Психологиялық дайындық сипаттамасы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I БӨЛІМ. СПОРТ ПСИХОЛОГИЯСЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМНІҢ ҚОЛДАНБАЛЫ САЛАСЫ
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Спорттық іс–әрекеттің психологиялық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Боксшының жарысқа қатысу үшін қажет психологиялық
саулығының
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 10
1.3.Спорттағы боксшылардың эмоционалдық жай–күйінің ерекшеліктері
және психологиялық дайындық жағдайын
диагностикалау ... ... ... ... ... . ... ..25
II БӨЛІМ. СПОРТТЫҚ ІС – ӘРЕКЕТТЕГІ БОКСШЫЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДАЯРЛЫҒЫ
МЕН ДЕНСАУЛЫҒЫН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.1. Зерттеу жұмыстарының ұйымдастырылуы мен таңдаманың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.2. Зерттеу әдістемелерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.3. Зерттеу нәтижелерінің талдаулары мен
интерпретациялары ... ... ... ... .. 45
2.4. Спорттық іс–әрекеттегі боксшылардың психологиялық
даярлығы мен денсаулығын қалыптастыруға арналған ұсыныстар ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
56
Қосымшалар
Спорт – игілікті іс.
Спортта мінез–құлық қалыптасады.
Спортпен айналысқан адам ар–ұятқа
тиетін іс жасамайды.
Жастайынан спортпен айналысқандар бүкіл
ғұмыр бойы табысқа жетуге талпынады.
Мен мұны өз тәжірибемнен білемін.
Н.Ә.Назарбаев
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Адамның өзінің қозғалысқа қажеттілігін қанағаттандыруға, физикалық
қасиеттерін дамытуға ұмтылысы физикалық жаттығуларды біртіндеп қазіргі
заманғы спорт түрлеріне трансформациялады. Қозғалыс әрекеттерінің жарыстық
сипаты және оларды белгілі бір ережелермен реттеу дәл осымен байланысты.
Осылай, физикалық жаттығулар адам әрекетінің жеке түріне – спорттық
әрекетке жекеленді, оның өзінің спецификалық ерекшеліктері бар.
Спорт әлеуметтік құбылыс сияқты және адам әрекетінің ерекше түрі
ретінде көптеген ғылымдардың зерттеу объектісі болып табылады. Олардың
барлығы, сонымен қатар психология спорттық әрекетті өзінің спецификалық
міндеттері, өзінің методологиясы позициясынан зерттейді. Адам әрекетінің,
сонымен қатар, спорттың кез келген міндетіне психологиялық компонент тән,
сондықтан психика жұмысын эффективті ететін психология. Спорттың әр түрі
жарысты сәтті өткізу үшін физикалық және психикалық қасиеттердің белгілі
бір қалпын талап етеді, бүгін спортсменнің физикалық дайындығы жоғары
деңгейде болғандықтан, жарыста жеңу үшін шешуші фактор психологиялық
дайындық болып табылады. Болашақ чемпиондарды табуға көмектесу, қажетті
психикалық қалыптың дамуының алғы шарттарын анықтау – спорт психологиясының
міндеті.
Спортсмендердің дайындығы әр түрлі бағытта жүреді, бірақ кейде еріктің
жетіспегендігінен немесе өзінің эмоцияларын басқара алмағандықтан көп
жылдық жаттығулар нәтижесі түкке тұрмауы мүмкін. Жүйелі түрде
психодиагностика жүргізіп, психолог жаттығу процесіне белсене қатысса
спортсмендердің индивидуалды ерекшеліктерін анықтауға, жеңіске жету үшін
қажет психикалық қасиеттерді қалыптастыру мен дамыту мүмкін болады[21].
Үлкен спортта жиі танымал спортсмен уникалды мүмкіндіктердің иегері
болады, оларды жүзеге асыру үшін оның бүкіл жарыстық әрекеті немесе команда
тактикасы негізделеді. Уақытында психика ерекшеліктерін анықтау және әр
жаттығушы қабілетінің дамуының индивидуалды жоспарын, жарыс алды және
жарыстық жүріс–тұрыс стратегиясын құру – бұл да спорт психологиясының
міндетіне жатады.
Уақытында айтылған сөз, пауза, жест және т.б. қажырлы қарсыластардың
тағдырын шешкен сияқты спорт тарихында мысалдар көп. Спорттық психологияда
мұндай әрекет үшін дуельден қалған арнайы атау бар – секундтау
(секундирование). Сондықтан спорт психологы өзі немесе жаттықтырушы мен
командадағы жолдастары көмегімен спортсменнің психикасына кішкентай, бірақ
шешуші әсер ете алатын адам.
Кез келген спортсменнің профессионалды карьерасында кризистік жағдай
болады, олар әр түрлі себептерден болады: жаттығудағы сәтсіздік, басқа
клубқа ауысу, жаттықтырушының ауысуы, жеке өмірінің жағдайына байланысты
және т.б. Спорт психологы спортсменге қиындықтарын шешуге көмектеседі және
жаңа спорттық жетістіктерге жету үшін күш беретін ситуациядан шығу жолын
тауып бере алады.
Зерттеу мақсаты: қазіргі жағдайдағы боксшылардың жарысты сәтті өткізуі
үшін қажет психологиялық саулықты қамтамасыз етуді анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Спорт психологиясының теоретикалық–әдіснамалық негіздеріне шолу
жасау.
2. Спорттық іс–әрекеттің психологиялық мазмұнын ашып көрсету.
3. Боксшының психологиялық дайындығының ерекшеліктерін ашу және талдау
жасау.
4. Спорттағы боксшылардың эмоционалдық жай–күйі мен еріктік әрекетінің
мазмұнына сипаттама беру және психологиялық дайындық жағдайын
эксперименталдық негізде диагностикалау.
5. Жыл бойы жаттығу процесіндегі психорегуляция рөлін көрсету.
Зерттеудің болжамы: егер боксшының психологиялық дайындығының
актуалды бағыттарын және психологиялық саулығын нығайтатын болсақ, онда
олардың спорттағы жетістіктері ұлғайып, өз-өзіне деген сенімділігі арта
түсер еді.
Зерттеу объектісі: боксшының психологиялық дайындығының актуалды
бағыттары және боксшының психологиялық саулығы.
Зерттеу пәні: боксшының психологиялық саулығының жағдайы.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері. Зерттеуге қойылған мақсаттарды шешу
мен болжамдарды тексеруде бірін-бірі толықтырушы және бірін-бірі тексеруші
әдістер қолданылды: А.В. Шаболтастың Спортпен шұғылдану мотивтері
әдістемесі, спортсменнің жарыс алдыңдағы жағдайын анықтау сауалнамасы,
Тейлордың аландаушылық сезімін анықтау әдісі. Зерттеу мәселесі бойынша
философиялық, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді талдау, белгіленген
міндеттерді шешу және ғылыми болжамды тексеру үшін зерттеу әдістерін
қолдану; әңгіме жүргізу, сауалнама алу; тәжірибелік – эксперимент
жұмысының мәліметтерін сараптап қорытындылау қолданылды.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Зерттеуден алынған нәтижелерді
боксшы мамандығы бойынша спортсмендерді даярлау тәжірибесінде қолдануға өз
септігін тигізеді. Спорттық шынықтыру мен психологиялық даярлықты нығайту
мәселесіне байланысты жағдайлардың жан- жақты жүзеге асырылуы мен
кедергілердің алдын алу мен спорттың белгілі бір түріне деген
қызығушылығын арттыру мен қалыптастыру мүмкіндіктерінің тиімділігін
жоғарылатады, спорттық психологиялық сауықтыру бағытында жүзеге асырылатын
жұмыстар барысында, практикасында қолданылуда спорттық психологияның мәні
мен мазмұнын ашады.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: дипломдық жұмысымыздың мақсатына
сәйкес зерттеу нәтижесінде әртүрлі ғылыми әдебиет көздерінен алынған
мағлұматтар бойынша жалпы, әлемдік психологияда, жеке алғанда кеңестік
және отандық психологияда жазылған психологтар мен педагогтар-дың,
сарапшылардың, әдіскерлердің ғылыми еңбектеріне, философиялық қағидаларға,
еңбектері мен теорияларына шолу жасалынып талданды.
Зерттеу базасы: Қажымұқан Мұнайтпасов атындағы спортта дарынды
балаларға арналған республикалық мекпет интернат және Астана қалалық № 54
толықкүнді Денсаулық сақтау мектебі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2
бөлімнен, қорытындыдан, тәжірибелік ұсыныстардан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады. Дипломдық жұмысымыздағы зерттеу
нәтижелері туралы мәліметтер көрнекті түрде бейнеленген.
I.БӨЛІМ СПОРТ ПСИХОЛОГИЯСЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМНІҢ ҚОЛДАНБАЛЫ САЛАСЫ
РЕТІНДЕ
1.1 Спорттық іс – әрекеттің психологиялық мазмұны
Cпорт психологиясы адамның жаттығу және жарыс жағдайындағы психикалық
әрекет заңдылықтарын қарастырады. Спорт психологиясы психология ғылымының
өте жас қолданбалы саласына жатады. (Спорт психологиясы( түсінігі қазіргі
Олимпиада ойындарының негізін қалаған Пьер де Кубертеннің мақалаларында
алғаш кездескен. 1913 жылы Пьер де Кубертеннің ұйымдастыруымен Лозаннадағы
Халықаралық олимпиадалық комитетте өткен спорт психологиясы бойынша арнайы
конгрессте ол жеке сала ретінде бөлініп шықты. Осы конгресстен кейін спорт
психологиясының мәселелері қарастырыла бастады. 1920 жыл мен 1940 жылдар
аралығында олардың зерттеу жұмыстары Германия, АҚШ және басқа мемлекеттерде
белсенді жүрді. Бірақ осы кезде спорт психологиясы мәселелері ғылыми
жетілмеді[44].
Спорт психологиясы екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қарқынды дами
бастады. Себебі бүкіл әлемде спорттық жетістіктер күрт өсті және спорт
мәртебесі көтерілді. Бұл әсіресе олимпиада ойындарында және әр түрлі спорт
түрлері бойынша әлемдік біріншіліктерде байқалды.
1965 жылы Италиядағы спорттық медицина федерациясының инициативасымен
Римде спорт психологиясы бойынша конгресс ұйымдастырылды. Халықаралық спорт
психологиясы қоғамы пайда болды. Осыдан кейін спорт психологиясы
халықаралық қолдауға ие болды. Римдегі конгресстен кейін тағы үшеуі өтті:
1968 жылы Вашингтонда, 1973 жылы Мадридте және 1977 жылы Прагада.
1970 жылдан бастап “Международный журнал психологии спорта” атты журнал
басылымға шықты.
Халықаралық спорт психологиясы қоғамы құрылғаннан кейін спорт
психологиясының аймақтық одақтары құрылды. 1967 жылы спорт психологиясының
солтүсті камерикалық одағы, 1969 жылы спорт психологиясының Еуропалық
ассациациасы құрылды. Кейін спорт психологиясының ұлттық ұйымдары Канадада,
Жапонияда, Германияда, Англияда, Францияда, Бразилияда, Австралияда, және
басқа мемлекеттерде құрылды.
Спорт психологиясы бойынша баяндамалар ХVIII және ХХ Халықаралық
психихологиялық конгресстер, 1972 жылы Мюнхендегі Олимпиадалық ғылыми
конгресс және 1974 жылы Мәскеуде өткен “Қазіргі заманғы қоғамдағы спорт”
атты әлемдік конгресс бағдарламасының мазмұнында бар.
Қазіргі заманда әлемнің көптеген елдерінде спорт психологиясының ғылыми
жетілуі жүруде[28].
Ресей психологиясының тарихында физикалық тәрбиелеу және спорт
психологиясының пайда болған уақыты деп алғашқы ғылыми жұмыстардың шыққан
мерзімін атауға болады. Ең алғашқы деп ((((((((( жылдары психология
кафедрасының профессорлары П.А.Рудиктің (“Влияние мускульной работы на
процесс реакций”, “Иследование реакции в применении к оснавным вопросам
физической культуры”) және Т.Р. Никитиннің (“Значение внушения и подражания
в деле физического воспитания”) зерттеулерін айтуға болады.
(((( жылы Мәскеуде алғашқы рет, кейін (((( жылы профессор А.П.
Нечаевтің “Психология физической культуры” атты монографиясы қайта басылып
шықты. Осы жылы А.Ц. Пунидің шаңғымен жарыс, үстел теннисі бойынша және
басқа жарыстардың спортсменнің психикалық сферасына әсерін зерттеуге
арналған жұмыстары және Украиналық психоневрологиялық институттың
профессоры З.И. Чучмаревтің мектептегі дене шынықтыру сабағының оқушының
интеллектуалдық қызметіне әсері және олардың өзін(өзі басқара алуы жайлы
жұмыстары баспаға шықты. (((( жылы П.Ф. Лесгафт атындағы институттың
психология кафедрасында физикалық тәрбиелеу және спорт психологиясының
мәселелері қарастырыла бастады. (((шы жылдардың ортасында спорт
психологиясы студенттердің психология курсына енгізілді. Алғашқы “Спорт
психологиясы” арнайы курстың бағдарламасы жасалды.
Соғыс жылдарынан кейін спорт психологиясы өте қарқын дамыды. Осы
уақытта ғылыми зерттеулер базасы кеңейді. Оған дене шынықтыру институтының
педагогика және психология кафедралары қатысты. Қарастыратын мәселелері де
көбейді. Зерттеу жұмыстарының негізгі бағытына: спортсмен және тренердің
тұлға психологиясы, спорттық іс әрекеттің психологиялық ерекшеліктері,
спортта тәрбиелеу және оқытудың психология-лық негізі жатты. Сонымен қатар
спорттық жарыстың психологиялық аспектілері, спортсменді жарысқа
дайындаудың психологиялық негізі, спортсмендердің жарысқа дейінгі,
жарыстағы және кейінгі жағдайы мен іс әрекетін реттеуі және өзін(өзі
реттеуі қарастырылды.
(((( жылы Психология Институтында А.Ц. Пуни “Спорт психологиясы”
тақырыбына алғашқы докторлық диссертациясын қорғады. Кейін спорт
психологиясы бойынша О.А. Черникованың, А.Ц. Пунидің, В.Г. Норакидзенің,
С.Ч. Геллерштейннің, Г.М. Гагаеваның, А.В. Родионованың, Н.А. Худадова-ның,
А.А. Лалаяның және тағы да басқалардың монографиялары шықты. Спорт
психологиясы бойынша еңбек жинақтары басылымға шыға бастады.
Физикалық тәрбиелеу және спорт психологиясы психологиялық ғылымның
арнайы саласы ретінде психологиядан Бүкілодақтық кеңестер бағдарламасына,
кейін КСРО психологтар қоғамының Бүкілодақтық съезінің бағдарламасына енді.
Физикалық тәрбие және спорт психологиясының соғыстан кейінгі дамуы оның
практикаға жақындауымен мінезделеді. (((( жылы дене шынықтыру және спорт
комитетінің ғылыми(әдістемелік кеңесінде спорт психологиясы бойынша
комиссия құрылды. Ол кеңестік спорт психологтарының басын қосқан орган
болды. (((( жылының мамыр айында КСРО(да алғашқы спорт психологиясының
Федерациясы құрылды[41].
Спорт психологиясының негізгі мақсаты ( спортсмендерде және спорттық
шеберлік және сапалық командаларында жарыстарға қатысу үшін қажет
психологиялық заңдылықтардың қалыптасуын анықтау, сонымен қатар
психологиялық негізделген жаттығу әдістері мен жарысқа дайындықты өндеу.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу керек:
(. Спорттық іс әрекеттің спортсмен психикасына әсерін зерттеу.
- жарыстың психологиялық анализі;
- жарыстың спортсменге әсер етуінің сипатын анықтау;
- жарыстың спортсменнің психикасына қоятын талаптарын анықтау;
- жарысты сәтті өткізу үшін қажетті адамгершілік, еріктік және басқа
психологиялық сапалардың жиынтығын анықтау;
- жаттықтыру әрекеті жағдайына психологиялық анализ жасау;
(. Спорттық жаттығулардың тиімділігін арттыру үшін психологиялық
жағдайларды жетілдіру. Спорт психологиясы спорттық шеберліктің жетілуінің
механизмдері мен заңдылықтарын қарастырады.
Бұның бәрі психологтан мыналарды талап етеді:
а( спорттық жаттығулардың әдіс(тәсілдерін психологиялық негіздеу;
б( психикалық функцияны дамыту арқылы және жаттығудың аппараттық әдісін
жасау арқылы спортсмен организмінің барлық мүмкіндіктерін максималды
қолдана алу үшін жолдарды қарастыру;
в( спорттың жеке түрлерін психологиялық сипаттау әдісін, әлеуметтік
құрылым және спорттық команданың психологиялық ахуалын, спорттық
мүмкіндіктерді психодиогностикалау әдісін өңдеу;
г( жаттығу жағдайында жарыстық жағдайды ғылыми негізделген модельдеу
әдісін өңдеу;
3. Спортсмендердің жарыс алдыңдағы дайындықтарының психологиялық
негізін жетілдіру. Қазіргі уақытта спортсменнің жарыс алдыңдағы
дайындығының мазмұны мен сипаты түбірімен өзгерген. Жарысты сәтті өткізу
үшін физикалық және тактикалық дайындықтың жоғары деңгейде болуы жеткілікті
емес. Қозғалыс, сенсомоторлы дағдылармен қоса интеллектуалды дағдылар және
топтық әрекет дағдыларының маңыздылығы артуда[42].
Сондықтан жарыс алдындағы дайындықта әр түрлі психикалық процесстер мен
қалыптар үлкен мәнге ие болуда. Сондай – ақ психихологиялық факторлар мен
жарысқа қатысу үшін спортсменді психологиялық дайындаудың рөлі өсуде.
Мұндай дайындықтың әдіс – тәсілдері өңдеу – спорт психологиясының негізгі
қызметінің бірі. Бұл қызметті жүзеге асыру үшін мыналарды іске асыру қажет:
а( жарыс жағдайында психика қызметінің заңдылықтарын зерттеу және
жарыстық әрекеттің тұрақтылығы мен сенімділігін арттыратын әдістерді өндеу:
б( жарыс алдындағы және жарыс жағдайында пайда болатын психикалық
қалыпты зерттеу:
в(психопрофилактиканы дамыту, спортсменді шынықтырудың психо-логиялық
жолдарын, әдістерін және тәсілдерін қалыптастыру және психологиялық
жарақатқа төзімділігін арттыру[50].
Спорт психологиясының пәні- әр түрлі спорттық әрекеттің және спортсмен
тұлғасының психологиялық ерекшеліктері. Қазіргі заманғы қоғамда спорт үлкен
орын алады. Ол адамның жан(жақты физикалық дамуын ғана қамтамасыз етпейді,
сонымен қатар, онда моральді(еріктік қасиеттерді тәрбиелейді.
Спорт түрлері алуан, бірақ оның бәрі спорттық жарыстарда және жүйелік
жаттығуларда қатысуды талап етеді. Спорттық жаттығулардың тиімді әдістерін
өңдеу үшін біріншіден, спорттық әрекетке тән заңдылықтар мен
ерекшеліктерді, екіншіден, осы әрекеттің субъектісі ретінде спортсмен
тұлғасын зерттеу керек. Басқа ғылымдар сияқты спорт психологиясы спорттық
әрекеттің маңызды жақтарына анализ береді және көптеген мәселелерін шешуге
көмектеседі.
Спорт психологиясы ( спорттық әрекет жағдайында адамның психикасының
заңдылықтарын, дамуын, көрінісін зерттейтін психологиялық ғылым саласы.
Спорттық әрекеттің адамның басқа әрекеттерінен қандай айырмашылығы бар?
Спорт спецификасы ( жарыстарда жеңіске жету мақсатымен өзін күнделікті
физикалық және психикалық жүктемеге салуға мүмкініндік беретін жоғары
мотивацияда, осы мотивация арқасында спорт адамның мүмкіндіктерінің табиғи
лабораториясына айналды. Спорт психологиясы жарыс және жаттығу жағдайындағы
ұжым және жеке адамның психикалық әрекетінің заңдылықтарын зерттейді. Спорт
психологиясы өте өзгеше: ол әрекеттің басқа түрлерінен ерекше, бірінішіден,
мақсаттарымен, екіншіден, оларға жету әдістері[52].
Спорт психологиясы еңбек психологиясы, ойын психологиясы, педагогикалық
психология сияқты адам әрекетінің нақты түрлерінің спецификасын зерттейтін
психология бағыттарының бірі. Ғылымдар жүйесіндегі спорт психологиясының
орны екі сипатпен анықталады: психологиялық ғылымдар саласы ретіндегі орны
және спорт жайлы ғылымдар жүйесіндегі орнымен.
Психология саласы ретінде спорт психологиясы жаратылыстану, философия,
әлеуметтік ғылыми дисциплиналар жүйесінде ортаңғы орынға ие. Жаратылыстану
ғылымдары бағытында спорт психологиясы физиологиямен, психофизиологиямен,
медицинамен, биологиямен, математикамен, физикамен тығыз байланысты.
Әлеуметтік бағытта спорт психологиясы педагогикамен, әлеуметтанумен,
мәдениеттанумен тығыз байланысты.
Спорт психологиясы спорт жайлы ғылымдар ретінде физикалық тәрбиелеу
теориясы мен методикасымен, спорт гигиенасымен, спорт медицинасымен, спорт
биомеханикасымен, кинезиологиямен, спорт метрологиясымен тығыз байланысты.
Сонымен қатар спорт психологиясы математиканың, статистиканың,
кибернетиканың, электрониканың, модельдеудің әдіс–тәсілдерін қолданады[51].
1.2 Боксшының жарысқа қатысу үшін қажет психологиялық саулығының
мазмұны
Бокс олимпиадалық спорт түрінің ең бұқаралы түрі. Бокстың үлкен
атақтылығы ең алдымен оның көріністілігімен, спорттық күрестің жоғары
эмоционалдық қызбалылығымен және спортсменнің психикалық, қозғалғыштық және
еріктік қасиеттеріне жан – жақты әсер етуімен түсіндіріледі[31].
Бокспен айналысу жүйке жүйеге оң әсер етеді. Жүйке жүйесі қызметінің
жақсарғаны әсер ету және бағдарлану жылдамдығының артуынан, көп жағдайда
қабылдаудың артуынан, зейіннің ауыспалылығынан, салмақтылықтан және
олимпиадалық ойындарда бәсекелестік күрес деңгейінің артуы тек қана жан
–жақты физикалық физикалық дайындықтың әдіс-тәсілдерін жетілдіруді талап
етпейді, срнымен қатар спортсменнің психологиялық саулығын жетілдіруді
талап етеді[64].
Боксерлер кезгелген жекпе-жекке тән жоғары психикалық шиеленіс фонында
әрекет етеді. Қатты соққы алу қаупі боксты ерекше өткір етеді және
спортсменнің психикалық процесінің қасиеті мен жағдайына жоғары талап қояды
Жекпе –жек уақытында боксшы өзінің қарсыласының әрекеті мен ниеті жайлы
көп ақпарат алады[62].
Әйгілі боксшылардың сайысынан олардың жекпе – жек жағдайының барлық
ситуацияларын ерекше сезімтал қабылдауларын, дистанция мен уақытты дәл
есептеулерін, соққы беру мен қорғану үшін керек сәтті таба білулерін,
бұлшықет әрекетін оптималды үйлестіруін және тез әрі нақты тактикалық
ойлауларын байқауға болады. Бұл олардың арнайы физикалық қасиеттерінің
дамуынан ғана емес, сонымен қатар спорсменнің психологиялық саулығын, яғни,
психологиялық дайындығын көрсетеді[11].
“Психологиялық дайындық” түсінігі.
Әр түрлі, кейде қауіпті қарсыластармен кездесетін көпкүндік қиын әрі
ынталы жарыстарды сәтті өткізу үшін босшы тек тактикалық, техникалық
мүлтіксіз және физикалық дайындығы жоғары болуы жеткіліксіз, оның
психикалық саулығы жоғары деңгейде болуы керек. Боксшының психология-лық
дайындығы мыналармен ерекшеленеді. Біріншіден, арнайы қабылдаулар-дың даму
деңгейімен: дистанция және соққы беру уақытын сезу, рингте бағдар-лану,
реакция жылдамдығы, қарсыласының әрекетін сезе білуі, тактикалық ойлауы,
зейіні; екіншіден, спортсменнің психологиялық саулығы[54].
Спортсмендердің дайындығы әр түрлі бағытта жүреді, бірақ кейде еріктің
жетіспегендігінен немесе өзінің эмоцияларын басқара алмағандықтан көп
жылдық жаттығулар нәтижесі түкке тұрмауы мүмкін. Жүйелі түрде
психодиогностика жүргізіп, психолог жаттығу процесіне белсене қатысса
спортсмендердің индивидуалды ерекшеліктерін анықтауға, жеңіске жету үшін
қажет психикалық қасиеттерді қалыптастыру мен дамыту мүмкін болады[65].
Спортсменнің психологиялық саулығы оптималды болғанда, ол өз-өзіне
сенімді болады, соңына дейін жетуге және жеңуге талпынады, жарыста қойған
мақсатына жету үшін бар күшін жияды, айтарлықтай психикалық тұрақтылығы
байқалады. Спортсменнің жарысқа дайындығының элементтерінің көрсетікштеріне
талдау жасау барысында Кесте №1 дайындалды.
Кесте 1 Спортсменнің жарысқа дайындығының элементтерінің көрсетікштері
№ Дайындық элеметтері Мінездемесі
Өз күшіне мүлтіксіз сену Өткен жарыстардың шарттарын
ескеріп, қарсыласының күші мен
өзінің мүмкіндіктерінің байланысын
анықтауға негізделген.
Жарыстық мақсатқа, жеңіске Cпортсменнің мақсатқа
жету үшін соңына дейін бағыттылығынан, мақсатқа жету үшін
қажырлы күресуге ұмтылу соңғы сәтке дейін жарыстық күресті
жүргізуге дайындығынан байқалады.
Эмоционалды қозудың Эмоционалды қозу жарыстық әрекет
оптималды деңгейі жағдайына, спортсменнің
индивидуалды – психологиялық
ерекшеліктеріне, жарыстың көлемі
мен рангіне сәйкес келу керек.
Кедергіге қарсы тұра алудың Сыртқы және ішкі жағымсыз
жоғары деңгейі. әсерлерге байланысты көрінеді, әр
түрлі кедергілерді сезбеуде немесе
олардың жағымсыз әсеріне белсенді
қарсы түруда байқалады.
Өзінің әрекетін, сезімдерін,Жарыстық жағдайдың кез келген
жүріс–тұрысын ырықты басқаравариативтілігінде спортсмен
алу мүмкіндігі. мақсаттылы шешім қабылдау керек,
өзінің әрекеттерін реттеу керек,
оларды әріптестерімен үйлестіру
керек, өз эмоцияларын басқару және
моральды–этикалық нормаларға
сәйкес өз жүріс–тұрысын
қалыптастыру керек.
Спецификалық психикалық процесстердің даму деңгейі боксшының рингтегі
әрекетінен байқалады, көп жағдайда арнайы жаттығулар барысында жетілген
спортсменнің табиғи қабілетінің даму жемістігімен анықталады. Боксшының
спецификалық психикалық қызметінің жеткіліксіз дамуы немесе басқа
сапалармен орнын толтыру нашар болса, (мысалы, қарқыны баяу реакциямен,
қозғалыстың жоғары шапшаңдылығымен) дайындық жағдайына кері әсер етеді,
себебі спортсменде өз-өзіне сенбеушілік сезімі немесе психикалық
тұрақсыздық пайда болады[2].
Психикалық тұрақтылық дегеніміз – спортсменнің жағымсыз эмоция және
психикалық қызығушылықты тудыратын факторларға қарамай жаттығу және
жарыстардың қиын жағдайында жекпе-жекке қажет психикалық қасиеттер мен
жағымды эмоционалды күйін сақтап қала алуы.
А.Ц. Пуни айтуы бойынша психологиялық тұрақтылық құрылымына жоғары
дамыған танымдық, эмоционалдық және еріктік функциялар кіреді. Спортсменнің
жарысқа дайындығы өз күшіне сенуден, өзін көрсету және жеңіске жету үшін
талаптануынан, оптималды эмоционалды қозуынан, кедергіге қарсы тұра
алуынан, өзінің жүріс-тұрысын басқара алу мүмкіндігінен туындайды[56].
Г.М. Гагаева спортсменнің дайындық жағдайын әлденеше басқаша
қарастырады. Оның ойы бойынша бұл жағдай тек эмоционалды-еріктік болады
және организмнің афферентті және эфферентті жүйелерінің оптималды
деңгейімен мінезделеді.
Спортсменнің жарысқа психологиялық дайындығы дегеніміз – жарысты сәтті
өткізу мүмкіндігі. Психикалық дайындықта өлшеуге жіне формализацияға
берілмейтін ерік пен өз-өзіне сенушілікке үлкен рөл бөлінген. Көптеген
спорт психологтары спортсменнің психологиялық дайындығының мәнін оған
жарыстың әр түрлі экстремалды жағдайының әсер етуінен, нақты ситуацияда
уақытында оптималды шешім қабылдай алу мүмкіндігінен, жағдай мен әрекеттің
бірлесуінен, жүріс-тұрыстың үздіксіз бақылануы мен реттелуінен қарастырады.
Жарыс алды дайындық уақытындағы жалпы дайындық кезеңінде әрине жалпы
психологиялық дайындыққа көңіл бөлінеді, ал арнайы дайындық кезеңінде – сол
жарысқа сай арнайы психологиялық дайындық жүреді[30].
Бокстан жаттықтырушының негізгі міндеті, ол спортсменде боксшының
психологиялық дайындығының ажыратылмайтын бөлігі болып саналатын
мақсаттылықты дамыту. Оны егер спортсмен боксқа өнер ретінде үлкен
қызығушылық танытса және спортта жетістікке жетуге қызығушылығы болған
жағдайда ғана дамытуға болады. Жаттықтырушы боксшымен оның барлық
дайындығының жағымды және жағымсыз жақтарын басынан айқындап алуы керек.
Әрқашан боксшыларда cайыс барысында ауыр соққы алғанда пайда болған ауыру
сезімін табанды төзе алуды, ас, суды шектеулі қабылдағаннан салмақты
азайтқанда,шаршағанда және максималды жүктеме кезінде пайда болатын
жағымсыз сезімдерді бастан кешіруді өндіріп отыру қажет[29].
Спорт ретінде бокстың жарыс алдындағы қалтырау және апатия-әдетте осы
жағдайдағы спортшылар өз күштеріне сенбейді,болатын жарыс барысы жайлы
жабысқақ ойлар қуалайды,өзінің дайындығына, жарысты сәтті өткізуіне
сенбейді.
Бокстағы “психологиялық кедергілерге” келесілері жатады:
– жеңіліс алдындағы қорқыныш ( ол асқынған намысшылдық және
атаққұмарлықтан, топ немесе үжымды қолайсыздыққа ұшыратудан қорқудан және
сайыс нашар өтсе жақын адамдары мен бапкерден жағымсыз бағалау алудан
қорқудан болады);
– қарсыласының күшті жақтарын білгеннен немесе оның
жетістіктері жайлы жалған ақпарат алғандықтан, өзінің
мүмкіндіктерін дұрыс бағаламағандықтан немесе ырымшыл
болғандықтан қарсыласынан қорқу;
– жекпе – жекті накаутпен жеңіліп қалуға қорқу;
– жекпе – жектің жоғарғы темпіне шыдамаудан қорқу;
– төрешіліктін адекватты болмауынан, төрешінің қарсыластарға
субъективті қатынасынан қорқу;
– қазіргі уақытқа дейін боксшылар арасындағы әр түрлі мағынасыз
ырымшылдық;
Осы және осыған ұқсас ойлар мен эмоциялардың әсерінен спортшы шамадан
тыс қозулы, ашушаң немесе енжар болады[38].
Спорт алдындағы қалтырау жағдайында болғанда боксшы қатты
алаңдағандықтан болатын жекпе –жекті объективті елестете алмайды және
өзінің қалай әрекет ететініне шоғырлана алмайды. Жекпе – жекті жеңу қалауы
кездесу барысы, нәтижесі жайлы неше түрлі қорқыныштармен алмасады.
Боксшының зейіні, есте сақтау қабілеті төмендейді. Кейбір қозулы, қызбалы
боксшылар сайыс алдында өте ашушаң және күйгелек болады және бір орында
отыра алмайды, дөрекілейді, әбігерге түседі[35].
Жаттықтырушылардың бақылаулары нәтижесінде старт алдындағы қалтырау
және апатияның (енжарлық) теріс көрсеткіштеріне мыналар жатады: дем алу мен
пульстің жиілігі, артериалды қысымның жоғары болуы. Бұлар разминкадан
кейінгі ( минуттық демалыс кезінде қажетті деңгейге дейін түседі және тек
кей кездерде ғана жоғарылайды. Боксшы рингке шығар кезінде пульс, демалу
жиілігі және артериалды қысым жоғарылығы, ( минуттық демалыстан кейінгі
көрсеткіштерден күрт төмендейді немесе жоғарылайды[4].
Осындай барлық қиыншылықтарды алдын алу үшін еріктін барлық қасиеттерін
дамыту қажет.
Еріктік әрекет көріну үшін қиындықтар қажет және міндетті болады. Адам
әрекет еткенде маңызды емес қиындықтарға жолықпаса әрекеттердің ішкі
жағдайы болмайды. Еріктік әрекеттердің деңгейі мен көлемі олардың көмегімен
алдын алатын қиындықтармен сипатталады[19]. Спорттық әрекетте еріктік
әрекеттер өзінің сипаты мен деңгейіне байланысты әр түрлі болады.
Бұлшық еттің ширығуының қозуындағы еріктік әрекеттер. Дене шынықтыру
жаттығуларын орындау әрқашан еріктік әрекетпен байланысты. Бұл әрекеттерге
спортшыларды дене шынықтыру процесінде үлкен немесе кіші, бірақ әрқашан
асуға қажеттілік итермелейді.
Көп және жиі қайталанғандықтан мұндай бұлшық ет ширығуы, тіпті
жылдамдығы бойынша мағынасыз болса да, спортшының еріктік әрекеттерді
шығындауға қабілетінің қалыптасуына үлкен әсер етеді. Сондықтан зейіннің
шоғырлануын талап ететін әр оқыту және жаттығу сабақтары, спортшының
еріктік әрекеттерге қабілеттілігін тәрбиелейтін жаттығулар болып табылады.
Сыртқы тітіркендіргіштер, сезімдер немесе ойлар біздің санамызды толығымен
жаулап алуға тырысады және істеп жатқан жұмыстан көңілімізді аудыртады,
сондықтан бұл жаттығуларда зейінді алаңдатумен күрес өте маңызды.
Жаттығушылардан зейіннің шоғырлануын талап ететін тапсырмалардың
қиындығын реттей келе, интенсивтілігі және ұзақтығы бойынша, жаттықтырушы
оларда еріктік әрекеттерге қабілеттілікті тәрбиелейді.
Шаршау сезімі мен жалығудың алдын алумен байланысты әрекеттер. Бұл
жағдайларда еріктік әрекеттер бұлшық ет инерттілігінің, тежелудің, кейде
бұлшық еттегі ауыру сезімінің алдын алуға бағытталады.
Күн тәртібін ұстанумен байланысты еріктік әрекеттер әр түрлі болуы
мүмкін. Режимді тәртіп.
Жаттығулардың алғашқы кезеңінде, оған дағдының қалыптаспағанында
режимді ұстану, әрқашан нақты бір уақытта жаттығуға кірісуге және барлық
уақыт барысында жұмыстың интенсивтілігін ұстауға бағытталған әрекеттерді
талап етеді.Тәртіпті ұстанумен байланысты еріктік әрекеттердің ерекшелігі –
олардың эмоционалды қатынаста сабырлы сипаты.
Қауіптілік пен қауіп-қатердің алдын алумен байланысты еріктік
әрекеттер. Олардың ерекшелігі – жоғары эмоционалды қозушылық, себебі олар
қорқыныш, жасқаншақтық, абыржу, ұялу, сияқты жағымсыз эмоционалды
жағдайлармен күресуге бағытталған[36].
Нақты жарысқа психикалық дайындықты қалыптастыру психолого-
педагогикалық шаралардың жүйесі арқылы жүзеге асады, олар қажетті эффект
беру үшін бағытталған және кешенді қолданылуы керек.
Боксшының жарысқа психологиялық дайындығының мазмұны мен құрылымы.
Спортсмендерді дайындаудың өзара органикалық байланысқан түрлері бар:
– физикалық;
– техникалық;
– тактикалық;
– психологиялық[48].
Спортта спортсмендерді психологиялық дайындау бірінші және басты мәселе
болып табылады. Тек ұзақ және мақсатқа бағытталған тәрбие жұмыстары
процесінде ғана спортсмендерде тұрақты және спортпен жүйелі айналысу үшін
саналы мотивтерді қалыптасады және осы мотивтерді жүзеге асыруға
көмектесетін сапалары пайда болады. Жарыстарда жеңіске жеті үшін күресе
білу керек, жинақы, батыл, табанды болуы тиіс. Бір сөзбен айтқанда,
спорттық жаттығудың басты мәселесін шешу үшін –жаттығуды жоғары спорттық
дәрежеге жетілдіру үшін психологиялық дайындық қажет.
Келесі 1 Суретте жаттығу процесінде спортсмендерді дайындаудың өзара
органикалық байланысқан түрлерін көрсетуге тырыстық:
Сурет1. Жаттығу процесінің жүзеге асырылуының ерекшеліктері[63].
Физикалық дайындық спортсменнің огнанизмін жан – жақты дамытуға,
денсаулығын жақсартуға, қозғалысын және қабілетін жетілдіруге бағытталған.
Физикалық дайындық дайындықтың басқа түрлерінің функционалдық негізін
құрайды
Қазіргі замандағы спорттағы жетістіктер нәтижесінің деңгейі
спортсменнің физикалық дайындығына үлкен талап қояды. Ол келесі
факторлармен түсіндіріледі:
1. Жетістіктердің сапалы жаңа деңгейі. Әрқашан спортсменнің
физикалық сапаларының дамуының жаңа деңгейін талап етеді
2. Физикалық сапалар дамуының деңгейінің әрқашан дамуы –
жаттығу жүктемесінің өсуінің негізгі шарты.
Арнайы физикалық дайындықтың негізгі әдістері өз спорт түрінің
жарыстық жаттығулары болып табылады, сонымен қатар, қозғалыстың құрылымы
мен бұлшықет әрекетінің сипаты жағынан ұқсас жаттығулар және негізгі жұмыс
істейтін бұлшықеттер мен жетекші функцияларды арнайы дамытуға арналған
жаттығулар. Дайындығының деңгейіне, айналысатын спорт түріне қарамастан
физикалық дайындық әр спортсменге қажет. Спорттық квалификация өсуімен
физикалық дайындық деңгейі төмендемейді[59].
Техникалық дайындық. Техникалық дайындықты жалпы және арнайы дайындық
деп екіге бөлуге болады.
Жалпы техникалық дайындықтың негізгі міндеттері мыналар:
1. Дағды мен біліктің қорын максималды әр түрлі және жан –
жақты дамыту, ол жаңақозғалыстарды дұрыс әрі тез орындауға
көмектеседі.
2. Жалпы дамытатын жаттығулардың техникасын меңгеру.
Арнайы техникалық дайындықтың міндеті – бұл таңдаған спорт түрінің
жарыстық жаттығуларының техникасын меңгеру және әрқашан оларды жетілдіріп
отыру. Спорттың әр түрлерінде мүлтіксіз техника түсінігінің әр түрлі
мазмұны бар. Негізі қозғалыс өнері болатын спорттың мүлтіксіз техникасы –
әдемілік және нақтылық (гимнастика, коньки тебу). Төзімділікпен байланысты
спорт түрлері үшін қозғалысты үнемдеу мүлтіксіз техникаға жатады[34].
Тактикалық дайындық.
Танымал норвегиялық спортсмен Ялмар Андерсен былай жазған: Тактика – бұл
мидың сайыста қатысуы... Көп жағдайда жеңіске ақылымен күрескен жетеді.
Жарыста спортсменнің тактикасы бірнеше негізгі факторларға байланысты:
табиғи көрсеткіштері мен жетілген дағдысын спорттық сайыс жағдайында
мақсаттылы қолдана алуына; өз күшін дұрыс жұмсай алуына; жарыс өтіп жатқан
сыртқы жағдайға; қарсыласының немесе қарсыластарының әрекетіне. Спорттық
тактика көпқырлы. Оның ерекшеліктерін классификация-лағанда ең алдымен
пассивті және активті тактиканы айтуға болады.
Пассивті тактика – керекті сәтте батылды контршаралар қолдану үшін
қарсыласының инициативасын елестету. Пассивті тактика мынау: бокстағы
контршабуыл.
Активті тактиканың түрлері көп. Оның ерекшелігі – қарсыласын өзіне
ыңғайлы әрекеттерді жасауына көндіру. Активті тактика әр түрлі формада
болады. Соның бірі – жұмыс режимін өзгерту. Мысалы, бокста активті
шабуылдан баяу шабуылға ауысу. Келесі түрі – техникалық тәсілдер мен
комбинацияларды ауыстыру. Таңдаған тактика спортсменнің спортсменнің
физикалық мүмкіндігіне сәйкес болуы тиіс[14].
Психологиялық дайындық.
Спортқа қажетті сапа мен дағдылар дамуының жоғары деңгейіне жету үшін
спортсмен көп, ұзақ әрі табанды жаттығуы керек. Ол тек еңбексүйгіш,
мақсаттылы, дисциплинаны ұстанатын адамның қолынан келеді. Бірақ
жаттыққандығының жоғары деңгейі жеңіске жету үшін жеткіліксіз. Жарыстарда
жеңіске жеті үшін күресе білу керек, жинақы, батыл, табанды болуы тиіс. Бір
сөзбен айтқанда, спорттық жаттығудың басты мәселесін шешу үшін –жаттығуды
жоғары спорттық дәрежеге жетілдіру үшін психологиялық дайындық қажет.
Спортта спортсмендерді психологиялық дайындау бірінші және басты мәселе
болып табылады. Тек ұзақ және мақсатқа бағытталған тәрбие жұмыстары
процесінде ғана спортсмендерде тұрақты және спортпен жүйелі айналысу үшін
саналы мотивтерді қалыптасады және осы мотивтерді жүзеге асыруға
көмектесетін сапалары пайда болады[5].
Кесте 2. Психологиялық дайындық сипаттамасы
Психологиялық дайындық
Жалпы Арнайы
ұзақ жаттығу процесіне нақты жарысқа
еріктік нақты қарсыласқа
әлеуметтік – психологиялық жаттығу кезеңіне
қозғалыс координациясының жағдайды ситуативті басқару
дамуы
жалпы жарысқа
өзін – өзі тәрбиелеуге
Қазіргі замандағы спортқа тән жаттығу жүктемелері спортсменнің
психологиялық дайындығына жоғары талап қояды. Жыл бойы күнделікті жаттығуға
тек мақсаттылы, ерікті, табанды спортсмен шыдайды. Жалпы психологиялық
дайындықтың міндеті-спортсменнің психологиялық қасиетін зерттеу және
дамыту, жұмыс барысында жаттықтырушы оларды тәрбиелеу әдістерін таңдайды.
Осылай, жаттықтырушы жаттығуда көрсеткен жетістіктерін жарыс барысында
көрсете алмаған спортсмен өз күшіне сенбейтінін анықтайды.
Қайсарлы қасиеттерін көрсетудегі әлсіздіктің кез келген себебі болуы
мүмкін. Кемістікті жою әдістерін таңдау үшін, оның пайда болу себебін нақты
білу керек. Кейін осы кемістікті жою жолдары қарастырылады. Спортсмен
физикалық, техникалық және тактикалық жағынан өте жақсы дайындалған болуы
керек. Ал сосын нақты кемістік - өзіне сенбеушіліктің алдын алу әдістерін
таңдауға болады[58].
Спортсмен міндетті түрде өзінің болашақ қарсыластары жайлы толық
ақпараттанған болуы керек, ол олардың әлсіз және мықты жақтарын жақсы білуі
тиіс. Соңғы жаттығуларда спортсмен өзіне сенімін арттыратын арнайы
жаттығулар орындауы қажет. Спортсменнің эмоционалды қалпына ерекше көңіл
бөлуі керек. Жарыс алдыңдағы спортсмендердің эмоционалды жай күйін старт
алдындағы жағдай немесе боксерлердің айтуы бойынша сайыс алдында “жану”
дейді. ((((( жастағы боксерлерде старт алдындағы “мандраж” жиі кездеседі.
Бірақ бапкер жас ерекшеліктерін ескере отырып, спортсменнің индивидуалды
ерекшеліктерін елемеу керек. Мұнда спорттық әрекет тәжірибесі маңызды рөлге
ие. Бірдей жастағы екі спортсменнің біреуінде спорттық әрекетте тәжірибесі
мол болуы мүмкін және ол үлкен жарыстарда өзін ұстай алуды үйренген,
сондықтан оның нәтижесі жақсы болады. Екінші спортсмен сол жаста
болғанымен, тәжірибесі аз және үлкен жарыс алдында старт алдындағы жағдайға
түседі[45].
Бапкер әр спортсменнің темпераментін білуі тиіс, яғни спорттық спорттық
әрекет процесінде темперамент маңызды рөлге ие. Бірақ кейбір жағдайларда
бір спортсмен спорттық әрекет процесінде күнделікті өмірдегіден басқа
психикалық қасиетін көрсетуі мүмкін.
Нақты жарысқа психологиялық дайындықтың негізгі факторы мыналар:
(. Психологиялық өзін ( өзі дайындау. Ол дегеніміз нақты жарысқа
байланысты спортсменде болатын ойлар, мазасызданулар, еріктік құбылыстар (
психологиялық ұстанымдар. Жарыс алдында спортсмен міндетті түрде болатын
жекпе ( жек жайлы ойлауы тиіс. Бірақ ол оның күшін жегетін, жеңіске жету
үшін көмектесетін және өткір көңіл ( күй тудыратын ойлар болуы керек[53].
(. Жаттықтырушының әсері. Өзінің тәрбиеленушісін жақсы білетін
жаттықтырушы оның жүріс ( тұрысының сыртқы белгілері бойынша эмоционалды
аймағында өзгеріс бар екенін анықтай алады. Егер жаттықтырушының алдында
әрқашан сергек жүретін жасөспірім тұйықталса, ол болатын жарысты қалай
өткізетініне байланысты ауыр психикалық мазасыздану жағдайында жүр деген
сөз. Жаттықтырушы өзінің тәрбиеленушісін бұл жағдайдан ақырын шығарып, оның
зейінің басқа нәрсеге аударту керек.
Психологиялық дайындықтағы бапкердің басты мақсаты ( жарыс алдындағы
психикалық қызудың алдын алу. Кейбір жағдайда болатын жарыс жайлы
сұрақтарды топпен немесе жеке әңгімелесу арқылы шешуге болады. Жаттықтырушы
спортсменге өзінің күшін және қарсыласының күшін бағалауға көмектесуі
керек.
(. “Қоршаған орта” әсері. Қоршаған орта дегеніміз ең алдымен бір
спортшының болатын жарыстарда спорттық ұжым құрамында қатысуы. Топтың
мүшелерінің психологиялық жағдайы өздеріне өзара әсер етеді. Сондықтан
болатын жарысқа байланысты барлық топтың ұстанымы өте маңызды. Егер ұжым
жеңуге ұмтылса, өз күшіне, жеңісіне сенімді болса, бұл жарысқа
психологиялық дайындықтың маңызды факторы[57].
Психологиялық дайындықта сонымен қатар отбасының, құрбы (
құрдастарының, таныстарының қатынасы да үлкен рөлге ие. Спортсменнің
қоршаған ортасы жағымды және жағымсыз әсер етуі мүмкін екенін ұмытпаған
жөн. Кейде қоршаған ортаның әсерінен спортсмен қозулы, ашушаң болады.
Спортсменнің психологиялық дайындығы процесі бірнеше кезеңдерге
бөлінеді: жарыс алдыңдағы жаттығу кезеңі, тура жарысқа дайындау кезеңі,
жарыстан кейінгі кезең, жарыс процесі. Біз оны төмендегі Сурет №2 үлгісінде
көрсетуге тырыстық, ол:
Сурет2. Спортсменнің психологиялық дайындығы процесінің кезеңдері.
Спортсменнің психологиялық дайындығы процесі кезеңдерінің сипаттамасы:
Жарыс алдындағы жаттығу кезеңі. Басқаларымен салыстырғанда бұл ең ұзақ
кезең. Негізгі міндеті: жалпы психологиялық дайындықтың мәселелерін шешу,
яғни боксшының психикалық қасиеттерінің ерекшеліктері, олардың жарыс
барысындағы көрінісін зерттеу және осы қасиетерді дамыту үшін қажетті
шараларды таңдау. Спортсменді жарысқа дайындау процесінің маңызды кезеңі
психологиялық дайындық болуы тиіс.
Тура жарысқа дайындау кезеңі. Бұл кезең спортсменнің эмоционалды
аумағында болатын өзгерістермен анықталады. Бұл өзгерістер бұл жағдайда
спортсменнің көңіл ( күйіне белгілі бір таңба қалдырады. Осы жағдайда
алаңдататын ойларды тарқатып, мазасызданудың алдын алу керек және
спортсменде әскери тәртіп тәріздес дайындық туғызу қажет.
Жарыстан кейінгі кезең. Бұл кезеңде жеңісіне немесе жеңілісіне
байланысты спортсмен келесі жаттығу және жарысқа белгілі бір ұстаным
қабылдайды. Келесі жарыс бірнеше айдан кейін болуы мүмкін. Бірақ оған
психологиялық дайындық өткен жарыстан кейін басталады. Егер боксшы жеңсе
оған жоғары мақсат қою керек, ал егер жеңілсе реваншқа ұмтылысын ояту керек
және барлық жағдайда техникалық, тактикалық және психологиялық
кемшіліктерін талдау қажет. Жарысқа психологиялық дайындықтың осы кезеңінде
жасалатын жұмыстар осы[33].
Жарыс процесі.
Жарыс процесінде, әсіресе жарыс бірнеше күнге немесе жұмаларға созылса,
психологиялық көңіл(күй маңызды. Спортсменнің жарысқа психологиялық
көңіл(күйін қалыптастыру өте қиын процесс. Ол жүйелі түрде алдын ала
өнделген жоспар бойынша жүзеге асады, жарысты сәтті өткізу үшін маңызды
және шешуші болады.
Бұл процессте маңызды рөлге спортсмен, жаттықтырушы және ұжым ие,
олардың бірлескен әрекетінің арқасында дұрыс және қажет психологиялық
дайындыққа жетуге, болатын сайыстарды сәтті өткізуге болады[10].
Жаттығу процесінің нәтижелілігін қамтамасыз ететін маңызды факторлардың
бірі –– психикалық қызбалылықтың деңгейі.
Жаттығу барысындағы спортсменнің жұмысы энергетикалық қамтамасыздықты
және организмнің ішкі ортасының бірқалыптылығын қажет етеді. Осыған
байланысты, сонымен қатар спорттық әрекетте жетістікке жету үшін
спортсменге белгілі бір әрекеттердің жүзеге асуын қамтамасыз ететін, өзінің
организмінің жағдайын реттейтін механизмдерді белсенді қозғалысқа қосу
қажет. Адамның әрекетін реттеу әрқашан кешенді түрде жүзеге асады. Оның
негізін адамның эмоционалды – еріктік ортасы, вегетативті механизмдер және
әрекетті басқарудағы доминанта принципі құрайды[26].
Уақытша басымдылық көрсететін қозу ошағының доминанта механизмдері әр
тұрлі тітіркендіргіштер мен сигналдар көп түскен жағдайда орындалатын
әрекетке қажетін ғана алуға мүмкіндік береді. Спортсменнің іс–әрекетін
басқарудағы доминантаның жағымды жағы оның қасиеттерінің басқа
тітіркендіргіштермен күшеюінде және басқа қозу ошағын тежеуінде, осының
арқасында тіпті жағымсыз жағдайда мақсатқа жетуге болады.
Кедергілердің алдын алудын басқа механизмі – эмоцияның пайда болуы.
Инстинктивті әрекеттерді, жүріс–тұрыстың үйреншікті немесе ырықты формасын
жүзеге асырғанда кедергіге тап болса, эмоция пайда болады. Спортта әрекетті
эмоционалды реттеу жоғары нәтижеге жетуге талпынғанда, қатты уайымдағанда,
мазасызданғанда байқалады. Көп жағдайда эмоциялар қосымша ресурстарды
спортсменге санасыз, автоматты түрде ашады. Эмоционалды реттелудің жағымды
жағы энергетикалық ресурстарды гиперкомпенсаторлы мобилизациялауда,бірақ
оның жағымсыз жақтары да бар: мұндай регуляция рәсуалы, әрқашан басты
мақсаттан айнып кету қаупі бар.
Еріктік реттеу эмоционалды реттеудің әлсіз жерлерінің орнын басады,
оның генерализациялануына жол бермейді және бастапқы мақсатты ұстап қалуға
мүмкіндік береді. Еріктік реттеу – кез келген әрекеттердің нәтижесін
көтеруге бағытталған физикалық және рухани күштердің саналы ынталану
факторы. Еріктік регуляция негізіне тек тілек жатпайды, сонымен қатар,
мақсатқа жету үшін өз–өзін жеңу керек екенін түсіну жатады. Бірақ еріктік
регуляцияның кемшілігі бар: шешім қабылдау үшін шамадан тыс уақытты шектеу,
осының әсерінен жаңа мәселелерді шешу қиынға түседі.
Әрекетті сәтті жүзеге асыру үшін регуляцияның барлық компоненттерінің
қосылуы спортсмен тұлғасының қалыптасуы нәтижесінде ғана мүмкін, яғни оның
физикалық қасиеттері жеткілікті дамығанда, қозғалыс дағдылары жетік
меңгерілгенде және организмнің вегетативті реакцияларының толық
адекваттылығында[37].
Психикалық қызбалылық адамның әрекетіне оң және теріс әсер етеді.
Спортта психикалық қызбалылық әсерінен спортсменнің жұмысқа қабілетінің
төмендеуі мен ұйқысының бұзылуы немесе керісінше жарысты сәтті өткізу үшін
қажет спорттық шеберлігінің өсуі сияқты мысалдар көп.
Психикалық қызбалылық жаттығу жағдайында белгілі бір нәтижеге жетуге
талпынумен байланысты қызбалылықпен толықтырылады, сондықтан жаттығуда
психикалық қызбалылықты – процессуалды, ал жарыста – нәтижелі дейді.
Ұзақ және жоғары қызбалылық спортсменге жағымсыз әсер етеді. Жаттығу
барысында үлкен физткалық жүктеме әсерінен спортсмен жоғары психикалық
қызбалылық жағдайын басынан кешіреді. Спортта психикалық қызбалылық –
жағымды фактор, ол организмнің барлық жүйесі мен функциясының
активизациясын білдіреді және әрекеттің жоғары өнімділігін қамтамасыз
етеді. Бірақ жағымсыз фактор әсерінен (жүктемеден қорқу, қоршағандармен
жағымсыз қарым–қатынас, мотивацияның жетіспеушілігінен, өзіне сенбеуден)
психикалық қызбалылық функцияны дисгормонияға ұшыратады, күш–қуат көп
жұмсалады[15].
Ұзақ және жоғары қызбалылықтың жағымсыз салдары бірнеше апта мен
айларға созылуы мүмкін. Жағымсыз салдар қоршағандарға жағымсыз қатынастан
және жүріс–тұрыстың өзгеруінен байқалады.
Психологияда жалпы және спецификалық белгілері бар психикалық
қызбалылықтың 3 кезеңі бөліп көрсетілген.
Жалпы белгілер: тез шаршау, жұмысқа қабілетінің төмендеуі, ұйқының
бұзылуы, ұйқыдан кейін сергектік сезімінің болмауы, бастың ауыруы.
Спецификалық белгілер:
Күйгелектік – еркелік, көңіл–күйдің тұрақсыздығы, ішкі ашуланшақтық,
жағымсыз сезімдердің пайда болуы. Басында бұл белгілер жиі байқалмайды.
Еркелік: спортсмен тәртіпті ұстанады, әдеттегідей жаттықтырушының
айтқанын тез, ұйымдасқан әрі сапалы орындайды, бірақ кейде
қарым–қатынаспен, тапсырмалармен, шарттармен наразылық білдіреді. Бұл
мимикасынан, ымынан, сөйлеу мәнерінен байқалады. Мұндай реакцияны өсіп келе
жатқан жүйке–психикалық қызбалылыққа бейімделу деп қарастыруға болады.
Көңіл–күйдің тұрақсыздығы: реакцияның адекватты еместігінен және тез
ауыспалылығынан байқалады. Мағынасыз сәттілікке бұрқ етіп қуаныш пайда
болып, кейін қоршағандардың бәріне наразылыққа ауысуы мүмкін.
Ішкі ашуланшақтық: көп жағдайда мимика мен пантомимикадан байқалады,
жүріс–тұрыстық акттерде көрінбейді.
Жағымсыз сезімдер: белгілі бір мөлшерде кейбір жағдайларда спортсменнің
ақталуы сияқты болады. Мысалы, егер ол белгілі бір тапсырмаларды орындаудан
бас тартса немесе жарысты сәтсіз өткізсе. Мұндай көңіл–күйді жұмсақ, бірақ
соңына дейін өту керек. Көп жағдайда ауыру сезіміне шағымданады, бірақ олар
теқ жазылып кетеді.
Мықты стеникалылық – өспелі, ұстамсыз ашуланшақтық, эмоционалды
тұрақсыздық, жоғары қызбалылық, алаңдаушылық, сәтсіздікті ынталы күту.
Өспелі, ұстамсыз ашуланшақтық спортсмен өзін ұстай алмауынан байқалады,
өз ашуын жолдастарына, жаттықтырушыға, кез келген адамға жұмсайды; біраз
уақыт ол ашуының себебін түсіндіруге тырысады, кейін өзіне сынмен қарау
жоғалады, ұялу сезімін сирек сезінеді; қоршаған адамдардың кмшіліктеріне
шыдамсыз болады.
Эмоционалды тұрақсыздық, яғни көңіл–күйдің тұраұсыздығы, жұмысқа
қабілетінің тербелісіне әкеп соғады.
Ішкі мазасыздану, яғни сәтсіздіктерді ынталы күту, ол спортсменнің
бұрын қалыпты болғанды нормадан ауытқыған деп қабылдауынан байқалады.
Астеникалылық – көңіл–күйінің жалпы депрессивті күйі, алаңдаушылық, өз
күшіне сенбеу, тез жараланғыштық, сензитивтілік.
Көңіл–күйінің жалпы депрессивті күйі – тежелгіштік, сергектіктің
болмауы, әрекет мотивациясының төмендеуі, абыржу.
Алаңдаушылық – ішкі психикалық комфорттың бұзылуы, ситуацияда
спортсменде бұрын болмаған қорқыныш сезімі.
Өз күшіне сенбеу – қойған мақсатқа өз мүмкіндігінің сәйкес келмеуі
жайлы ойлардың пайда болуынан байқалады. Кейбір жағдайда ол мақсатынан бас
тартып, тіпті спортты тастауы мүмкін.
Тез жараланғыштық, сензитивтілік – спортсмен қарым–қатынастағы
тілеулестіктің болмауына, жаттығу сабақтарының немесе жарыстың күн
тәртібінің өзгерісіне тез әсер етуге әкелетін психиканың қасиеті.
Психикалық қызбалылықтың белгілерін біліп, жаттықтырушы спортсменнің
жаттығу процесіне оның психикалық жағдайының динамикасына сәйкес өзгерістер
енгізе алады[40].
Спорттық әрекеттің мотивтері: Адамды спортпен айналысуға итермелейтін
мотивтердің психологиялық ерекшеліктерінің негізі – белгілі бір спорт
түрімен айналысқанда болатын және спорттық әрекетпен бөлінбейтін
қанағаттану сезімі болып табылады. Сонымен бірге бұл мотивтерге спорттық
әрекеттің әр түрлілігі мен күрделілігіне сәйкес күрделі сипат тән және олар
келесідей бөлінеді:
1) бұлшық ет белсенділігін көрсеткеннен спортсменнің қанағаттануды
сезінуі;
2) өз қозғалыстарының ептілігіне, нақтылығына, әдемілілігіне эстетикалық
рахаттану;
3) қиын және қауіпті жаттығуларды орындағанда өзін батыл, ержүрек етіп
көрсетуге талпыныс;
4) спорттың маңызды және міндетті жағы болатын жарыстарда қатысуына
қанағаттану;
5) қаншалықты қиын болғанымен, рекордты нәтижеге жетуге, өзінің спорттық
шеберлігін дәлелдеуге, жеңіске жетуге ұмтылыс.
Спорттық әрекеттің негізгі мотивтері:
1) мықты, күшті, сау болуға ұмтылу (денсаулықты жақсартатындықтан және
адамды сергектенетіндіктен спортпен айналысамын)
2) спорт арқылы өзін өндірістік әрекетке дайындауға талпыну (тұлға
жағынан күшті болғым келеді, сондықтан спортпен айналысамын)
3) спорттық әрекеттің қоғамдық маңыздылығын түсіну (әлемдік рекордтар
қойғым келеді, елімнің спорттық беделін көтергім келеді)[49]
Спорттық әрекет мотивтері тек көп түрлі емес, сонымен қатар олар
динамикалық сипатымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I БӨЛІМ. СПОРТ ПСИХОЛОГИЯСЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМНІҢ ҚОЛДАНБАЛЫ САЛАСЫ
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Спорттық іс–әрекеттің психологиялық
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Боксшының жарысқа қатысу үшін қажет психологиялық
саулығының
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 10
1.3.Спорттағы боксшылардың эмоционалдық жай–күйінің ерекшеліктері
және психологиялық дайындық жағдайын
диагностикалау ... ... ... ... ... . ... ..25
II БӨЛІМ. СПОРТТЫҚ ІС – ӘРЕКЕТТЕГІ БОКСШЫЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДАЯРЛЫҒЫ
МЕН ДЕНСАУЛЫҒЫН ЭКСПЕРИМЕНТАЛДЫ
ЗЕРТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.1. Зерттеу жұмыстарының ұйымдастырылуы мен таңдаманың
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.2. Зерттеу әдістемелерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.3. Зерттеу нәтижелерінің талдаулары мен
интерпретациялары ... ... ... ... .. 45
2.4. Спорттық іс–әрекеттегі боксшылардың психологиялық
даярлығы мен денсаулығын қалыптастыруға арналған ұсыныстар ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
56
Қосымшалар
Спорт – игілікті іс.
Спортта мінез–құлық қалыптасады.
Спортпен айналысқан адам ар–ұятқа
тиетін іс жасамайды.
Жастайынан спортпен айналысқандар бүкіл
ғұмыр бойы табысқа жетуге талпынады.
Мен мұны өз тәжірибемнен білемін.
Н.Ә.Назарбаев
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Адамның өзінің қозғалысқа қажеттілігін қанағаттандыруға, физикалық
қасиеттерін дамытуға ұмтылысы физикалық жаттығуларды біртіндеп қазіргі
заманғы спорт түрлеріне трансформациялады. Қозғалыс әрекеттерінің жарыстық
сипаты және оларды белгілі бір ережелермен реттеу дәл осымен байланысты.
Осылай, физикалық жаттығулар адам әрекетінің жеке түріне – спорттық
әрекетке жекеленді, оның өзінің спецификалық ерекшеліктері бар.
Спорт әлеуметтік құбылыс сияқты және адам әрекетінің ерекше түрі
ретінде көптеген ғылымдардың зерттеу объектісі болып табылады. Олардың
барлығы, сонымен қатар психология спорттық әрекетті өзінің спецификалық
міндеттері, өзінің методологиясы позициясынан зерттейді. Адам әрекетінің,
сонымен қатар, спорттың кез келген міндетіне психологиялық компонент тән,
сондықтан психика жұмысын эффективті ететін психология. Спорттың әр түрі
жарысты сәтті өткізу үшін физикалық және психикалық қасиеттердің белгілі
бір қалпын талап етеді, бүгін спортсменнің физикалық дайындығы жоғары
деңгейде болғандықтан, жарыста жеңу үшін шешуші фактор психологиялық
дайындық болып табылады. Болашақ чемпиондарды табуға көмектесу, қажетті
психикалық қалыптың дамуының алғы шарттарын анықтау – спорт психологиясының
міндеті.
Спортсмендердің дайындығы әр түрлі бағытта жүреді, бірақ кейде еріктің
жетіспегендігінен немесе өзінің эмоцияларын басқара алмағандықтан көп
жылдық жаттығулар нәтижесі түкке тұрмауы мүмкін. Жүйелі түрде
психодиагностика жүргізіп, психолог жаттығу процесіне белсене қатысса
спортсмендердің индивидуалды ерекшеліктерін анықтауға, жеңіске жету үшін
қажет психикалық қасиеттерді қалыптастыру мен дамыту мүмкін болады[21].
Үлкен спортта жиі танымал спортсмен уникалды мүмкіндіктердің иегері
болады, оларды жүзеге асыру үшін оның бүкіл жарыстық әрекеті немесе команда
тактикасы негізделеді. Уақытында психика ерекшеліктерін анықтау және әр
жаттығушы қабілетінің дамуының индивидуалды жоспарын, жарыс алды және
жарыстық жүріс–тұрыс стратегиясын құру – бұл да спорт психологиясының
міндетіне жатады.
Уақытында айтылған сөз, пауза, жест және т.б. қажырлы қарсыластардың
тағдырын шешкен сияқты спорт тарихында мысалдар көп. Спорттық психологияда
мұндай әрекет үшін дуельден қалған арнайы атау бар – секундтау
(секундирование). Сондықтан спорт психологы өзі немесе жаттықтырушы мен
командадағы жолдастары көмегімен спортсменнің психикасына кішкентай, бірақ
шешуші әсер ете алатын адам.
Кез келген спортсменнің профессионалды карьерасында кризистік жағдай
болады, олар әр түрлі себептерден болады: жаттығудағы сәтсіздік, басқа
клубқа ауысу, жаттықтырушының ауысуы, жеке өмірінің жағдайына байланысты
және т.б. Спорт психологы спортсменге қиындықтарын шешуге көмектеседі және
жаңа спорттық жетістіктерге жету үшін күш беретін ситуациядан шығу жолын
тауып бере алады.
Зерттеу мақсаты: қазіргі жағдайдағы боксшылардың жарысты сәтті өткізуі
үшін қажет психологиялық саулықты қамтамасыз етуді анықтау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Спорт психологиясының теоретикалық–әдіснамалық негіздеріне шолу
жасау.
2. Спорттық іс–әрекеттің психологиялық мазмұнын ашып көрсету.
3. Боксшының психологиялық дайындығының ерекшеліктерін ашу және талдау
жасау.
4. Спорттағы боксшылардың эмоционалдық жай–күйі мен еріктік әрекетінің
мазмұнына сипаттама беру және психологиялық дайындық жағдайын
эксперименталдық негізде диагностикалау.
5. Жыл бойы жаттығу процесіндегі психорегуляция рөлін көрсету.
Зерттеудің болжамы: егер боксшының психологиялық дайындығының
актуалды бағыттарын және психологиялық саулығын нығайтатын болсақ, онда
олардың спорттағы жетістіктері ұлғайып, өз-өзіне деген сенімділігі арта
түсер еді.
Зерттеу объектісі: боксшының психологиялық дайындығының актуалды
бағыттары және боксшының психологиялық саулығы.
Зерттеу пәні: боксшының психологиялық саулығының жағдайы.
Зерттеу әдістері мен әдістемелері. Зерттеуге қойылған мақсаттарды шешу
мен болжамдарды тексеруде бірін-бірі толықтырушы және бірін-бірі тексеруші
әдістер қолданылды: А.В. Шаболтастың Спортпен шұғылдану мотивтері
әдістемесі, спортсменнің жарыс алдыңдағы жағдайын анықтау сауалнамасы,
Тейлордың аландаушылық сезімін анықтау әдісі. Зерттеу мәселесі бойынша
философиялық, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерді талдау, белгіленген
міндеттерді шешу және ғылыми болжамды тексеру үшін зерттеу әдістерін
қолдану; әңгіме жүргізу, сауалнама алу; тәжірибелік – эксперимент
жұмысының мәліметтерін сараптап қорытындылау қолданылды.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Зерттеуден алынған нәтижелерді
боксшы мамандығы бойынша спортсмендерді даярлау тәжірибесінде қолдануға өз
септігін тигізеді. Спорттық шынықтыру мен психологиялық даярлықты нығайту
мәселесіне байланысты жағдайлардың жан- жақты жүзеге асырылуы мен
кедергілердің алдын алу мен спорттың белгілі бір түріне деген
қызығушылығын арттыру мен қалыптастыру мүмкіндіктерінің тиімділігін
жоғарылатады, спорттық психологиялық сауықтыру бағытында жүзеге асырылатын
жұмыстар барысында, практикасында қолданылуда спорттық психологияның мәні
мен мазмұнын ашады.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: дипломдық жұмысымыздың мақсатына
сәйкес зерттеу нәтижесінде әртүрлі ғылыми әдебиет көздерінен алынған
мағлұматтар бойынша жалпы, әлемдік психологияда, жеке алғанда кеңестік
және отандық психологияда жазылған психологтар мен педагогтар-дың,
сарапшылардың, әдіскерлердің ғылыми еңбектеріне, философиялық қағидаларға,
еңбектері мен теорияларына шолу жасалынып талданды.
Зерттеу базасы: Қажымұқан Мұнайтпасов атындағы спортта дарынды
балаларға арналған республикалық мекпет интернат және Астана қалалық № 54
толықкүнді Денсаулық сақтау мектебі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2
бөлімнен, қорытындыдан, тәжірибелік ұсыныстардан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады. Дипломдық жұмысымыздағы зерттеу
нәтижелері туралы мәліметтер көрнекті түрде бейнеленген.
I.БӨЛІМ СПОРТ ПСИХОЛОГИЯСЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМНІҢ ҚОЛДАНБАЛЫ САЛАСЫ
РЕТІНДЕ
1.1 Спорттық іс – әрекеттің психологиялық мазмұны
Cпорт психологиясы адамның жаттығу және жарыс жағдайындағы психикалық
әрекет заңдылықтарын қарастырады. Спорт психологиясы психология ғылымының
өте жас қолданбалы саласына жатады. (Спорт психологиясы( түсінігі қазіргі
Олимпиада ойындарының негізін қалаған Пьер де Кубертеннің мақалаларында
алғаш кездескен. 1913 жылы Пьер де Кубертеннің ұйымдастыруымен Лозаннадағы
Халықаралық олимпиадалық комитетте өткен спорт психологиясы бойынша арнайы
конгрессте ол жеке сала ретінде бөлініп шықты. Осы конгресстен кейін спорт
психологиясының мәселелері қарастырыла бастады. 1920 жыл мен 1940 жылдар
аралығында олардың зерттеу жұмыстары Германия, АҚШ және басқа мемлекеттерде
белсенді жүрді. Бірақ осы кезде спорт психологиясы мәселелері ғылыми
жетілмеді[44].
Спорт психологиясы екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қарқынды дами
бастады. Себебі бүкіл әлемде спорттық жетістіктер күрт өсті және спорт
мәртебесі көтерілді. Бұл әсіресе олимпиада ойындарында және әр түрлі спорт
түрлері бойынша әлемдік біріншіліктерде байқалды.
1965 жылы Италиядағы спорттық медицина федерациясының инициативасымен
Римде спорт психологиясы бойынша конгресс ұйымдастырылды. Халықаралық спорт
психологиясы қоғамы пайда болды. Осыдан кейін спорт психологиясы
халықаралық қолдауға ие болды. Римдегі конгресстен кейін тағы үшеуі өтті:
1968 жылы Вашингтонда, 1973 жылы Мадридте және 1977 жылы Прагада.
1970 жылдан бастап “Международный журнал психологии спорта” атты журнал
басылымға шықты.
Халықаралық спорт психологиясы қоғамы құрылғаннан кейін спорт
психологиясының аймақтық одақтары құрылды. 1967 жылы спорт психологиясының
солтүсті камерикалық одағы, 1969 жылы спорт психологиясының Еуропалық
ассациациасы құрылды. Кейін спорт психологиясының ұлттық ұйымдары Канадада,
Жапонияда, Германияда, Англияда, Францияда, Бразилияда, Австралияда, және
басқа мемлекеттерде құрылды.
Спорт психологиясы бойынша баяндамалар ХVIII және ХХ Халықаралық
психихологиялық конгресстер, 1972 жылы Мюнхендегі Олимпиадалық ғылыми
конгресс және 1974 жылы Мәскеуде өткен “Қазіргі заманғы қоғамдағы спорт”
атты әлемдік конгресс бағдарламасының мазмұнында бар.
Қазіргі заманда әлемнің көптеген елдерінде спорт психологиясының ғылыми
жетілуі жүруде[28].
Ресей психологиясының тарихында физикалық тәрбиелеу және спорт
психологиясының пайда болған уақыты деп алғашқы ғылыми жұмыстардың шыққан
мерзімін атауға болады. Ең алғашқы деп ((((((((( жылдары психология
кафедрасының профессорлары П.А.Рудиктің (“Влияние мускульной работы на
процесс реакций”, “Иследование реакции в применении к оснавным вопросам
физической культуры”) және Т.Р. Никитиннің (“Значение внушения и подражания
в деле физического воспитания”) зерттеулерін айтуға болады.
(((( жылы Мәскеуде алғашқы рет, кейін (((( жылы профессор А.П.
Нечаевтің “Психология физической культуры” атты монографиясы қайта басылып
шықты. Осы жылы А.Ц. Пунидің шаңғымен жарыс, үстел теннисі бойынша және
басқа жарыстардың спортсменнің психикалық сферасына әсерін зерттеуге
арналған жұмыстары және Украиналық психоневрологиялық институттың
профессоры З.И. Чучмаревтің мектептегі дене шынықтыру сабағының оқушының
интеллектуалдық қызметіне әсері және олардың өзін(өзі басқара алуы жайлы
жұмыстары баспаға шықты. (((( жылы П.Ф. Лесгафт атындағы институттың
психология кафедрасында физикалық тәрбиелеу және спорт психологиясының
мәселелері қарастырыла бастады. (((шы жылдардың ортасында спорт
психологиясы студенттердің психология курсына енгізілді. Алғашқы “Спорт
психологиясы” арнайы курстың бағдарламасы жасалды.
Соғыс жылдарынан кейін спорт психологиясы өте қарқын дамыды. Осы
уақытта ғылыми зерттеулер базасы кеңейді. Оған дене шынықтыру институтының
педагогика және психология кафедралары қатысты. Қарастыратын мәселелері де
көбейді. Зерттеу жұмыстарының негізгі бағытына: спортсмен және тренердің
тұлға психологиясы, спорттық іс әрекеттің психологиялық ерекшеліктері,
спортта тәрбиелеу және оқытудың психология-лық негізі жатты. Сонымен қатар
спорттық жарыстың психологиялық аспектілері, спортсменді жарысқа
дайындаудың психологиялық негізі, спортсмендердің жарысқа дейінгі,
жарыстағы және кейінгі жағдайы мен іс әрекетін реттеуі және өзін(өзі
реттеуі қарастырылды.
(((( жылы Психология Институтында А.Ц. Пуни “Спорт психологиясы”
тақырыбына алғашқы докторлық диссертациясын қорғады. Кейін спорт
психологиясы бойынша О.А. Черникованың, А.Ц. Пунидің, В.Г. Норакидзенің,
С.Ч. Геллерштейннің, Г.М. Гагаеваның, А.В. Родионованың, Н.А. Худадова-ның,
А.А. Лалаяның және тағы да басқалардың монографиялары шықты. Спорт
психологиясы бойынша еңбек жинақтары басылымға шыға бастады.
Физикалық тәрбиелеу және спорт психологиясы психологиялық ғылымның
арнайы саласы ретінде психологиядан Бүкілодақтық кеңестер бағдарламасына,
кейін КСРО психологтар қоғамының Бүкілодақтық съезінің бағдарламасына енді.
Физикалық тәрбие және спорт психологиясының соғыстан кейінгі дамуы оның
практикаға жақындауымен мінезделеді. (((( жылы дене шынықтыру және спорт
комитетінің ғылыми(әдістемелік кеңесінде спорт психологиясы бойынша
комиссия құрылды. Ол кеңестік спорт психологтарының басын қосқан орган
болды. (((( жылының мамыр айында КСРО(да алғашқы спорт психологиясының
Федерациясы құрылды[41].
Спорт психологиясының негізгі мақсаты ( спортсмендерде және спорттық
шеберлік және сапалық командаларында жарыстарға қатысу үшін қажет
психологиялық заңдылықтардың қалыптасуын анықтау, сонымен қатар
психологиялық негізделген жаттығу әдістері мен жарысқа дайындықты өндеу.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу керек:
(. Спорттық іс әрекеттің спортсмен психикасына әсерін зерттеу.
- жарыстың психологиялық анализі;
- жарыстың спортсменге әсер етуінің сипатын анықтау;
- жарыстың спортсменнің психикасына қоятын талаптарын анықтау;
- жарысты сәтті өткізу үшін қажетті адамгершілік, еріктік және басқа
психологиялық сапалардың жиынтығын анықтау;
- жаттықтыру әрекеті жағдайына психологиялық анализ жасау;
(. Спорттық жаттығулардың тиімділігін арттыру үшін психологиялық
жағдайларды жетілдіру. Спорт психологиясы спорттық шеберліктің жетілуінің
механизмдері мен заңдылықтарын қарастырады.
Бұның бәрі психологтан мыналарды талап етеді:
а( спорттық жаттығулардың әдіс(тәсілдерін психологиялық негіздеу;
б( психикалық функцияны дамыту арқылы және жаттығудың аппараттық әдісін
жасау арқылы спортсмен организмінің барлық мүмкіндіктерін максималды
қолдана алу үшін жолдарды қарастыру;
в( спорттың жеке түрлерін психологиялық сипаттау әдісін, әлеуметтік
құрылым және спорттық команданың психологиялық ахуалын, спорттық
мүмкіндіктерді психодиогностикалау әдісін өңдеу;
г( жаттығу жағдайында жарыстық жағдайды ғылыми негізделген модельдеу
әдісін өңдеу;
3. Спортсмендердің жарыс алдыңдағы дайындықтарының психологиялық
негізін жетілдіру. Қазіргі уақытта спортсменнің жарыс алдыңдағы
дайындығының мазмұны мен сипаты түбірімен өзгерген. Жарысты сәтті өткізу
үшін физикалық және тактикалық дайындықтың жоғары деңгейде болуы жеткілікті
емес. Қозғалыс, сенсомоторлы дағдылармен қоса интеллектуалды дағдылар және
топтық әрекет дағдыларының маңыздылығы артуда[42].
Сондықтан жарыс алдындағы дайындықта әр түрлі психикалық процесстер мен
қалыптар үлкен мәнге ие болуда. Сондай – ақ психихологиялық факторлар мен
жарысқа қатысу үшін спортсменді психологиялық дайындаудың рөлі өсуде.
Мұндай дайындықтың әдіс – тәсілдері өңдеу – спорт психологиясының негізгі
қызметінің бірі. Бұл қызметті жүзеге асыру үшін мыналарды іске асыру қажет:
а( жарыс жағдайында психика қызметінің заңдылықтарын зерттеу және
жарыстық әрекеттің тұрақтылығы мен сенімділігін арттыратын әдістерді өндеу:
б( жарыс алдындағы және жарыс жағдайында пайда болатын психикалық
қалыпты зерттеу:
в(психопрофилактиканы дамыту, спортсменді шынықтырудың психо-логиялық
жолдарын, әдістерін және тәсілдерін қалыптастыру және психологиялық
жарақатқа төзімділігін арттыру[50].
Спорт психологиясының пәні- әр түрлі спорттық әрекеттің және спортсмен
тұлғасының психологиялық ерекшеліктері. Қазіргі заманғы қоғамда спорт үлкен
орын алады. Ол адамның жан(жақты физикалық дамуын ғана қамтамасыз етпейді,
сонымен қатар, онда моральді(еріктік қасиеттерді тәрбиелейді.
Спорт түрлері алуан, бірақ оның бәрі спорттық жарыстарда және жүйелік
жаттығуларда қатысуды талап етеді. Спорттық жаттығулардың тиімді әдістерін
өңдеу үшін біріншіден, спорттық әрекетке тән заңдылықтар мен
ерекшеліктерді, екіншіден, осы әрекеттің субъектісі ретінде спортсмен
тұлғасын зерттеу керек. Басқа ғылымдар сияқты спорт психологиясы спорттық
әрекеттің маңызды жақтарына анализ береді және көптеген мәселелерін шешуге
көмектеседі.
Спорт психологиясы ( спорттық әрекет жағдайында адамның психикасының
заңдылықтарын, дамуын, көрінісін зерттейтін психологиялық ғылым саласы.
Спорттық әрекеттің адамның басқа әрекеттерінен қандай айырмашылығы бар?
Спорт спецификасы ( жарыстарда жеңіске жету мақсатымен өзін күнделікті
физикалық және психикалық жүктемеге салуға мүмкініндік беретін жоғары
мотивацияда, осы мотивация арқасында спорт адамның мүмкіндіктерінің табиғи
лабораториясына айналды. Спорт психологиясы жарыс және жаттығу жағдайындағы
ұжым және жеке адамның психикалық әрекетінің заңдылықтарын зерттейді. Спорт
психологиясы өте өзгеше: ол әрекеттің басқа түрлерінен ерекше, бірінішіден,
мақсаттарымен, екіншіден, оларға жету әдістері[52].
Спорт психологиясы еңбек психологиясы, ойын психологиясы, педагогикалық
психология сияқты адам әрекетінің нақты түрлерінің спецификасын зерттейтін
психология бағыттарының бірі. Ғылымдар жүйесіндегі спорт психологиясының
орны екі сипатпен анықталады: психологиялық ғылымдар саласы ретіндегі орны
және спорт жайлы ғылымдар жүйесіндегі орнымен.
Психология саласы ретінде спорт психологиясы жаратылыстану, философия,
әлеуметтік ғылыми дисциплиналар жүйесінде ортаңғы орынға ие. Жаратылыстану
ғылымдары бағытында спорт психологиясы физиологиямен, психофизиологиямен,
медицинамен, биологиямен, математикамен, физикамен тығыз байланысты.
Әлеуметтік бағытта спорт психологиясы педагогикамен, әлеуметтанумен,
мәдениеттанумен тығыз байланысты.
Спорт психологиясы спорт жайлы ғылымдар ретінде физикалық тәрбиелеу
теориясы мен методикасымен, спорт гигиенасымен, спорт медицинасымен, спорт
биомеханикасымен, кинезиологиямен, спорт метрологиясымен тығыз байланысты.
Сонымен қатар спорт психологиясы математиканың, статистиканың,
кибернетиканың, электрониканың, модельдеудің әдіс–тәсілдерін қолданады[51].
1.2 Боксшының жарысқа қатысу үшін қажет психологиялық саулығының
мазмұны
Бокс олимпиадалық спорт түрінің ең бұқаралы түрі. Бокстың үлкен
атақтылығы ең алдымен оның көріністілігімен, спорттық күрестің жоғары
эмоционалдық қызбалылығымен және спортсменнің психикалық, қозғалғыштық және
еріктік қасиеттеріне жан – жақты әсер етуімен түсіндіріледі[31].
Бокспен айналысу жүйке жүйеге оң әсер етеді. Жүйке жүйесі қызметінің
жақсарғаны әсер ету және бағдарлану жылдамдығының артуынан, көп жағдайда
қабылдаудың артуынан, зейіннің ауыспалылығынан, салмақтылықтан және
олимпиадалық ойындарда бәсекелестік күрес деңгейінің артуы тек қана жан
–жақты физикалық физикалық дайындықтың әдіс-тәсілдерін жетілдіруді талап
етпейді, срнымен қатар спортсменнің психологиялық саулығын жетілдіруді
талап етеді[64].
Боксерлер кезгелген жекпе-жекке тән жоғары психикалық шиеленіс фонында
әрекет етеді. Қатты соққы алу қаупі боксты ерекше өткір етеді және
спортсменнің психикалық процесінің қасиеті мен жағдайына жоғары талап қояды
Жекпе –жек уақытында боксшы өзінің қарсыласының әрекеті мен ниеті жайлы
көп ақпарат алады[62].
Әйгілі боксшылардың сайысынан олардың жекпе – жек жағдайының барлық
ситуацияларын ерекше сезімтал қабылдауларын, дистанция мен уақытты дәл
есептеулерін, соққы беру мен қорғану үшін керек сәтті таба білулерін,
бұлшықет әрекетін оптималды үйлестіруін және тез әрі нақты тактикалық
ойлауларын байқауға болады. Бұл олардың арнайы физикалық қасиеттерінің
дамуынан ғана емес, сонымен қатар спорсменнің психологиялық саулығын, яғни,
психологиялық дайындығын көрсетеді[11].
“Психологиялық дайындық” түсінігі.
Әр түрлі, кейде қауіпті қарсыластармен кездесетін көпкүндік қиын әрі
ынталы жарыстарды сәтті өткізу үшін босшы тек тактикалық, техникалық
мүлтіксіз және физикалық дайындығы жоғары болуы жеткіліксіз, оның
психикалық саулығы жоғары деңгейде болуы керек. Боксшының психология-лық
дайындығы мыналармен ерекшеленеді. Біріншіден, арнайы қабылдаулар-дың даму
деңгейімен: дистанция және соққы беру уақытын сезу, рингте бағдар-лану,
реакция жылдамдығы, қарсыласының әрекетін сезе білуі, тактикалық ойлауы,
зейіні; екіншіден, спортсменнің психологиялық саулығы[54].
Спортсмендердің дайындығы әр түрлі бағытта жүреді, бірақ кейде еріктің
жетіспегендігінен немесе өзінің эмоцияларын басқара алмағандықтан көп
жылдық жаттығулар нәтижесі түкке тұрмауы мүмкін. Жүйелі түрде
психодиогностика жүргізіп, психолог жаттығу процесіне белсене қатысса
спортсмендердің индивидуалды ерекшеліктерін анықтауға, жеңіске жету үшін
қажет психикалық қасиеттерді қалыптастыру мен дамыту мүмкін болады[65].
Спортсменнің психологиялық саулығы оптималды болғанда, ол өз-өзіне
сенімді болады, соңына дейін жетуге және жеңуге талпынады, жарыста қойған
мақсатына жету үшін бар күшін жияды, айтарлықтай психикалық тұрақтылығы
байқалады. Спортсменнің жарысқа дайындығының элементтерінің көрсетікштеріне
талдау жасау барысында Кесте №1 дайындалды.
Кесте 1 Спортсменнің жарысқа дайындығының элементтерінің көрсетікштері
№ Дайындық элеметтері Мінездемесі
Өз күшіне мүлтіксіз сену Өткен жарыстардың шарттарын
ескеріп, қарсыласының күші мен
өзінің мүмкіндіктерінің байланысын
анықтауға негізделген.
Жарыстық мақсатқа, жеңіске Cпортсменнің мақсатқа
жету үшін соңына дейін бағыттылығынан, мақсатқа жету үшін
қажырлы күресуге ұмтылу соңғы сәтке дейін жарыстық күресті
жүргізуге дайындығынан байқалады.
Эмоционалды қозудың Эмоционалды қозу жарыстық әрекет
оптималды деңгейі жағдайына, спортсменнің
индивидуалды – психологиялық
ерекшеліктеріне, жарыстың көлемі
мен рангіне сәйкес келу керек.
Кедергіге қарсы тұра алудың Сыртқы және ішкі жағымсыз
жоғары деңгейі. әсерлерге байланысты көрінеді, әр
түрлі кедергілерді сезбеуде немесе
олардың жағымсыз әсеріне белсенді
қарсы түруда байқалады.
Өзінің әрекетін, сезімдерін,Жарыстық жағдайдың кез келген
жүріс–тұрысын ырықты басқаравариативтілігінде спортсмен
алу мүмкіндігі. мақсаттылы шешім қабылдау керек,
өзінің әрекеттерін реттеу керек,
оларды әріптестерімен үйлестіру
керек, өз эмоцияларын басқару және
моральды–этикалық нормаларға
сәйкес өз жүріс–тұрысын
қалыптастыру керек.
Спецификалық психикалық процесстердің даму деңгейі боксшының рингтегі
әрекетінен байқалады, көп жағдайда арнайы жаттығулар барысында жетілген
спортсменнің табиғи қабілетінің даму жемістігімен анықталады. Боксшының
спецификалық психикалық қызметінің жеткіліксіз дамуы немесе басқа
сапалармен орнын толтыру нашар болса, (мысалы, қарқыны баяу реакциямен,
қозғалыстың жоғары шапшаңдылығымен) дайындық жағдайына кері әсер етеді,
себебі спортсменде өз-өзіне сенбеушілік сезімі немесе психикалық
тұрақсыздық пайда болады[2].
Психикалық тұрақтылық дегеніміз – спортсменнің жағымсыз эмоция және
психикалық қызығушылықты тудыратын факторларға қарамай жаттығу және
жарыстардың қиын жағдайында жекпе-жекке қажет психикалық қасиеттер мен
жағымды эмоционалды күйін сақтап қала алуы.
А.Ц. Пуни айтуы бойынша психологиялық тұрақтылық құрылымына жоғары
дамыған танымдық, эмоционалдық және еріктік функциялар кіреді. Спортсменнің
жарысқа дайындығы өз күшіне сенуден, өзін көрсету және жеңіске жету үшін
талаптануынан, оптималды эмоционалды қозуынан, кедергіге қарсы тұра
алуынан, өзінің жүріс-тұрысын басқара алу мүмкіндігінен туындайды[56].
Г.М. Гагаева спортсменнің дайындық жағдайын әлденеше басқаша
қарастырады. Оның ойы бойынша бұл жағдай тек эмоционалды-еріктік болады
және организмнің афферентті және эфферентті жүйелерінің оптималды
деңгейімен мінезделеді.
Спортсменнің жарысқа психологиялық дайындығы дегеніміз – жарысты сәтті
өткізу мүмкіндігі. Психикалық дайындықта өлшеуге жіне формализацияға
берілмейтін ерік пен өз-өзіне сенушілікке үлкен рөл бөлінген. Көптеген
спорт психологтары спортсменнің психологиялық дайындығының мәнін оған
жарыстың әр түрлі экстремалды жағдайының әсер етуінен, нақты ситуацияда
уақытында оптималды шешім қабылдай алу мүмкіндігінен, жағдай мен әрекеттің
бірлесуінен, жүріс-тұрыстың үздіксіз бақылануы мен реттелуінен қарастырады.
Жарыс алды дайындық уақытындағы жалпы дайындық кезеңінде әрине жалпы
психологиялық дайындыққа көңіл бөлінеді, ал арнайы дайындық кезеңінде – сол
жарысқа сай арнайы психологиялық дайындық жүреді[30].
Бокстан жаттықтырушының негізгі міндеті, ол спортсменде боксшының
психологиялық дайындығының ажыратылмайтын бөлігі болып саналатын
мақсаттылықты дамыту. Оны егер спортсмен боксқа өнер ретінде үлкен
қызығушылық танытса және спортта жетістікке жетуге қызығушылығы болған
жағдайда ғана дамытуға болады. Жаттықтырушы боксшымен оның барлық
дайындығының жағымды және жағымсыз жақтарын басынан айқындап алуы керек.
Әрқашан боксшыларда cайыс барысында ауыр соққы алғанда пайда болған ауыру
сезімін табанды төзе алуды, ас, суды шектеулі қабылдағаннан салмақты
азайтқанда,шаршағанда және максималды жүктеме кезінде пайда болатын
жағымсыз сезімдерді бастан кешіруді өндіріп отыру қажет[29].
Спорт ретінде бокстың жарыс алдындағы қалтырау және апатия-әдетте осы
жағдайдағы спортшылар өз күштеріне сенбейді,болатын жарыс барысы жайлы
жабысқақ ойлар қуалайды,өзінің дайындығына, жарысты сәтті өткізуіне
сенбейді.
Бокстағы “психологиялық кедергілерге” келесілері жатады:
– жеңіліс алдындағы қорқыныш ( ол асқынған намысшылдық және
атаққұмарлықтан, топ немесе үжымды қолайсыздыққа ұшыратудан қорқудан және
сайыс нашар өтсе жақын адамдары мен бапкерден жағымсыз бағалау алудан
қорқудан болады);
– қарсыласының күшті жақтарын білгеннен немесе оның
жетістіктері жайлы жалған ақпарат алғандықтан, өзінің
мүмкіндіктерін дұрыс бағаламағандықтан немесе ырымшыл
болғандықтан қарсыласынан қорқу;
– жекпе – жекті накаутпен жеңіліп қалуға қорқу;
– жекпе – жектің жоғарғы темпіне шыдамаудан қорқу;
– төрешіліктін адекватты болмауынан, төрешінің қарсыластарға
субъективті қатынасынан қорқу;
– қазіргі уақытқа дейін боксшылар арасындағы әр түрлі мағынасыз
ырымшылдық;
Осы және осыған ұқсас ойлар мен эмоциялардың әсерінен спортшы шамадан
тыс қозулы, ашушаң немесе енжар болады[38].
Спорт алдындағы қалтырау жағдайында болғанда боксшы қатты
алаңдағандықтан болатын жекпе –жекті объективті елестете алмайды және
өзінің қалай әрекет ететініне шоғырлана алмайды. Жекпе – жекті жеңу қалауы
кездесу барысы, нәтижесі жайлы неше түрлі қорқыныштармен алмасады.
Боксшының зейіні, есте сақтау қабілеті төмендейді. Кейбір қозулы, қызбалы
боксшылар сайыс алдында өте ашушаң және күйгелек болады және бір орында
отыра алмайды, дөрекілейді, әбігерге түседі[35].
Жаттықтырушылардың бақылаулары нәтижесінде старт алдындағы қалтырау
және апатияның (енжарлық) теріс көрсеткіштеріне мыналар жатады: дем алу мен
пульстің жиілігі, артериалды қысымның жоғары болуы. Бұлар разминкадан
кейінгі ( минуттық демалыс кезінде қажетті деңгейге дейін түседі және тек
кей кездерде ғана жоғарылайды. Боксшы рингке шығар кезінде пульс, демалу
жиілігі және артериалды қысым жоғарылығы, ( минуттық демалыстан кейінгі
көрсеткіштерден күрт төмендейді немесе жоғарылайды[4].
Осындай барлық қиыншылықтарды алдын алу үшін еріктін барлық қасиеттерін
дамыту қажет.
Еріктік әрекет көріну үшін қиындықтар қажет және міндетті болады. Адам
әрекет еткенде маңызды емес қиындықтарға жолықпаса әрекеттердің ішкі
жағдайы болмайды. Еріктік әрекеттердің деңгейі мен көлемі олардың көмегімен
алдын алатын қиындықтармен сипатталады[19]. Спорттық әрекетте еріктік
әрекеттер өзінің сипаты мен деңгейіне байланысты әр түрлі болады.
Бұлшық еттің ширығуының қозуындағы еріктік әрекеттер. Дене шынықтыру
жаттығуларын орындау әрқашан еріктік әрекетпен байланысты. Бұл әрекеттерге
спортшыларды дене шынықтыру процесінде үлкен немесе кіші, бірақ әрқашан
асуға қажеттілік итермелейді.
Көп және жиі қайталанғандықтан мұндай бұлшық ет ширығуы, тіпті
жылдамдығы бойынша мағынасыз болса да, спортшының еріктік әрекеттерді
шығындауға қабілетінің қалыптасуына үлкен әсер етеді. Сондықтан зейіннің
шоғырлануын талап ететін әр оқыту және жаттығу сабақтары, спортшының
еріктік әрекеттерге қабілеттілігін тәрбиелейтін жаттығулар болып табылады.
Сыртқы тітіркендіргіштер, сезімдер немесе ойлар біздің санамызды толығымен
жаулап алуға тырысады және істеп жатқан жұмыстан көңілімізді аудыртады,
сондықтан бұл жаттығуларда зейінді алаңдатумен күрес өте маңызды.
Жаттығушылардан зейіннің шоғырлануын талап ететін тапсырмалардың
қиындығын реттей келе, интенсивтілігі және ұзақтығы бойынша, жаттықтырушы
оларда еріктік әрекеттерге қабілеттілікті тәрбиелейді.
Шаршау сезімі мен жалығудың алдын алумен байланысты әрекеттер. Бұл
жағдайларда еріктік әрекеттер бұлшық ет инерттілігінің, тежелудің, кейде
бұлшық еттегі ауыру сезімінің алдын алуға бағытталады.
Күн тәртібін ұстанумен байланысты еріктік әрекеттер әр түрлі болуы
мүмкін. Режимді тәртіп.
Жаттығулардың алғашқы кезеңінде, оған дағдының қалыптаспағанында
режимді ұстану, әрқашан нақты бір уақытта жаттығуға кірісуге және барлық
уақыт барысында жұмыстың интенсивтілігін ұстауға бағытталған әрекеттерді
талап етеді.Тәртіпті ұстанумен байланысты еріктік әрекеттердің ерекшелігі –
олардың эмоционалды қатынаста сабырлы сипаты.
Қауіптілік пен қауіп-қатердің алдын алумен байланысты еріктік
әрекеттер. Олардың ерекшелігі – жоғары эмоционалды қозушылық, себебі олар
қорқыныш, жасқаншақтық, абыржу, ұялу, сияқты жағымсыз эмоционалды
жағдайлармен күресуге бағытталған[36].
Нақты жарысқа психикалық дайындықты қалыптастыру психолого-
педагогикалық шаралардың жүйесі арқылы жүзеге асады, олар қажетті эффект
беру үшін бағытталған және кешенді қолданылуы керек.
Боксшының жарысқа психологиялық дайындығының мазмұны мен құрылымы.
Спортсмендерді дайындаудың өзара органикалық байланысқан түрлері бар:
– физикалық;
– техникалық;
– тактикалық;
– психологиялық[48].
Спортта спортсмендерді психологиялық дайындау бірінші және басты мәселе
болып табылады. Тек ұзақ және мақсатқа бағытталған тәрбие жұмыстары
процесінде ғана спортсмендерде тұрақты және спортпен жүйелі айналысу үшін
саналы мотивтерді қалыптасады және осы мотивтерді жүзеге асыруға
көмектесетін сапалары пайда болады. Жарыстарда жеңіске жеті үшін күресе
білу керек, жинақы, батыл, табанды болуы тиіс. Бір сөзбен айтқанда,
спорттық жаттығудың басты мәселесін шешу үшін –жаттығуды жоғары спорттық
дәрежеге жетілдіру үшін психологиялық дайындық қажет.
Келесі 1 Суретте жаттығу процесінде спортсмендерді дайындаудың өзара
органикалық байланысқан түрлерін көрсетуге тырыстық:
Сурет1. Жаттығу процесінің жүзеге асырылуының ерекшеліктері[63].
Физикалық дайындық спортсменнің огнанизмін жан – жақты дамытуға,
денсаулығын жақсартуға, қозғалысын және қабілетін жетілдіруге бағытталған.
Физикалық дайындық дайындықтың басқа түрлерінің функционалдық негізін
құрайды
Қазіргі замандағы спорттағы жетістіктер нәтижесінің деңгейі
спортсменнің физикалық дайындығына үлкен талап қояды. Ол келесі
факторлармен түсіндіріледі:
1. Жетістіктердің сапалы жаңа деңгейі. Әрқашан спортсменнің
физикалық сапаларының дамуының жаңа деңгейін талап етеді
2. Физикалық сапалар дамуының деңгейінің әрқашан дамуы –
жаттығу жүктемесінің өсуінің негізгі шарты.
Арнайы физикалық дайындықтың негізгі әдістері өз спорт түрінің
жарыстық жаттығулары болып табылады, сонымен қатар, қозғалыстың құрылымы
мен бұлшықет әрекетінің сипаты жағынан ұқсас жаттығулар және негізгі жұмыс
істейтін бұлшықеттер мен жетекші функцияларды арнайы дамытуға арналған
жаттығулар. Дайындығының деңгейіне, айналысатын спорт түріне қарамастан
физикалық дайындық әр спортсменге қажет. Спорттық квалификация өсуімен
физикалық дайындық деңгейі төмендемейді[59].
Техникалық дайындық. Техникалық дайындықты жалпы және арнайы дайындық
деп екіге бөлуге болады.
Жалпы техникалық дайындықтың негізгі міндеттері мыналар:
1. Дағды мен біліктің қорын максималды әр түрлі және жан –
жақты дамыту, ол жаңақозғалыстарды дұрыс әрі тез орындауға
көмектеседі.
2. Жалпы дамытатын жаттығулардың техникасын меңгеру.
Арнайы техникалық дайындықтың міндеті – бұл таңдаған спорт түрінің
жарыстық жаттығуларының техникасын меңгеру және әрқашан оларды жетілдіріп
отыру. Спорттың әр түрлерінде мүлтіксіз техника түсінігінің әр түрлі
мазмұны бар. Негізі қозғалыс өнері болатын спорттың мүлтіксіз техникасы –
әдемілік және нақтылық (гимнастика, коньки тебу). Төзімділікпен байланысты
спорт түрлері үшін қозғалысты үнемдеу мүлтіксіз техникаға жатады[34].
Тактикалық дайындық.
Танымал норвегиялық спортсмен Ялмар Андерсен былай жазған: Тактика – бұл
мидың сайыста қатысуы... Көп жағдайда жеңіске ақылымен күрескен жетеді.
Жарыста спортсменнің тактикасы бірнеше негізгі факторларға байланысты:
табиғи көрсеткіштері мен жетілген дағдысын спорттық сайыс жағдайында
мақсаттылы қолдана алуына; өз күшін дұрыс жұмсай алуына; жарыс өтіп жатқан
сыртқы жағдайға; қарсыласының немесе қарсыластарының әрекетіне. Спорттық
тактика көпқырлы. Оның ерекшеліктерін классификация-лағанда ең алдымен
пассивті және активті тактиканы айтуға болады.
Пассивті тактика – керекті сәтте батылды контршаралар қолдану үшін
қарсыласының инициативасын елестету. Пассивті тактика мынау: бокстағы
контршабуыл.
Активті тактиканың түрлері көп. Оның ерекшелігі – қарсыласын өзіне
ыңғайлы әрекеттерді жасауына көндіру. Активті тактика әр түрлі формада
болады. Соның бірі – жұмыс режимін өзгерту. Мысалы, бокста активті
шабуылдан баяу шабуылға ауысу. Келесі түрі – техникалық тәсілдер мен
комбинацияларды ауыстыру. Таңдаған тактика спортсменнің спортсменнің
физикалық мүмкіндігіне сәйкес болуы тиіс[14].
Психологиялық дайындық.
Спортқа қажетті сапа мен дағдылар дамуының жоғары деңгейіне жету үшін
спортсмен көп, ұзақ әрі табанды жаттығуы керек. Ол тек еңбексүйгіш,
мақсаттылы, дисциплинаны ұстанатын адамның қолынан келеді. Бірақ
жаттыққандығының жоғары деңгейі жеңіске жету үшін жеткіліксіз. Жарыстарда
жеңіске жеті үшін күресе білу керек, жинақы, батыл, табанды болуы тиіс. Бір
сөзбен айтқанда, спорттық жаттығудың басты мәселесін шешу үшін –жаттығуды
жоғары спорттық дәрежеге жетілдіру үшін психологиялық дайындық қажет.
Спортта спортсмендерді психологиялық дайындау бірінші және басты мәселе
болып табылады. Тек ұзақ және мақсатқа бағытталған тәрбие жұмыстары
процесінде ғана спортсмендерде тұрақты және спортпен жүйелі айналысу үшін
саналы мотивтерді қалыптасады және осы мотивтерді жүзеге асыруға
көмектесетін сапалары пайда болады[5].
Кесте 2. Психологиялық дайындық сипаттамасы
Психологиялық дайындық
Жалпы Арнайы
ұзақ жаттығу процесіне нақты жарысқа
еріктік нақты қарсыласқа
әлеуметтік – психологиялық жаттығу кезеңіне
қозғалыс координациясының жағдайды ситуативті басқару
дамуы
жалпы жарысқа
өзін – өзі тәрбиелеуге
Қазіргі замандағы спортқа тән жаттығу жүктемелері спортсменнің
психологиялық дайындығына жоғары талап қояды. Жыл бойы күнделікті жаттығуға
тек мақсаттылы, ерікті, табанды спортсмен шыдайды. Жалпы психологиялық
дайындықтың міндеті-спортсменнің психологиялық қасиетін зерттеу және
дамыту, жұмыс барысында жаттықтырушы оларды тәрбиелеу әдістерін таңдайды.
Осылай, жаттықтырушы жаттығуда көрсеткен жетістіктерін жарыс барысында
көрсете алмаған спортсмен өз күшіне сенбейтінін анықтайды.
Қайсарлы қасиеттерін көрсетудегі әлсіздіктің кез келген себебі болуы
мүмкін. Кемістікті жою әдістерін таңдау үшін, оның пайда болу себебін нақты
білу керек. Кейін осы кемістікті жою жолдары қарастырылады. Спортсмен
физикалық, техникалық және тактикалық жағынан өте жақсы дайындалған болуы
керек. Ал сосын нақты кемістік - өзіне сенбеушіліктің алдын алу әдістерін
таңдауға болады[58].
Спортсмен міндетті түрде өзінің болашақ қарсыластары жайлы толық
ақпараттанған болуы керек, ол олардың әлсіз және мықты жақтарын жақсы білуі
тиіс. Соңғы жаттығуларда спортсмен өзіне сенімін арттыратын арнайы
жаттығулар орындауы қажет. Спортсменнің эмоционалды қалпына ерекше көңіл
бөлуі керек. Жарыс алдыңдағы спортсмендердің эмоционалды жай күйін старт
алдындағы жағдай немесе боксерлердің айтуы бойынша сайыс алдында “жану”
дейді. ((((( жастағы боксерлерде старт алдындағы “мандраж” жиі кездеседі.
Бірақ бапкер жас ерекшеліктерін ескере отырып, спортсменнің индивидуалды
ерекшеліктерін елемеу керек. Мұнда спорттық әрекет тәжірибесі маңызды рөлге
ие. Бірдей жастағы екі спортсменнің біреуінде спорттық әрекетте тәжірибесі
мол болуы мүмкін және ол үлкен жарыстарда өзін ұстай алуды үйренген,
сондықтан оның нәтижесі жақсы болады. Екінші спортсмен сол жаста
болғанымен, тәжірибесі аз және үлкен жарыс алдында старт алдындағы жағдайға
түседі[45].
Бапкер әр спортсменнің темпераментін білуі тиіс, яғни спорттық спорттық
әрекет процесінде темперамент маңызды рөлге ие. Бірақ кейбір жағдайларда
бір спортсмен спорттық әрекет процесінде күнделікті өмірдегіден басқа
психикалық қасиетін көрсетуі мүмкін.
Нақты жарысқа психологиялық дайындықтың негізгі факторы мыналар:
(. Психологиялық өзін ( өзі дайындау. Ол дегеніміз нақты жарысқа
байланысты спортсменде болатын ойлар, мазасызданулар, еріктік құбылыстар (
психологиялық ұстанымдар. Жарыс алдында спортсмен міндетті түрде болатын
жекпе ( жек жайлы ойлауы тиіс. Бірақ ол оның күшін жегетін, жеңіске жету
үшін көмектесетін және өткір көңіл ( күй тудыратын ойлар болуы керек[53].
(. Жаттықтырушының әсері. Өзінің тәрбиеленушісін жақсы білетін
жаттықтырушы оның жүріс ( тұрысының сыртқы белгілері бойынша эмоционалды
аймағында өзгеріс бар екенін анықтай алады. Егер жаттықтырушының алдында
әрқашан сергек жүретін жасөспірім тұйықталса, ол болатын жарысты қалай
өткізетініне байланысты ауыр психикалық мазасыздану жағдайында жүр деген
сөз. Жаттықтырушы өзінің тәрбиеленушісін бұл жағдайдан ақырын шығарып, оның
зейінің басқа нәрсеге аударту керек.
Психологиялық дайындықтағы бапкердің басты мақсаты ( жарыс алдындағы
психикалық қызудың алдын алу. Кейбір жағдайда болатын жарыс жайлы
сұрақтарды топпен немесе жеке әңгімелесу арқылы шешуге болады. Жаттықтырушы
спортсменге өзінің күшін және қарсыласының күшін бағалауға көмектесуі
керек.
(. “Қоршаған орта” әсері. Қоршаған орта дегеніміз ең алдымен бір
спортшының болатын жарыстарда спорттық ұжым құрамында қатысуы. Топтың
мүшелерінің психологиялық жағдайы өздеріне өзара әсер етеді. Сондықтан
болатын жарысқа байланысты барлық топтың ұстанымы өте маңызды. Егер ұжым
жеңуге ұмтылса, өз күшіне, жеңісіне сенімді болса, бұл жарысқа
психологиялық дайындықтың маңызды факторы[57].
Психологиялық дайындықта сонымен қатар отбасының, құрбы (
құрдастарының, таныстарының қатынасы да үлкен рөлге ие. Спортсменнің
қоршаған ортасы жағымды және жағымсыз әсер етуі мүмкін екенін ұмытпаған
жөн. Кейде қоршаған ортаның әсерінен спортсмен қозулы, ашушаң болады.
Спортсменнің психологиялық дайындығы процесі бірнеше кезеңдерге
бөлінеді: жарыс алдыңдағы жаттығу кезеңі, тура жарысқа дайындау кезеңі,
жарыстан кейінгі кезең, жарыс процесі. Біз оны төмендегі Сурет №2 үлгісінде
көрсетуге тырыстық, ол:
Сурет2. Спортсменнің психологиялық дайындығы процесінің кезеңдері.
Спортсменнің психологиялық дайындығы процесі кезеңдерінің сипаттамасы:
Жарыс алдындағы жаттығу кезеңі. Басқаларымен салыстырғанда бұл ең ұзақ
кезең. Негізгі міндеті: жалпы психологиялық дайындықтың мәселелерін шешу,
яғни боксшының психикалық қасиеттерінің ерекшеліктері, олардың жарыс
барысындағы көрінісін зерттеу және осы қасиетерді дамыту үшін қажетті
шараларды таңдау. Спортсменді жарысқа дайындау процесінің маңызды кезеңі
психологиялық дайындық болуы тиіс.
Тура жарысқа дайындау кезеңі. Бұл кезең спортсменнің эмоционалды
аумағында болатын өзгерістермен анықталады. Бұл өзгерістер бұл жағдайда
спортсменнің көңіл ( күйіне белгілі бір таңба қалдырады. Осы жағдайда
алаңдататын ойларды тарқатып, мазасызданудың алдын алу керек және
спортсменде әскери тәртіп тәріздес дайындық туғызу қажет.
Жарыстан кейінгі кезең. Бұл кезеңде жеңісіне немесе жеңілісіне
байланысты спортсмен келесі жаттығу және жарысқа белгілі бір ұстаным
қабылдайды. Келесі жарыс бірнеше айдан кейін болуы мүмкін. Бірақ оған
психологиялық дайындық өткен жарыстан кейін басталады. Егер боксшы жеңсе
оған жоғары мақсат қою керек, ал егер жеңілсе реваншқа ұмтылысын ояту керек
және барлық жағдайда техникалық, тактикалық және психологиялық
кемшіліктерін талдау қажет. Жарысқа психологиялық дайындықтың осы кезеңінде
жасалатын жұмыстар осы[33].
Жарыс процесі.
Жарыс процесінде, әсіресе жарыс бірнеше күнге немесе жұмаларға созылса,
психологиялық көңіл(күй маңызды. Спортсменнің жарысқа психологиялық
көңіл(күйін қалыптастыру өте қиын процесс. Ол жүйелі түрде алдын ала
өнделген жоспар бойынша жүзеге асады, жарысты сәтті өткізу үшін маңызды
және шешуші болады.
Бұл процессте маңызды рөлге спортсмен, жаттықтырушы және ұжым ие,
олардың бірлескен әрекетінің арқасында дұрыс және қажет психологиялық
дайындыққа жетуге, болатын сайыстарды сәтті өткізуге болады[10].
Жаттығу процесінің нәтижелілігін қамтамасыз ететін маңызды факторлардың
бірі –– психикалық қызбалылықтың деңгейі.
Жаттығу барысындағы спортсменнің жұмысы энергетикалық қамтамасыздықты
және организмнің ішкі ортасының бірқалыптылығын қажет етеді. Осыған
байланысты, сонымен қатар спорттық әрекетте жетістікке жету үшін
спортсменге белгілі бір әрекеттердің жүзеге асуын қамтамасыз ететін, өзінің
организмінің жағдайын реттейтін механизмдерді белсенді қозғалысқа қосу
қажет. Адамның әрекетін реттеу әрқашан кешенді түрде жүзеге асады. Оның
негізін адамның эмоционалды – еріктік ортасы, вегетативті механизмдер және
әрекетті басқарудағы доминанта принципі құрайды[26].
Уақытша басымдылық көрсететін қозу ошағының доминанта механизмдері әр
тұрлі тітіркендіргіштер мен сигналдар көп түскен жағдайда орындалатын
әрекетке қажетін ғана алуға мүмкіндік береді. Спортсменнің іс–әрекетін
басқарудағы доминантаның жағымды жағы оның қасиеттерінің басқа
тітіркендіргіштермен күшеюінде және басқа қозу ошағын тежеуінде, осының
арқасында тіпті жағымсыз жағдайда мақсатқа жетуге болады.
Кедергілердің алдын алудын басқа механизмі – эмоцияның пайда болуы.
Инстинктивті әрекеттерді, жүріс–тұрыстың үйреншікті немесе ырықты формасын
жүзеге асырғанда кедергіге тап болса, эмоция пайда болады. Спортта әрекетті
эмоционалды реттеу жоғары нәтижеге жетуге талпынғанда, қатты уайымдағанда,
мазасызданғанда байқалады. Көп жағдайда эмоциялар қосымша ресурстарды
спортсменге санасыз, автоматты түрде ашады. Эмоционалды реттелудің жағымды
жағы энергетикалық ресурстарды гиперкомпенсаторлы мобилизациялауда,бірақ
оның жағымсыз жақтары да бар: мұндай регуляция рәсуалы, әрқашан басты
мақсаттан айнып кету қаупі бар.
Еріктік реттеу эмоционалды реттеудің әлсіз жерлерінің орнын басады,
оның генерализациялануына жол бермейді және бастапқы мақсатты ұстап қалуға
мүмкіндік береді. Еріктік реттеу – кез келген әрекеттердің нәтижесін
көтеруге бағытталған физикалық және рухани күштердің саналы ынталану
факторы. Еріктік регуляция негізіне тек тілек жатпайды, сонымен қатар,
мақсатқа жету үшін өз–өзін жеңу керек екенін түсіну жатады. Бірақ еріктік
регуляцияның кемшілігі бар: шешім қабылдау үшін шамадан тыс уақытты шектеу,
осының әсерінен жаңа мәселелерді шешу қиынға түседі.
Әрекетті сәтті жүзеге асыру үшін регуляцияның барлық компоненттерінің
қосылуы спортсмен тұлғасының қалыптасуы нәтижесінде ғана мүмкін, яғни оның
физикалық қасиеттері жеткілікті дамығанда, қозғалыс дағдылары жетік
меңгерілгенде және организмнің вегетативті реакцияларының толық
адекваттылығында[37].
Психикалық қызбалылық адамның әрекетіне оң және теріс әсер етеді.
Спортта психикалық қызбалылық әсерінен спортсменнің жұмысқа қабілетінің
төмендеуі мен ұйқысының бұзылуы немесе керісінше жарысты сәтті өткізу үшін
қажет спорттық шеберлігінің өсуі сияқты мысалдар көп.
Психикалық қызбалылық жаттығу жағдайында белгілі бір нәтижеге жетуге
талпынумен байланысты қызбалылықпен толықтырылады, сондықтан жаттығуда
психикалық қызбалылықты – процессуалды, ал жарыста – нәтижелі дейді.
Ұзақ және жоғары қызбалылық спортсменге жағымсыз әсер етеді. Жаттығу
барысында үлкен физткалық жүктеме әсерінен спортсмен жоғары психикалық
қызбалылық жағдайын басынан кешіреді. Спортта психикалық қызбалылық –
жағымды фактор, ол организмнің барлық жүйесі мен функциясының
активизациясын білдіреді және әрекеттің жоғары өнімділігін қамтамасыз
етеді. Бірақ жағымсыз фактор әсерінен (жүктемеден қорқу, қоршағандармен
жағымсыз қарым–қатынас, мотивацияның жетіспеушілігінен, өзіне сенбеуден)
психикалық қызбалылық функцияны дисгормонияға ұшыратады, күш–қуат көп
жұмсалады[15].
Ұзақ және жоғары қызбалылықтың жағымсыз салдары бірнеше апта мен
айларға созылуы мүмкін. Жағымсыз салдар қоршағандарға жағымсыз қатынастан
және жүріс–тұрыстың өзгеруінен байқалады.
Психологияда жалпы және спецификалық белгілері бар психикалық
қызбалылықтың 3 кезеңі бөліп көрсетілген.
Жалпы белгілер: тез шаршау, жұмысқа қабілетінің төмендеуі, ұйқының
бұзылуы, ұйқыдан кейін сергектік сезімінің болмауы, бастың ауыруы.
Спецификалық белгілер:
Күйгелектік – еркелік, көңіл–күйдің тұрақсыздығы, ішкі ашуланшақтық,
жағымсыз сезімдердің пайда болуы. Басында бұл белгілер жиі байқалмайды.
Еркелік: спортсмен тәртіпті ұстанады, әдеттегідей жаттықтырушының
айтқанын тез, ұйымдасқан әрі сапалы орындайды, бірақ кейде
қарым–қатынаспен, тапсырмалармен, шарттармен наразылық білдіреді. Бұл
мимикасынан, ымынан, сөйлеу мәнерінен байқалады. Мұндай реакцияны өсіп келе
жатқан жүйке–психикалық қызбалылыққа бейімделу деп қарастыруға болады.
Көңіл–күйдің тұрақсыздығы: реакцияның адекватты еместігінен және тез
ауыспалылығынан байқалады. Мағынасыз сәттілікке бұрқ етіп қуаныш пайда
болып, кейін қоршағандардың бәріне наразылыққа ауысуы мүмкін.
Ішкі ашуланшақтық: көп жағдайда мимика мен пантомимикадан байқалады,
жүріс–тұрыстық акттерде көрінбейді.
Жағымсыз сезімдер: белгілі бір мөлшерде кейбір жағдайларда спортсменнің
ақталуы сияқты болады. Мысалы, егер ол белгілі бір тапсырмаларды орындаудан
бас тартса немесе жарысты сәтсіз өткізсе. Мұндай көңіл–күйді жұмсақ, бірақ
соңына дейін өту керек. Көп жағдайда ауыру сезіміне шағымданады, бірақ олар
теқ жазылып кетеді.
Мықты стеникалылық – өспелі, ұстамсыз ашуланшақтық, эмоционалды
тұрақсыздық, жоғары қызбалылық, алаңдаушылық, сәтсіздікті ынталы күту.
Өспелі, ұстамсыз ашуланшақтық спортсмен өзін ұстай алмауынан байқалады,
өз ашуын жолдастарына, жаттықтырушыға, кез келген адамға жұмсайды; біраз
уақыт ол ашуының себебін түсіндіруге тырысады, кейін өзіне сынмен қарау
жоғалады, ұялу сезімін сирек сезінеді; қоршаған адамдардың кмшіліктеріне
шыдамсыз болады.
Эмоционалды тұрақсыздық, яғни көңіл–күйдің тұраұсыздығы, жұмысқа
қабілетінің тербелісіне әкеп соғады.
Ішкі мазасыздану, яғни сәтсіздіктерді ынталы күту, ол спортсменнің
бұрын қалыпты болғанды нормадан ауытқыған деп қабылдауынан байқалады.
Астеникалылық – көңіл–күйінің жалпы депрессивті күйі, алаңдаушылық, өз
күшіне сенбеу, тез жараланғыштық, сензитивтілік.
Көңіл–күйінің жалпы депрессивті күйі – тежелгіштік, сергектіктің
болмауы, әрекет мотивациясының төмендеуі, абыржу.
Алаңдаушылық – ішкі психикалық комфорттың бұзылуы, ситуацияда
спортсменде бұрын болмаған қорқыныш сезімі.
Өз күшіне сенбеу – қойған мақсатқа өз мүмкіндігінің сәйкес келмеуі
жайлы ойлардың пайда болуынан байқалады. Кейбір жағдайда ол мақсатынан бас
тартып, тіпті спортты тастауы мүмкін.
Тез жараланғыштық, сензитивтілік – спортсмен қарым–қатынастағы
тілеулестіктің болмауына, жаттығу сабақтарының немесе жарыстың күн
тәртібінің өзгерісіне тез әсер етуге әкелетін психиканың қасиеті.
Психикалық қызбалылықтың белгілерін біліп, жаттықтырушы спортсменнің
жаттығу процесіне оның психикалық жағдайының динамикасына сәйкес өзгерістер
енгізе алады[40].
Спорттық әрекеттің мотивтері: Адамды спортпен айналысуға итермелейтін
мотивтердің психологиялық ерекшеліктерінің негізі – белгілі бір спорт
түрімен айналысқанда болатын және спорттық әрекетпен бөлінбейтін
қанағаттану сезімі болып табылады. Сонымен бірге бұл мотивтерге спорттық
әрекеттің әр түрлілігі мен күрделілігіне сәйкес күрделі сипат тән және олар
келесідей бөлінеді:
1) бұлшық ет белсенділігін көрсеткеннен спортсменнің қанағаттануды
сезінуі;
2) өз қозғалыстарының ептілігіне, нақтылығына, әдемілілігіне эстетикалық
рахаттану;
3) қиын және қауіпті жаттығуларды орындағанда өзін батыл, ержүрек етіп
көрсетуге талпыныс;
4) спорттың маңызды және міндетті жағы болатын жарыстарда қатысуына
қанағаттану;
5) қаншалықты қиын болғанымен, рекордты нәтижеге жетуге, өзінің спорттық
шеберлігін дәлелдеуге, жеңіске жетуге ұмтылыс.
Спорттық әрекеттің негізгі мотивтері:
1) мықты, күшті, сау болуға ұмтылу (денсаулықты жақсартатындықтан және
адамды сергектенетіндіктен спортпен айналысамын)
2) спорт арқылы өзін өндірістік әрекетке дайындауға талпыну (тұлға
жағынан күшті болғым келеді, сондықтан спортпен айналысамын)
3) спорттық әрекеттің қоғамдық маңыздылығын түсіну (әлемдік рекордтар
қойғым келеді, елімнің спорттық беделін көтергім келеді)[49]
Спорттық әрекет мотивтері тек көп түрлі емес, сонымен қатар олар
динамикалық сипатымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz