Несие пайызының экономикалық сипаттамасы және оның атқарымдары
Мазмұны
Кіріспе
8
1. Ссудалық пайыздың экономикалық маңызы және банктің
пайыздық саясатының теориялық сипаттамасы
10
1.1 Қазақстандағы пайыздық саясаттың мәні
10
1.2 Банктік ссудалық пайызы экономикалық категория ретінде
12
1.3 Несие пайызының экономикалық сипаттамасы және оның
атқарымдары
20
2. Еуразиялық банк АҚ-ның қаржы-шаруашылық қызметіне
экономикалық талдау
24
2.1 Еуразиялық банк АҚ-ның даму тарихы мен басқару құрылымы,
банктің негізгі қаржылық көрсеткіштеріне баға беру
24
2.2 Банктің несиелік қызметі және белгіленген пайыздық
мөлшерлемелері көлемін талдау
35
2.3 Банктің таза пайыздық табысын талдау
38
2.4 Ссудалық пайыз бойынша несие операцияларының
тиімділік көрсеткіштеріне баға беру
45
3.Банктің пайыз саясатын оңтайландыру мәселелері
49
3.1Коммерциялық банкте пайыз саясатын жетілдіру шаралары
жүйесінің баға белгілеу механизміне әсері
49
3.2 Еуразиялық банк АҚ-ның тарифтік саясатын құрудың қағидалары
52
Қорытынды
56
Қолданылған әдебиеттер тізімі
58
Қосымшалар
60
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әлемдік қаржы дағдарысы қоғамдық
өміріміздің қай саласына болса да өзінің кері әсерін тигізіп жатқаны мәлім.
Дүниежүзілік қаржы дағдарысының Қазақстанға қатысы тікелей деп айтуға
болады. Экономикаға, әсіресе, банк жүйесіне ықпалы, бұрыннан қалыптасқан
үрдістердің күбіртіктеуі күн құрғатпай шешетін мәселелерді алға тартып
отырғаны сөзсіз. Қаржы дағдарысы АҚШ-та ипотекалық дағдарыстан басталды.
Біздің коммерциялық банктер қаржы көзі ретінде АҚШ, Англия, Германия және
т.б. кейбір Еуропа елдерін пайдаланған болатын. Ол елдердегі қаржы
дағдарысынан, ең алдымен, өтімділік дағдарысының әсерінен, қаржы көздері
қазақстандық банктер үшін негізінен жабылды.
Әлемдік қаржы дағдарысы салдарынан еліміздегі коммерциялық банктер
қызметінде оның негізгі қаржылық көрсеткіштері бойынша, несиелеу қызметі
халықтың салымдарын қабылдау қызметі, инвестициялық қызметтері аясында
көрсеткіштердің төмендеу тенденциясы байқалуды. Осы орайда, коммерциялық
банктердің қызметін егжей-тегжейлі зерттеу, банктер қызметін оңтайландыру
тұрғысында оның пайыздық саясатын тиімді қалыптастыру мәселелері маңызды
болып саналады.
Коммерциялық банктердің пайыз саясатының негізінде белгілі бір
экономикалық категория – пайызды қолдану жатар. Пайыздық сандық анықталуы
оның мөлшерплемесі, немесе пайыз түрінде төленетін ақша қаражаттары
сомасының қарызға берілген қаражаттар сомасына қатысын білдіретін норма
болып табылады.
Банктің қызметтер нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасы
тауарлардың бағасы сынды пайыздық мөлшерлемеге әсерін тигізеді. Егер ұсыныс
сұраныс артық болса, мөлшерлемелер төмендейді, және керісінше сұраныс
ұсыныстан артық болса, олар өседі. Соңғы жылдары несие нарығында сұраныс
пен ұсыныстың теңесуі орын алуда, бұл пайыз мөлшерлемсінің деңгейіне әсерін
тигізуде. Олар баяулап төмендей бастады.
Пайыз мөлшерлемесінің деңгейіне әсер ететін басқа маңызды фактор инфляция
деңгейі болып табылады. Инфляцияның күшеюі кезінде мөлшерлемелер өседі,
осыған байланысты банктік тәжірибеде номиналды және нақты (инфляция
деңгейіне түзетілген) мөлшерлемелер ажыратылып қарастырылады.
Пайыздық мөлшерлемелер деңгейіне тартылған ресурстарды ұсыну мерзімі мен
көлемі, клиенттің сенімділік ләрежесі, банктің операция түрлері және т.б.
да мәнді әсер етеді. Клиеттің сенімділік дәрежесі, оның төлем қабілеттілігі
де пайыздық мөлшерлеменің көлемінде көрініс табады.
Осылайша, айта кеткені жөн, банктік тәжірибеде белгілі бір пайыздық
мөлшерлемені таңдауға және оның деңгейіне әсер ететін жалпы және жеке
факторлар қарастырылады. Жалпы факторлар барлық банктер үшін тең шарттарды
анықтайды, объективті сипатқа ие және нақты банк қызметіне тәуелді
болмайды. Жалпы факторлар өз кезегінде жалпы экономикалық және негізделген
болып бөлінеді. Жеке факторлар нақты банктің қызмет ету жағдайымен
анықталады және банктік пайыз мөлшерлемесінің деңгейіне банктің түрі мен
көлемі, оның орналасуы, клиенттердің құрамы мен жеке табиғаты бар өзге де
факторлар әсер етеді.
Жоғарыда аталған факторларды есепке ала отырып, банк өз бетінше жұмысының
жоғары рентабельділігін және банктік қызметтер нарығында бәсекеге
қабілеттелігін қамтамасыз ететін пайыздық мөлшерлеме деңгейін анықтайды.
Осы факторлардың әсерінен банктің пайыздық саясаты соңғы жылдары
қалыптастырылып келеді. Осы орайда коммерциялық банктердің қазіргі орын
алған жағдайларда пайыздық саясатын қалыптастыру мәселелері өзекті болып
табылады.
Тақырыпты әзірлеу мен талдау деңгейі. Коммерциялық банктердің пайыз
саясатын қалыптастыру тұрғысындағы отандық және ТМД елдерінің Мақыш С.Б.,
А.В.Калтырина, Лаврушин О. И., Гойденко Ю.Н., Грядовая О.В., Дорохова М.Н.,
Балабанова И. Т., Ольхова Р.Г., Жуков Е.Ф., Зверев О.А., Соколов Д.,
Жумагулова А., Лисак Б.И. экономикалық әдебиеттерінің негізінен ғалым-
экономистерінің ғылыми еңбектері мен жарияланымдарында көрсетіледі.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты –
коммерциялық банктердің пайыздық саясатының теориялық аспектілерін
қарастыру мен пайыз саясатын қалыптастырудың негіздерін зерделеу, банк
қызметтері бойынша пайыз саясатын, банктің пайыздық табыстарын талдау және
теориялық зерттеулер мен талдаулар нәтижесінде дағдарыс жағдайында пайыздық
саясатты оңтайландыру бойынша ұсыныстар беру.
Зерттеу кезінде келесі нақты міндеттер алға қойылды:
- коммерциялық банктердің пайыздық саясатының теориялық негіздерін
зерттеу;
- несие пайызының мәні мен мазмұнын қарастыру;
- банктің негізгі қаржылық көрсеткіштері мен пайыздық табыстарын
талдау;
- банктің инвестициялық қызмет тұрғысындағы пайыздық саясатын талдау;
- банктің несие беру қызметін және несиелер бойынша пайыздық
мөлшерлемелерді талдау;
- дағдарыс жағдайында банктің пайыздық саясатын оңтайландыру жолдарын
ұсыну.
Зерттеу обьектісі Еуразиялық банк акционерлік қоғамы Тараз филиалы
болып табылады. Филиал мәліметтері қол жетімсіздігі себебінен талдау
жұмыстары банктің жылдық есеп беру құжаттары негізінде жасалды.
1.Ссудалық пайыздың экономикалық маңызы және банктің пайыздық
саясатының теориялық сипаттамасы
1.1 Қазақстандағы пайыздық саясаттың мәні
Ақша мемлекет пайда болмастан көп бүрын қодданысқа енді және ол
тауардың әр түрлі болатындығын білдірді. Бұл айырбас қатынастарының
дамуының нәтижесі еді. Сөйтіп, ақша өзінің тауар ретіндегі сапасын
біртіндеп жоғалтып, оның құнының баламасына көшті. Мемлекет өзінің каржы
қызметі саласында өзіне дейінгі қолданылған акшаны пайдаланды. Қазақстан
Республикасы өзінің төл теңгесін шығарғанға дейін кеңесетік (кейін
ресейлік) сомдарды қодданды. Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы 1993
жылғы 12 карашадағы Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығымен
енгізілді. Жарлықта ұлттық валютаны 1993 жылдың 15 карашасынан бастап
енгізу көзделді.
Қазақстан Республикасының ақша бірлігі (ұлттық, валютасы) теңге болып
табылады. Тенге 100 тиыннан тұрады.
Ережелерге сәйкес екінші деңгейдегі банктер клиенттерден банкттік
шоттарға ешкандай кедергісіз қолма-қол тиындарды кедергісіз қабыддау мен
операциялық кассаны қамтамасыз етуге міндетті; занды және жеке тұлғалардан
тиындарды теңгеге, басқа да айналымдағы ақша белгілеріне ауыстыру
жүргізіледі. Қазақстан Республикасының акша айналымынан қолма-қол тиынды
алудын шектеулі мерзімі белгіленбейді және ол ақша айналымынан толык шығып
қалғанша жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының айналымдағы ақша белгілері банкнот пен
монеталардан тұрады. Банкнот пен монетаньщ көрсетілетін құнының құрылымын
Қазақстан Ұлттық Банкі белгілейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы заңына сәйкес
Қазақстан Республикасы аумағыңда қолма-қол ақшаны шығару, олардын айналысын
ұйымдастыру және айналыстан алуды тек қана Қазақстан Ұлттық Банкі қолма-
қолсыз эквивалентпен алу арқылы банкнот пен монеталарды банктерге сату
нысанында жүзеге асырады.
Қазіргі кезде Қазақстанда өзінің ақша жүйесі қалыптасты. Ақша
жүйесінің элементі мемлекет белгілеген ақша айналымы болып табылады. Ақша
айналымына қолма-қол және қолма-қолсыз нысандағы ақша қозғалысы жатады.
Жоғарыда айтқанымыздай, Қазақстан Республикасындағы ақшалардың бірден-
бір эмитенті Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі болып табылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі банкноттар мен монеталардың қажетті мөлшеріне
ділгерлікті анықтайды, олардын жасалып шығарылуын қамтамасыз етеді, қолдағы
ақшаны сақтау, жою және инкассациялау тәртібін белгілейді.
Қазақстан Ұлттық Банкінің айналысқа шығарған банкноттары мен
монеталары олардьщ белпленген күнымен Қазақстан Республикасының бүкіл
аумағында толемдердің барлық түрлері бойынша, сондай-ақ банк шоттарына,
енгізу және акша аудару үшін қабылдауға міңдетті, олар Қазақстан
Республикасының барлық банктерінде шектеусіз ұсатылады және айырбасталады.
Қазақстан Ұлттық Банкі банкнот пен монеталардың қажетті мөлшеріне
ділгірлікті анықтайды, олардың жасалып шығары-луы, қолдағы ақшаны сақтау,
жою және инкассациялау тәртібін белгілейді. Қазақстан Республикасында
шығарылған банкнот-тар мен тиындардын көрсетілген құндық құрамы, нысаны
және орнекті кескіндемесі болуға тиіс. Банкноттар мен монеталардың аталған
сипаттамалары баспасөзде жарияланады.
Қазақстан Ұлттық Банкінен басқа ешкім Қазақстан Үлттық Банкі шығарған
банкноттар мен монеталарды жарамсыз деп жариялай алмайды.
Тозған және бүлінген, өзінің толык көлемінін кемінде жетпіс проценті
сақталған банкноттарды Қазақстан Ұлтгык Банкі және Қазақстан
Республикасының банктері шектеусіз айырбастайды және жоғалған немесе
жойылған банкноттар мен монеталарды өтеуге міндетті емес.
Банкноттар мен тиындарды құқыққа қайшы жасап шығаруға, сондай-ақ
қолдағы ақшаны санкциясыз эмиссиясын іске асыруға кінәлі адамдар Қазақстан
Республикасының заң актілеріне сәйкес қылмыстық және мүліктік жауаптылыққа
тартылады.
Ақша бірлігін ауыстыруға Қазақстан Республикасы Президентінің құқығы
бар. Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан Республикасы ақша
бірлігінің колданылу тәртібін, мерзімін және шарттарын белгілейді.
ҚҰБ өзі жүргізетін операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру
мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да мүдделендіру молшерін белгілейді. Ресми
қайта қаржыландыру мөлшерлемесін ақша нарығының жалпы жағдайына несие
бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне байланысты белгілейді. ҚҰБ
мүдделеңдіру мөлшерлемесі саясатын мемлекеттік ақша-несие саясаты жүзеге
асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін
пайдаланады.
ҚҰБ пайыз саясатының басты мақсаты — айналыстағы теңге деңгейін көтере
отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның нәтижесінде ақша жиыны және
инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз ету болып табылады. Жоғары пайыз
мөлшерлемесі, шын мәнісінде пайыз үшін төлемдер өз кезегінде шығынның
көлемін құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты алдағы уақытта немесе белгілі
бір уақыт аралығында өзінің нәтижелеріне қол жеткізуге тиіс.
Қазақстандағы инфляциямен күресудің тағы да бір маңызды факторы —
шетел валютасына деген артық сұранысты төмендету болып табылады. Өткенге
оралатын болсақ, теңгені енгізгеннен кейінгі жарты жылдай уақыт ішінде,
валюталардың бағамдық айырмасы есебінен алыпсатарлық табысқа қол жеткізу
мүмкіндігінің салдарынан банктің қысқа мерзімді капиталдары несиелік
нарықтан валюталық нарыққа ауысып кетті. Теңгенің айырбас бағамы
анықталатын сыртқы көрінісі мен сыртқы құны арасыңдағы шекті қатынастың
бұзылуы Ұлттық валютаның тұрақсыздығын одан сайын арттыра түсті [1].
Ұлттық банктің мүдделендіру мөлшерлемесі ақша нарығындағы қаржылық
операциялардың барлық түрлеріне пайыз мөлшерлемесінің белгілеу базасы
ретінде қызмет етеді.
Қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің шамасы ақшалай қаражаттарға деген
сұранысқа және инфляция деңгейіне байланысты келеді. Ұлттық банк
мүдделендіру мөлшерін реттеу арқылы республикамыздағы ақша жиынының
шамасына әсер етеді және несиеге деген сұранысты арттыруға немесе
қысқартуға мүмкіндік жасайды. Ресми пайыз мөлшерлемесінің деңгейі екінші
деңгейдегі банктер үшін, Ұлттық банк саясатының ақша жиынына бақылау жасау
шегіндегі негізгі бағыттарын сипаттайтын басты бір көрсеткішті білдіреді.
Ұлттық банктің ресми пайыздары, оның тікелей бақылауына жатпайтын
несиелік ресурстар нарығының шартына сай банктер дербес белгілейтін
нарықтық пайыз мөлшерлемесіне жанама түрде ықпал етеді. Соның негізінде
сұраныс пен ұсынысқа байланысты саудада белгіленетін Ұлттық банктің қысқа
мерзімді шоттары бойынша, банкаралық несиелер және мемлекеттік қысқа
мерзімді несиелер бойынша пайыз мелшерлемелері жыл бойына Ұлттық банктің
мүдделендіру мөлшерлемесінің өзгеруіне байланысты темендеп отырған.
Пайыздың нақты бейнелері, өз кезегінде инвестициялау үшін әлуметтік
ресурс болып табылатын депозиттердің несиелік мекемелерге ағылуын арттыра
түсті [2].
1.2 Банктік ссудалық пайыз экономикалық категория ретінде
Ссудалық пайыз тауарлы өндіріс жағдайында және қоғамда несие
қатынастары дамығанда пайда болады. Несие болмаған жағдайда ссудалық
пайызболмайды.
Ссудалық пайыз несие ретінде – ссудаға (қарызға) уақытша
пайдалануға берілген құнның бағасын білдіретін объективті экономикалық
категория. Ссудалық пайыздың мәні мыналарды білдіреді:
- ссудаға берілген құнды пайдаланғаны үшін төленетін тқленетін төлемді;
-несиеге қосылатын үстемені;
-несие берушінің шығыстарының орнын толтыру әдістерін.
Ссудалық пайыздың өзінен қарыз алушының несиені өнімді пайдалануына
оның ссудаға берілген құнды пайдаланудың нәтижесінде алған пайда жатады.
Сол себепті де ссудалық құнды ұсынушы несие мен оны пайдаланатын қарыз
алушының арасындағы экономикалық мүдделердің ұдайы болып тұрады. Бұл
қайшылықты шешу процесінде несиені пайдаланудан түскен пайданы ссудалық
пайызға бөлу жүзеге асырылады.
Ссудалық пайызды төлеу қажеттілігі қарыз алушыны ссудалық құнды барынша
тиімді пайдалануға салым капиталында пайданы арттыруға мәжбүр етеді.
Ссудалық пайыз банктің қарыз алушыға несиені берудегі негізгі мақсаты болып
табылады. Ол банктің негізгі табысын құрайды, сондықтан банк пайызды
саласын толық алуға мүдделік танытады. Осы активті пайыздың есебінен
пассивті пайыз төленеді (банк өз клиенттеріне ақшаларын банкке салғаны үшін
төлейді). Активті және пассивты пайыздардың арасындағы айырмашылық банк
маржасын немесе банктің таза табысын құрайды.
Қарыз пайызы несиенің атрибуты ретінде несие бағасының
иррационалды формасы болады. Қарыз пайызының абсолютті шамасы қарыз
алушының несиені пайдаланғаны үшін төлейтін белгілі бір соманы білдіреді
және пайыздық сома деп аталады. Форманың иррационалдығы, біріншіден,
қарызға берілген құн ақшалай формада бола отырып, тағы да ақшалай формада
екінші бағаны алғандай болады; екіншіден, пайыз сомасы ретінде қарыз алушы
төлейтін сома оған бастапқыда қарызға берілген құнның шамасына тең
келмейді. Қарыз пайызы тауар өндірісі негізінде пайда болды.
Тауар айырбасы жағдайында қоғам пайызды пайдаланбаған кезең де болды
және тек қоғамдық дамуының белгілі бір экономикалық жағдайы белгілі бір
сатысында несие үшін төлем өндірістік қатынастардың ажырамас бөлігі болды.
Қарыз пайызы, демек, қоғамда тұрақты ақша айналысы және ақша капиталының
қызмет етуі бар болған кезде пайда болды. Қарыз пайызы үшін несиенің бар
болуы қажет [3].
Несиелік қатынастар пайызы дербес экономикалық категория ретінде
тіркелетін тікелей негіз болып табылады. Қарыз пайызының мәнін оны қарыз
капиталын қайтарымдылық принципімен пайдалану негізінде пайда болатын
экономикалық қатынастар ретінде түсіну керек. Бұл экономикалық
қатынастардың усбъектілері-қарыз пайызын тиісінше алушы және төлеуші
ретінде болатын кредитор және қарыз алушы. Қарыз пайызына қатысты
экономикалық қатынастар ерекше, оларды несиелік қатынастармен аралауға
болмайды.
Олардың айырмашылықтары арқылы қарыз пайызының экономикалық мәні
ашылады, айырмашылықтары төмендегілер болып келеді:
- қарызға берілген құнның және несиені пайдаланғаны үшін төленетін
пайыздық сома қозғалысының сипаты;
- несие мен қарыз пайызы арасындағы экономикалық-құқықтық айырмашылық;
- қарызға берілген құн мен пайыз төлеу сомасы қозғалысының әр түрлі
бастамасы;
- несие және қарыз пайызының ұдайы өндіріс процесінің әр түрлі
сатыларында пайда болуы.
Бұл айырмашылықтарды толығырақ қарастырамыз.
1. Егер несие - бұл қайтарымдылық негізінде құнның қозғалысы болса,
онда пайыздық соманың төленуі құнның белгілі бір бөлігінің эквивалент алмай
берілуін сипаттайды. Несиені пайдаланғаны үшін төленген пайыз
қайтарылмайды, оның сомасы толығымен субъектіге көшеді, яғни пайыздық
соманы алушыға. Пайыздық соманы төлеуге байланысты қатынастарда оның меншік
иесі өзгереді: алынған құнға иелікету құқығы қарыз алушыашыдан кредиторға
өтеді, ал несиелік қатынастар кезінде меншіктік құқық өзгермейді, құн қарыз
алушыға тек уақытша пайдалануға беріледі және белгілі бір мерзім өткеннен
кейін заңды бастапқы орнына қайтып келеді.
2. Несие мен қарыз пайызы арасындағы экономикалық- құқықтық
айырмашылық шарт бойынша қарыз алушы мен кредитор арасындағы екі
міндеттемеде көрсетілген: несиені қайтару міндеттемесі және оны
пайдаланғаны үшін пайыз төлеу міндеттемесі. Кредитор үшін қаражаттарды
авансылау тән болса, ал қарыз алушы үшін пайыз сомасын төлеу құнының шеңбер
айналымының аяқталғанын, қаражаттардың белгілі бір сомасының қарыз алушыдан
кредиторға өткенін білдіреді.
3. Несиеге және пайызға байланысты қатынастарда қозғалыстың басталуы
әр түрлі сияқты. Қарызға берілген құнның қозғалысы кредитордан
қарыз алушыға қарай басталса пайызды төлеу кері бағытта – қарыз
алушыдан кредиторға қарай жүреді. Несиелік және пайызға қатысты
қатынастарды салыстырғанда қозғалыстағы құнның сапасы жағынан басқа
шамадағы айырмашылықтарын көру маңызды. Несиенің аяқталу сатысы –
бұл құнның қайтарылуы болса, ал пайыз – бұл қарызға өсімнің
қозғалысы болады. Кейде несие сомасының қайтарылуы және қарыз
пайызын төлеу уақыт бойынша сәйкес келмейді. Қарыз алушы алдымен
несиені қайтаруы мүмкін, сонан соң оны пайдаланғаны үшін қарыз
пайызын төлейді. Былай болуы да мүмкін, қарыз алушы несиені
қайтаруға жағдайы келмей, қарыз бойынша ұзартылған төлем орын
алады. Бұл жағдайда алдымен қарыз пайызы төленеді, сонан соң
жеткілікті көзі табылғанда қарыз өтеледі.
4. Несие және пайыз бір бірінен олардың ұдайы өндіріс процесінің әр
түрлі сатыларында пайда болатындығымен де ажыратылады. Егер несие айырбас
сферасында пайда болса, ал пайыз бөлу фазасында пайда болады. Егер несие
қайта бөлу категориясы ретінде болса, ал пайыз бөлу категориясы ретінде
болады. Қарыз пайыз төлеудің көзі, пайда бөлігі болы табылатын қосымша
өнім. Демек, пайда және пайыз – бірегей бүтіннің бөлігі.
Осыдан басқа жәйт келіп шығады: қарыз пайызы банк қызметінің
нәтижесі емес, ол өзінің пайда болуы өндіріс сферасындағы жұмыскерлердің
еңбегіне байланысты.
Қарыз пайызы пайданың бөлігі түрінде бола отырып, одан оның мөлшерін
анықтайтын фокторлармен ерекшеленеді. Мысалы, егер пайданың қалыптасуы
жұмыскердің санына және еңбек өнімділігіне байланысты болса, ал төленетін
қарыз пайызының шамасы – пайыздық мөлшерлеме деңгейіне және қарыз алушы
алған несиенің сомасына байланысты. Қарыз пайызы өзіне тән ерекше белгілі
бір белгілерді білдіре отырып, пайдадан ғана өзгешеленбейді, сонымен қатар
басқа да экономикалық категориялардан, мысалы, бағадан да өзгешеленеді [4].
Бағалар тауар айналысымен, айырбаспен тығыз байланыста екені белгілі,
оның бөлу фазасында пайда болатын қарыз пайызынан өзгешелігі, ол – қайта
бөлу категориясы болып табылады. Екінші өзгешелігі мынада, тауар бағасы
тауар айналымы негізінде, ал пайыз – мүлдем басқа, несиенің қозғалысы
негізінде пайда болады. Алайда, несиемен сауда жасау мүмкін. Несиелік
мәміледе саудалық себеп банк ісіндегі сауда-саттықпен (коммерциализация)
байланысты.
Осылайша, қарыз пайызының мәніне талдау жүргізу – несиені
пайдаланғаны үшін пайыздық соманы төлеуге қатысты пайда болатын
экономикалық қатынастар ретінде келесі сипаттауға мүмкіндік береді. Қарыз
пайызы экономикалық категория ретінде екі функцияны орындайды: үлестіру
және банктің несиелік потенциалын өсіру. Бірінші – қарыз пайызының үлестіру
функциясы – барлық құнның үлестіруімен емес, оның жаңадан құрылған құнды
білдіретін бөлігімен байланысты. Пайыз арқылы үлестіру салалық емес, жалпы
шаруашылық сипатта.
Халық шаруашылығы деңгейінде қарыз пайызын төлеу ұлттық табысты
бөлумен байланысты. Пайданың бөлінуі пайызында қарыз пайызын алушы және
төлеушінің орындары ауысуы мүмкін. Экономикалық қатынастардың сол және сол
тәрізді субъекті бір мезгілде кредитор да, қарыз алушы да болуы мүмкін,
яғни пайыздық сомалардың алушысы және төлеушісі ретінде жүре алады. Қарыз
пайызы арқылы пайданың үлестірілуі меншік иесінің ауысуымен қатар жүреді.
Жоғарыда айтылып өткендей, пайданың бір бөлігі өзінің иесінен кетіп,
кредиторға өтеді.
Екінші функция банктің кредитор ретіндегі несиелік потенциалының
ұлғаюымен және сақталуымен байланысты. Банктің несиелік потенциалының
ұлғаюы – алынатын пайызбен төленетін пайыз арасындағы айырмашылық есебіне
болады.
Кредитор мен қарыз алушы арасындағы өзара қатынаста қарыз пайызы
пайыздық мөлшерлеме түрінде болады. Қазіргі уақытта қарыз сипатына және
ұзақтығына, несиелеу объектісіне, қарыз алушының несиелік қабілетіне,
несиелік ресурстарға сұраныс пен ұсынысқа байланысты пайыздық
мөлшерлемелердің көптеген түрлері бар.
Пайыздық мөлшерлеме тұрақты және өзгермелі, номиналды және нақтылы,
дисконтты болуы мүмкін.
Тұрақты пайыздық мөлшерлеме қарызды пайдаланудың барлық мерзімі
бойынша өзгеріссіз қалады.
Өзгермелі пайыздық мөлшерлеме несиелік ресурстарға деген сұраныс пен
ұсыныс арқылы қалыптасатын ақша нарығының жағдайына байланысты, сонымен
қатар экономикалық және қарыз алушыны қаржыландыру жағдайында несиелік
немесе депозиттік шарттың барлық әрекет ету мерзімі бойында банк арқылы
өзгертілуі мүмкін. Мөлшерлеменің өзгертілу шарттары тараптардың өзара
келісімімен анықталады. Олар үнемі қайта қарастырылады және әдетте қарыз
капиталы нарығындағы қандай да бір қаржылық актив бойынша пайыздық
мөлшерлеменің өзгеруіне байланысты ауысып отырады.
Номиналды пайыздық мөлшерлеме екі факторға байланысты қалыптасады:
несиелік ресурстарға деген сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына және
инфляция қарқынына қарай [5].
Нақты пайыздық мөлшерлеме есептеу жолымен табылады – номиналды
мөлшерлемеден инфляция қарқыны алынып тасталынады. Кредитордың көзқарасы
тұрғысынан нақтылы пайыздық мөлшерлеме табысының көзі – несиелеу және
инвестициямен байланысты шығындардың орнын толтырудың негізі болып
табылады. Нақтылы пайыздық мөлшерлеме мынандай құрамдас бөліктерден тұрады:
ағымдық шығындар (тартылған қаражаттар құны, әкімшілік және заңды шығындар,
төлем қабілетсіз қарыз алушылардан келетін шығындар), салық, тәуекел үшін
төлем, пайда.
Экономикалық ғылымда номиналдық және нақтылы пайыздық мөлшерлемелер
арасындағы өзара байланыс И.Фишердің формуласымен өрнектеледі, яғни
i=r+r*U+U
(1)
мұнда:
i – несие (депозит) үшін номиналды пайыздық мөлшерлеме;
r – несие (депозит) үшін нақтылы пайыздық мөлшерлеме;
U – белгілі бір кезен (бір жыл) ішіндегі инфляция деңгейі.
Бұл формулада [r*U+U ] сомасы инфляциялық шығынның орнын толтыру
үшін нақты пайыздық мөлшерлемеге қосылатын шама болып табылады. Бұл шама
инфляциялық сыйақы деп аталады.
Банктік тәжірибеде барлық пайыздық мөлшерлемелер номиналды шамада
белгіленеді.
Математикалық пайыздық мөлшерлеме қарызға берілген құннан келетін
табыстың осы құнның шамасына қатынасы ретінде анықталады. Мысалы, 1995 жылы
18 мамырда Ұлттық банк бекіткен пайыздарды есептеу тәртібі және олардың
Қазақстан Республикасы банктерінде бухгалтерлік есеп шоттарындағы
орналастыру туралы Ережеге сәйкес пайыздарды есептеудің келесі техникалары
пайдаланылады:
Жай пайыздарды есептеудің техникасы. Жай пайыздар – бұл қарыздық
берешек (депозит) сомасына есептелген пайыздар. Жай пайыздарды есептеу үшін
төмендегідей формула қолданылады:
I=i*P*n360*100%
(2)
мұнда:
i – жылдық пайыздық мөлшерлеме;
P – берешек (депозит) қалдығы;
I – қарыздың (салымның) барлық мерзімі үшін есептелген пайыз сомасы;
n – пайыз есептелетін кезендегі күндер саны.
Күрделі пайызды есептеу техникасы. Күрделі пайыздар – бұл қарыздық
берешек (депозит) сомасына ғана емес есептелген пайыздан келетін табыс
сомасына да есептелген пайыздар.
Несиелер және депозиттер бойынша пайыздық төлемдер сомасын есептеу
үшін келесідей формула пайдаланылады:
I= P[(1+ i1200)n-1],
(3)
мұнда:
i – пайыздардың жылдық мөлшерлемесі;
P – қарыздың (салымның) алғашқы сомасы;
I – қарыздың (салымның) барлық мерзімі үшін есептелген пайыз сомасы;
n– қарыздың (салымның) ай мерзімдеріндегі (ай үлестеріндегі)
ұзақтығы.
Егер несиелеу мерзімі бойынша қарыздық берешектің бөлігі ұзартылған
қарыз есебіне жатқызылса, онда ұзартылған қарыздық берешекке есептелген
пайыз сомасын анықтау үшін төмендегідей формула қолданылады:
Ig=Q*[(1+ ig1200)t1-(1+ ig1200) t2],
(4)
мұнда:
Ig – ұзартылған берешек бойынша есептелген пайыздар сомасы;
Q – ұзартылған берешек сомасы;
ig – ұзартылған берешек бойынша пайыздық мөлшерлеме (айып-пұлдық);
t1 – несиелеудің басталуынан ұзартылған берешек бойынша пайыз
есептелген күнге дейінгі уақыт кезеңі;
t2 – несиелеу басталған күннен ұзартылған қарыздың пайда болған
күніне дейінгі уақыт кезеңі.
Пайыздарды есептеген кезде айдағы күндер саны шартты түрде 30 күн, ал
жылдағы күндер саны – 360 күн деп қабылданады. 31 күндік айларда 31 күн
есепке алынбайды, ал ақпанда соңғы санға дейінгі қалдық 30 күнге қанша
жетпесе, сонша қайталанады.
Күрделі пайыздарды есептеу қажеттілігі түрлі себептерден болуы
мүмкін. Ұлттық банк үшін әр түрлі мерзімдерге бір пайыздық мөлшерлеме
бойынша берілетін аукциондық несиелерді қайта қаржыландыру кезінде екінші
деңгейдегі банктердің әр түрлі тиімді табыс алуын болғызбаудың маңызы зор.
Бұл үшін Ұлттық банк тәжірибеге күрделі пайыз әдісі бойынша пайыздар
есептеуді енгізгенге дейін 1, 3 және 9 айлық несиелер бойынша бірнеше әр
түрлі ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемелерін белгілеуге мәжбүр болды.
Күрделі пайызға өтумен байланысты қайта қаржыландырудың бірегей мөлшерлеме
белгіленетін болды. Нарықтық қатынастарды құрудың қазіргі уақыттағы
сатысының өзгешелігі банктердің типіне және көлеміне, орналасқан жеріне,
клиентурасына және шын мәніндегі өзіндік табиғаты бар басқа да
міндеттемелеріне байланысты.
Екінші жағынан, банктік мекемелер жүргізетін пайыздық саясаттың
ерекшеліктері сол және басқа да банктен тәуелсіз сипаты бар бірқатар жалпы
факторлардың индивидуальдық көрінісінің салдары болып табылады. Жалпы
жағдайда несие үшін пайыздық мөлшерлеменің қалыптасуының бастапқы негізі
тартылған ресурстар үшін төлемнің орташа деңгейі болады. Нарық жағдайында
орташа ресурстар үшін төлем мөлшерлемесінің екі шектік мәні бар: ең төменгі
және ең жоғарғы. Бұл мәніне төмен және жоғары кезде ресурстарды сатып алу-
сату мәмілесі жасалмауы мүмкін, өйткені оның шарттары тараптардың біреуін
қанағаттандырмайды. Факторлар өз шекарасын қоса алғандағы, көрсетілген
шектеулі мәндердің шеңберлерінде әрекет етеді [6].
Қарыз пайыздық мөлшерлемесі мазмұнының жалпы сызбасы келесі түрде
көрсетілуі мүмкін. Жалпы жағдайда банк берген несие үшін пайыздық
мөлшерлеме тартылған ресурстар үшін төлем мөлшерлемесі мен пайыздық
маржаның қосындысынан тұрады. Соңғысы, өз кезегінде, бірнеше бөліктерден
тұруы мүмкін: қалыпты маржадан, яғни банктің қызмет етуімен байланысты
шығындарды жабуы және банктің қалыпты пайда алуын қамтамасыз ететін
маржадан. Қалыпты маржа сенімділігі жоғары дәрежелі несиелерге; неғұрлым
жоғары болған сайын банктік қарыздың қайтарылатынына сенімділігі төмен
болатын тәуекел үшін үстемелерге; нарықтың жағдайларына (сұраныс-ұсыныс),
үстемелер (кемітулер) мен ондағы сатушының жағдайына қарай (монополия-
бәсекелестік) бағдар ұстайды. Үстемелер (кеміту) шамасына әсер ететін
негізгі факторларға мыналар жатуы мүмкін: клиенттің төлем қабілеттілігі,
жобаның тәуелділік дәрежесі, клиенттің сипаттамасы, салық салу
мөлшерлемесінің мөлшері, несиеге сұраныс жағдайы, қарызды ұсыну мерзімі,
қосымша несиелік ресурстарға деген қол жетушілік, инфляция деңгейі.
Пайыздық мөлшерлеменің қолдану сферасына және оның деңгейін реттеу тәсіліне
байланысты ресми пайыздық (есептік) мөлшерлеме; банкаралық және базалық
болып ажыратылады.
Ресми пайыздық мөлшерлемені басқа да банктерге, бірінші кезекте
коммерциялық банктерге берілетін несиелер бойынша орталық банктер
белгілейді. Бұл операциялар ұзақ уақыт бойы коммерциялық вексельдерді қайта
есептеу түрінде жүзеге асырылды, айтылған мөлшерлеменің екінші атауы осымен
түсіндіріледі. Оның деңгейін өзгерте отырып, Орталық банк коммерциялық
банктердің тиімділігіне, олардың несиелік мүмкіндіктерін жоғарылата немесе
төмендете отырып әсер етеді. Есептік саясат нарықтық қатынастары дамыған
елдерде экономиканы ақша-несиелік жағынан реттеудің дәстүрлі әдістерінің
қатарына жатқызады. Оның келесі міндеті несиені қымбаттату жолымен елде
инфляцияның күшеюіне кедергі жасау болып табылады. Мұндағы есеп айырысу
қарапайым коммерциялық банктер ресми мөлшерлеменің өсуі жағдайында
клиенттер үшін пайыздық мөлшерлемені жоғарылатады, осылайша, ақшаға деген
сұраныс төмендейді.Қазіргі уақытта банкаралық мәліметтердің дамуына
байланысты коммерциялық банктер қажет болған жағдайда несиені эмиссиялық
институттан емес, банк-корреспонденттен ала алады, қарыз алушы үшін мұндай
мәміле арзан да болады. Бұл ресми пайыздық мөлшерлеме деңгейінің банкаралық
пайыздық мөлшерлеме деңгейінен жоғары болуына әкеліп соғады [7].
Банкаралық пайыздық мөлшерлеменің, мысал ретінде ЛИБОР – лондондық
банкаралық мөлшерлемені айтуға болады, ол евровалюталық нарықта депозиттік,
несиелік операцияларда және еврооблигациялық займдарда, сонымен қатар ПИБОР
– париждік банкаралық мөлшерлеме кең түрде қолданылады. ПИБОР сегіз ірі
париждік банктердің мөлшерлемелері мәндерінің арифметикалық ортасы ретінде
анықталады. Бұдан көрі анағұрлым белгілі ЛИБОР банкаралық мөлшерлеме
жекелеген халықаралық несиелік мәмілелердің құның есептеу барысында базалық
ретінде қолданылады. Бұл жағдайда ЛИБОР базалық мөлшерлемеге, әдетте,
мәміле түріне, қарыз алушының қарыздық жағдайына қарай ақша нарығындағы
конъюнктураға байланысты маржа қосылады.
Ақша нарығында несиелер бойынша базалық мөлшерлеме АҚШ-та
қолданылатындай бірінші класты қарыз алушыларға ПРАЙМ РЕЙТ жүйесі бойынша
ресми немесе банкаралық мөлшерлемеге қарағанда анағұрлым жоғары деңгейде,
бірақ шағын және орта фирмаларға берілетін несиелер бойынша мөлшерлемеге
қарағанда біршама төмен деңгейде бөлінеді. Қарыз пайыздың нормасын
белгілеген кезде негізгі анықтаушы жағдай – қарыз алушының сенімділігі,
оның қаржылық жағдайы. Қарыз алушы сенімді болған сайын базалық
мөлшерлемеге қосылатын қосылым да төмен болады және бұған керісінше.
Несиелік операциялар бойынша базалық мөлшерлеме әр түрлі анықтамаларда
қандай да бір деңгейде көрсетілгенімен іс жүзінде әрбір банк өз
мөлшерлемесін белгілей алады, яғни қазіргі уақытта несиелік салыстырмалы
түрде тәуелсіз пайыздық саясат жүргізеді, бірақ базалық мөлшерлеме олар
үшін белгілі бағыт ретінде болады. Банк-клиент қатынасында пайыздық
мөлшерлеме тек қарыздар бойынша ғана емес, депозиттік операциялар бойынша
да қолданылады. Коммерциялық банктердің депозиттік операциялары бойынша
пайыздық мөлшерлеменің динамикасын анықтаушы негізгі фактор ретінде несиеге
сұраныстың оны ұсынуымен салыстырғандағы жоғарылау тенденциясы болып
табылады.
Қазақстан Республикасында несие жетімсіздігі құбылысының дамуы,
әсіресе, 1994 жылдың бірінші жартысында айқын байқалды, бұған белгілі бір
дәрежеде мемлекеттік рестриктивтік ақша-несиелік саясаты жағдай жасады.
Бірақ, депозиттер бойынша пайыздық мөлшерлемеде көрінетін жеткілікті түрде
жалпы сипаттағы факторларға, сонымен қатар, ресурстарды тарту мерзімі
несиеге деген сұраныс жағдайы, несиелік ресурстар нарығындағы жағдайлар
(төлем шамасы, ұсыныстың болуы),клиенттердің мінез-құлқы (құрылтайшылар,
үлескерлер, сала кәсіпорындары, т.б.) оның сенімділігі, салық саясаты және
инфляциялық тенденциялардың қатысы бар. Орталық банктің саясаты да осындай
факторлардың бірі ретінде болады, бірақ пайыздық мөлшерлемелердің
динамикасында көбіне тікелей емес, несиелік нарықтың жағдайлары арқылы
көрінеді, сондықтан, оның мөлшерлеме шамасына әсер етуі тек жанама түрде
болуы мүмкін. Ақыр соңында, мемлекеттік қазыналық міндеттемелер (МҚМ)
бойынша пайыздық мөлшерлеме ажыратылады. Мемлекеттік қазыналық
міндеттемелерді сатып алушы несиелік операциялардың ерекше формасы ретінде
қарастыруға болады, онда қарыз алушы болып бағалы қағаздардың эмитенті –
Қаржы министрлігі, ал кредитор болып олардың сатып алушылары табылады.
Сондықтан МКМ бойынша жылдық табыстылықты келесі фомула бойынша анықтауға
болады:
Т=(НК*ДБДБ)*(365*100Т), (5)
мұнда:
Т – жылдық табыстылық, %;
НК – МҚМ-нің номиналдық құны;
ДБ – МҚМ-нің дисконтталған бағасы;
Т – МҚМ-нің айналыс кезеңі, күндері.
1.3 Несие пайызының экономикалық сипаттамасы және оның атқарымдары
Несие пайызы қоғамда тауар өндірісі мен кредит қатынастарының даму
жағдайында пайда болады.
Несие пайызы кредит ретінде-уақытша пайдалануға берілген құнның бағасы
болып көрінетін объективті экономикалық санат. Несие пайызының мәні
мыналарды көрсетеді:
a) несиеге берген құнды пайдаланғаны үшін төлеуді;
ә) кредитке қосылған үстемені;
б) кредит берушінің шығынының орнын толтыруды.
Кредитті қарызға алушы өндіргіш ретінде пайдаланғанда несие пайызының
көзі болып оның несиеге берген құнды пайдалану нәтижесінде алған пайдасы
есептеледі. Сондықтан кредит берушінің несие берген құны мен оны өндірісте
пайдаланатын қарызға алушының арасында тұрақты түрде экономикалық
қайшылықтар болады. Бұл қайшылықты шешу үдерісінде кредитті пайдаланған
пайданы табыс пен несие пайызына бөлу жүреді.
Несие пайызын төлеу қажеттілігі қарызға алушыны несиеге алған құнды
барынша тиімділікпен пайдалануға, жұмсалған капиталға пайданы арттыруға
мәжбүр етеді.
Қарызға алушыға кредитті бергенде несие пайызы банкінің негізгі
мақсаты болып табылады. Сондықтан банк пайыз сомасын толық көлемде және
уақытылы алуға мүдделі. Осы активті пайыз есебінен пассивті пайыз (банк
өзінің клиенттеріне банкіде ақша сақтағаны үшін төлейді) төлейді. Активті
және пасивті пайыздар арасындағы айырмашылық банк маржасын немесе таза банк
табысын құрайды.
Несие пайызы мәселесі бойынша экономикалық қатынастар айрықшалықты,
оларды кредит қатынастарымен шатастыруға болмайды.
Несие пайызы мәселесі бойынша қатынастар кредит қатынастарымен
шектелмейді. Егер кредит құн қозғалысын қайтарылымдық негізінде білдірсе,
онда пайызды төлеу баламасын алмай-ақ құнды табыстауды сипаттайды. Кредитті
пайдаланғаны үшін пайыз қайтарылмайды, оның сомасы қарызға алушыдан кредит
берушіге толық ауысады, ал сол кезде меншік құқығы кредиттегі сияқты
берілмейді, құн қарызға алушыға уақытша пайдалануға беріледі және белгілі
бір мерзім өткен кезде заңды бастапқы нүктесіне қайтарады.
Кредит беруші мен несие пайызы арасындағы экономикалық және құқықтық
даму кредит келісімінде, кредитті қайтару мен пайыздарды төлеу
міндеттемесінде білінеді. Кредит үшін қаражатты авансылау тән, ал сол кезде
пайызды төлеу құн ауыспалы айналымның аяқталғанын және кредиттің пайызға
үстемесімен қайтарылуын білдіреді [8].
Егер кредит айырбастау саласының (қайта бөлу) жемісі болса, онда пайыз
бөлу саласында пайда болады. Мұнда пайыз өзінің қолданылуымен тек кредитке
ғана міндетті емес. Бұдан несие пайызы - банк қызметінің нәтижесі ғана
емес, өзінің шығуымен ол өндіріс саласында жұмыс істейтін қызметкерлердің
еңбегіне міндетті. К. Маркс пайызды несие капиталының иррационалды бағасы
деп атады: Егер пайызды ақша капиталының бағасы деп атасақ, онда ол тауар
бағасының түсінігіне қайшы болатын бағаның иррационалды нысаны болады.
Пайыздың иррационалдығы оның бағасы тауар құнының, яғни уақытша пайдалануға
берілетін ақшаның да ақшалай өрнектелуі болып табылатынын білдіреді. Екінші
жағынан, пайызды шын бағасы деп санауға болмайды, өйткені ол қарызға
алушының алған кредитінің ақшалай өрнектелуі бола алмайды, яғни ол бастапқы
берілген құнның шамасына тең емес.
Несие пайызы өзінің ең қарапайым көрінісінде кредитті пайдаланғаны
үшін төлем ретінде білінеді. Біздің көзқарасымызша, несие пайызының мәнін
ашамыз, егер, біріншіден, оны кредитті пайдалану нәтижесінде жаңадан
құрылған құнның бір бөлігі ретінде, екіншіден, қарызға алушыдан кредит
берушіге ауысатын кредитті пайдаланғаны үшін төлем ретінде, үшіншіден,
кредит берушінің табысы ретінде қарастырсақ, ол оны несие қорын жылжытуға
ынталандырады (ол экономика мен халыққа кредит беруге мүдделі).
Сонымен, несие пайызының мәнін талдау кредит беруші мен қарызға
алушының арасындағы экономикалық қатынас ретінде сипаттауға мүмкіндік
береді, олар кредитті пайдаланғаны үшін пайыз сомасын төлеу туралы жаңадан
құрылған құн мен несие қорын ынталандыру қозғалысы есебінен пайда болады.
Қарызға алушыға кредит беру белгілі бір тәуекелділікпен байланысты.
Қарызға алушы төлейтін пайыз, кредит берушінің тәуекелділікке, қарызға
алушының банк алдындағы міндеттемелерін орындамаған жағдайда тәуекелдікке
барғаны үшін оған өзіндік сыйақы ретінде қарастырылады.
Атқарымдар экономикалық санаттың айрықшалықты мәнін көрсетеді.
Экономикалық әдебиетте несие пайызының мұндай екі атқарымын: несие
капиталын бөлуді және ұлғайтуды атайды.
Несие пайзының бөлу атқарымы барлық құнның емес, жаңадан құрылған
құнның (пайданың), бөлінуін білдіреді.
Пайданы пайыз арқылы бөлу меншік иесін ауыстырумен бірге жүреді, яғни
қарызға алушы пайызды кредит берушіге береді және меншік құқығы оған
ауысады.
Пайданы бөлу үдерісінде несие пайызын алушы (кредит беруші) және
төлеуші (қарызға алушы) орындарын ауыстыра алады. Кредит беруші несие алушы
бола алады, пайыз қозғалысы өз бағытын өзгертеді-пайданың бір бөлігін
қарызға алушы кредит берушіге аударады. Сонымен бірге кредит беруші
банкілер өз пайдалары - пайызының бір бөлігін кредитті қарызға алушы болған
клиенттеріне төлеуші бола алады [9].
Пайыз арқылы пайданы бөлу салалық емес, қоғамдық сипатта болады. Халық
шаруашылық деңгейінде несие пайызын төлеу ұлттық табысты бөлумен
байланысты.
Несие пайызы қарызға алушыны алған кредитін өзінің кәсіпкерлік
қызметінде тиімді және толық пайдалануына және кредитті пайызымен уақытылы
толық көлемде қайтаруына ынталандырады, яғни пайыз өзінің екінші атқарымын
орындайды.
Несие пайызының атқарымы және несие капиталының сақталуы мен
ұлғайтылуы кредит беруші ретінде банкінің кредит әлеуетінің сақталуы және
көбеюімен байланысты. Қарызға алушыны банк берген кредиті толық және
уақытылы өтеуге экономикалық ынталандыра отырып, несие пайызы несие қорын
сақтайды және тіпті оны ұлғайтады. Банкінің қарызға алушыдан алған пайызы
мен оның депозиттерге төлеген пайызы арасындағы айырмашылық несие қоры мен
оның кредит ресурстарының арту көзін құрайды.
Пайыз еркін ақша капиталдары мен несие капиталына табыстар мен оның
сақталуы және молайтылуының қозғаушы уәжі болып табылады.
Пайыз атқарымы оның экономикадағы да рөлін анықтайды. Жалпы шаруашылық
көзқарасы тұрғысынан несие пайызы ең алдымен кредит беруші мен қарызға
алушының экономикалық мүдделерін көрсетеді.
Банк пайызы банк кредит беруші ретінде болған кезде пайда болады.
Пайыз инвестор-кредит беруші және қарызға алушы арасында делдалдық
қызметтерге өтемақы ретінде болады. Мұнда қарызға алушының банк алдындағы
кредитін қайтару жөніндегі өз міндеттемелерін арттырмау қауіп-қатері пайда
болады. Нәтижесінде банкінің салымшылар алдындағы депозиттер бойынша өз
міндеттемелерін орындамау қаупі пайда болуы мүмкін, ол оларға депозиттер
бойынша пайыз төлейді. Сондықтан кредит бойынша банк пайызы депозиттік
пайызға және кредитке қызмет көрсету жөніндегі комиссиялық шығынға
қарағанда кем дегенде бір маржаға жоғары болуы керек.
Ең жалпы түрде маржаның өзі несие мөлшерлемесі мен депозит пайызының
айырмашылығы болып табылады. Нақты қалыптасқан маржа мөлшері пайыздар
бойынша таза табыстың (есептелген пайыздар минус төленген пайыздар) кредит
жұмсалымдарының орташа көлеміне қатынасы ретінде анықталады.
Пайыздық маржаның мөлшеріне әсер ететін негізгі факторлар болып кредит
жұмсалымдары мен олардың көздерінің көлемі, құрамы мен құрылымы, сондай-ақ
банкінің активті және пассивті операциялары бойынша мөлшерлемелердің
өзгеруі есептеледі.
Сонымен, банк пайызы кредиттер (активтер) бойынша пайыз және
депозиттер (пассивтер) бойынша пайыз болып бөлінеді.
Активтер бойынша банк пайызының деңгейі қарызға алушының кредитті өтеу
қабілетіне, кредиттің мақсатына және берілетін кредиттің мерзімі мен
көлеміне, Орталық банкінің қайта қаржыландыру мөршерлемесіне және инфляция
деңгейіне байланысты [10].
Коммерциялық банкілер пайыз мөлшерлемесінің Ұлттық банкінің қайта
қаржыландырудың есептік мөлшерлемесіне сүйеніп белгілейді.
Оны Ұлттық банк тура (басшылық нұсқау) және жанама реттеу арқылы
коммерциялық банкілердің пайыздық мөлшерлемелерінің деңгейіне әсер ету
мақсатымен белгілейді.
Тура реттеу әдістеріне пайыздық мөлшерлемелердің жоғары деңгейін
реттеуді, несие және депозит пайызының (маржа) арасындағы айырмашылықты
белгілеуді жатқызуға болады.
Пайыздық мөлшерлемелердің деңгейіне жанама әсер етудің тиімді
құралдарына: көлем, коммерциялық банкілерге Орталық банкі кредитінің шарты
және нарықтық бағасы, Орталық банкінің салық салуы және міндетті
резервтерінің мөлшерлері жатады. Қаржыландыру мөлшерлемелерін, міндетті
талаптардың мөлшерлері мен салық мөлшерлемелерін арттыру кредиттің пайыздық
мөлшерлемелерінің өсуіне әкеледі.
Сөйтіп, несие пайызы деп аталатын активтер бойынша банк пайызынан және
депозиттік пайызы деп аталатын пассивтер бойынша пайыздан басқа тағы да
қайта қаржыландыру мөлшерлемесі деп аталатын базалық немесе есептік пайыз
бар, оны екінші дәрежедегі(коммерциялық) банкілер үшін Орталық банк
белгілейді. Ол Орталық банк пен үкіметтің ақша-кредит саясатындағы ең
маңызды құралдарының бірі болып табылады [11].
2.Еуразиялық банк АҚ-ның қаржы-шаруашылық қызметіне экономикалық
талдау
2.1 Еуразиялық банк АҚ-ның даму тарихы мен басқару құрылымы,
банктің негізгі қаржылық көрсеткіштеріне баға беру
Еуразиялық банк 1994 жылы акционерлік қоғам түрінде құрылды.1995
жылы ақпан айында банктік операциялар жүргізуге лицензия берілді. 1995 жылы
маусым айында 95,6 млн, теңге шамасында құнды қағаздардың бірінші
эмиссиясын тіркеді. 1996 жылы наурыз айында № 20030007 лицензия құнды
қағаздар рыногында делдалдық қызмет атқаруға берілді.
1998 жылы желтоқсан айында акциялардың үшінші эмиссиясын тіркеп,
жарғылық қоры 2899,7 млн теңгеге өсті. 1999 жылы Банк кастодиан қызметін
жүзеге асыруға кірісті. 1999 жылы қазан айында Қаржы қауымдастығына мүше
болды. 2000 жылдан бері Еуразиялық өнеркәсіптік қауымдастыққа мүше.
2006 жылы Еуразиялық даму банкісі еуразиялық кеңістікте, халықаралық
қаражат ұйымдарыменқарым қатынасын жақсартуға, интеграциялық процестерді
тереңдету мақсатында, елдердің ынтымақты дамуына үлес қосу мақсатында біраз
іс –шаралар белігілеп отыр.
Банктің ұйымдастырылу құрылымы басты екі әдіспен анықталады банктің
басқарылу құрылымы және оның функционалдық бөлімшелері мен қызметтерінің
құрылымы. Басқару органын тағайындаудың мақсаты – банктің негізгі
қызметін іске асыру мақсатында, банктің коммерциялық қызметіне тиімді,
үнемді және жедел жетекшілік ету 2006 жылы Standard Poor s ұзақ
мерзімді валюта рейтингін ВВВ деп бағалады. Және ұлттық валютада
алынған ұзақ мерзімді рейтинг ВВВ +!., қысқа мерзімді несие алу рейтниг
ұлттық валютада А-2 деңгейінде және шетелдік валютада А-3 деңгейінде
болды. Сонымен 2006 жылы Мoodу s Investor Service шетел валютасындағы
ұзақ мерзімді міндеттемелер бойынша рейтинг Ваа2
Банк қызметі Қазақстандағы бизнесті жүргізуге тән экономикалық,
саяси және әлеуметтік тәуекелдіктерге икемді келеді. Бұл тәуекелдіктер
үкімет саясатындағы экономикалық жағдайларға, салықтық және құқықтық
салалардағы өзгерістерге әкеледі.
Еуразиялық банк АҚ-ның бөлімшелеріне мыналар жатады:
- несиелендіру бөлімі
- валюталық реттеу бөлімі
- касса
- құқықтық бөлім
- ақпараттық технологиялар бөлімі
- қауіпсіздік қызметі.
- операциондық бөлім.
Директордың орынбасарына тікелей қатысты бөлімшелер бұл несиелендіру,
валюталық реттеу, касса, құқықтық, ақпараттық технологиялар және
қауіпсіздік қызметі бөлімдері табылады. Енді осы аталған бөлімдерге жеке-
жеке тоқталып өтейік:
1.Несиелендіру бөлімі.Несиелендіру бойынша операцияларды жүргізеді
және ҚРҰБ нормативтік, құқықтық актімен сәйкес банк несиелендіру
операциясын жүргізеді. Сондай-ақ несие саясатының тәртібі Еуразиялық банк
АҚ-ның несиелендіру операциясын жүргізеді. Несие процедуралары және басқа
да құжаттар тездетілген, қайтарымды, төлемді, қамсызданған, мақсатты
қолдану жағдайында несие төлемінің тәртібі белгіленеді.
Несие айналымы банк шотында ашылған уақыттан бастап 6 ай ішінде банк
клиенттері несиелерін алуға құқылы. Ұзақ, орта және қысқа мерзімді несие
классификациялары ұсынылады. Қысқа мерзімді несиелерді несие
департаментімен ұсынылады, ал ұзақ және орта мерзімді несиелерді
клиенттерге келесі мақсаттармен несие басқармасын іске асырады: айналым
қаражатын толықтыру,негізгі қаражатын жетілдіру,объектілерді қайта құру
үшін,тұтыну және т.б. мақсаттарға.
2.Валюталық реттеу бөлімі.Бұл бөлім теңге және шетел валюта түріндегі
ағымды операцияларды жүргізеді.Атап кетсек мұндағы операциялардың түрлеріне
мыналар жатады:
- банк клиентерінің ұсынысымен олардың банктегі шоттарындағы ақшалардың
есеп айырысуды іске асыру.
- инкассалық органдардың салық қызметінің және кеден органдардың
бұйрығына сәйкес бюджетке төлем және басқа банктердің несие сомаларын
есептеп шығаруын, банк клиенттерінің айып пұлдарын және т.б. орындау
және түгендеу, қабалдау.
- депозиттерді қабылдау және олардың сый ақысын есептеу.
- қолма-қол ақшаларды қабылдау және төлеу.
- ҚР бекітілген валюталардың заңдарына сәйкес заңды тұлғалардың банктік
шоттарына шетел валюталарын есепке алу.
ҚР заңға қайшы келмейтін операцияларын жүргізу қорытындысы мыналарға
сай жүргізіледі: тауарларды экспортқа шығаруға алынған төлем,несие несеме
инвестиция түрінде,қайтарымсыз, қайтарымдылық жарнамалары және басқа да
келіп түскендері, ішкі валюта нарығында алынғаны, Резиденттердің алдында
резидент емес заңды тұлғалардың өз міндеттерін орындамағанына байланысты
қайтарымдар және т.б.
Заңды тұлғалардың тапсыруына байланысты олардың банктік шоттарына
шетел валюталарын ҚР валюталық заңдылықтарына сәйкес олардың толытырылған
құжаттарын есептен шығаруға мыналар жатады:резиденент емес жұмысшыларға
еңбек ақы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
8
1. Ссудалық пайыздың экономикалық маңызы және банктің
пайыздық саясатының теориялық сипаттамасы
10
1.1 Қазақстандағы пайыздық саясаттың мәні
10
1.2 Банктік ссудалық пайызы экономикалық категория ретінде
12
1.3 Несие пайызының экономикалық сипаттамасы және оның
атқарымдары
20
2. Еуразиялық банк АҚ-ның қаржы-шаруашылық қызметіне
экономикалық талдау
24
2.1 Еуразиялық банк АҚ-ның даму тарихы мен басқару құрылымы,
банктің негізгі қаржылық көрсеткіштеріне баға беру
24
2.2 Банктің несиелік қызметі және белгіленген пайыздық
мөлшерлемелері көлемін талдау
35
2.3 Банктің таза пайыздық табысын талдау
38
2.4 Ссудалық пайыз бойынша несие операцияларының
тиімділік көрсеткіштеріне баға беру
45
3.Банктің пайыз саясатын оңтайландыру мәселелері
49
3.1Коммерциялық банкте пайыз саясатын жетілдіру шаралары
жүйесінің баға белгілеу механизміне әсері
49
3.2 Еуразиялық банк АҚ-ның тарифтік саясатын құрудың қағидалары
52
Қорытынды
56
Қолданылған әдебиеттер тізімі
58
Қосымшалар
60
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әлемдік қаржы дағдарысы қоғамдық
өміріміздің қай саласына болса да өзінің кері әсерін тигізіп жатқаны мәлім.
Дүниежүзілік қаржы дағдарысының Қазақстанға қатысы тікелей деп айтуға
болады. Экономикаға, әсіресе, банк жүйесіне ықпалы, бұрыннан қалыптасқан
үрдістердің күбіртіктеуі күн құрғатпай шешетін мәселелерді алға тартып
отырғаны сөзсіз. Қаржы дағдарысы АҚШ-та ипотекалық дағдарыстан басталды.
Біздің коммерциялық банктер қаржы көзі ретінде АҚШ, Англия, Германия және
т.б. кейбір Еуропа елдерін пайдаланған болатын. Ол елдердегі қаржы
дағдарысынан, ең алдымен, өтімділік дағдарысының әсерінен, қаржы көздері
қазақстандық банктер үшін негізінен жабылды.
Әлемдік қаржы дағдарысы салдарынан еліміздегі коммерциялық банктер
қызметінде оның негізгі қаржылық көрсеткіштері бойынша, несиелеу қызметі
халықтың салымдарын қабылдау қызметі, инвестициялық қызметтері аясында
көрсеткіштердің төмендеу тенденциясы байқалуды. Осы орайда, коммерциялық
банктердің қызметін егжей-тегжейлі зерттеу, банктер қызметін оңтайландыру
тұрғысында оның пайыздық саясатын тиімді қалыптастыру мәселелері маңызды
болып саналады.
Коммерциялық банктердің пайыз саясатының негізінде белгілі бір
экономикалық категория – пайызды қолдану жатар. Пайыздық сандық анықталуы
оның мөлшерплемесі, немесе пайыз түрінде төленетін ақша қаражаттары
сомасының қарызға берілген қаражаттар сомасына қатысын білдіретін норма
болып табылады.
Банктің қызметтер нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасы
тауарлардың бағасы сынды пайыздық мөлшерлемеге әсерін тигізеді. Егер ұсыныс
сұраныс артық болса, мөлшерлемелер төмендейді, және керісінше сұраныс
ұсыныстан артық болса, олар өседі. Соңғы жылдары несие нарығында сұраныс
пен ұсыныстың теңесуі орын алуда, бұл пайыз мөлшерлемсінің деңгейіне әсерін
тигізуде. Олар баяулап төмендей бастады.
Пайыз мөлшерлемесінің деңгейіне әсер ететін басқа маңызды фактор инфляция
деңгейі болып табылады. Инфляцияның күшеюі кезінде мөлшерлемелер өседі,
осыған байланысты банктік тәжірибеде номиналды және нақты (инфляция
деңгейіне түзетілген) мөлшерлемелер ажыратылып қарастырылады.
Пайыздық мөлшерлемелер деңгейіне тартылған ресурстарды ұсыну мерзімі мен
көлемі, клиенттің сенімділік ләрежесі, банктің операция түрлері және т.б.
да мәнді әсер етеді. Клиеттің сенімділік дәрежесі, оның төлем қабілеттілігі
де пайыздық мөлшерлеменің көлемінде көрініс табады.
Осылайша, айта кеткені жөн, банктік тәжірибеде белгілі бір пайыздық
мөлшерлемені таңдауға және оның деңгейіне әсер ететін жалпы және жеке
факторлар қарастырылады. Жалпы факторлар барлық банктер үшін тең шарттарды
анықтайды, объективті сипатқа ие және нақты банк қызметіне тәуелді
болмайды. Жалпы факторлар өз кезегінде жалпы экономикалық және негізделген
болып бөлінеді. Жеке факторлар нақты банктің қызмет ету жағдайымен
анықталады және банктік пайыз мөлшерлемесінің деңгейіне банктің түрі мен
көлемі, оның орналасуы, клиенттердің құрамы мен жеке табиғаты бар өзге де
факторлар әсер етеді.
Жоғарыда аталған факторларды есепке ала отырып, банк өз бетінше жұмысының
жоғары рентабельділігін және банктік қызметтер нарығында бәсекеге
қабілеттелігін қамтамасыз ететін пайыздық мөлшерлеме деңгейін анықтайды.
Осы факторлардың әсерінен банктің пайыздық саясаты соңғы жылдары
қалыптастырылып келеді. Осы орайда коммерциялық банктердің қазіргі орын
алған жағдайларда пайыздық саясатын қалыптастыру мәселелері өзекті болып
табылады.
Тақырыпты әзірлеу мен талдау деңгейі. Коммерциялық банктердің пайыз
саясатын қалыптастыру тұрғысындағы отандық және ТМД елдерінің Мақыш С.Б.,
А.В.Калтырина, Лаврушин О. И., Гойденко Ю.Н., Грядовая О.В., Дорохова М.Н.,
Балабанова И. Т., Ольхова Р.Г., Жуков Е.Ф., Зверев О.А., Соколов Д.,
Жумагулова А., Лисак Б.И. экономикалық әдебиеттерінің негізінен ғалым-
экономистерінің ғылыми еңбектері мен жарияланымдарында көрсетіледі.
Зерттеу мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты –
коммерциялық банктердің пайыздық саясатының теориялық аспектілерін
қарастыру мен пайыз саясатын қалыптастырудың негіздерін зерделеу, банк
қызметтері бойынша пайыз саясатын, банктің пайыздық табыстарын талдау және
теориялық зерттеулер мен талдаулар нәтижесінде дағдарыс жағдайында пайыздық
саясатты оңтайландыру бойынша ұсыныстар беру.
Зерттеу кезінде келесі нақты міндеттер алға қойылды:
- коммерциялық банктердің пайыздық саясатының теориялық негіздерін
зерттеу;
- несие пайызының мәні мен мазмұнын қарастыру;
- банктің негізгі қаржылық көрсеткіштері мен пайыздық табыстарын
талдау;
- банктің инвестициялық қызмет тұрғысындағы пайыздық саясатын талдау;
- банктің несие беру қызметін және несиелер бойынша пайыздық
мөлшерлемелерді талдау;
- дағдарыс жағдайында банктің пайыздық саясатын оңтайландыру жолдарын
ұсыну.
Зерттеу обьектісі Еуразиялық банк акционерлік қоғамы Тараз филиалы
болып табылады. Филиал мәліметтері қол жетімсіздігі себебінен талдау
жұмыстары банктің жылдық есеп беру құжаттары негізінде жасалды.
1.Ссудалық пайыздың экономикалық маңызы және банктің пайыздық
саясатының теориялық сипаттамасы
1.1 Қазақстандағы пайыздық саясаттың мәні
Ақша мемлекет пайда болмастан көп бүрын қодданысқа енді және ол
тауардың әр түрлі болатындығын білдірді. Бұл айырбас қатынастарының
дамуының нәтижесі еді. Сөйтіп, ақша өзінің тауар ретіндегі сапасын
біртіндеп жоғалтып, оның құнының баламасына көшті. Мемлекет өзінің каржы
қызметі саласында өзіне дейінгі қолданылған акшаны пайдаланды. Қазақстан
Республикасы өзінің төл теңгесін шығарғанға дейін кеңесетік (кейін
ресейлік) сомдарды қодданды. Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы 1993
жылғы 12 карашадағы Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығымен
енгізілді. Жарлықта ұлттық валютаны 1993 жылдың 15 карашасынан бастап
енгізу көзделді.
Қазақстан Республикасының ақша бірлігі (ұлттық, валютасы) теңге болып
табылады. Тенге 100 тиыннан тұрады.
Ережелерге сәйкес екінші деңгейдегі банктер клиенттерден банкттік
шоттарға ешкандай кедергісіз қолма-қол тиындарды кедергісіз қабыддау мен
операциялық кассаны қамтамасыз етуге міндетті; занды және жеке тұлғалардан
тиындарды теңгеге, басқа да айналымдағы ақша белгілеріне ауыстыру
жүргізіледі. Қазақстан Республикасының акша айналымынан қолма-қол тиынды
алудын шектеулі мерзімі белгіленбейді және ол ақша айналымынан толык шығып
қалғанша жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының айналымдағы ақша белгілері банкнот пен
монеталардан тұрады. Банкнот пен монетаньщ көрсетілетін құнының құрылымын
Қазақстан Ұлттық Банкі белгілейді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы заңына сәйкес
Қазақстан Республикасы аумағыңда қолма-қол ақшаны шығару, олардын айналысын
ұйымдастыру және айналыстан алуды тек қана Қазақстан Ұлттық Банкі қолма-
қолсыз эквивалентпен алу арқылы банкнот пен монеталарды банктерге сату
нысанында жүзеге асырады.
Қазіргі кезде Қазақстанда өзінің ақша жүйесі қалыптасты. Ақша
жүйесінің элементі мемлекет белгілеген ақша айналымы болып табылады. Ақша
айналымына қолма-қол және қолма-қолсыз нысандағы ақша қозғалысы жатады.
Жоғарыда айтқанымыздай, Қазақстан Республикасындағы ақшалардың бірден-
бір эмитенті Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі болып табылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі банкноттар мен монеталардың қажетті мөлшеріне
ділгерлікті анықтайды, олардын жасалып шығарылуын қамтамасыз етеді, қолдағы
ақшаны сақтау, жою және инкассациялау тәртібін белгілейді.
Қазақстан Ұлттық Банкінің айналысқа шығарған банкноттары мен
монеталары олардьщ белпленген күнымен Қазақстан Республикасының бүкіл
аумағында толемдердің барлық түрлері бойынша, сондай-ақ банк шоттарына,
енгізу және акша аудару үшін қабылдауға міңдетті, олар Қазақстан
Республикасының барлық банктерінде шектеусіз ұсатылады және айырбасталады.
Қазақстан Ұлттық Банкі банкнот пен монеталардың қажетті мөлшеріне
ділгірлікті анықтайды, олардың жасалып шығары-луы, қолдағы ақшаны сақтау,
жою және инкассациялау тәртібін белгілейді. Қазақстан Республикасында
шығарылған банкнот-тар мен тиындардын көрсетілген құндық құрамы, нысаны
және орнекті кескіндемесі болуға тиіс. Банкноттар мен монеталардың аталған
сипаттамалары баспасөзде жарияланады.
Қазақстан Ұлттық Банкінен басқа ешкім Қазақстан Үлттық Банкі шығарған
банкноттар мен монеталарды жарамсыз деп жариялай алмайды.
Тозған және бүлінген, өзінің толык көлемінін кемінде жетпіс проценті
сақталған банкноттарды Қазақстан Ұлтгык Банкі және Қазақстан
Республикасының банктері шектеусіз айырбастайды және жоғалған немесе
жойылған банкноттар мен монеталарды өтеуге міндетті емес.
Банкноттар мен тиындарды құқыққа қайшы жасап шығаруға, сондай-ақ
қолдағы ақшаны санкциясыз эмиссиясын іске асыруға кінәлі адамдар Қазақстан
Республикасының заң актілеріне сәйкес қылмыстық және мүліктік жауаптылыққа
тартылады.
Ақша бірлігін ауыстыруға Қазақстан Республикасы Президентінің құқығы
бар. Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан Республикасы ақша
бірлігінің колданылу тәртібін, мерзімін және шарттарын белгілейді.
ҚҰБ өзі жүргізетін операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру
мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да мүдделендіру молшерін белгілейді. Ресми
қайта қаржыландыру мөлшерлемесін ақша нарығының жалпы жағдайына несие
бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне байланысты белгілейді. ҚҰБ
мүдделеңдіру мөлшерлемесі саясатын мемлекеттік ақша-несие саясаты жүзеге
асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін
пайдаланады.
ҚҰБ пайыз саясатының басты мақсаты — айналыстағы теңге деңгейін көтере
отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның нәтижесінде ақша жиыны және
инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз ету болып табылады. Жоғары пайыз
мөлшерлемесі, шын мәнісінде пайыз үшін төлемдер өз кезегінде шығынның
көлемін құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты алдағы уақытта немесе белгілі
бір уақыт аралығында өзінің нәтижелеріне қол жеткізуге тиіс.
Қазақстандағы инфляциямен күресудің тағы да бір маңызды факторы —
шетел валютасына деген артық сұранысты төмендету болып табылады. Өткенге
оралатын болсақ, теңгені енгізгеннен кейінгі жарты жылдай уақыт ішінде,
валюталардың бағамдық айырмасы есебінен алыпсатарлық табысқа қол жеткізу
мүмкіндігінің салдарынан банктің қысқа мерзімді капиталдары несиелік
нарықтан валюталық нарыққа ауысып кетті. Теңгенің айырбас бағамы
анықталатын сыртқы көрінісі мен сыртқы құны арасыңдағы шекті қатынастың
бұзылуы Ұлттық валютаның тұрақсыздығын одан сайын арттыра түсті [1].
Ұлттық банктің мүдделендіру мөлшерлемесі ақша нарығындағы қаржылық
операциялардың барлық түрлеріне пайыз мөлшерлемесінің белгілеу базасы
ретінде қызмет етеді.
Қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің шамасы ақшалай қаражаттарға деген
сұранысқа және инфляция деңгейіне байланысты келеді. Ұлттық банк
мүдделендіру мөлшерін реттеу арқылы республикамыздағы ақша жиынының
шамасына әсер етеді және несиеге деген сұранысты арттыруға немесе
қысқартуға мүмкіндік жасайды. Ресми пайыз мөлшерлемесінің деңгейі екінші
деңгейдегі банктер үшін, Ұлттық банк саясатының ақша жиынына бақылау жасау
шегіндегі негізгі бағыттарын сипаттайтын басты бір көрсеткішті білдіреді.
Ұлттық банктің ресми пайыздары, оның тікелей бақылауына жатпайтын
несиелік ресурстар нарығының шартына сай банктер дербес белгілейтін
нарықтық пайыз мөлшерлемесіне жанама түрде ықпал етеді. Соның негізінде
сұраныс пен ұсынысқа байланысты саудада белгіленетін Ұлттық банктің қысқа
мерзімді шоттары бойынша, банкаралық несиелер және мемлекеттік қысқа
мерзімді несиелер бойынша пайыз мелшерлемелері жыл бойына Ұлттық банктің
мүдделендіру мөлшерлемесінің өзгеруіне байланысты темендеп отырған.
Пайыздың нақты бейнелері, өз кезегінде инвестициялау үшін әлуметтік
ресурс болып табылатын депозиттердің несиелік мекемелерге ағылуын арттыра
түсті [2].
1.2 Банктік ссудалық пайыз экономикалық категория ретінде
Ссудалық пайыз тауарлы өндіріс жағдайында және қоғамда несие
қатынастары дамығанда пайда болады. Несие болмаған жағдайда ссудалық
пайызболмайды.
Ссудалық пайыз несие ретінде – ссудаға (қарызға) уақытша
пайдалануға берілген құнның бағасын білдіретін объективті экономикалық
категория. Ссудалық пайыздың мәні мыналарды білдіреді:
- ссудаға берілген құнды пайдаланғаны үшін төленетін тқленетін төлемді;
-несиеге қосылатын үстемені;
-несие берушінің шығыстарының орнын толтыру әдістерін.
Ссудалық пайыздың өзінен қарыз алушының несиені өнімді пайдалануына
оның ссудаға берілген құнды пайдаланудың нәтижесінде алған пайда жатады.
Сол себепті де ссудалық құнды ұсынушы несие мен оны пайдаланатын қарыз
алушының арасындағы экономикалық мүдделердің ұдайы болып тұрады. Бұл
қайшылықты шешу процесінде несиені пайдаланудан түскен пайданы ссудалық
пайызға бөлу жүзеге асырылады.
Ссудалық пайызды төлеу қажеттілігі қарыз алушыны ссудалық құнды барынша
тиімді пайдалануға салым капиталында пайданы арттыруға мәжбүр етеді.
Ссудалық пайыз банктің қарыз алушыға несиені берудегі негізгі мақсаты болып
табылады. Ол банктің негізгі табысын құрайды, сондықтан банк пайызды
саласын толық алуға мүдделік танытады. Осы активті пайыздың есебінен
пассивті пайыз төленеді (банк өз клиенттеріне ақшаларын банкке салғаны үшін
төлейді). Активті және пассивты пайыздардың арасындағы айырмашылық банк
маржасын немесе банктің таза табысын құрайды.
Қарыз пайызы несиенің атрибуты ретінде несие бағасының
иррационалды формасы болады. Қарыз пайызының абсолютті шамасы қарыз
алушының несиені пайдаланғаны үшін төлейтін белгілі бір соманы білдіреді
және пайыздық сома деп аталады. Форманың иррационалдығы, біріншіден,
қарызға берілген құн ақшалай формада бола отырып, тағы да ақшалай формада
екінші бағаны алғандай болады; екіншіден, пайыз сомасы ретінде қарыз алушы
төлейтін сома оған бастапқыда қарызға берілген құнның шамасына тең
келмейді. Қарыз пайызы тауар өндірісі негізінде пайда болды.
Тауар айырбасы жағдайында қоғам пайызды пайдаланбаған кезең де болды
және тек қоғамдық дамуының белгілі бір экономикалық жағдайы белгілі бір
сатысында несие үшін төлем өндірістік қатынастардың ажырамас бөлігі болды.
Қарыз пайызы, демек, қоғамда тұрақты ақша айналысы және ақша капиталының
қызмет етуі бар болған кезде пайда болды. Қарыз пайызы үшін несиенің бар
болуы қажет [3].
Несиелік қатынастар пайызы дербес экономикалық категория ретінде
тіркелетін тікелей негіз болып табылады. Қарыз пайызының мәнін оны қарыз
капиталын қайтарымдылық принципімен пайдалану негізінде пайда болатын
экономикалық қатынастар ретінде түсіну керек. Бұл экономикалық
қатынастардың усбъектілері-қарыз пайызын тиісінше алушы және төлеуші
ретінде болатын кредитор және қарыз алушы. Қарыз пайызына қатысты
экономикалық қатынастар ерекше, оларды несиелік қатынастармен аралауға
болмайды.
Олардың айырмашылықтары арқылы қарыз пайызының экономикалық мәні
ашылады, айырмашылықтары төмендегілер болып келеді:
- қарызға берілген құнның және несиені пайдаланғаны үшін төленетін
пайыздық сома қозғалысының сипаты;
- несие мен қарыз пайызы арасындағы экономикалық-құқықтық айырмашылық;
- қарызға берілген құн мен пайыз төлеу сомасы қозғалысының әр түрлі
бастамасы;
- несие және қарыз пайызының ұдайы өндіріс процесінің әр түрлі
сатыларында пайда болуы.
Бұл айырмашылықтарды толығырақ қарастырамыз.
1. Егер несие - бұл қайтарымдылық негізінде құнның қозғалысы болса,
онда пайыздық соманың төленуі құнның белгілі бір бөлігінің эквивалент алмай
берілуін сипаттайды. Несиені пайдаланғаны үшін төленген пайыз
қайтарылмайды, оның сомасы толығымен субъектіге көшеді, яғни пайыздық
соманы алушыға. Пайыздық соманы төлеуге байланысты қатынастарда оның меншік
иесі өзгереді: алынған құнға иелікету құқығы қарыз алушыашыдан кредиторға
өтеді, ал несиелік қатынастар кезінде меншіктік құқық өзгермейді, құн қарыз
алушыға тек уақытша пайдалануға беріледі және белгілі бір мерзім өткеннен
кейін заңды бастапқы орнына қайтып келеді.
2. Несие мен қарыз пайызы арасындағы экономикалық- құқықтық
айырмашылық шарт бойынша қарыз алушы мен кредитор арасындағы екі
міндеттемеде көрсетілген: несиені қайтару міндеттемесі және оны
пайдаланғаны үшін пайыз төлеу міндеттемесі. Кредитор үшін қаражаттарды
авансылау тән болса, ал қарыз алушы үшін пайыз сомасын төлеу құнының шеңбер
айналымының аяқталғанын, қаражаттардың белгілі бір сомасының қарыз алушыдан
кредиторға өткенін білдіреді.
3. Несиеге және пайызға байланысты қатынастарда қозғалыстың басталуы
әр түрлі сияқты. Қарызға берілген құнның қозғалысы кредитордан
қарыз алушыға қарай басталса пайызды төлеу кері бағытта – қарыз
алушыдан кредиторға қарай жүреді. Несиелік және пайызға қатысты
қатынастарды салыстырғанда қозғалыстағы құнның сапасы жағынан басқа
шамадағы айырмашылықтарын көру маңызды. Несиенің аяқталу сатысы –
бұл құнның қайтарылуы болса, ал пайыз – бұл қарызға өсімнің
қозғалысы болады. Кейде несие сомасының қайтарылуы және қарыз
пайызын төлеу уақыт бойынша сәйкес келмейді. Қарыз алушы алдымен
несиені қайтаруы мүмкін, сонан соң оны пайдаланғаны үшін қарыз
пайызын төлейді. Былай болуы да мүмкін, қарыз алушы несиені
қайтаруға жағдайы келмей, қарыз бойынша ұзартылған төлем орын
алады. Бұл жағдайда алдымен қарыз пайызы төленеді, сонан соң
жеткілікті көзі табылғанда қарыз өтеледі.
4. Несие және пайыз бір бірінен олардың ұдайы өндіріс процесінің әр
түрлі сатыларында пайда болатындығымен де ажыратылады. Егер несие айырбас
сферасында пайда болса, ал пайыз бөлу фазасында пайда болады. Егер несие
қайта бөлу категориясы ретінде болса, ал пайыз бөлу категориясы ретінде
болады. Қарыз пайыз төлеудің көзі, пайда бөлігі болы табылатын қосымша
өнім. Демек, пайда және пайыз – бірегей бүтіннің бөлігі.
Осыдан басқа жәйт келіп шығады: қарыз пайызы банк қызметінің
нәтижесі емес, ол өзінің пайда болуы өндіріс сферасындағы жұмыскерлердің
еңбегіне байланысты.
Қарыз пайызы пайданың бөлігі түрінде бола отырып, одан оның мөлшерін
анықтайтын фокторлармен ерекшеленеді. Мысалы, егер пайданың қалыптасуы
жұмыскердің санына және еңбек өнімділігіне байланысты болса, ал төленетін
қарыз пайызының шамасы – пайыздық мөлшерлеме деңгейіне және қарыз алушы
алған несиенің сомасына байланысты. Қарыз пайызы өзіне тән ерекше белгілі
бір белгілерді білдіре отырып, пайдадан ғана өзгешеленбейді, сонымен қатар
басқа да экономикалық категориялардан, мысалы, бағадан да өзгешеленеді [4].
Бағалар тауар айналысымен, айырбаспен тығыз байланыста екені белгілі,
оның бөлу фазасында пайда болатын қарыз пайызынан өзгешелігі, ол – қайта
бөлу категориясы болып табылады. Екінші өзгешелігі мынада, тауар бағасы
тауар айналымы негізінде, ал пайыз – мүлдем басқа, несиенің қозғалысы
негізінде пайда болады. Алайда, несиемен сауда жасау мүмкін. Несиелік
мәміледе саудалық себеп банк ісіндегі сауда-саттықпен (коммерциализация)
байланысты.
Осылайша, қарыз пайызының мәніне талдау жүргізу – несиені
пайдаланғаны үшін пайыздық соманы төлеуге қатысты пайда болатын
экономикалық қатынастар ретінде келесі сипаттауға мүмкіндік береді. Қарыз
пайызы экономикалық категория ретінде екі функцияны орындайды: үлестіру
және банктің несиелік потенциалын өсіру. Бірінші – қарыз пайызының үлестіру
функциясы – барлық құнның үлестіруімен емес, оның жаңадан құрылған құнды
білдіретін бөлігімен байланысты. Пайыз арқылы үлестіру салалық емес, жалпы
шаруашылық сипатта.
Халық шаруашылығы деңгейінде қарыз пайызын төлеу ұлттық табысты
бөлумен байланысты. Пайданың бөлінуі пайызында қарыз пайызын алушы және
төлеушінің орындары ауысуы мүмкін. Экономикалық қатынастардың сол және сол
тәрізді субъекті бір мезгілде кредитор да, қарыз алушы да болуы мүмкін,
яғни пайыздық сомалардың алушысы және төлеушісі ретінде жүре алады. Қарыз
пайызы арқылы пайданың үлестірілуі меншік иесінің ауысуымен қатар жүреді.
Жоғарыда айтылып өткендей, пайданың бір бөлігі өзінің иесінен кетіп,
кредиторға өтеді.
Екінші функция банктің кредитор ретіндегі несиелік потенциалының
ұлғаюымен және сақталуымен байланысты. Банктің несиелік потенциалының
ұлғаюы – алынатын пайызбен төленетін пайыз арасындағы айырмашылық есебіне
болады.
Кредитор мен қарыз алушы арасындағы өзара қатынаста қарыз пайызы
пайыздық мөлшерлеме түрінде болады. Қазіргі уақытта қарыз сипатына және
ұзақтығына, несиелеу объектісіне, қарыз алушының несиелік қабілетіне,
несиелік ресурстарға сұраныс пен ұсынысқа байланысты пайыздық
мөлшерлемелердің көптеген түрлері бар.
Пайыздық мөлшерлеме тұрақты және өзгермелі, номиналды және нақтылы,
дисконтты болуы мүмкін.
Тұрақты пайыздық мөлшерлеме қарызды пайдаланудың барлық мерзімі
бойынша өзгеріссіз қалады.
Өзгермелі пайыздық мөлшерлеме несиелік ресурстарға деген сұраныс пен
ұсыныс арқылы қалыптасатын ақша нарығының жағдайына байланысты, сонымен
қатар экономикалық және қарыз алушыны қаржыландыру жағдайында несиелік
немесе депозиттік шарттың барлық әрекет ету мерзімі бойында банк арқылы
өзгертілуі мүмкін. Мөлшерлеменің өзгертілу шарттары тараптардың өзара
келісімімен анықталады. Олар үнемі қайта қарастырылады және әдетте қарыз
капиталы нарығындағы қандай да бір қаржылық актив бойынша пайыздық
мөлшерлеменің өзгеруіне байланысты ауысып отырады.
Номиналды пайыздық мөлшерлеме екі факторға байланысты қалыптасады:
несиелік ресурстарға деген сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына және
инфляция қарқынына қарай [5].
Нақты пайыздық мөлшерлеме есептеу жолымен табылады – номиналды
мөлшерлемеден инфляция қарқыны алынып тасталынады. Кредитордың көзқарасы
тұрғысынан нақтылы пайыздық мөлшерлеме табысының көзі – несиелеу және
инвестициямен байланысты шығындардың орнын толтырудың негізі болып
табылады. Нақтылы пайыздық мөлшерлеме мынандай құрамдас бөліктерден тұрады:
ағымдық шығындар (тартылған қаражаттар құны, әкімшілік және заңды шығындар,
төлем қабілетсіз қарыз алушылардан келетін шығындар), салық, тәуекел үшін
төлем, пайда.
Экономикалық ғылымда номиналдық және нақтылы пайыздық мөлшерлемелер
арасындағы өзара байланыс И.Фишердің формуласымен өрнектеледі, яғни
i=r+r*U+U
(1)
мұнда:
i – несие (депозит) үшін номиналды пайыздық мөлшерлеме;
r – несие (депозит) үшін нақтылы пайыздық мөлшерлеме;
U – белгілі бір кезен (бір жыл) ішіндегі инфляция деңгейі.
Бұл формулада [r*U+U ] сомасы инфляциялық шығынның орнын толтыру
үшін нақты пайыздық мөлшерлемеге қосылатын шама болып табылады. Бұл шама
инфляциялық сыйақы деп аталады.
Банктік тәжірибеде барлық пайыздық мөлшерлемелер номиналды шамада
белгіленеді.
Математикалық пайыздық мөлшерлеме қарызға берілген құннан келетін
табыстың осы құнның шамасына қатынасы ретінде анықталады. Мысалы, 1995 жылы
18 мамырда Ұлттық банк бекіткен пайыздарды есептеу тәртібі және олардың
Қазақстан Республикасы банктерінде бухгалтерлік есеп шоттарындағы
орналастыру туралы Ережеге сәйкес пайыздарды есептеудің келесі техникалары
пайдаланылады:
Жай пайыздарды есептеудің техникасы. Жай пайыздар – бұл қарыздық
берешек (депозит) сомасына есептелген пайыздар. Жай пайыздарды есептеу үшін
төмендегідей формула қолданылады:
I=i*P*n360*100%
(2)
мұнда:
i – жылдық пайыздық мөлшерлеме;
P – берешек (депозит) қалдығы;
I – қарыздың (салымның) барлық мерзімі үшін есептелген пайыз сомасы;
n – пайыз есептелетін кезендегі күндер саны.
Күрделі пайызды есептеу техникасы. Күрделі пайыздар – бұл қарыздық
берешек (депозит) сомасына ғана емес есептелген пайыздан келетін табыс
сомасына да есептелген пайыздар.
Несиелер және депозиттер бойынша пайыздық төлемдер сомасын есептеу
үшін келесідей формула пайдаланылады:
I= P[(1+ i1200)n-1],
(3)
мұнда:
i – пайыздардың жылдық мөлшерлемесі;
P – қарыздың (салымның) алғашқы сомасы;
I – қарыздың (салымның) барлық мерзімі үшін есептелген пайыз сомасы;
n– қарыздың (салымның) ай мерзімдеріндегі (ай үлестеріндегі)
ұзақтығы.
Егер несиелеу мерзімі бойынша қарыздық берешектің бөлігі ұзартылған
қарыз есебіне жатқызылса, онда ұзартылған қарыздық берешекке есептелген
пайыз сомасын анықтау үшін төмендегідей формула қолданылады:
Ig=Q*[(1+ ig1200)t1-(1+ ig1200) t2],
(4)
мұнда:
Ig – ұзартылған берешек бойынша есептелген пайыздар сомасы;
Q – ұзартылған берешек сомасы;
ig – ұзартылған берешек бойынша пайыздық мөлшерлеме (айып-пұлдық);
t1 – несиелеудің басталуынан ұзартылған берешек бойынша пайыз
есептелген күнге дейінгі уақыт кезеңі;
t2 – несиелеу басталған күннен ұзартылған қарыздың пайда болған
күніне дейінгі уақыт кезеңі.
Пайыздарды есептеген кезде айдағы күндер саны шартты түрде 30 күн, ал
жылдағы күндер саны – 360 күн деп қабылданады. 31 күндік айларда 31 күн
есепке алынбайды, ал ақпанда соңғы санға дейінгі қалдық 30 күнге қанша
жетпесе, сонша қайталанады.
Күрделі пайыздарды есептеу қажеттілігі түрлі себептерден болуы
мүмкін. Ұлттық банк үшін әр түрлі мерзімдерге бір пайыздық мөлшерлеме
бойынша берілетін аукциондық несиелерді қайта қаржыландыру кезінде екінші
деңгейдегі банктердің әр түрлі тиімді табыс алуын болғызбаудың маңызы зор.
Бұл үшін Ұлттық банк тәжірибеге күрделі пайыз әдісі бойынша пайыздар
есептеуді енгізгенге дейін 1, 3 және 9 айлық несиелер бойынша бірнеше әр
түрлі ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемелерін белгілеуге мәжбүр болды.
Күрделі пайызға өтумен байланысты қайта қаржыландырудың бірегей мөлшерлеме
белгіленетін болды. Нарықтық қатынастарды құрудың қазіргі уақыттағы
сатысының өзгешелігі банктердің типіне және көлеміне, орналасқан жеріне,
клиентурасына және шын мәніндегі өзіндік табиғаты бар басқа да
міндеттемелеріне байланысты.
Екінші жағынан, банктік мекемелер жүргізетін пайыздық саясаттың
ерекшеліктері сол және басқа да банктен тәуелсіз сипаты бар бірқатар жалпы
факторлардың индивидуальдық көрінісінің салдары болып табылады. Жалпы
жағдайда несие үшін пайыздық мөлшерлеменің қалыптасуының бастапқы негізі
тартылған ресурстар үшін төлемнің орташа деңгейі болады. Нарық жағдайында
орташа ресурстар үшін төлем мөлшерлемесінің екі шектік мәні бар: ең төменгі
және ең жоғарғы. Бұл мәніне төмен және жоғары кезде ресурстарды сатып алу-
сату мәмілесі жасалмауы мүмкін, өйткені оның шарттары тараптардың біреуін
қанағаттандырмайды. Факторлар өз шекарасын қоса алғандағы, көрсетілген
шектеулі мәндердің шеңберлерінде әрекет етеді [6].
Қарыз пайыздық мөлшерлемесі мазмұнының жалпы сызбасы келесі түрде
көрсетілуі мүмкін. Жалпы жағдайда банк берген несие үшін пайыздық
мөлшерлеме тартылған ресурстар үшін төлем мөлшерлемесі мен пайыздық
маржаның қосындысынан тұрады. Соңғысы, өз кезегінде, бірнеше бөліктерден
тұруы мүмкін: қалыпты маржадан, яғни банктің қызмет етуімен байланысты
шығындарды жабуы және банктің қалыпты пайда алуын қамтамасыз ететін
маржадан. Қалыпты маржа сенімділігі жоғары дәрежелі несиелерге; неғұрлым
жоғары болған сайын банктік қарыздың қайтарылатынына сенімділігі төмен
болатын тәуекел үшін үстемелерге; нарықтың жағдайларына (сұраныс-ұсыныс),
үстемелер (кемітулер) мен ондағы сатушының жағдайына қарай (монополия-
бәсекелестік) бағдар ұстайды. Үстемелер (кеміту) шамасына әсер ететін
негізгі факторларға мыналар жатуы мүмкін: клиенттің төлем қабілеттілігі,
жобаның тәуелділік дәрежесі, клиенттің сипаттамасы, салық салу
мөлшерлемесінің мөлшері, несиеге сұраныс жағдайы, қарызды ұсыну мерзімі,
қосымша несиелік ресурстарға деген қол жетушілік, инфляция деңгейі.
Пайыздық мөлшерлеменің қолдану сферасына және оның деңгейін реттеу тәсіліне
байланысты ресми пайыздық (есептік) мөлшерлеме; банкаралық және базалық
болып ажыратылады.
Ресми пайыздық мөлшерлемені басқа да банктерге, бірінші кезекте
коммерциялық банктерге берілетін несиелер бойынша орталық банктер
белгілейді. Бұл операциялар ұзақ уақыт бойы коммерциялық вексельдерді қайта
есептеу түрінде жүзеге асырылды, айтылған мөлшерлеменің екінші атауы осымен
түсіндіріледі. Оның деңгейін өзгерте отырып, Орталық банк коммерциялық
банктердің тиімділігіне, олардың несиелік мүмкіндіктерін жоғарылата немесе
төмендете отырып әсер етеді. Есептік саясат нарықтық қатынастары дамыған
елдерде экономиканы ақша-несиелік жағынан реттеудің дәстүрлі әдістерінің
қатарына жатқызады. Оның келесі міндеті несиені қымбаттату жолымен елде
инфляцияның күшеюіне кедергі жасау болып табылады. Мұндағы есеп айырысу
қарапайым коммерциялық банктер ресми мөлшерлеменің өсуі жағдайында
клиенттер үшін пайыздық мөлшерлемені жоғарылатады, осылайша, ақшаға деген
сұраныс төмендейді.Қазіргі уақытта банкаралық мәліметтердің дамуына
байланысты коммерциялық банктер қажет болған жағдайда несиені эмиссиялық
институттан емес, банк-корреспонденттен ала алады, қарыз алушы үшін мұндай
мәміле арзан да болады. Бұл ресми пайыздық мөлшерлеме деңгейінің банкаралық
пайыздық мөлшерлеме деңгейінен жоғары болуына әкеліп соғады [7].
Банкаралық пайыздық мөлшерлеменің, мысал ретінде ЛИБОР – лондондық
банкаралық мөлшерлемені айтуға болады, ол евровалюталық нарықта депозиттік,
несиелік операцияларда және еврооблигациялық займдарда, сонымен қатар ПИБОР
– париждік банкаралық мөлшерлеме кең түрде қолданылады. ПИБОР сегіз ірі
париждік банктердің мөлшерлемелері мәндерінің арифметикалық ортасы ретінде
анықталады. Бұдан көрі анағұрлым белгілі ЛИБОР банкаралық мөлшерлеме
жекелеген халықаралық несиелік мәмілелердің құның есептеу барысында базалық
ретінде қолданылады. Бұл жағдайда ЛИБОР базалық мөлшерлемеге, әдетте,
мәміле түріне, қарыз алушының қарыздық жағдайына қарай ақша нарығындағы
конъюнктураға байланысты маржа қосылады.
Ақша нарығында несиелер бойынша базалық мөлшерлеме АҚШ-та
қолданылатындай бірінші класты қарыз алушыларға ПРАЙМ РЕЙТ жүйесі бойынша
ресми немесе банкаралық мөлшерлемеге қарағанда анағұрлым жоғары деңгейде,
бірақ шағын және орта фирмаларға берілетін несиелер бойынша мөлшерлемеге
қарағанда біршама төмен деңгейде бөлінеді. Қарыз пайыздың нормасын
белгілеген кезде негізгі анықтаушы жағдай – қарыз алушының сенімділігі,
оның қаржылық жағдайы. Қарыз алушы сенімді болған сайын базалық
мөлшерлемеге қосылатын қосылым да төмен болады және бұған керісінше.
Несиелік операциялар бойынша базалық мөлшерлеме әр түрлі анықтамаларда
қандай да бір деңгейде көрсетілгенімен іс жүзінде әрбір банк өз
мөлшерлемесін белгілей алады, яғни қазіргі уақытта несиелік салыстырмалы
түрде тәуелсіз пайыздық саясат жүргізеді, бірақ базалық мөлшерлеме олар
үшін белгілі бағыт ретінде болады. Банк-клиент қатынасында пайыздық
мөлшерлеме тек қарыздар бойынша ғана емес, депозиттік операциялар бойынша
да қолданылады. Коммерциялық банктердің депозиттік операциялары бойынша
пайыздық мөлшерлеменің динамикасын анықтаушы негізгі фактор ретінде несиеге
сұраныстың оны ұсынуымен салыстырғандағы жоғарылау тенденциясы болып
табылады.
Қазақстан Республикасында несие жетімсіздігі құбылысының дамуы,
әсіресе, 1994 жылдың бірінші жартысында айқын байқалды, бұған белгілі бір
дәрежеде мемлекеттік рестриктивтік ақша-несиелік саясаты жағдай жасады.
Бірақ, депозиттер бойынша пайыздық мөлшерлемеде көрінетін жеткілікті түрде
жалпы сипаттағы факторларға, сонымен қатар, ресурстарды тарту мерзімі
несиеге деген сұраныс жағдайы, несиелік ресурстар нарығындағы жағдайлар
(төлем шамасы, ұсыныстың болуы),клиенттердің мінез-құлқы (құрылтайшылар,
үлескерлер, сала кәсіпорындары, т.б.) оның сенімділігі, салық саясаты және
инфляциялық тенденциялардың қатысы бар. Орталық банктің саясаты да осындай
факторлардың бірі ретінде болады, бірақ пайыздық мөлшерлемелердің
динамикасында көбіне тікелей емес, несиелік нарықтың жағдайлары арқылы
көрінеді, сондықтан, оның мөлшерлеме шамасына әсер етуі тек жанама түрде
болуы мүмкін. Ақыр соңында, мемлекеттік қазыналық міндеттемелер (МҚМ)
бойынша пайыздық мөлшерлеме ажыратылады. Мемлекеттік қазыналық
міндеттемелерді сатып алушы несиелік операциялардың ерекше формасы ретінде
қарастыруға болады, онда қарыз алушы болып бағалы қағаздардың эмитенті –
Қаржы министрлігі, ал кредитор болып олардың сатып алушылары табылады.
Сондықтан МКМ бойынша жылдық табыстылықты келесі фомула бойынша анықтауға
болады:
Т=(НК*ДБДБ)*(365*100Т), (5)
мұнда:
Т – жылдық табыстылық, %;
НК – МҚМ-нің номиналдық құны;
ДБ – МҚМ-нің дисконтталған бағасы;
Т – МҚМ-нің айналыс кезеңі, күндері.
1.3 Несие пайызының экономикалық сипаттамасы және оның атқарымдары
Несие пайызы қоғамда тауар өндірісі мен кредит қатынастарының даму
жағдайында пайда болады.
Несие пайызы кредит ретінде-уақытша пайдалануға берілген құнның бағасы
болып көрінетін объективті экономикалық санат. Несие пайызының мәні
мыналарды көрсетеді:
a) несиеге берген құнды пайдаланғаны үшін төлеуді;
ә) кредитке қосылған үстемені;
б) кредит берушінің шығынының орнын толтыруды.
Кредитті қарызға алушы өндіргіш ретінде пайдаланғанда несие пайызының
көзі болып оның несиеге берген құнды пайдалану нәтижесінде алған пайдасы
есептеледі. Сондықтан кредит берушінің несие берген құны мен оны өндірісте
пайдаланатын қарызға алушының арасында тұрақты түрде экономикалық
қайшылықтар болады. Бұл қайшылықты шешу үдерісінде кредитті пайдаланған
пайданы табыс пен несие пайызына бөлу жүреді.
Несие пайызын төлеу қажеттілігі қарызға алушыны несиеге алған құнды
барынша тиімділікпен пайдалануға, жұмсалған капиталға пайданы арттыруға
мәжбүр етеді.
Қарызға алушыға кредитті бергенде несие пайызы банкінің негізгі
мақсаты болып табылады. Сондықтан банк пайыз сомасын толық көлемде және
уақытылы алуға мүдделі. Осы активті пайыз есебінен пассивті пайыз (банк
өзінің клиенттеріне банкіде ақша сақтағаны үшін төлейді) төлейді. Активті
және пасивті пайыздар арасындағы айырмашылық банк маржасын немесе таза банк
табысын құрайды.
Несие пайызы мәселесі бойынша экономикалық қатынастар айрықшалықты,
оларды кредит қатынастарымен шатастыруға болмайды.
Несие пайызы мәселесі бойынша қатынастар кредит қатынастарымен
шектелмейді. Егер кредит құн қозғалысын қайтарылымдық негізінде білдірсе,
онда пайызды төлеу баламасын алмай-ақ құнды табыстауды сипаттайды. Кредитті
пайдаланғаны үшін пайыз қайтарылмайды, оның сомасы қарызға алушыдан кредит
берушіге толық ауысады, ал сол кезде меншік құқығы кредиттегі сияқты
берілмейді, құн қарызға алушыға уақытша пайдалануға беріледі және белгілі
бір мерзім өткен кезде заңды бастапқы нүктесіне қайтарады.
Кредит беруші мен несие пайызы арасындағы экономикалық және құқықтық
даму кредит келісімінде, кредитті қайтару мен пайыздарды төлеу
міндеттемесінде білінеді. Кредит үшін қаражатты авансылау тән, ал сол кезде
пайызды төлеу құн ауыспалы айналымның аяқталғанын және кредиттің пайызға
үстемесімен қайтарылуын білдіреді [8].
Егер кредит айырбастау саласының (қайта бөлу) жемісі болса, онда пайыз
бөлу саласында пайда болады. Мұнда пайыз өзінің қолданылуымен тек кредитке
ғана міндетті емес. Бұдан несие пайызы - банк қызметінің нәтижесі ғана
емес, өзінің шығуымен ол өндіріс саласында жұмыс істейтін қызметкерлердің
еңбегіне міндетті. К. Маркс пайызды несие капиталының иррационалды бағасы
деп атады: Егер пайызды ақша капиталының бағасы деп атасақ, онда ол тауар
бағасының түсінігіне қайшы болатын бағаның иррационалды нысаны болады.
Пайыздың иррационалдығы оның бағасы тауар құнының, яғни уақытша пайдалануға
берілетін ақшаның да ақшалай өрнектелуі болып табылатынын білдіреді. Екінші
жағынан, пайызды шын бағасы деп санауға болмайды, өйткені ол қарызға
алушының алған кредитінің ақшалай өрнектелуі бола алмайды, яғни ол бастапқы
берілген құнның шамасына тең емес.
Несие пайызы өзінің ең қарапайым көрінісінде кредитті пайдаланғаны
үшін төлем ретінде білінеді. Біздің көзқарасымызша, несие пайызының мәнін
ашамыз, егер, біріншіден, оны кредитті пайдалану нәтижесінде жаңадан
құрылған құнның бір бөлігі ретінде, екіншіден, қарызға алушыдан кредит
берушіге ауысатын кредитті пайдаланғаны үшін төлем ретінде, үшіншіден,
кредит берушінің табысы ретінде қарастырсақ, ол оны несие қорын жылжытуға
ынталандырады (ол экономика мен халыққа кредит беруге мүдделі).
Сонымен, несие пайызының мәнін талдау кредит беруші мен қарызға
алушының арасындағы экономикалық қатынас ретінде сипаттауға мүмкіндік
береді, олар кредитті пайдаланғаны үшін пайыз сомасын төлеу туралы жаңадан
құрылған құн мен несие қорын ынталандыру қозғалысы есебінен пайда болады.
Қарызға алушыға кредит беру белгілі бір тәуекелділікпен байланысты.
Қарызға алушы төлейтін пайыз, кредит берушінің тәуекелділікке, қарызға
алушының банк алдындағы міндеттемелерін орындамаған жағдайда тәуекелдікке
барғаны үшін оған өзіндік сыйақы ретінде қарастырылады.
Атқарымдар экономикалық санаттың айрықшалықты мәнін көрсетеді.
Экономикалық әдебиетте несие пайызының мұндай екі атқарымын: несие
капиталын бөлуді және ұлғайтуды атайды.
Несие пайзының бөлу атқарымы барлық құнның емес, жаңадан құрылған
құнның (пайданың), бөлінуін білдіреді.
Пайданы пайыз арқылы бөлу меншік иесін ауыстырумен бірге жүреді, яғни
қарызға алушы пайызды кредит берушіге береді және меншік құқығы оған
ауысады.
Пайданы бөлу үдерісінде несие пайызын алушы (кредит беруші) және
төлеуші (қарызға алушы) орындарын ауыстыра алады. Кредит беруші несие алушы
бола алады, пайыз қозғалысы өз бағытын өзгертеді-пайданың бір бөлігін
қарызға алушы кредит берушіге аударады. Сонымен бірге кредит беруші
банкілер өз пайдалары - пайызының бір бөлігін кредитті қарызға алушы болған
клиенттеріне төлеуші бола алады [9].
Пайыз арқылы пайданы бөлу салалық емес, қоғамдық сипатта болады. Халық
шаруашылық деңгейінде несие пайызын төлеу ұлттық табысты бөлумен
байланысты.
Несие пайызы қарызға алушыны алған кредитін өзінің кәсіпкерлік
қызметінде тиімді және толық пайдалануына және кредитті пайызымен уақытылы
толық көлемде қайтаруына ынталандырады, яғни пайыз өзінің екінші атқарымын
орындайды.
Несие пайызының атқарымы және несие капиталының сақталуы мен
ұлғайтылуы кредит беруші ретінде банкінің кредит әлеуетінің сақталуы және
көбеюімен байланысты. Қарызға алушыны банк берген кредиті толық және
уақытылы өтеуге экономикалық ынталандыра отырып, несие пайызы несие қорын
сақтайды және тіпті оны ұлғайтады. Банкінің қарызға алушыдан алған пайызы
мен оның депозиттерге төлеген пайызы арасындағы айырмашылық несие қоры мен
оның кредит ресурстарының арту көзін құрайды.
Пайыз еркін ақша капиталдары мен несие капиталына табыстар мен оның
сақталуы және молайтылуының қозғаушы уәжі болып табылады.
Пайыз атқарымы оның экономикадағы да рөлін анықтайды. Жалпы шаруашылық
көзқарасы тұрғысынан несие пайызы ең алдымен кредит беруші мен қарызға
алушының экономикалық мүдделерін көрсетеді.
Банк пайызы банк кредит беруші ретінде болған кезде пайда болады.
Пайыз инвестор-кредит беруші және қарызға алушы арасында делдалдық
қызметтерге өтемақы ретінде болады. Мұнда қарызға алушының банк алдындағы
кредитін қайтару жөніндегі өз міндеттемелерін арттырмау қауіп-қатері пайда
болады. Нәтижесінде банкінің салымшылар алдындағы депозиттер бойынша өз
міндеттемелерін орындамау қаупі пайда болуы мүмкін, ол оларға депозиттер
бойынша пайыз төлейді. Сондықтан кредит бойынша банк пайызы депозиттік
пайызға және кредитке қызмет көрсету жөніндегі комиссиялық шығынға
қарағанда кем дегенде бір маржаға жоғары болуы керек.
Ең жалпы түрде маржаның өзі несие мөлшерлемесі мен депозит пайызының
айырмашылығы болып табылады. Нақты қалыптасқан маржа мөлшері пайыздар
бойынша таза табыстың (есептелген пайыздар минус төленген пайыздар) кредит
жұмсалымдарының орташа көлеміне қатынасы ретінде анықталады.
Пайыздық маржаның мөлшеріне әсер ететін негізгі факторлар болып кредит
жұмсалымдары мен олардың көздерінің көлемі, құрамы мен құрылымы, сондай-ақ
банкінің активті және пассивті операциялары бойынша мөлшерлемелердің
өзгеруі есептеледі.
Сонымен, банк пайызы кредиттер (активтер) бойынша пайыз және
депозиттер (пассивтер) бойынша пайыз болып бөлінеді.
Активтер бойынша банк пайызының деңгейі қарызға алушының кредитті өтеу
қабілетіне, кредиттің мақсатына және берілетін кредиттің мерзімі мен
көлеміне, Орталық банкінің қайта қаржыландыру мөршерлемесіне және инфляция
деңгейіне байланысты [10].
Коммерциялық банкілер пайыз мөлшерлемесінің Ұлттық банкінің қайта
қаржыландырудың есептік мөлшерлемесіне сүйеніп белгілейді.
Оны Ұлттық банк тура (басшылық нұсқау) және жанама реттеу арқылы
коммерциялық банкілердің пайыздық мөлшерлемелерінің деңгейіне әсер ету
мақсатымен белгілейді.
Тура реттеу әдістеріне пайыздық мөлшерлемелердің жоғары деңгейін
реттеуді, несие және депозит пайызының (маржа) арасындағы айырмашылықты
белгілеуді жатқызуға болады.
Пайыздық мөлшерлемелердің деңгейіне жанама әсер етудің тиімді
құралдарына: көлем, коммерциялық банкілерге Орталық банкі кредитінің шарты
және нарықтық бағасы, Орталық банкінің салық салуы және міндетті
резервтерінің мөлшерлері жатады. Қаржыландыру мөлшерлемелерін, міндетті
талаптардың мөлшерлері мен салық мөлшерлемелерін арттыру кредиттің пайыздық
мөлшерлемелерінің өсуіне әкеледі.
Сөйтіп, несие пайызы деп аталатын активтер бойынша банк пайызынан және
депозиттік пайызы деп аталатын пассивтер бойынша пайыздан басқа тағы да
қайта қаржыландыру мөлшерлемесі деп аталатын базалық немесе есептік пайыз
бар, оны екінші дәрежедегі(коммерциялық) банкілер үшін Орталық банк
белгілейді. Ол Орталық банк пен үкіметтің ақша-кредит саясатындағы ең
маңызды құралдарының бірі болып табылады [11].
2.Еуразиялық банк АҚ-ның қаржы-шаруашылық қызметіне экономикалық
талдау
2.1 Еуразиялық банк АҚ-ның даму тарихы мен басқару құрылымы,
банктің негізгі қаржылық көрсеткіштеріне баға беру
Еуразиялық банк 1994 жылы акционерлік қоғам түрінде құрылды.1995
жылы ақпан айында банктік операциялар жүргізуге лицензия берілді. 1995 жылы
маусым айында 95,6 млн, теңге шамасында құнды қағаздардың бірінші
эмиссиясын тіркеді. 1996 жылы наурыз айында № 20030007 лицензия құнды
қағаздар рыногында делдалдық қызмет атқаруға берілді.
1998 жылы желтоқсан айында акциялардың үшінші эмиссиясын тіркеп,
жарғылық қоры 2899,7 млн теңгеге өсті. 1999 жылы Банк кастодиан қызметін
жүзеге асыруға кірісті. 1999 жылы қазан айында Қаржы қауымдастығына мүше
болды. 2000 жылдан бері Еуразиялық өнеркәсіптік қауымдастыққа мүше.
2006 жылы Еуразиялық даму банкісі еуразиялық кеңістікте, халықаралық
қаражат ұйымдарыменқарым қатынасын жақсартуға, интеграциялық процестерді
тереңдету мақсатында, елдердің ынтымақты дамуына үлес қосу мақсатында біраз
іс –шаралар белігілеп отыр.
Банктің ұйымдастырылу құрылымы басты екі әдіспен анықталады банктің
басқарылу құрылымы және оның функционалдық бөлімшелері мен қызметтерінің
құрылымы. Басқару органын тағайындаудың мақсаты – банктің негізгі
қызметін іске асыру мақсатында, банктің коммерциялық қызметіне тиімді,
үнемді және жедел жетекшілік ету 2006 жылы Standard Poor s ұзақ
мерзімді валюта рейтингін ВВВ деп бағалады. Және ұлттық валютада
алынған ұзақ мерзімді рейтинг ВВВ +!., қысқа мерзімді несие алу рейтниг
ұлттық валютада А-2 деңгейінде және шетелдік валютада А-3 деңгейінде
болды. Сонымен 2006 жылы Мoodу s Investor Service шетел валютасындағы
ұзақ мерзімді міндеттемелер бойынша рейтинг Ваа2
Банк қызметі Қазақстандағы бизнесті жүргізуге тән экономикалық,
саяси және әлеуметтік тәуекелдіктерге икемді келеді. Бұл тәуекелдіктер
үкімет саясатындағы экономикалық жағдайларға, салықтық және құқықтық
салалардағы өзгерістерге әкеледі.
Еуразиялық банк АҚ-ның бөлімшелеріне мыналар жатады:
- несиелендіру бөлімі
- валюталық реттеу бөлімі
- касса
- құқықтық бөлім
- ақпараттық технологиялар бөлімі
- қауіпсіздік қызметі.
- операциондық бөлім.
Директордың орынбасарына тікелей қатысты бөлімшелер бұл несиелендіру,
валюталық реттеу, касса, құқықтық, ақпараттық технологиялар және
қауіпсіздік қызметі бөлімдері табылады. Енді осы аталған бөлімдерге жеке-
жеке тоқталып өтейік:
1.Несиелендіру бөлімі.Несиелендіру бойынша операцияларды жүргізеді
және ҚРҰБ нормативтік, құқықтық актімен сәйкес банк несиелендіру
операциясын жүргізеді. Сондай-ақ несие саясатының тәртібі Еуразиялық банк
АҚ-ның несиелендіру операциясын жүргізеді. Несие процедуралары және басқа
да құжаттар тездетілген, қайтарымды, төлемді, қамсызданған, мақсатты
қолдану жағдайында несие төлемінің тәртібі белгіленеді.
Несие айналымы банк шотында ашылған уақыттан бастап 6 ай ішінде банк
клиенттері несиелерін алуға құқылы. Ұзақ, орта және қысқа мерзімді несие
классификациялары ұсынылады. Қысқа мерзімді несиелерді несие
департаментімен ұсынылады, ал ұзақ және орта мерзімді несиелерді
клиенттерге келесі мақсаттармен несие басқармасын іске асырады: айналым
қаражатын толықтыру,негізгі қаражатын жетілдіру,объектілерді қайта құру
үшін,тұтыну және т.б. мақсаттарға.
2.Валюталық реттеу бөлімі.Бұл бөлім теңге және шетел валюта түріндегі
ағымды операцияларды жүргізеді.Атап кетсек мұндағы операциялардың түрлеріне
мыналар жатады:
- банк клиентерінің ұсынысымен олардың банктегі шоттарындағы ақшалардың
есеп айырысуды іске асыру.
- инкассалық органдардың салық қызметінің және кеден органдардың
бұйрығына сәйкес бюджетке төлем және басқа банктердің несие сомаларын
есептеп шығаруын, банк клиенттерінің айып пұлдарын және т.б. орындау
және түгендеу, қабалдау.
- депозиттерді қабылдау және олардың сый ақысын есептеу.
- қолма-қол ақшаларды қабылдау және төлеу.
- ҚР бекітілген валюталардың заңдарына сәйкес заңды тұлғалардың банктік
шоттарына шетел валюталарын есепке алу.
ҚР заңға қайшы келмейтін операцияларын жүргізу қорытындысы мыналарға
сай жүргізіледі: тауарларды экспортқа шығаруға алынған төлем,несие несеме
инвестиция түрінде,қайтарымсыз, қайтарымдылық жарнамалары және басқа да
келіп түскендері, ішкі валюта нарығында алынғаны, Резиденттердің алдында
резидент емес заңды тұлғалардың өз міндеттерін орындамағанына байланысты
қайтарымдар және т.б.
Заңды тұлғалардың тапсыруына байланысты олардың банктік шоттарына
шетел валюталарын ҚР валюталық заңдылықтарына сәйкес олардың толытырылған
құжаттарын есептен шығаруға мыналар жатады:резиденент емес жұмысшыларға
еңбек ақы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz