық нысананың ұйытқысына айналды. Дербес
қазақ мемлекеті құрылып, оның ұлттық ұйытқыда дамып, өркениетті ел қатарына
қосылуына барынша бағытталып отырды. Әрине, бұл кезеңде саяси еркіндік,
толық бостандық туралы мәселе қозғау мүмкін емес еді.
Алаш ісі атты тергеу ісіндегі құжаттар мен жауаптарға және олардың
саяси көзқарасына қарағанда бұл негізінен Алашорда үкіметінің ұлттық
бағытын жетекшілікке алған бір кездегі жас алаштар еді. Кеңес өкіметі
кезінде мемлекет басына келген Смағұл Садуақасов, Сұлтанбек Қожанов, Тұрар
Рысқұлов, Нығымет Нұрмақов, Жалау Мыңбаев, Ораз Жандосов, Ыдырыс Мұстанбаев
іспетті қайраткерлер 1921-1922 жылғы ұлттық федерация туралы пікір таласы
тұсында сондай ұстанымдарын танытты. Бұлардың күрес сахнасына келуі заңды
құбылыс еді, әрі жаңа құрылымдағы қайшылықтарды шешуге ұлттық аймақтар
мұқтаж да болатын. Негізгі үлестірушінің міндетін Қазақстанда – Смағұл
Садуақасов, Түркістанда – Тұрар Рысқұлов пен Сұлтанбек Қожанов атқарды.
Бұлар 1920-1929 жылдардың арасында Қазақстанның саяси, мәдени өмірінде шешу
оппозициялық-ұлттық нысананы мақсат етіп, ой-пікірлерін мемлекеттік
деңгейде талқыға салған ықпалды да қуатты саяси күш ретінде танылды.
Аз ұлттардың арасындағы мұндай саяси қуатты күш – кез-келген империяның
қас жауы еді. Шындығында да Голощекиннің: Садуақасов дегеніміз – бұл
жиынтық емес, ол – садуақасовшылар деген мұқым бір жұлдыздардың шоғыры...
Садуақасовшылар дегеніміз – бұл партияның ықпалынан шығып кетуге жанталасып
жүрген кеңес мекемесі... Садуақасовшылар дегеніміз – бұл пролетариат
диктатурасына қожалық еткісі келетін тұтас бір ұлттық мәселе!, - деген
пікірінде негіз бар еді.
Өйткені садуақасовшылар – тұтас бір ұлттық шоғыр болатын. Олардың
негізгі мақсаты – коммунистік-колонизаторлыққа қарсы күрес еді. Мұндай
қарсылықты тудырған – кеңес өкіметінің аз ұлттарға қарсы бағытталған
қастандық іс-әрекеті, ұлыдержавалық өктемдігі мен үстемдік көзқарасы еді.
Ал ұлыдержавалық өктемдіктің: Жазалау жүйесінің күретамыры - шовенизм, -
деп М.Тынышбаев өте тауып айтты.
Иә, расында да, М.Тынышбаев дұрыс айтқан, капитализмнің де, социализмнің
де жазалау жүйесінің күретамыры - ұлттық, экономикалық, шовенизм болатын.
Сондықтан да социализм орнату үшін жіберілген Голощекин Қазақстан
экономикасындағы аймақтық ерекшеліктерді, өмір сүріп, тіршілік құрудағы
ұлттық айырмашылықтарды, халықтың тарихи дәстүрін қызыл қарындашпен бір-ақ
сызып тастады да, жергілікті жұрттың қолындағы құрықтың орнына шанышқы
ұстатпақ болды. Алайда, шанышқымен іліп жеу үшін де табақта ас-дәм болу
керектігін ұмытты. Тіпті араб алфавитінен исламның иісін сезіп, жедел
қаріп өзгертуді талап етті.
Мұның барлығын кеңестендіріп, ауылшаруашылығын мәдениеттендіріп,
шикізатты өнеркәсіптендіріп, социализмді орнату үшін шұғыл түрде қазақ
жерін реформалау арқылы қазақтарды ығыстыру және сол жерді жаппай еуропалық
ұлттармен қоныстандыру қажет деп тапты.
Ал жер – ұлттық дербес өмір сүрудің басты кепілі. Жерсіз ұлт – дербес
халық ретінде жер бетінде өмір сүру қақынан, ұлттық қасиеттен айырылады.
Жаһанданудың да жұлынын жеп отырған жегі құрт – осы жер. Әлемдік
геосаясаттың бәрі де осы жерге келіп тіреледі. Жердің иелігі шешілмей,
тәуелсіздік те, оған ие ұлтыңда, оны билейтін мемлекеттің де мүддесі
шешілмейді. Түптеп келгенде, капитализм, империализм, социализм
дегеніміздің өзі де – жер иеленудің бір формасы ғана. Жерсіз – ешқандай
империяның халықаралық қауымдастықта ықпалы жүрмейді. Жерсіз империя – тұл
империя. Ал империялық өктемдіктен бас тартқан мемлекет жоқ. Бұл ретте
қазақтың тағдыры қосақталған Ресейдің дәмесі бұрын да зор болды, қазір де
зор, ертең де зор болмақ. Сондықтан да В.И.Ленин: Ресейдің отарлау саясаты
дегеніміз – жер саясаты, - деп атап айтқан болатын.
Ресей сол саясаттың нәтижесінде 1917 жылға дейін ғана 45 миллион
десятина жерді, яғни, күллі қазақ жерінің бестен бірін қара шекпенділерге
тартып әперген еді. Енді шығыста кіші октябрь мен социализмді қатар
орнатуға келген Сталиннің әпермені Голощекин қалған жерге реформа жасай,
оған тағы да 360 мың тың игеруші орналастыруды ойластырып, қысылып-
қымтырылмастан:
Садуақасов жолдас екеуіміздің арамыздағы пікір қайшылығы тұп-тура
Октябрь мәселесіне қатысты. Мен: ауылға кіші Октябрь жүргізу қажет деп
есептесем, сіз Октябрь атаулының барлығына қарсы шығасыз. Біздің қазіргі
жүргізіп жатқан жер реформамыз Октябрь емес пе? ...Егер мұны азаматтық
соғыс деп түсінсеңіз, онда біз соғыс жағындамыз, - деп өзінің басқарып
отырған халыққа өзі азаматтық соғыс жариялады.
Қызыл империяның жер реформасының жоспары бойынша, шет аймақтағы
ұлттар – ұлы жиһангердің шикізат қорын дайындап беретін ерікті құлдар
жасағын құруға тиісті болды, яғни, дамыған социализм тұсындағыдай,
экономикалық басыбайлы аймаққа айналдыру көзделді. Егерде, ұлт аймақтарын
дер кезінде орыстандырып, оларды қоныстандырып алмай тұрып ұлттық
өнеркәсіпті дамытса, онда қазақ ұлтының өкілдері, соның ішінде жұмысшылар
да, кейіннен кірмелерге жол бермеуі мүмкін еді. Ол үшін оларды аштықпен
есеңгіретті. 1922 жылғы аштық бұл саладағы алғашқы Тәжірибе ретінде
сынақтан өтті. Мұқым қазақ халқын табиғи түрде жоюға мұршасы жетпеді.
Өйткені қазақтың дәстүрлі көшпелі экономикасы мен өмір сүру тәсілі оған
мүмкіндік бермеді. Енді, мойын-серік, қосшы ұйымы, керей қостары
арқылы тірі қалудың, күн көрудің, жұтамаудың ғасырлар бойы сыннан өткен
тәсілі мансұқталды.
Қауіпті күшейтпес үшін ең алдымен ұлт аймақтарына, соның ішінде
Қазақстанға, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz