Тергеу әрекетін жүргізуге дайындық шаралары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 ТЕРГЕУЛІК КУӘЛАНДЫРУДЫҢ ТҮСІНІГІ, ТАКТИКАЛЫҚ КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
ПРОЦЕССУАЛДЫҚ ЕРЕЖЕЛЕРІ
1.1 Тергеулік куәландырудың түсінігі, маңызы
және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Тексеру тактикасының жалпы процессуалдық және
тактикалық - криминалистикалық
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...25
2 ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІН ЖҮРГІЗУГЕ ДАЙЫНДЫҚ
2.1 Оқиға болған жерді қарау
тактикасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 1
2.1 Тергеу әрекетін жүргізуге дайындық
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...54
КІРІСПЕ
Таңдалған тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы 1991 жылдан
бастан өзінің Егемендігін алып, Тәуелсіз мемлекетке айналды. Егемендік
алған соң, Мемлекетіміз нарықтық экономикаға көшіп, қоғамның әлеуметтік-
экономикалық, мәдени, құқықтық бағыттарда біршама іс-шаралар орындала
бастады. Осыған байланысты 1998 жылдың қаңтар айынан бастап Қазақстан
Республикасының жаңа қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу кодексі
қолданылысқа енгізілді. Бұл кодекстер осы заманның талаптарына сәйкес
жасалынып, қазіргі таңның талаптарына жауап берді.
Елбасымыздың, 6 ақпан 2008 жылғы Қазақстан халқының әл - ауқатын
арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Қазақстан халқына
арнаған Жолдауында, құқық қорғау және сот жүйесі саласында
қазақстандықтардың құқықтарының әлі де болса тиімді қорғалуын қамтамасыз
етуі турасында баса айтылып өтті.
Бұл бағыттағы іс - әрекет құқық бұзушылықтардың алдын алу болуға тиіс
екендігін көрсетіп, Құқық бұзушылықтардың алдын алу туралы заң жобасын
әзірлеуді, оны Парламентке енгізу қажеттігін атап айтты. Жасалынатын
шаралардың басты мақсаты басқарушы аппарат жұмысының тиімділігі мен
нәтижелерін арттыруы, яғни халыққа қызмет көрсетуі тиіс екендігін нақтылап
көрсетті (1).
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында ұзақ мерзімді
басымды бағыттары ретінде ұлттық қауіпсіздік; ішкісаяси тұрақтылық және
қоғамның бірігуі белгіленіп, оларды жүзеге асыруда ішкі істер органдарына
маңызды сенім білдірілген .
Республикамызда қылмыстылыққа қарсы қаншама іс-шаралар жүргізілгенменде
жеке адамдарға қарсы қылмыстардың саны кемімей отыр. Оның ішінде атап
өтетін болсақ, кісі өлтіру, денеге жарақаттар салу, зорлау және нәсіпқорлық
сипаттағы қылмыстарға және т.б. көптеген қылмыстардың түрі.
Мұның ішінде менің назар аударғым келіп отырғаны кісі өлтіру
қылмыстарын тергеу барысында оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетін
жүргізудің өзекті мәселелері. Яғни, тәжірибе көрсеткендей бұл қылмыстың
түрлерін тергеу барысында оқиға болған жерді қарау маңызды рөл атқарады.
Себебі ары қарай қылмыстардың нәтижелі аяқталынуы қылмыскердің тиісті
жазасын алуы осы тергеу әрекетіне тікелей байланысты. Егерде кісі өлтіру
қылмыстары бойынша оқиға болған жерді қарау кешіктіріліп немесе үстірт
жүргізілсе, оқиға орнында қылмыскер мен қалдырылған дәлелдемелік іздерді
және басқа да айғақтарды табуға мүмкіндік болмайды .
Тәжірибе көрсеткендей, тергеушілердің кәсіби деңгейінің төмендігі,
оқиға болған жерде қарау тергеу әрекетін төменгі сапада жүргізуі
қылмыскерлерді жауаптылықтан бой тасалап қашып кетуіне негізгі себеп
болады. Сол себепті менің тақырыбымның өзектілігі, қылмыстар бойынша алдын
ала тергеу болғанда ешқашандай маңыздылығын жоғалтпайды.
Тек қана кісі өлтіру қылмыстарын ғана емес сол сияқты басқа да
қылмыстық істерді тергеу бойынша, бүл тергеу әрекетінің маңызы өте жоғары.
Себебі қылмыскерлер қандай да бір қылмыстарды жасау бұрын алдын ала
дайындық шараларын жүргізіп, қылмыс жасаған соң да іздерін жасырып кету
әрекеттерін ойластырады. Дегенмен де тергеуші қылмыс орнында қылмыскер мен
қалдырылған дәлелдемелік іздерді шебер түрде тауып, оны дәлелдеме ретінде
қылмыскерді ұстап, табуда қолдана білуі қажет. қылмыстар қаншалықты
ойластырылып, жоспарлы түрде жасалғанымен де міндетті түрде қылмыс орнында
қандай да болмасын із қалдырылады. Мұндай оқиға орындарында тергеуші жедел
тергеу тобын баскарып, кылмыс орнына тек қана тиісті тұлғалардың ғана
кіруіне рұқсат беріп, шебер түрде басқара білуі тиіс. Оқиға орнына бөгде
тұлғалардың кіруі ол қылмыс орнындағы дәлелдемелік іздері әкеп жоюға
соқтырады.
Кісі өлтіру бойынша оқиға болған жерді қараудың ерекшелігі бұл оқиға
болған жер, яғни кісі мәйіті табылған жер осы оқиғаның орын алған немесе
қылмыстың тікелей орны ма екендігін анықтауға мүмкіндік береді. Себебі
көптеген жағдайларда кісінің мәйіті табылған жер қылмыстың тікелей орны
болып табылмайды. Осындай мәселелерді толық шепгу үшін кісі мәйіті табылған
жерді де қылмыстың тікелей жасалған орны ретінде мұқият және арнайы
мамандардың көмегімен жүргізу қажет.
Кісі өлтіру бойынша оқиға болған жерді қараудың тағы бір ерекшелігі
оның қайталанбастығы, яғни қайта орнына келтіру мүмкіндігінің болмауы болып
табылады. Дегенмен де осыған қарамастан мұндай қылмыстың түрлері бойынша
оқиға болған орындарына қайталап қараулар жүргізіледі. Мұндай қайта
қараулар кезінде барлық оқиға жағдайлары күрделі өзгеріске түскен
жағдайларды ұсынады. Сол себепті, қайта қарау нәтижелерімен бастапқы қарау
нәтижелерін салыстыруға болмайды.
Жоғарыда көрсетілгендер тақырыпты, сондай-ақ біліктілік және
бітірушілік жұмысының бағытын, пәнің таңдауға себеп болды.
Диплом жұмысының мақсаттары және міндеттері. Жұмыстың мақсаты
қылмыстарды тергеу барысында оқиға болған жерді қарау тактикасын жетілдіру
бойынша тәжірибелік ұсыныстар жинақтау және өңдеумен қортындыланады.
Диплом жұмысының мақсаты келесідей тапсырмаларды қоюды және шешуді
ұсынады:
- тергеулік қараудың және куәландырудың түсінігі, маңызы және түрлері.
- қарау тактикасының жалпы процессуалдық және тактикалық-
криминалистикалық ережелері.
- окиға болған жерді қарау тактикасы.
* тергеу әрекетін жүргізуге дайындық шараларын қарастыруды.
Жұмыстың объектісі болып қылмыс оқиға болған және куәландыру тергеу
әрекетіне тартылған тұлға табылады.
Диплом жұмысының теориялық және методологиялық негіздері. Зерттеудің
методологиялық негізін жалпығылыми диалектикалық таным әдісі құрайды.
Сонымен қатар, логикалық, жүйелік-құрылымдылық, әлеументтік талдау, сондай-
ақ криминалистиканың арнайы әдістері, бақылау тәсілдері, кеңейтілген және
статистикалық сипаттық әдістері қолданылады.
Жұмыс ғылыми-монографиялық материалдарды оқуға және қолдануға, сонымен
қатар тиісті құқықтық қайнар көздерді талдауға негізделген. Ол бірінші
кезекте Қазақстан Республикасының Конституциясы, нормативтік қайнаркөздер
(заңдар, Президент Жарлықтары), Жоғарғы сот Пленумының шешімдері, Қазақстан
Республикасы ішкі істер министрлігінің ведомствалық нормативтік актілері.
1 ТЕРГЕУЛІК КУӘЛАНДЫРУДЫҢ ТҮСІНІГІ, ТАКТИКАЛЫҚ КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
ПРОЦЕССУАЛДЫҚ ЕРЕЖЕЛЕРІ
1. Тергеулік куәландырудың түсінігі, маңызы және түрлері
Философиялық тұрғыдан қызмет деп – оны жүзеге асыру процесінде адам
табиғатқа творчествалық өзгерістер енгізіп, қайта құруға бағытталған, оның
нәтижесінде өзін қызметтік субъектіге, ал өзі игеріп жатқан табиғаттың
құбылыстарын өз қызметінің объектісіне айналдырады [2, 91 б.]. Сонымен
бірге қызмет түсінігін кең мағанада белгілі бір мақсаттарға жетуге
бағытталған кез келген адамның белсенді қозғалысы ретінде қарастыруға
болады. Талқылау аудармаларында бұл түсінік адамның әлемдегі өмір сүру
әдісі ретінде, оның қоғамдық өмірге өзгерістер енгізу мүмкіндігі түрінде
қарастырылады. Мұнда, қызмет материалды-тәжірибелік, интеллектуалдық,
рухани, ішкі және сыртқы операциялар бейнесінде қарастырылады. Бұл ойдың
да, қолдың да жұмысы, таным процесі және адамның іс-әрекеттері. Сонымен
қатар, қызмет деп қоршаған ортаны өзгертуінде көрінетін адамдардың арнайы
іс-қимыларының формасы ретінде де түсіндіріледі.
Қызметтің жалпы құрылымына мақсат, амал, нәтиже және процестің өзі
кіреді. Осы концепция көптеген арнайы ғылымдар үшін бастапқы әдістемелік
база болып табылады.
Қылмыстрды тергеу әлеуметтік қызметтердің ең бір қиын түрлерінің бірі,
оның ерекшелігі тергеу органдарының назарына әртүрлі мүддесі бар адамдар
түседі, сонымен бірге олардың кейбірінің мүдде-мақсаттары тергеу
органдарының мүддесіне мүлдем сай келмейді. Бұл процесс шындықты анықтауға,
істің барлық мән-жайларын жан-жақты, толық және объективті түрде зерттеуге
бағытталған, белгілі бір құқықтық тәртібінің басталуымен, ол дегеніміз
субъективтік құқықтар мен осыған сәйкес заңдық міндеттердің пайда болуымен,
өзгеруімен және жойылуымен байланысты [3, 393 б.].
Алдыңғы қатарлы отандық және шет елдердің ғалымдары қылмыстық іс жүргізу
мен криминалистика саласында тергеу және сот тәжірибесінде қолданылатын
әдіс-амалдар мен құрал-саймандар кешенін дайындап, оларды жетілдіруге үлкен
үлес қосты. Оларың арасынан мынадай ғылыми қызметкерлерді атап айтуға
болады: В.Д. Арсеньев, А.Ф. Аубакиров, О.Я. Баев, Р.С. Белкин, А.Н.
Васильев, А.И. Винберг, Е.Ғ. Жәкішев, А.А. Исаев, Е.И. Кайыржанов, А.М.
Ларин, Г.А. Мозговых, В.Я. Колдин, И.М. Лузгин, Ю.К. Орлов, А.Р. Ратинов,
М.В. Салтевский, М.Я. Сегай, Н.А. Селиванов, М.П. Яблоков және т.б.
Заң әдебиеттерінде тергеушінің қызметі деп – қылмыстық іс жүргізу
құқығының нормаларымен реттелінген, қылмыстарды тергеуге және құқыққа қарсы
әрекеттің оқиғасымен байланысты барлық мән-жайды анықтауға бағытталған,
сонымен бірге айыпталушыны сотқа беру үшін немесе қылмыстық істі қысқартуға
негіздердің жеткіліктілігі туралы сұрақты шешу мақсатындағы іс-
әрекеттерінің жиынтығын айтады.
Біз қылмыстарды тергеу процесіндегі тергеушінің қызметін белгілі бір
құрылымы бар, көптеген компоненттерден (әрекеттерден) және операциялардан
(қылмыстық іс жүргізу, ұйымдастырушы-басқарушылық, танымдық,
реконструктивтік, коммуникативтік және т.б.) тұратын жүйе ретінде
қарастыратын авторлардың пікіріне қосыламыз.
Криминалистикалық тұрғыдан қарағанда қылмыс өз табиғаты бойынша
қылмыскердің қоршаған ортаның объектілерімен контактілі немесе контактісіз
өзара іс-қимылының динамикалық процесі түрінде болады. Мұнда қылмыс жасаған
адам, оның жәбірленушісі мен басқа да адамдар – осы оқиғаның қатысушылары
өз қасиеттері арқылы, сонымен қатар құрал-саймандар, іс-әрекеттерді жасау
механизмі мен тәсілінің материалдық объектілер формасында немесе адамдардың
ойындағы бейнелер түрінде де бейнеленеді [4, 119-120 б.].
Қылмыскерді анықтау танымдық процесс, бұл процесс кезінде тергеуші
белгілі бір адамға қатысты мәліметтерді, нақты мән-жайларды жинайды және
құқыққа қарсы белгілі бір іс-әрекеттердің жасалуының белгілерін анықтайды.
Тергеушінің тергеу әрекеттерін жүргізгенде алдына қоятын негізгі мақсаты-
тергеу әрекеттерін жүргізу арқылы неғұрлым көп және құнды дәлелдемелер
жинау, тергеу әрекетінің нәтижелігін арттыру. Қойылған мақсатқа жету үшін
әр тергеу әрекетін жүргізгенде тергеуші нақтылы туындап тұрған тергеу
ситуациясына орай қолайлы, тиімді әдістер, заңға сыйымды айла-әрекеттер
қолдану арқылы объективті және толық дәлелдемелер алуға тырысуы керек [5,
185 б.]. Мұнда қылмыстың оқиғасы және қылмыскердің жеке тұлғасы туралы
мәліметтері бар объектілер заңмен белгіленген формаға, яғни дәлелдемелерге
айналады, ал аталынған мәліметтердің қайнар-көзімен байланысты, іс үшін
маңызды мән-жайларды тану процесі қылмыстық іс жүргізу дәлелдеуі түрінде
болады [6, 35 б.].
Сонымен бірге, мұндай процестердің ерекшелігі ретінде танымның әртүрлі
қиын және қолайсыз ситуацияларда, кейбір кезде мүдделі адамдардың тергеу
процесіне кедергі жасайтын кездердегі іс-қимылдарын атап өту керек.
Қылмыстық құқық пен іс жүргізудің жалпы теориясында дәлелдеудің
қалыптасып қалған талқылауына сүйене отырып, дәлелдеуді қылмыстық іс
жүргізудің субъектілерінің заңмен бекітілген, дәлелдемелер мен олардың
процессуалдық қайнар-көздерін жинауға, зерттеуге (тексеруге) және
бағалауға, осылардың нәтижелері негізінде белгілі бір процессуалдық
шешімдер қабылдап және оларды негіздеу үшін дәлелдер келтіруі бойынша
қызметі деп қарастырып, біз мұндай қызметтің қылмыстың жасалғандығы туралы
мәліметтер алынған кезден басталып, кейбір анықталған жағдайларда мынадай
келесі құжаттарды: айыптау қорытындысын, істі қысқарту туралы қаулы және
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану мәселесін шешу үшін істі
сотқа жіберу туралы қаулы толтырумен аяқталатынын атап көрсетеміз.
Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеу істі заңды, негізделген және әділ шешу
үшін маңызы бар мән-жайларды анықтау мақсатында дәлелдемелерді жинаудан,
зерттеуден, дәлелдемелерді пайдалануға қабылдаудан тұрады (ҚР ҚІЖК-і 124 -
бап).
Құқықтық әдебиеттерде дәлелдемелерді танымның айрықша бір түрі ретінде
қарастыратын ой-пікір қалыптасып бекітілді [7, 96 б.; 8, 5 б.] . Сонымен
бірге қылмыстық іс жүргізу ғылымында бұл түсініктерді терминологиялық
белгілері бойынша жіктеу ұмтылыстары байқалады, оларды тергеудің бір
субъектісімен орындалатынына қарамастан бірінен кейін бірі өзгеретін,
сапалық әртүрлі формада елестету кездеседі [9, 19-21 б.]. Мәселен, И.М.
Лузгин, таным сөзінің түсінігі кең мағанада белгілі бір анықталған заттар
мен жәйттер туралы білімдер алу процесі, ал дәлелдеу – бұл белгілі бір
жағдайларды негіздеу және осы объектілерді басқа да тұлғалардың танып
білуіне жағдай жасау деп жазды [10, 21-22 б.]. Көрсетілген ұстанымда
дәлелдеу мен білімдер алудың бір-бірінен ажырамайтындылының көрсетілмеуі,
тергеуші бірінші кезекте танымды, содан кейін дәлелдеуді жүзеге
асыратындығы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Дәлелдеу мен таным түсініктерінің арақатынастарын сипаттай келе біз,
таным мен дәлелдеу, В.С. Джатиев көрсеткендей, - рационалды қызметтің
әртүрлі тұрпаты деген пікірге қосыламыз. Таным – бұл өзіне арналған қызмет,
ал дәлелдеу басқа белгілі бір адамға арналған. Танымның мақсаты білім алу
болып табылады, ал дәлелдеудің мақсаты басқа біреуді белгілі бір нәрсеге
сендіру [11, 5 б.]. Сондықтан да қылмыстық істегі таным мен дәлелдеуді тепе-
тең түсінік деп санамау керек. Біз таным- бұл қылмыстық іс жүргізу
дәлелдеуінің бір бөлігі деп есептейміз. Ол өзіне дәлелдеу процесінің тек
бекітетін кезеңін қоспағанда, барлық құрылымдық бөліктерінен тұрады.
Сонымен қатар, мұнда қылмыстық іс жүргізудегі танымдық қызметтерді жүзеге
асырушы барлық лауазымды тұлғалар өзіндегі мән-жайларды барлық адамдарға
арналған мән-жайларға айналдырады. Бұл нәтижеге білімдерді алудың
ең тиімді, оның ішіндегі ғылым мен техниканың соңғы жетістіктеріне
негізделген амал-тәсілдерін қолдану арқылы қол жеткізуге болады.
Негізінен дәлелдеудің мынандай құрылымдық элементтерін бөліп көрсетуге
болады: дәлелдемелерді жинау (алу), зерттеу (тексеру) және бағалау. Осы
элементтерді сипаттай келе көптеген процессуалистер оларды дәлелдеудің
сатылары деп атауға болмайды, өйткені бұл сатылардың жеке-даралығы туралы
пікір тудырады, тек әрекеттерді уақыты бойынша ғана үзуге болатындығын
айтады. Бірақ, дәлелдеу процесі танымның біртұтас, үзілмейтін процесі, онда
аталынған элементтердің барлығы қайталанып отырады. Сондықтан практикалық
дәлелдеуде дәлелдемелерді жинау мен зерттеу (тексеру) алынған мәліметтерді
бағалаудан ажыратылмайды, ал бағалаудың өзі әрқашанда дәлелдеуді
аяқтамайды.
Қылмыстарды тергеу кезінде, турасын айтқанда дәлелдемелер пайда
болмайды, тек жасалынған қылмыс туралы мәліметтер ғана келіп түседі, ал
олар өз кезегіне әртүрлі себеп-салдарлардың нәтижесінде дәлелдемеге айналуы
да, не айналмауы да мүмкін. Тергеудің алғашқы сатысында жиналған
мәліметтердің негізгі міндеті – сезікті адамның қылмысты жасау мүмкіндігі
туралы тергеу болжамын жасауға фактілік база ретінде көмектесу.
Дәлелдемелер материалдық әлемнің кез келген объективті өмір сүрушісі
ретінде барлық уақытта табылуы мүмкін. Дәлелдемелерді табу мен оларды жинау
мүмкіндігі, жасалынған қылмыс туралы мәліметтердің қоршаған ортада
бейнеленетіндігі мен танымдық қызметті тергеу субъектісінің жүзеге
асыратындығын қарастыратын объективтік өмірдің ең бір маңызды
заңдылықтарымен шартты байланыста болады.
Аталынғандарды негізге ала отырып, біз тергеушінің танымдық қызметінің
негізгі мақсатын қылмыстарды тергеу процесінде анықталатын фактілер,
оқиғалар, мән-жайлар туралы мәліметтердің (дәлелдемелерді) қайнар-көздерін
іздеу, табу, бекіту, зерттеу, анализ жасау, бағалау, беру мен қолданудан
тұрады деп қорытынды жасаймыз. Дәлелдемелерді жинау, зерттеу, бағалау және
қолдану тәжірибе қажеттіліктеріне шартты байланыста болатын
криминалистикалық ойлану (іздену) аталынған жұмыстарды қалайша толық,
рационалды, өндірісті және қысқа уақыт аралығында жүзеге асыру сұрақтарына
үнемі дұрыс жауап іздеу жағдайында болады. Бұл сұрақтарға дұрыс жауаптар
алу үшін қылмыстарды тергеу кезіндегі тергеушінің танымдық қызметін
ұйымдастыру мен жүзеге асыру негізінде жатқан факторлар мен міндеттердің
табиғаты мен мәніне терең үңіліп қарау керек.
Тергеушінің танымдық қызметі ғылыми негіздердің кешеніне сүйенеді. Олар
көпшілік жағдайда қылмыстық іс жүргізу циклінің ғылыми негізделген,
тәжірибеде сыналған ережелерінің жүйесі түрінде ұсынылады. Бұл жүйеде
қылмыскерді анықтаудың криминалистикалық теория тәртіптері мен
әдістемесінің белгілі бір анықталған орны бар, олар криминалистикалық
теория мен ілімдердің, тергеу әдістемесі кешенінің жекеленген
жетістіктеріне, дәлелдемелік мәліметтері бар объектілерді табу мен
зерттеудің әртүрлі әдістемесіне негізделеді. Олардың арасынан бірінші
кезекте танымның криминалистикалық пәні туралы, қылмыстардың
криминалистикалық сипаттамасы туралы, қылмыскердің жүріс-тұрысы туралы,
қылмыстарды жасау әдісі туралы ілімдерді, сонымен қатар белгілер, қылмыс
құрал-саймандары туралы ілімдерді және криминалистикалық ғылымның басқа да
салаларын бөліп қарастыруға болады.
Біздің пікірімізше, тергеушінің танымдық қызметі деп – бірінші кезекте
материалдық және процессуалдық құқықтың, криминалистика мен басқа да ғылым
салаларының білімдеріне негізделген, криминалистика ғылымымен дайындалған
арнайы әдіс-тәсілдердің, амал, құрал-саймандардың көмегімен алынған
мәліметтерді табу, бекіту, жинау, анализ жасау, бағалау, беру мен қолдану
арқылы қылмыс оқиғасын зерттеуге және оның қатысушыларын анықтауға
бағытталған іс-әрекетін айтуға болады.
Тергеушінің танымдық қызметі өзінің ұзақтылығының, бағытының және мән-
мазмұнының әртүрлі болып келуіне қарамастан, тергеудің белгілі бір
анықталған сатыларында түрлі міндеттерді шешу қажеттілігіне бағынышты
болады. Тергеудің бастапқы сатысы процессуалдық жолмен жиналған фактілік
ақпараттарды алдын-ала тексеріп дәлелдемелерге айналдырумен сипатталады,
сонымен бірге алғашқы алынған мәліметтерді қылмыстың орны, уақыты, мақсаты,
субъектісі және оның белсенділігінің пәні, құрал-саймандар, әдіс-тәсілдері,
жасау механизмі мен тергелініп отырылған қылмыстың басқа да мән-жайлары
туралы толық мәліметтер алуды мақсат етеді.
Тергеудің осыдан кейінгі сатыларында істің мән-жайларын анықтауға
қатысты дәлелдемелік базаны тексеру мен толықтыру жүзеге асырылады. Осы
мақсаттарға жету үшін мынандай шаралар жасалынады: істе жоқ жаңа қосымша
дәлелдемелерді алу мүмкіндіктерін анықтау мен жүзеге асыру (мысалы
бұрынырақ қаралған объектілерді қайта қарау арқылы, оларды қосымша немесе
қайтадан сараптамаға жіберу); тергеудің бастапқы сатысында тергеушінің
жіберген ұйымдастырушылық, процессуалдық және тактикалық кемшіліктерінің
нәтижесінде анықталмай қалған мәліметтері бар басқа да объектілерді іздеу,
анықтау және зерттеу.
Біздің көзқарасымыз бойынша қылмыстарды тергеу кезіндегі тергеушінің
танымдық қызметі бірнеше анықталған сатылардан өтеді: мәліметтердің қайнар-
көзінің минимумынан аралықтағы, бірақ ондай қайнар-көздердің толық емес
кешеніне, содан кейін толығырақ түріне; іс жүзіндегі деректердің
минимумынан молырақ, содан кейін олардың толық түріне, қылмыстың іс
жүзіндегі зардаптарынан оның оқиғасына жақын, тікелей қатысы бар деректерді
анықтап білу, содан соң қылмысты жасаудың негізгі себептерін анықтау.
Тергеушінің танымдық қызметінің міндеттерін жүзеге асырудың бағыты мен
мазмұндық жағының сұрақтары, оларды қандай сатыда жасалатындығына, сонымен
қатар осы сатыдағы бастапқы (алғашқы) мәліметтердің сипаттамасы мен
мазмұнына байланысты болады.
Тергеушінің танымдық қызметінің түрлері. Тергеушінің танымдық қызметінің
дәлелдемелерді жинау, зерттеу, бағалау және қолдану сияқты түрлерін
сипаттай келе, біз осы түрлердің әрбірінің негізінде жатқан заңдылықтарды
қарастырамыз. Дәлелдеу, дәлелдемелік базаны жинақтап құрастыру процесі
ретінде дәлелдемелерді жинаудан басталады. Бұл дәлелдеу субъектісімен
тәжірибелік танымдық іс-әрекеттерді орындаумен, зерттелініп отырылған оқиға
туралы мәліметтері бар әлемнің құбылыстарымен сезімдік байланыс жасаумен
суреттелетін танымның сезімдік-тәжірибелік деңгейі [7, 96-97 б.].
Дәлелдемелерді жинау терминінің өзі шартты болып келеді. Тергеушінің
дәлелдеудің бастапқы сатысындағы қызметін дайындалып қойылған
дәлелдемелерді алу мен талап ету деп сипаттауға болмайды. Жасалынған
қылмысқа қатысы бар мән-жайлар қоршаған ортамен үзіліссіз өзара байланыста
болады, ол дегеніміз өз кезегінде материалдық объектілердің белгілері мен
олардың байланысы әртүрлі өзгерістерге ұшырайтындығын білдіреді, сонымен
бірге осы оқиғаларды қабылдаған адамның да психикасында да белгілі бір
уақыттың өтуіне байланысты түрлі өзгерістер орын алады.
Дәлелдемелерді жинау (құрастыру) ішкі құрылымы күрделі процесс, олардың
құрылымдық элементтерін жұмыста қарастырамыз. ҚР Қылмыстық іс жүргізу
кодексінде дәлелдемелерді жинаудың анықтамасы берілмеген, тек осы
Кодекстің 125-ші бабында дәлелдемелер жинау оларды табуды, бекітуді және
алуды қамтитындығы көрсетілген. Арнайы әдебиеттерде дәлелдеудің осы
сатысының мазмұны туралы әртүрлі пікірлер айтылады.
Іздеу мен табуды дәлелдемелерді жинаудың сатысы ретінде сипаттай келе
танылып отырылған өткеннің оқиғасы туралы мәліметтер үстінгі қабатта
болады, бірақ олар тергеушінің қолына алдын-ала анықталған жолдар бойынша
келіп түспейді. Мәліметтерді иелікке алу процесі шындықты анықтауға қарама-
қайшы әрекет етуші адамдар жағынан болатын іс-қимылдарды тоқтатып және іс
бойынша дұрыс, негізделген және құқыққа сай шешімдерді қабылдаудан тұрады.
Мұндай адамдар ізделініп отырылған мәліметтері бар объектілер мен олардың
қайнар-көздерін жасыруға, өзгертуге, жоғалтып жіберуге тырысып, басқа да
шындыққа сай келмейтін мәліметтер беріп, тергеуді дұрыс жолдан тайдыру үшін
әрекет етеді.
Шындыққа сай келетін мәліметтерді алу процесін қамтамасыз етуде келесі
себептер бойынша көптеген қиындықтар туындайды: жай көзбен көрінбейтін
мәліметтерді қабылдаудың мүмкін еместігі; кейбір жағдайларда оларды табу
мен құпиясын ашудың техникалық құрал-саймандарының болмауы; мән-жайлардың
шындығын анықтау үшін маңызы зор мәліметтерді сақтауға және адамның ойында
дұрыс сақталу мүмкіндігін төмендететін белгілі бір табиғаттың мән-
жағдайларына бағынышты болуы; ойында нағыз іздер сақталынған адамдардың
кейбірінің физикалық және психикалық жағдайының төмен болуы себепті.
Сондықтан да мәліметтері бар объектілерді белсенді, мақсатты түрде іздеу
және табу - таным субъектісі қызметінің сипаттамасы болып табылады. Тек
мәліметтері бар объектілер табылғаннан кейін ғана, тергелініп отырылған
оқиғаның ақпараттық моделін құру мақсатында оларды алуға, бекітуге, беруге,
өңдеуге, зерттеуге және қолдану мүмкіншілігі пайда болады.
Объектілер-мәліметтерді тасымалдаушы ретінде көптеген жағдайларда
іздеудің пәні болып табылады. Осы жағдайлардың әр алуан болуы хабар-
ошарсыз кеткен адамдарды, оқиға болған жерден жасырынып үлгерген қылмыстың
қатысушыларын, қамау орындарынан қашып кеткен айыпталушылар мен
сотталушыларды іздестіру кезінің өзінде-ақ байқалады.
Сонымен бірге іздеудің пәні - орыны белгісіз жәбірленушілер, оқиғаның
көрушілері болып табылатын анықталмаған адамдар, ұрланған заттар, бағалы
бұйымдар, транспорт құралдары, контрабандалық тауарлар, жедел іздестіру
және тергеу жұмыстарының құпиясы болып табылатын мәліметтердің жария болу
жолдары, заңсыз сақтаудағы қару-жарақтар, мәйттер, қылмыстың құрал-
саймандары, құжаттар, әртүрлі іздер және т.б. болуы мүмкін.
Іздеудің пәні ретінде объектіні анықтау, дәлелдемелік мәліметтердің
пайда болу заңдылықтары әрекеттерінің нәтижесі. Осы заттарды анықтау
процесі- осы заңдылықтардың көрініс табуы туралы білімнің бар екендігін
және дәлелдемелермен жұмысты осы заңдылықтардың әсер етуімен жүзеге
асырылуын: ізделініп отырылған заттар туралы мәліметтерді жинау және
зерттеу, бұл мәліметтерді іздеудің өзін ұйымдастыру мен жүзеге асыру үшін
қолдану.
Іздеу шаралары кешенінің негізін тергеушінің іздестіру жұмыстары
құрайды, сонымен бірге тергеушінің тапсырмасы бойынша жүргізілетін жедел
іздестіру қызметкерлерінің іс-әрекеттерін айтамыз. Іздестіру шараларын
дайындау және жүргізу оқиғаның мән-жайларын, танылатын ситуацияның
қатысушыларының жеке тұлғасын ескере отырылып жүзеге асырылады.
Дәлелдемелік ақпараттардың қайнар-көздерін іздестіру былайша орындалады:
танымдық қызметтің бір субъектісімен (мысалы, жеке тергеуші немесе маман)
және жалпыға ортақ міндеттерді шешу үшін өз күштері мен мүмкіндіктерін
біріктіретін субъектілер тобымен; жекеленген тәсіл-әдістерді, әдістемелерді
қолдану негізінде немесе олардың кешенін пайдалану түрінде, техникалы-
криминалистикалық құрал-саймандарды қолданып, не қолданбай-ақ пайдалану;
лабораториялық немесе ашық аймақтар жағдайларында; ашық жария немесе
құпия іс-әрекеттер мен шаралар шегінде; анықталынып отырылған объектінің
белгілері туралы бастапқы мәліметтердің анық еместілігі жағдайында немесе
объектінің анықталған идентификациялық белгілері туралы нақты мәліметтердің
бар кезінде; біркелкі немесе әртүрлі сипаттағы әрекеттер кешенін орындау
арқылы; құқықбұзушылардың нейтралды позициясы немесе олардың белсенді
қарсылық көрсету жағдайында; қылмыстың ізін суытпай, яғни іздестіру
субъектілерінің денсаулығы мен өміріне қауіп төнуі мүмкін жағдайында;
криминалистикалық немесе басқа да тіркеу мәліметтерін қолданып не қолданбай-
ақ жүзеге асырылады.
Мұндай жұмыстар әртүрлі уақыттық және аймақтық шекараларда орындалады,
сондықтан да іздестіру жаппай (мысалы, белгілі бір аймақты толық қарап
шығу, тұрғындардың барлығын қатарынан сұрап шығу) немесе таңдамалы
(тұрғындардың кейбір топтарын сұрап шығу, объектілердің жекеленген
нұсқаларын қарау) болуы мүмкін.
Тергеушінің іздестіру қызметінің бір түрі қылмыскерлерді іздестіру.
Сондықтан адамдар сияқты іздестіру объектілері туралы айтқанда, іздестіру
субъектісінің қолында ізделініп отырырылған адамды анықтаған кезде
жекелендіруге және оны тапқан кезде идентификациялауға мүмкіндік беретін
мағұлматтар бар болады. Бұл демографиялық мән-жайлардың кешені, оның сыртқы
белгілері мен тұлғасының басқа да қасиеттері туралы мәліметтер. Тергеушімен
ізделінетін адам әрқашанда нақты, белгілі бір тұлға. Аталынған адамды
іздестіру алдын-ала тергеу процесінде, оны тоқтатып қойған уақытта да,
сонымен бірге процессуалдық іс-әрекеттер мен іздестіру шараларын жүзеге
асыру кезінде де жүргізіледі.
Біздің пікірімізше, қылмыскерді іздестіру барысында тергеуші іс-
әрекеттерінің алгоритмі мыналарға келіп тіреледі: тергеу әрекеттерін жүзеге
асыру - іздестірудегі адамның белгілері мен оның жүруі мүмкін жерін білетін
адамдарды анықтау; ізделініп отырылған объектінің анықталуы мүмкін жерлерді
тінту; құжаттарды алу; айыпталушының, оның туыстары мен таныстарының почта-
телеграф жөнелтілімдерін тұтқындау; хабарды жол-жөнекей ұстау; мәліметтерді
жинауға бағытталған басқа да әрекеттер жүргізу – анықтау органдарына
іздестіру тапсырмаларын беру; әртүрлі органдарға, мекеме, кәсіпорындарға
сұрау жіберу; ішкі істер органдарының тіркеулері бойынша тексерулер
жүргізу; әртүрлі заңды ұйымдарда тексерулерді ұйымдастыру; анықтау
органдарымен іздестіру жұмыстарын жүргізуді ұйымдастыру.
Іздестіруге дайындалу және оны жүргізу кезінде келесі мән-жайлар
ескерілуі қажет: қылмыстың мән-жайы, дәрежесінің ауырлығы мен басқа да мән-
жайлар; ізделініп отырылған объектінің ерекшеліктері; қылмыстың жасалынып
біткен кезінен бастап іздестіру шаралары басталғанға дейінгі уақыт;
ізделінуші объектінің белгілері туралы мәліметтер мен оның бар болуы мүмкін
жері туралы мән-жайлардың көлемі мен мазмұны; ізделінуші объекті туралы
мәліметтердің қайнар-көзінің және олардың құқық қорғау органдарына келіп
түсу мән-жайлары мен жолының ерекшеліктері; егер бар болса белгілі бір
адамдар тарапынан іздестіруге қарама-қарсы әрекеттердің бар болуы немесе
жоқтығы және олардың сипаты мен ерекшеліктері; іздестірілу жүргізіліп
отырылған аймақтағы қалыптасқан оперативтік жағдайлар.
Айтылғандарды ескере отырып, тергеушіге іздеу жұмыстарын жүргізу кезінде
түсіп отыратын мәліметтердің өз мінез-сипаты бойынша әркелкі болатындығын
белгілеп айтуға болады.
Бұл біріншіден, тергелініп отырылған қылмыстың әсер етуімен, қоршаған
ортаның өзгеруі ретіндегі пайда болған мәліметтер. Бұл мәліметтер, өзінің
мазмұны бойынша – ізделінуші объектінің тұрған жері туралы және өзінің
ішіндегі немесе қылмыстың басқа да іздеріндегі бар болуы мүмкін мәліметтер.
Екіншіден, бұл мәліметтер ізделінуші объектілер туралы, олардың
тасымалдаушылары болып қылмыс оқиғасымен байланысты не қатысы жоқ
объектілер боуы мүмкін.
Үшіншіден, бұл анықтау органдары қызметкерлерінен жедел-іздестіру
шараларын жүргізу кезінде тергеушінің қолына түсетін бағыт-бағдар беретін
ақпараттар.
Аталған барлық үш деңгейдің мәліметтері іздестіруді ұйымдастыру мен
жоспарлаудың негізі болып табылады, олардың логикалық негізі – іздестіру
болжамы.
Тергеушінің дәлелдеудің негізгі субъектісі ретінде сиппаттай отырып,
оның танымдық қызметтерің бастапқы сатыларында іздестіру жұмыстарын жүзеге
асыруы, тергеушінің өзінде келесідей субъектілік мән-жайлардың бар болуымен
байланысты:
- қылмыстар туралы мәліметтердің пайда болу заңдылықтары жайында
білімдерінің;
- қылмыстар туралы мәліметтердің пайда болу механизмінің ситуациялық
ерекшеліктері туралы білімдерінің;
- дәлелдемелердің нақты ситуациялардағы мәнін анықтауға қажетті
білімдерінің;
- ақпараттық сигналдарды таңдап алу әдістері мен құрал-саймандары туралы
білімдердің, яғни, дәлелдемелерді анықтау, осы әдіс - құралдармен жұмыс
жасай білу;
- тергеушінің қажетті субъективтік сапасының (бақылаушылық, алғырлығы,
логикалық ойлану мүмкіндігі және т.б);
Шындығында, мәліметтерді бекіту проблемасы - дәлелдемелерді жинау
заңдылықтарын зерттеу және қолданумен байланысты проблемалар кешенінің бірі
болып табылады. Бұл проблема көп жүйелі. Бізде бекітудің криминалистикалық
аспектісі қызықтырса да, бұл түсінікті қарастырудың толықтығы үшін оның
гносеологиялық, ақпараттық және процессуалдық аспектілерін қарастыру қажет.
Гносеологиялық тұрғыдан дәлелдемелерді бекіту, оның мазмұнын бейнелеу
болып табылады. Бейнелеу нәтижесі бейнеленіп отырылған объекті туралы
мейлінше толық мағұлмат беруі керек, оның дәлелдемеге айналуына мүмкіндік
беретін белгілері мен қасиеттерін дұрыс жеткізуі қажет. Бейненің
толықтылығы бейнелеудің жағдайы мен құрал-саймандарымен байланысты. Бірақ,
бұл жағдайда бейне-бір мақсатты процесс болғандықтан да, оның толықтығы
көрсетілгендерден басқа да объективтік факторларға, яғни, бекіту процесін
жүзеге асырушы субъектінің алдына қойған мақсаттарына байланысты болады.
Тергеу әрекеттерінің нәтижесін бекіту кезінде субъективизм элементтері
міндетті түрде кездеседі, өйткені, тергеушінің объективтік өмірді қабылдауы
субъективтік сипатта болады. Сондықтан да бекіту кезіндегі бейне міндетті
түрде таңдамалы сипатта кездеседі: тек бекіту субъектісі қажет деп тапқан
зат пен оның мөлшері бейнеленеді, ал объективтілік пен субъективтіліктің
арақатынасы осы субъекті қолданған таным әдісіне байланысты.
Дәлелдемелер – қылмыстардың қоршаған ортадағы мәні болғандықтан, олардың
бекітілу нәтижесі гносеологиялық тұрғыдан бейненің суреті, яғни,
өндірістегі бейнелеу болып табылады.
Ақпараттық тұрғыдан мәселе мәліметтерді бір объектіден (дәлелдемелерді)
екінші объектіге - бекітудің материалдық құралына ауыстыру туралы болады.
Мәліметтерді қандай да болмасын ауыстыру олардың белгілі бір бөлігінің
жоғалуына әкеп соғуы мүмкін, мұнда кез-келген емес, дәлелдемелік
мәліметтердің жоғалуының маңыздылығына (зардаптарына) назар аудару керек.
Тергеулік куәландыру қылмыс іздерін сондай ақ қылмыстық іс үшін маңызды
мән жайларды анықтау мақсатында жүргізіледі. Тексеруді арыз не хабар келіп
түскен анықтау органының тергеушісі, ал ол жоқ болған жагдайды анықтаушы не
лауазымы жоғары қызметкер жүргізеді.
Тергеу қарауының мақсаты — іздер мен заттай дәлелдемелерді талдау
арқылы қылмысты тіркеп, ашуга мүмкіншілік беретін дәлелдемелерді табу және
бекіту (2).
Заттай дәлелдемелер — бұл тергеудегі оқиға туралы ақпаратты қамтитың
материалдық дүниенің объектілері. Олардың мазмұны, табылу орны және басқа
да белгілері қылмыстың жасалу мән-жайлары туралы мәлімет беруі мүмкін
әдетте оларды қылмыстың тілсіз куәгерлері деп атайды. Қандай да болмасын
қылмыстық істе заттай дәлелдемелер болады және олардың біреуі де алдын ала
қараусыз іс материалдарына тіркелмейді. Тергеудің нәтижелері оның
криминалистикалық жағынан сауатты жүргізілгеніне байланысты болады.
Сондықтан криминалистер оқига орнын және сонда табылған объектілерді
қараудың аса маңыздылығына ерекше көңіл бөледі.
Қылмыстың ашылмауының негізгі себептерінің бірі — оқиға орнын сапасыз
және ұкыпсыз қарау. Нәтижесінде қылмысты ашудың кілті болып табылатын
маңызды дәлелдемелер жоғалып қалады.
Тергеулік қарау негіздері ҚР ҚІЖК-нің 222-бабында көзделген. Қылмысқа
карсы күресу тәжірибесі көрсеткендей, тергеу қарауы:
-оқиға жағдайын және оның мән-жайларын ұғынуға, қылмыскер әрекеттерін
түсінуге;
-жасалған қылмыс іздерін тауып, бекітуге;
-дәлелдемелер алудың басқа да көздерін айқындауға;
-тергеу және жедел іздестіру версияларын ұсыну үшін мәліметтер жинауға;
-шұғыл (кідіртуге болмайтын) тергеу және жедел әрекеттерінің жоспарын
белгілеуге;
-сараптамалық зерттеуге қажетті заттай дәлелдемелерді және іздерді
алуға бағытталған.
Қайта қарау, яғни, бір объектіні қайталап тексеру мынандай жағдайларда:
бірінші қарау қолайсыз жағдайларда (қараңғыда, жаңбыр астында, түтін ішінде
және т.б.) жүргізілгенде, мәселен, аталған жағдайлардың себебінен
криминалистикалық маңызы бар іздер мен заттар табылмағанда немесе қарау
сапасыз жүргізілгенде, яғни маңызды мән-жайлар анықталмағанда, мамандар
қатыспағанда т.б. қажет болады.
Жұмыстың көлемі бойынша негізгі және қосымша тергеулік қарау болады.
Қосымша қарау, тергеу барысында жеке объектілер қаралмағаны немесе егжей-
тегжейлі қаралмағаны анықталғанда, жүргізіледі.
Жедел қызмет мүмкіншіліктерін пайдалану оқиға сипаты туралы, оған
қатысты тұлғалар туралы, кылмыстық іс үшін маңызды объектілердің орны және
белгілері туралы қосымша мәлімет алу үшін қажет. Егер оқиға болған жерді
қарау барысында қылмыскерді ізін суытпай іздестіру мүмкіндігі бар
екендігі анықталса, ол іздеуді жедел қызметкерлер жүргізеді. Жедел
бөлімшелер күштері мен құралдарын пайдалану қылмыс туралы қосымша
мәліметтерді, атап айтқанда, қалай және қашан болғаны, кім кінәлі,
себептері, қылмысқа қатысушылар, кімге және қандай зиян келтірілгені, оқиға
туралы кім білетіндігі т.б. туралы мәліметтерді алуға мүмкіндік береді.
Қаралып жатқан объектілерді ұстай білудің криминалистикалық ережелерін
сактап карау - қатысушылар арасында міндеттерді нақты бөлуді; мамандар
білімін, мәселен, жарушы техниктің, радиоактивті материалдармен жұмыс
істейтін маманның білімін пайдалануды; жарылғыш заттарды табу үшін қарауға
іздеуші итімен бірге кинологты уақытында қарастыруды; криминалисикалық
тәсілдер мен әдістерді сауатты қолдануды көздейді.
Қарауға қатысушылар. Тергеуші, полиция қызметкерлері мен мамандардан
басқа, қарауға қатысатын басқа тұлғаларға – куәлар және сонда қарау
жүргізілетін мекемелер, мен коммерциялық кәсіпорындар және ұйымдардың
өкілдері жатады.
Куәгерлердің қатысуы ҚР ҚІЖК-нің 222-бабымен реттеледі.
Жетуі қиын және тиісті байланыс құралдары жоқ жерде қарау, сонымен
қатар оны жүргізу адамның өмірі мен денсаулығына қауіп төндірсе, карау
куәгерлердің қатысуынсыз жүргізіледі де, ол туралы хаттамада көрсетіледі.
Мекеме өкілдері қатысуының негіздері: олар қажетті құжаттарды көрсетіп,
түсініктеме бере алады, қажетті жерге апарып, бөлменің есігін ашып бере
алады, сонымен қатар қосалқы жұмыстарды ұйымдастыра алады.
Жәбірленушілер, куәгерлер, сезіктілер, айыпкерлер - қарауға қатысушы
тұлғалардың келесі бір тобы. Олар болған оқиғаның мән-жайы туралы хабардар
болғандықтан пайдалы болуы мүмкін.
ҚР ҚІЖК-нің 227-бабына сәйкес толтырылған хаттамада қарау әрекеттерінің
тәртібі және қарау барысында айқындалған маңызды мән-жайлар баяндалады.
Хатгаманың суреттелінетін бөлігі — оқиға орнының шеңберімен бірге оның
жалпы сипаттамасын қамтиды.
Сарапшының немесе дәрігердің қатысуы тергеушінің мәйітті өзі қарау
міндетінен босатпайды, өйткені қараудың барысы мен нәти-желеріне ол жауапты
болады. Қараудың мақсаты — өлу уақыты мен өлтіру тәсілін
анықтау;
тергеушідегі іске қатысты тұлғалар туралы мәлімет алу, ал кей жағдайларда
жәбірленушінің жеке басын анықтау 120 б.
Қарау келесі тәртіп бойынша жүргізіледі. Қоршаған орта және табылған
күйінде жатқан мәйіттің температурасы анықталады. Оның жынысы, жасы, бойы,
дене кұрылысы, толықтығы, шашының түсі көрсетіледі. Одан кейін ауызша
бейнелеу әдістемесі бойынша мөйіт жоғарыдан төменге дейін сипатталады.
Белгісіз азаматтың мәйітін қарау барысында оның сыртқы бейнесі егжей-
тегжейлі бекітіледі.
Жақын орналасқан бағдарларға қатысты мәйіттің кейпі мен қалпы, сонымен
қатар мәйіт дақтары, сүйрету белгілері және т.б. бекітіледі.
Мәйіттің бетін, қолдарын, аяқтарын және денесінің ашық жерлерін
қарағанда:
а) көзінің қарасының, шынайнасының, ылғал қабығының жағдайлары;
ә) денесінде зақымдардың, шашыраған қанның болуы, олардың орналасуы мен
бағыты;
б) табиғи тесіктердің жағдайы, қол-аяқтарында, саусақ арасында,
тырнақ
астында және шаштарында кірдің болуы;
в) денесінің ашық және жабық жерлерінің суу деңгейі;
г) басқа да мөйіт дақтары түстерінің өзгеруі;
ғ) әр түрлі бұлшық еттерінің сіресіп қалу қалпы;
д) мәйіт үстінде және киімінде жәндіктердің, құрт-құмырсқа,
көбелектердің,
личинкалардың болуы, олар көп жиналған жерлер зертгеліп бекітіледі.
Одан кейін мәйіттің үстінде және жанында жатқан заттарды, жатқан орнын,
сонымен қатар оның денесіндегі және киіміндегі топырақпен салыстыру үшін
жердегі топырақты қарайды (5).
Киім мен аяқкиімді қарау барысында олардың сыртқы қалпы, қалтаның іші,
фабрикалық маркалары мен таңбалары, нөмірлері; жазулары, кию және кірлену
деңгейі бекітіледі. Киім мен аяқкиімдері кір, топырақ, ерекшеліктерімен,
жардағы бояумен жөне қоршаған ортаның басқа да объектілерімен
салыстырылады. Мәйіттің іш киімі және оның зақымдары сипатталады. Егер
мәйітті жалаңаш түрде қарауға жағдай болмаса, оны егжей-тегжейлі қарау үшін
мәйітханаға жібереді.
Егер мәйітте жарақат болса, олардың орналасу орны, саны, түрі мен түсі,
жарақат шетгерінің сипаты анықталып, бекітіледі.
Егер өлген адамның кім екені белгісіз болса, оны міндетгі түрде
дактилоскопиялайды, одан кейін жуындырған соң таныту фотосуретінің
ерекшеліктері бойынша суретке түсіреді.
Мәйіттің жеке ерекшеліктерін: тыртықтары, татуировкалары, меңдері, т.б.
ірі масштабты суретке түсіріледі п.
Куәландыру. Куәландырудың тактикалық әдістері мен этикалық негіздері.
Куәландырылушы тұлғаның денесінде табылған кез келген ізді, дақты, зат
бөлшегін дәйекті түрде сипаттап, өлшеп, фотосуретке түсіру немесе суретін
салу қажет. Қаралуға жататын объектінің ерекшелігі (адам денесі) мен
денсаулыққа зиянды немесе қорлайтын әрекеттерге тыйым салатын заң нормалары
іздерді және ерекше белгілерді анықтау мен бекітудің ғылыми-техникалық және
тактикалық әдістерінің өз алдына ерекшелігін анықтайды.
Тергеу әрекетінің ерекше бір түрі — адамдарды куәландыру. Қылмыстық
істерді тергеу үстінде кейбір жағдайларда сезікті адамның, айыпкердің не
жәбірленушінің киімінде, денесінде әр түрлі дақ, ерекше белгілер, не іздер
барлығын анықтау үшін оларды заңда көрсетілген тәртіпті сақтай отырып,
куәландырып қарауға тура келеді.
Өзіндік міндеті бойынша және қарау үстінде қолданылатын тәсілдер
бойынша куәландыру бірде тергеу әрекеті есебінде жүргізілсе, екінші
жағдайда сот-сараптамасының бір ерекше түрі есебінде жүргізіледі.
Куәландыру жүргізу туралы тергеуші сезікті, айыпталушы үшін міндетті
болып табылатын қаулы шығарады. Аталған істер бойынша куәландыру
жәбірленушінің немесе сезіктінің денесінде немесе киімінде әртүрлі
жарақаттар мен қанның іздері қалған жағдайда жүргізіледі. Куәландырғанда ең
алдымен куәландырылатын тұлғаның киіміне қарау жүргізіледі, содан кейін
денесінің ашық бөліктеріне қарау жүргізіледі.
Киімдегі жарақаттарға және қан дақтарына көңіл аударылады. Қан іздерін
тырнақ астынан, шаш арасынан, құлақ ойыстарынан және т.б. бөліктерден іздеу
керек.
Куәландырылатын тұлғаның жәбірленушімен контактіде болғанын
сараптамалық жолмен анықтауға мүмкіндік беретін микрообъектілерді табуға да
көңіл бөлу керек. Бұл микрообъектілерді табу үшін лабороториялық жағдайда,
арнайы құралдарды пайдалана отырып, маманның көмегімен заттарға қайта
тексеру жүргізуге болады. Бұлай тексеру жүргізу үшін және алда сараптамалық
зерттеу жүргізу үшін киімдер мен заттар айналыстан алынады және жеке-жеке
буып-түйіледі. Куәландыру барысында дененің, киімнің жалпы бөліктерін және
табылған іздерді фотосуретке түсіріп отыруға болады. Фотосуреттер кесте
ретінде хаттамаға қоса тіркеледі.
Тергеу әрекеті есебінде жүргізілген жағдайдан басқа, объектілерді
қарау үстінде әдеттегідей пайдаланылатын әдістер қолданылады.
Айтайық, адам куәландырылғанда, біріншіден, оның үстінде киген
киімдері қаралады, олардың жалпы жағдайы, жыртылған жері, үзілген түймесі,
дақ, таңба, тағы басқа да ерекше белгілердің бар жоғы анықталады. Киімін
қарап болғаннан кейін, оның денесі қаралады. Киімге қарау
жүргізуде астарына, қалталарына, тігістеріне жэне басқа да жерлеріне, яғни
қанның сақталып қалатын жерлеріне көңіл аударылады. Бұл жағдайда маманның
көмегін пайдаланған да дұрыс.
Егер куәландырылатын адамды мұндай қарау үстінде жалаңаштандыруға тура
келсе, онда бұл тергеу әрекетіне басқа жыныстың адамдары қатыса алмайды.
Сондықтан егер әйел адам жалаңаштандырылып қаралса, бұл тергеу әрекетін
әйел тергеуші жүргізу керек те, ал еркек адам куәландырылса, еркек тергеуші
өткізуі керек.
Қалай болғанда да бұл тергеу әрекетін жүргізу үстінде куәландырушы
адамның намысына тиетіндей, оны кемсітетіндей іс-әрекеттер жасалмай,
жүргізілетін жұмыстардың бәрі моральдық нормаларға сай болуы тиіс.
Бұл тергеу әрекетін жүргізгенде негізінен куәландырылатын адамның
үстінде бір ерекше белгілер, дақ және басқа іздердің болуы тексеріліп,
қаралады. Мысалы, бір істі тергегенде жәбірленуші қылмыскердің сол жақ
иығында қал, ал кеудесінде жүректің суреті тәрізді татуировка бар екені
баяндалды.
Тергеудің бастапқы кезеңінде ұсталған сезікті адам бұл қылмысқа
қатыспағанын және жәбірленушіні танымайтынын айтып жауап берді. Оны
куәландыру үшін беліне дейін шешіндіргенде жәбірленушінің айтқанындай
қылмыскердің иығында қал, кеудесінде татуировка бар екені анықталды.
Сонымен куәландырудың қорытындысы істі дер кезінде ашуға өте құнды
дәлелдеме есебінде пайдаланылды.
Куәландыру сонымен қатар сот-медициналық сараптаманың бір ерекше турі
есебінде жүргізіледі. Сезіктінің, айыпкердің, не жәбірленушінің денесін
қарағанда арнайы медициналық білім қолданылып, олардың денесінде бар
жарақат тексеріліп, зерттелсе ондай куәландыру сараптамалық зерттеудің бір
түрі болып саналады. Мұндай зерттеп қарау үстінде негізінен мына төмендегі
сұрақтар анықталады:
а) куәландырған адамның денесінде, қай жерінде, қандай жарақаттар
бар;
ә) жарақаттардың түрі, өлшемі, саны және олардың жалпы ауырлығының
дәрежесі;
б) бұрын операция жасалған басқа куәландырушының денесінде оның
белгісі бар ма?
Егер де жай қарау арқылы бұл сұрақтарды шешуге мүмкіндік болмай,
оларды анықтауға медициналық зерттеулер қажет болған жағдайда сот-
медициналық сараптама тағайындалады.
Куәландырылушының денесін зерттеудің негізгі әдістемесі - жай ғана
бақылау, және құрал ретінде көру мүшелері қызмет етеді. Куәландыру
кезінде криминалистикалық техниканы қолдану анағұрлым күшті әсер береді.
Куәландыру барысында табылған іздер мен ерекше белгілер хаттама
толтыру, фотоға түсіру, дененің сызбасын сызу, көлемді көшірмелер дайындау
жолдарымен бекітіледі. Іздер мен заттай дәлелдемелерді хаттамада дәйекті
түрде сипаттап қана қоймай, оларды қылмыстық іс құжаттарына тіркеу үшін
түпнұсқа күйінде алу керек.
Куәландыру тергеулік қараудың ерекше түрі болып табылады. Оның мақсаты
айыпкердің, сезіктінің, куәгердің немесе жәбірленушінің денесіндегі қылмыс
іздерін, жеке белгілерін, зақымдарын анықтау, мастық күйін және қылмыстық
іс үшін маңызды басқа да мән-жайларды айқындау. Куәландыру денені мәжбүрлеп
жалаңаштаумен байланысты болып, жеке тұлғаның құқықтарын белгілі бір
деңгейде қозғайтын болғандықтан, заң куәландыратын тұлға үшін міндетті
болатын арнайы қаулы шығаруды талап етеді. Егер куәландыру толық
жалаңаштауды талап етсе, куәгерлердің жынысы сол тұлғамен бірдей болуы
керек. Тергеуші басқа жынысты тұлғаның жалаңаш денесін қарамайды, оның
нұсқауы бойынша аталған қарауды куәгерлердің көзінше дәрігер жүргізеді.
Сонымен тергеулік куәландыру мынандай мәселелерді анықтайды:
• Куәландырушының денесінде ерекше белгілер бар ма, атап айтқанда
қандай және қай жерінде;
Оның денесінде қандай да бір зақымдалған жер бар ма және қай
жерінде;
* Денеде немесе киімде оқиға орнынан ілесіп келген немесе алып
келген куәландыруға қызмет ететін бөлшектер немесе басқа да заттар
бар ма;
* Денеде немесе киімде оның кәсіби бүйымдарында және т.б. айғақ
болатын куәландыру белгілері бар ма.
Тергеуші анықталған фактілерді дәрігер мен куәгерлердің сөздері бойынша
хаттамаға енгізеді (ҚР ҚІЖК-нің 227-бабы).
Куәландырудың барысында хатгама мен оның қосымшаларында куәландырылатын
тұлғаның денесіндегі:
а)қылмыстық әрекеттің барысында немесе сонымен
байланысты жағдайларда алынған зақымдардың;
ә)ерекше белгілердің;
б)қылмыстық іске қатысты мән-жайлар барысында куәландырылатын тұлға
ұстаған объектілердің іздерінің болуы айқындалып, бекітіледі12.
Бұл іздерге қан, топырақ, бояу, майлайтын заттар, ерін далабы, ұрық,
шаш, мата талшықтары, микробөлшектер жатады.
Куәландыруға дайындық орындалатын міндетті анықтаудан (не нәрсеге назар
аудару керектігін, нені және қай жерден табуға болатынын білуден), оны
жүргізу уақыты мен орнын тандаудан, техникалық кұралдар мен
аталған әрекетке
қатысушыларды (дәрігерді, куәгерлерді) дайындаудан тұрады.
Іздеу объектісі туралы деректер жауап алу, оқиға орнын, мәйітті, көлік
құралдарын қарау барысында анықталады. Куәландыру уақытын таңдағанда, оны
кідірту куәландыруға жататын тұлғаның әдейі немесе абайсыз
жасаған әрекеттерің салдарынан дәлелдемелердің жоғалуына әкеп соғуы мүмкің
шұғыл тергеу әрекеті екенін ұмытпау қажет.
Қылмыс іздерін табу үшін техникалық құралдарды, атап айтқанда, жарык
кұралдарын, лупаны, ультракүлгін немесе ультрақызыл сәуле көздерін қолдану
керек. Олар ату, қан, ұрық, сілекей және т.б. іздерін табуға көмектеседі.
Денедегі қан іздерін дәкеден жасаған тампонмен, сүзгіш не сорғыш қағазбен
алған жөн. Оларды сулап, іздің үстіне жаяды, сосын кептіреді. Тырнақ
астындағы кірді үшталған ағаш таяқшамен таза қағаз үстіне жинайды. Әр
саусақ тырнағының астынан алынған зат пен таяқша жеке пробиркаларға
салынып, буылып-түйіледі. Қажет болса, тырнақты да алған жөн.
Микрообъектілерді жинау үшін арнайы саптамасы бар микрошаңсорғышты
пайдаланады14.
Куәландыру жүргізгені туралы хаттама толтырылады. Табылған барлық іздер
мен ерекше белгілер адам денесінің сызба нұсқасында белгіленеді және
олардың көлемін сипаттау арқылы бекітіледі. Куәландыру барысында суретке
түсіру мен бейнежазба жасау куәландырылатын тұлғаның рұқсатымен ғана жүзеге
асырылады (7).
1.2 Тексеру тактикасының жалпы процессуалдық және тактикалық-
криминалистикалық ережелері
Қарауды тергеушілер, занда көрсетілген кейбір жағдайларда анықтау
органдарының қызметкерлері де жүргізеді (ҚР ҚІЖК-нін 221-бабында). Прокурор
және тергеу бөлімшесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1 ТЕРГЕУЛІК КУӘЛАНДЫРУДЫҢ ТҮСІНІГІ, ТАКТИКАЛЫҚ КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
ПРОЦЕССУАЛДЫҚ ЕРЕЖЕЛЕРІ
1.1 Тергеулік куәландырудың түсінігі, маңызы
және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Тексеру тактикасының жалпы процессуалдық және
тактикалық - криминалистикалық
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...25
2 ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТІН ЖҮРГІЗУГЕ ДАЙЫНДЫҚ
2.1 Оқиға болған жерді қарау
тактикасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 1
2.1 Тергеу әрекетін жүргізуге дайындық
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...54
КІРІСПЕ
Таңдалған тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы 1991 жылдан
бастан өзінің Егемендігін алып, Тәуелсіз мемлекетке айналды. Егемендік
алған соң, Мемлекетіміз нарықтық экономикаға көшіп, қоғамның әлеуметтік-
экономикалық, мәдени, құқықтық бағыттарда біршама іс-шаралар орындала
бастады. Осыған байланысты 1998 жылдың қаңтар айынан бастап Қазақстан
Республикасының жаңа қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу кодексі
қолданылысқа енгізілді. Бұл кодекстер осы заманның талаптарына сәйкес
жасалынып, қазіргі таңның талаптарына жауап берді.
Елбасымыздың, 6 ақпан 2008 жылғы Қазақстан халқының әл - ауқатын
арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Қазақстан халқына
арнаған Жолдауында, құқық қорғау және сот жүйесі саласында
қазақстандықтардың құқықтарының әлі де болса тиімді қорғалуын қамтамасыз
етуі турасында баса айтылып өтті.
Бұл бағыттағы іс - әрекет құқық бұзушылықтардың алдын алу болуға тиіс
екендігін көрсетіп, Құқық бұзушылықтардың алдын алу туралы заң жобасын
әзірлеуді, оны Парламентке енгізу қажеттігін атап айтты. Жасалынатын
шаралардың басты мақсаты басқарушы аппарат жұмысының тиімділігі мен
нәтижелерін арттыруы, яғни халыққа қызмет көрсетуі тиіс екендігін нақтылап
көрсетті (1).
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында ұзақ мерзімді
басымды бағыттары ретінде ұлттық қауіпсіздік; ішкісаяси тұрақтылық және
қоғамның бірігуі белгіленіп, оларды жүзеге асыруда ішкі істер органдарына
маңызды сенім білдірілген .
Республикамызда қылмыстылыққа қарсы қаншама іс-шаралар жүргізілгенменде
жеке адамдарға қарсы қылмыстардың саны кемімей отыр. Оның ішінде атап
өтетін болсақ, кісі өлтіру, денеге жарақаттар салу, зорлау және нәсіпқорлық
сипаттағы қылмыстарға және т.б. көптеген қылмыстардың түрі.
Мұның ішінде менің назар аударғым келіп отырғаны кісі өлтіру
қылмыстарын тергеу барысында оқиға болған жерді қарау тергеу әрекетін
жүргізудің өзекті мәселелері. Яғни, тәжірибе көрсеткендей бұл қылмыстың
түрлерін тергеу барысында оқиға болған жерді қарау маңызды рөл атқарады.
Себебі ары қарай қылмыстардың нәтижелі аяқталынуы қылмыскердің тиісті
жазасын алуы осы тергеу әрекетіне тікелей байланысты. Егерде кісі өлтіру
қылмыстары бойынша оқиға болған жерді қарау кешіктіріліп немесе үстірт
жүргізілсе, оқиға орнында қылмыскер мен қалдырылған дәлелдемелік іздерді
және басқа да айғақтарды табуға мүмкіндік болмайды .
Тәжірибе көрсеткендей, тергеушілердің кәсіби деңгейінің төмендігі,
оқиға болған жерде қарау тергеу әрекетін төменгі сапада жүргізуі
қылмыскерлерді жауаптылықтан бой тасалап қашып кетуіне негізгі себеп
болады. Сол себепті менің тақырыбымның өзектілігі, қылмыстар бойынша алдын
ала тергеу болғанда ешқашандай маңыздылығын жоғалтпайды.
Тек қана кісі өлтіру қылмыстарын ғана емес сол сияқты басқа да
қылмыстық істерді тергеу бойынша, бүл тергеу әрекетінің маңызы өте жоғары.
Себебі қылмыскерлер қандай да бір қылмыстарды жасау бұрын алдын ала
дайындық шараларын жүргізіп, қылмыс жасаған соң да іздерін жасырып кету
әрекеттерін ойластырады. Дегенмен де тергеуші қылмыс орнында қылмыскер мен
қалдырылған дәлелдемелік іздерді шебер түрде тауып, оны дәлелдеме ретінде
қылмыскерді ұстап, табуда қолдана білуі қажет. қылмыстар қаншалықты
ойластырылып, жоспарлы түрде жасалғанымен де міндетті түрде қылмыс орнында
қандай да болмасын із қалдырылады. Мұндай оқиға орындарында тергеуші жедел
тергеу тобын баскарып, кылмыс орнына тек қана тиісті тұлғалардың ғана
кіруіне рұқсат беріп, шебер түрде басқара білуі тиіс. Оқиға орнына бөгде
тұлғалардың кіруі ол қылмыс орнындағы дәлелдемелік іздері әкеп жоюға
соқтырады.
Кісі өлтіру бойынша оқиға болған жерді қараудың ерекшелігі бұл оқиға
болған жер, яғни кісі мәйіті табылған жер осы оқиғаның орын алған немесе
қылмыстың тікелей орны ма екендігін анықтауға мүмкіндік береді. Себебі
көптеген жағдайларда кісінің мәйіті табылған жер қылмыстың тікелей орны
болып табылмайды. Осындай мәселелерді толық шепгу үшін кісі мәйіті табылған
жерді де қылмыстың тікелей жасалған орны ретінде мұқият және арнайы
мамандардың көмегімен жүргізу қажет.
Кісі өлтіру бойынша оқиға болған жерді қараудың тағы бір ерекшелігі
оның қайталанбастығы, яғни қайта орнына келтіру мүмкіндігінің болмауы болып
табылады. Дегенмен де осыған қарамастан мұндай қылмыстың түрлері бойынша
оқиға болған орындарына қайталап қараулар жүргізіледі. Мұндай қайта
қараулар кезінде барлық оқиға жағдайлары күрделі өзгеріске түскен
жағдайларды ұсынады. Сол себепті, қайта қарау нәтижелерімен бастапқы қарау
нәтижелерін салыстыруға болмайды.
Жоғарыда көрсетілгендер тақырыпты, сондай-ақ біліктілік және
бітірушілік жұмысының бағытын, пәнің таңдауға себеп болды.
Диплом жұмысының мақсаттары және міндеттері. Жұмыстың мақсаты
қылмыстарды тергеу барысында оқиға болған жерді қарау тактикасын жетілдіру
бойынша тәжірибелік ұсыныстар жинақтау және өңдеумен қортындыланады.
Диплом жұмысының мақсаты келесідей тапсырмаларды қоюды және шешуді
ұсынады:
- тергеулік қараудың және куәландырудың түсінігі, маңызы және түрлері.
- қарау тактикасының жалпы процессуалдық және тактикалық-
криминалистикалық ережелері.
- окиға болған жерді қарау тактикасы.
* тергеу әрекетін жүргізуге дайындық шараларын қарастыруды.
Жұмыстың объектісі болып қылмыс оқиға болған және куәландыру тергеу
әрекетіне тартылған тұлға табылады.
Диплом жұмысының теориялық және методологиялық негіздері. Зерттеудің
методологиялық негізін жалпығылыми диалектикалық таным әдісі құрайды.
Сонымен қатар, логикалық, жүйелік-құрылымдылық, әлеументтік талдау, сондай-
ақ криминалистиканың арнайы әдістері, бақылау тәсілдері, кеңейтілген және
статистикалық сипаттық әдістері қолданылады.
Жұмыс ғылыми-монографиялық материалдарды оқуға және қолдануға, сонымен
қатар тиісті құқықтық қайнар көздерді талдауға негізделген. Ол бірінші
кезекте Қазақстан Республикасының Конституциясы, нормативтік қайнаркөздер
(заңдар, Президент Жарлықтары), Жоғарғы сот Пленумының шешімдері, Қазақстан
Республикасы ішкі істер министрлігінің ведомствалық нормативтік актілері.
1 ТЕРГЕУЛІК КУӘЛАНДЫРУДЫҢ ТҮСІНІГІ, ТАКТИКАЛЫҚ КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
ПРОЦЕССУАЛДЫҚ ЕРЕЖЕЛЕРІ
1. Тергеулік куәландырудың түсінігі, маңызы және түрлері
Философиялық тұрғыдан қызмет деп – оны жүзеге асыру процесінде адам
табиғатқа творчествалық өзгерістер енгізіп, қайта құруға бағытталған, оның
нәтижесінде өзін қызметтік субъектіге, ал өзі игеріп жатқан табиғаттың
құбылыстарын өз қызметінің объектісіне айналдырады [2, 91 б.]. Сонымен
бірге қызмет түсінігін кең мағанада белгілі бір мақсаттарға жетуге
бағытталған кез келген адамның белсенді қозғалысы ретінде қарастыруға
болады. Талқылау аудармаларында бұл түсінік адамның әлемдегі өмір сүру
әдісі ретінде, оның қоғамдық өмірге өзгерістер енгізу мүмкіндігі түрінде
қарастырылады. Мұнда, қызмет материалды-тәжірибелік, интеллектуалдық,
рухани, ішкі және сыртқы операциялар бейнесінде қарастырылады. Бұл ойдың
да, қолдың да жұмысы, таным процесі және адамның іс-әрекеттері. Сонымен
қатар, қызмет деп қоршаған ортаны өзгертуінде көрінетін адамдардың арнайы
іс-қимыларының формасы ретінде де түсіндіріледі.
Қызметтің жалпы құрылымына мақсат, амал, нәтиже және процестің өзі
кіреді. Осы концепция көптеген арнайы ғылымдар үшін бастапқы әдістемелік
база болып табылады.
Қылмыстрды тергеу әлеуметтік қызметтердің ең бір қиын түрлерінің бірі,
оның ерекшелігі тергеу органдарының назарына әртүрлі мүддесі бар адамдар
түседі, сонымен бірге олардың кейбірінің мүдде-мақсаттары тергеу
органдарының мүддесіне мүлдем сай келмейді. Бұл процесс шындықты анықтауға,
істің барлық мән-жайларын жан-жақты, толық және объективті түрде зерттеуге
бағытталған, белгілі бір құқықтық тәртібінің басталуымен, ол дегеніміз
субъективтік құқықтар мен осыған сәйкес заңдық міндеттердің пайда болуымен,
өзгеруімен және жойылуымен байланысты [3, 393 б.].
Алдыңғы қатарлы отандық және шет елдердің ғалымдары қылмыстық іс жүргізу
мен криминалистика саласында тергеу және сот тәжірибесінде қолданылатын
әдіс-амалдар мен құрал-саймандар кешенін дайындап, оларды жетілдіруге үлкен
үлес қосты. Оларың арасынан мынадай ғылыми қызметкерлерді атап айтуға
болады: В.Д. Арсеньев, А.Ф. Аубакиров, О.Я. Баев, Р.С. Белкин, А.Н.
Васильев, А.И. Винберг, Е.Ғ. Жәкішев, А.А. Исаев, Е.И. Кайыржанов, А.М.
Ларин, Г.А. Мозговых, В.Я. Колдин, И.М. Лузгин, Ю.К. Орлов, А.Р. Ратинов,
М.В. Салтевский, М.Я. Сегай, Н.А. Селиванов, М.П. Яблоков және т.б.
Заң әдебиеттерінде тергеушінің қызметі деп – қылмыстық іс жүргізу
құқығының нормаларымен реттелінген, қылмыстарды тергеуге және құқыққа қарсы
әрекеттің оқиғасымен байланысты барлық мән-жайды анықтауға бағытталған,
сонымен бірге айыпталушыны сотқа беру үшін немесе қылмыстық істі қысқартуға
негіздердің жеткіліктілігі туралы сұрақты шешу мақсатындағы іс-
әрекеттерінің жиынтығын айтады.
Біз қылмыстарды тергеу процесіндегі тергеушінің қызметін белгілі бір
құрылымы бар, көптеген компоненттерден (әрекеттерден) және операциялардан
(қылмыстық іс жүргізу, ұйымдастырушы-басқарушылық, танымдық,
реконструктивтік, коммуникативтік және т.б.) тұратын жүйе ретінде
қарастыратын авторлардың пікіріне қосыламыз.
Криминалистикалық тұрғыдан қарағанда қылмыс өз табиғаты бойынша
қылмыскердің қоршаған ортаның объектілерімен контактілі немесе контактісіз
өзара іс-қимылының динамикалық процесі түрінде болады. Мұнда қылмыс жасаған
адам, оның жәбірленушісі мен басқа да адамдар – осы оқиғаның қатысушылары
өз қасиеттері арқылы, сонымен қатар құрал-саймандар, іс-әрекеттерді жасау
механизмі мен тәсілінің материалдық объектілер формасында немесе адамдардың
ойындағы бейнелер түрінде де бейнеленеді [4, 119-120 б.].
Қылмыскерді анықтау танымдық процесс, бұл процесс кезінде тергеуші
белгілі бір адамға қатысты мәліметтерді, нақты мән-жайларды жинайды және
құқыққа қарсы белгілі бір іс-әрекеттердің жасалуының белгілерін анықтайды.
Тергеушінің тергеу әрекеттерін жүргізгенде алдына қоятын негізгі мақсаты-
тергеу әрекеттерін жүргізу арқылы неғұрлым көп және құнды дәлелдемелер
жинау, тергеу әрекетінің нәтижелігін арттыру. Қойылған мақсатқа жету үшін
әр тергеу әрекетін жүргізгенде тергеуші нақтылы туындап тұрған тергеу
ситуациясына орай қолайлы, тиімді әдістер, заңға сыйымды айла-әрекеттер
қолдану арқылы объективті және толық дәлелдемелер алуға тырысуы керек [5,
185 б.]. Мұнда қылмыстың оқиғасы және қылмыскердің жеке тұлғасы туралы
мәліметтері бар объектілер заңмен белгіленген формаға, яғни дәлелдемелерге
айналады, ал аталынған мәліметтердің қайнар-көзімен байланысты, іс үшін
маңызды мән-жайларды тану процесі қылмыстық іс жүргізу дәлелдеуі түрінде
болады [6, 35 б.].
Сонымен бірге, мұндай процестердің ерекшелігі ретінде танымның әртүрлі
қиын және қолайсыз ситуацияларда, кейбір кезде мүдделі адамдардың тергеу
процесіне кедергі жасайтын кездердегі іс-қимылдарын атап өту керек.
Қылмыстық құқық пен іс жүргізудің жалпы теориясында дәлелдеудің
қалыптасып қалған талқылауына сүйене отырып, дәлелдеуді қылмыстық іс
жүргізудің субъектілерінің заңмен бекітілген, дәлелдемелер мен олардың
процессуалдық қайнар-көздерін жинауға, зерттеуге (тексеруге) және
бағалауға, осылардың нәтижелері негізінде белгілі бір процессуалдық
шешімдер қабылдап және оларды негіздеу үшін дәлелдер келтіруі бойынша
қызметі деп қарастырып, біз мұндай қызметтің қылмыстың жасалғандығы туралы
мәліметтер алынған кезден басталып, кейбір анықталған жағдайларда мынадай
келесі құжаттарды: айыптау қорытындысын, істі қысқарту туралы қаулы және
медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану мәселесін шешу үшін істі
сотқа жіберу туралы қаулы толтырумен аяқталатынын атап көрсетеміз.
Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеу істі заңды, негізделген және әділ шешу
үшін маңызы бар мән-жайларды анықтау мақсатында дәлелдемелерді жинаудан,
зерттеуден, дәлелдемелерді пайдалануға қабылдаудан тұрады (ҚР ҚІЖК-і 124 -
бап).
Құқықтық әдебиеттерде дәлелдемелерді танымның айрықша бір түрі ретінде
қарастыратын ой-пікір қалыптасып бекітілді [7, 96 б.; 8, 5 б.] . Сонымен
бірге қылмыстық іс жүргізу ғылымында бұл түсініктерді терминологиялық
белгілері бойынша жіктеу ұмтылыстары байқалады, оларды тергеудің бір
субъектісімен орындалатынына қарамастан бірінен кейін бірі өзгеретін,
сапалық әртүрлі формада елестету кездеседі [9, 19-21 б.]. Мәселен, И.М.
Лузгин, таным сөзінің түсінігі кең мағанада белгілі бір анықталған заттар
мен жәйттер туралы білімдер алу процесі, ал дәлелдеу – бұл белгілі бір
жағдайларды негіздеу және осы объектілерді басқа да тұлғалардың танып
білуіне жағдай жасау деп жазды [10, 21-22 б.]. Көрсетілген ұстанымда
дәлелдеу мен білімдер алудың бір-бірінен ажырамайтындылының көрсетілмеуі,
тергеуші бірінші кезекте танымды, содан кейін дәлелдеуді жүзеге
асыратындығы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
Дәлелдеу мен таным түсініктерінің арақатынастарын сипаттай келе біз,
таным мен дәлелдеу, В.С. Джатиев көрсеткендей, - рационалды қызметтің
әртүрлі тұрпаты деген пікірге қосыламыз. Таным – бұл өзіне арналған қызмет,
ал дәлелдеу басқа белгілі бір адамға арналған. Танымның мақсаты білім алу
болып табылады, ал дәлелдеудің мақсаты басқа біреуді белгілі бір нәрсеге
сендіру [11, 5 б.]. Сондықтан да қылмыстық істегі таным мен дәлелдеуді тепе-
тең түсінік деп санамау керек. Біз таным- бұл қылмыстық іс жүргізу
дәлелдеуінің бір бөлігі деп есептейміз. Ол өзіне дәлелдеу процесінің тек
бекітетін кезеңін қоспағанда, барлық құрылымдық бөліктерінен тұрады.
Сонымен қатар, мұнда қылмыстық іс жүргізудегі танымдық қызметтерді жүзеге
асырушы барлық лауазымды тұлғалар өзіндегі мән-жайларды барлық адамдарға
арналған мән-жайларға айналдырады. Бұл нәтижеге білімдерді алудың
ең тиімді, оның ішіндегі ғылым мен техниканың соңғы жетістіктеріне
негізделген амал-тәсілдерін қолдану арқылы қол жеткізуге болады.
Негізінен дәлелдеудің мынандай құрылымдық элементтерін бөліп көрсетуге
болады: дәлелдемелерді жинау (алу), зерттеу (тексеру) және бағалау. Осы
элементтерді сипаттай келе көптеген процессуалистер оларды дәлелдеудің
сатылары деп атауға болмайды, өйткені бұл сатылардың жеке-даралығы туралы
пікір тудырады, тек әрекеттерді уақыты бойынша ғана үзуге болатындығын
айтады. Бірақ, дәлелдеу процесі танымның біртұтас, үзілмейтін процесі, онда
аталынған элементтердің барлығы қайталанып отырады. Сондықтан практикалық
дәлелдеуде дәлелдемелерді жинау мен зерттеу (тексеру) алынған мәліметтерді
бағалаудан ажыратылмайды, ал бағалаудың өзі әрқашанда дәлелдеуді
аяқтамайды.
Қылмыстарды тергеу кезінде, турасын айтқанда дәлелдемелер пайда
болмайды, тек жасалынған қылмыс туралы мәліметтер ғана келіп түседі, ал
олар өз кезегіне әртүрлі себеп-салдарлардың нәтижесінде дәлелдемеге айналуы
да, не айналмауы да мүмкін. Тергеудің алғашқы сатысында жиналған
мәліметтердің негізгі міндеті – сезікті адамның қылмысты жасау мүмкіндігі
туралы тергеу болжамын жасауға фактілік база ретінде көмектесу.
Дәлелдемелер материалдық әлемнің кез келген объективті өмір сүрушісі
ретінде барлық уақытта табылуы мүмкін. Дәлелдемелерді табу мен оларды жинау
мүмкіндігі, жасалынған қылмыс туралы мәліметтердің қоршаған ортада
бейнеленетіндігі мен танымдық қызметті тергеу субъектісінің жүзеге
асыратындығын қарастыратын объективтік өмірдің ең бір маңызды
заңдылықтарымен шартты байланыста болады.
Аталынғандарды негізге ала отырып, біз тергеушінің танымдық қызметінің
негізгі мақсатын қылмыстарды тергеу процесінде анықталатын фактілер,
оқиғалар, мән-жайлар туралы мәліметтердің (дәлелдемелерді) қайнар-көздерін
іздеу, табу, бекіту, зерттеу, анализ жасау, бағалау, беру мен қолданудан
тұрады деп қорытынды жасаймыз. Дәлелдемелерді жинау, зерттеу, бағалау және
қолдану тәжірибе қажеттіліктеріне шартты байланыста болатын
криминалистикалық ойлану (іздену) аталынған жұмыстарды қалайша толық,
рационалды, өндірісті және қысқа уақыт аралығында жүзеге асыру сұрақтарына
үнемі дұрыс жауап іздеу жағдайында болады. Бұл сұрақтарға дұрыс жауаптар
алу үшін қылмыстарды тергеу кезіндегі тергеушінің танымдық қызметін
ұйымдастыру мен жүзеге асыру негізінде жатқан факторлар мен міндеттердің
табиғаты мен мәніне терең үңіліп қарау керек.
Тергеушінің танымдық қызметі ғылыми негіздердің кешеніне сүйенеді. Олар
көпшілік жағдайда қылмыстық іс жүргізу циклінің ғылыми негізделген,
тәжірибеде сыналған ережелерінің жүйесі түрінде ұсынылады. Бұл жүйеде
қылмыскерді анықтаудың криминалистикалық теория тәртіптері мен
әдістемесінің белгілі бір анықталған орны бар, олар криминалистикалық
теория мен ілімдердің, тергеу әдістемесі кешенінің жекеленген
жетістіктеріне, дәлелдемелік мәліметтері бар объектілерді табу мен
зерттеудің әртүрлі әдістемесіне негізделеді. Олардың арасынан бірінші
кезекте танымның криминалистикалық пәні туралы, қылмыстардың
криминалистикалық сипаттамасы туралы, қылмыскердің жүріс-тұрысы туралы,
қылмыстарды жасау әдісі туралы ілімдерді, сонымен қатар белгілер, қылмыс
құрал-саймандары туралы ілімдерді және криминалистикалық ғылымның басқа да
салаларын бөліп қарастыруға болады.
Біздің пікірімізше, тергеушінің танымдық қызметі деп – бірінші кезекте
материалдық және процессуалдық құқықтың, криминалистика мен басқа да ғылым
салаларының білімдеріне негізделген, криминалистика ғылымымен дайындалған
арнайы әдіс-тәсілдердің, амал, құрал-саймандардың көмегімен алынған
мәліметтерді табу, бекіту, жинау, анализ жасау, бағалау, беру мен қолдану
арқылы қылмыс оқиғасын зерттеуге және оның қатысушыларын анықтауға
бағытталған іс-әрекетін айтуға болады.
Тергеушінің танымдық қызметі өзінің ұзақтылығының, бағытының және мән-
мазмұнының әртүрлі болып келуіне қарамастан, тергеудің белгілі бір
анықталған сатыларында түрлі міндеттерді шешу қажеттілігіне бағынышты
болады. Тергеудің бастапқы сатысы процессуалдық жолмен жиналған фактілік
ақпараттарды алдын-ала тексеріп дәлелдемелерге айналдырумен сипатталады,
сонымен бірге алғашқы алынған мәліметтерді қылмыстың орны, уақыты, мақсаты,
субъектісі және оның белсенділігінің пәні, құрал-саймандар, әдіс-тәсілдері,
жасау механизмі мен тергелініп отырылған қылмыстың басқа да мән-жайлары
туралы толық мәліметтер алуды мақсат етеді.
Тергеудің осыдан кейінгі сатыларында істің мән-жайларын анықтауға
қатысты дәлелдемелік базаны тексеру мен толықтыру жүзеге асырылады. Осы
мақсаттарға жету үшін мынандай шаралар жасалынады: істе жоқ жаңа қосымша
дәлелдемелерді алу мүмкіндіктерін анықтау мен жүзеге асыру (мысалы
бұрынырақ қаралған объектілерді қайта қарау арқылы, оларды қосымша немесе
қайтадан сараптамаға жіберу); тергеудің бастапқы сатысында тергеушінің
жіберген ұйымдастырушылық, процессуалдық және тактикалық кемшіліктерінің
нәтижесінде анықталмай қалған мәліметтері бар басқа да объектілерді іздеу,
анықтау және зерттеу.
Біздің көзқарасымыз бойынша қылмыстарды тергеу кезіндегі тергеушінің
танымдық қызметі бірнеше анықталған сатылардан өтеді: мәліметтердің қайнар-
көзінің минимумынан аралықтағы, бірақ ондай қайнар-көздердің толық емес
кешеніне, содан кейін толығырақ түріне; іс жүзіндегі деректердің
минимумынан молырақ, содан кейін олардың толық түріне, қылмыстың іс
жүзіндегі зардаптарынан оның оқиғасына жақын, тікелей қатысы бар деректерді
анықтап білу, содан соң қылмысты жасаудың негізгі себептерін анықтау.
Тергеушінің танымдық қызметінің міндеттерін жүзеге асырудың бағыты мен
мазмұндық жағының сұрақтары, оларды қандай сатыда жасалатындығына, сонымен
қатар осы сатыдағы бастапқы (алғашқы) мәліметтердің сипаттамасы мен
мазмұнына байланысты болады.
Тергеушінің танымдық қызметінің түрлері. Тергеушінің танымдық қызметінің
дәлелдемелерді жинау, зерттеу, бағалау және қолдану сияқты түрлерін
сипаттай келе, біз осы түрлердің әрбірінің негізінде жатқан заңдылықтарды
қарастырамыз. Дәлелдеу, дәлелдемелік базаны жинақтап құрастыру процесі
ретінде дәлелдемелерді жинаудан басталады. Бұл дәлелдеу субъектісімен
тәжірибелік танымдық іс-әрекеттерді орындаумен, зерттелініп отырылған оқиға
туралы мәліметтері бар әлемнің құбылыстарымен сезімдік байланыс жасаумен
суреттелетін танымның сезімдік-тәжірибелік деңгейі [7, 96-97 б.].
Дәлелдемелерді жинау терминінің өзі шартты болып келеді. Тергеушінің
дәлелдеудің бастапқы сатысындағы қызметін дайындалып қойылған
дәлелдемелерді алу мен талап ету деп сипаттауға болмайды. Жасалынған
қылмысқа қатысы бар мән-жайлар қоршаған ортамен үзіліссіз өзара байланыста
болады, ол дегеніміз өз кезегінде материалдық объектілердің белгілері мен
олардың байланысы әртүрлі өзгерістерге ұшырайтындығын білдіреді, сонымен
бірге осы оқиғаларды қабылдаған адамның да психикасында да белгілі бір
уақыттың өтуіне байланысты түрлі өзгерістер орын алады.
Дәлелдемелерді жинау (құрастыру) ішкі құрылымы күрделі процесс, олардың
құрылымдық элементтерін жұмыста қарастырамыз. ҚР Қылмыстық іс жүргізу
кодексінде дәлелдемелерді жинаудың анықтамасы берілмеген, тек осы
Кодекстің 125-ші бабында дәлелдемелер жинау оларды табуды, бекітуді және
алуды қамтитындығы көрсетілген. Арнайы әдебиеттерде дәлелдеудің осы
сатысының мазмұны туралы әртүрлі пікірлер айтылады.
Іздеу мен табуды дәлелдемелерді жинаудың сатысы ретінде сипаттай келе
танылып отырылған өткеннің оқиғасы туралы мәліметтер үстінгі қабатта
болады, бірақ олар тергеушінің қолына алдын-ала анықталған жолдар бойынша
келіп түспейді. Мәліметтерді иелікке алу процесі шындықты анықтауға қарама-
қайшы әрекет етуші адамдар жағынан болатын іс-қимылдарды тоқтатып және іс
бойынша дұрыс, негізделген және құқыққа сай шешімдерді қабылдаудан тұрады.
Мұндай адамдар ізделініп отырылған мәліметтері бар объектілер мен олардың
қайнар-көздерін жасыруға, өзгертуге, жоғалтып жіберуге тырысып, басқа да
шындыққа сай келмейтін мәліметтер беріп, тергеуді дұрыс жолдан тайдыру үшін
әрекет етеді.
Шындыққа сай келетін мәліметтерді алу процесін қамтамасыз етуде келесі
себептер бойынша көптеген қиындықтар туындайды: жай көзбен көрінбейтін
мәліметтерді қабылдаудың мүмкін еместігі; кейбір жағдайларда оларды табу
мен құпиясын ашудың техникалық құрал-саймандарының болмауы; мән-жайлардың
шындығын анықтау үшін маңызы зор мәліметтерді сақтауға және адамның ойында
дұрыс сақталу мүмкіндігін төмендететін белгілі бір табиғаттың мән-
жағдайларына бағынышты болуы; ойында нағыз іздер сақталынған адамдардың
кейбірінің физикалық және психикалық жағдайының төмен болуы себепті.
Сондықтан да мәліметтері бар объектілерді белсенді, мақсатты түрде іздеу
және табу - таным субъектісі қызметінің сипаттамасы болып табылады. Тек
мәліметтері бар объектілер табылғаннан кейін ғана, тергелініп отырылған
оқиғаның ақпараттық моделін құру мақсатында оларды алуға, бекітуге, беруге,
өңдеуге, зерттеуге және қолдану мүмкіншілігі пайда болады.
Объектілер-мәліметтерді тасымалдаушы ретінде көптеген жағдайларда
іздеудің пәні болып табылады. Осы жағдайлардың әр алуан болуы хабар-
ошарсыз кеткен адамдарды, оқиға болған жерден жасырынып үлгерген қылмыстың
қатысушыларын, қамау орындарынан қашып кеткен айыпталушылар мен
сотталушыларды іздестіру кезінің өзінде-ақ байқалады.
Сонымен бірге іздеудің пәні - орыны белгісіз жәбірленушілер, оқиғаның
көрушілері болып табылатын анықталмаған адамдар, ұрланған заттар, бағалы
бұйымдар, транспорт құралдары, контрабандалық тауарлар, жедел іздестіру
және тергеу жұмыстарының құпиясы болып табылатын мәліметтердің жария болу
жолдары, заңсыз сақтаудағы қару-жарақтар, мәйттер, қылмыстың құрал-
саймандары, құжаттар, әртүрлі іздер және т.б. болуы мүмкін.
Іздеудің пәні ретінде объектіні анықтау, дәлелдемелік мәліметтердің
пайда болу заңдылықтары әрекеттерінің нәтижесі. Осы заттарды анықтау
процесі- осы заңдылықтардың көрініс табуы туралы білімнің бар екендігін
және дәлелдемелермен жұмысты осы заңдылықтардың әсер етуімен жүзеге
асырылуын: ізделініп отырылған заттар туралы мәліметтерді жинау және
зерттеу, бұл мәліметтерді іздеудің өзін ұйымдастыру мен жүзеге асыру үшін
қолдану.
Іздеу шаралары кешенінің негізін тергеушінің іздестіру жұмыстары
құрайды, сонымен бірге тергеушінің тапсырмасы бойынша жүргізілетін жедел
іздестіру қызметкерлерінің іс-әрекеттерін айтамыз. Іздестіру шараларын
дайындау және жүргізу оқиғаның мән-жайларын, танылатын ситуацияның
қатысушыларының жеке тұлғасын ескере отырылып жүзеге асырылады.
Дәлелдемелік ақпараттардың қайнар-көздерін іздестіру былайша орындалады:
танымдық қызметтің бір субъектісімен (мысалы, жеке тергеуші немесе маман)
және жалпыға ортақ міндеттерді шешу үшін өз күштері мен мүмкіндіктерін
біріктіретін субъектілер тобымен; жекеленген тәсіл-әдістерді, әдістемелерді
қолдану негізінде немесе олардың кешенін пайдалану түрінде, техникалы-
криминалистикалық құрал-саймандарды қолданып, не қолданбай-ақ пайдалану;
лабораториялық немесе ашық аймақтар жағдайларында; ашық жария немесе
құпия іс-әрекеттер мен шаралар шегінде; анықталынып отырылған объектінің
белгілері туралы бастапқы мәліметтердің анық еместілігі жағдайында немесе
объектінің анықталған идентификациялық белгілері туралы нақты мәліметтердің
бар кезінде; біркелкі немесе әртүрлі сипаттағы әрекеттер кешенін орындау
арқылы; құқықбұзушылардың нейтралды позициясы немесе олардың белсенді
қарсылық көрсету жағдайында; қылмыстың ізін суытпай, яғни іздестіру
субъектілерінің денсаулығы мен өміріне қауіп төнуі мүмкін жағдайында;
криминалистикалық немесе басқа да тіркеу мәліметтерін қолданып не қолданбай-
ақ жүзеге асырылады.
Мұндай жұмыстар әртүрлі уақыттық және аймақтық шекараларда орындалады,
сондықтан да іздестіру жаппай (мысалы, белгілі бір аймақты толық қарап
шығу, тұрғындардың барлығын қатарынан сұрап шығу) немесе таңдамалы
(тұрғындардың кейбір топтарын сұрап шығу, объектілердің жекеленген
нұсқаларын қарау) болуы мүмкін.
Тергеушінің іздестіру қызметінің бір түрі қылмыскерлерді іздестіру.
Сондықтан адамдар сияқты іздестіру объектілері туралы айтқанда, іздестіру
субъектісінің қолында ізделініп отырырылған адамды анықтаған кезде
жекелендіруге және оны тапқан кезде идентификациялауға мүмкіндік беретін
мағұлматтар бар болады. Бұл демографиялық мән-жайлардың кешені, оның сыртқы
белгілері мен тұлғасының басқа да қасиеттері туралы мәліметтер. Тергеушімен
ізделінетін адам әрқашанда нақты, белгілі бір тұлға. Аталынған адамды
іздестіру алдын-ала тергеу процесінде, оны тоқтатып қойған уақытта да,
сонымен бірге процессуалдық іс-әрекеттер мен іздестіру шараларын жүзеге
асыру кезінде де жүргізіледі.
Біздің пікірімізше, қылмыскерді іздестіру барысында тергеуші іс-
әрекеттерінің алгоритмі мыналарға келіп тіреледі: тергеу әрекеттерін жүзеге
асыру - іздестірудегі адамның белгілері мен оның жүруі мүмкін жерін білетін
адамдарды анықтау; ізделініп отырылған объектінің анықталуы мүмкін жерлерді
тінту; құжаттарды алу; айыпталушының, оның туыстары мен таныстарының почта-
телеграф жөнелтілімдерін тұтқындау; хабарды жол-жөнекей ұстау; мәліметтерді
жинауға бағытталған басқа да әрекеттер жүргізу – анықтау органдарына
іздестіру тапсырмаларын беру; әртүрлі органдарға, мекеме, кәсіпорындарға
сұрау жіберу; ішкі істер органдарының тіркеулері бойынша тексерулер
жүргізу; әртүрлі заңды ұйымдарда тексерулерді ұйымдастыру; анықтау
органдарымен іздестіру жұмыстарын жүргізуді ұйымдастыру.
Іздестіруге дайындалу және оны жүргізу кезінде келесі мән-жайлар
ескерілуі қажет: қылмыстың мән-жайы, дәрежесінің ауырлығы мен басқа да мән-
жайлар; ізделініп отырылған объектінің ерекшеліктері; қылмыстың жасалынып
біткен кезінен бастап іздестіру шаралары басталғанға дейінгі уақыт;
ізделінуші объектінің белгілері туралы мәліметтер мен оның бар болуы мүмкін
жері туралы мән-жайлардың көлемі мен мазмұны; ізделінуші объекті туралы
мәліметтердің қайнар-көзінің және олардың құқық қорғау органдарына келіп
түсу мән-жайлары мен жолының ерекшеліктері; егер бар болса белгілі бір
адамдар тарапынан іздестіруге қарама-қарсы әрекеттердің бар болуы немесе
жоқтығы және олардың сипаты мен ерекшеліктері; іздестірілу жүргізіліп
отырылған аймақтағы қалыптасқан оперативтік жағдайлар.
Айтылғандарды ескере отырып, тергеушіге іздеу жұмыстарын жүргізу кезінде
түсіп отыратын мәліметтердің өз мінез-сипаты бойынша әркелкі болатындығын
белгілеп айтуға болады.
Бұл біріншіден, тергелініп отырылған қылмыстың әсер етуімен, қоршаған
ортаның өзгеруі ретіндегі пайда болған мәліметтер. Бұл мәліметтер, өзінің
мазмұны бойынша – ізделінуші объектінің тұрған жері туралы және өзінің
ішіндегі немесе қылмыстың басқа да іздеріндегі бар болуы мүмкін мәліметтер.
Екіншіден, бұл мәліметтер ізделінуші объектілер туралы, олардың
тасымалдаушылары болып қылмыс оқиғасымен байланысты не қатысы жоқ
объектілер боуы мүмкін.
Үшіншіден, бұл анықтау органдары қызметкерлерінен жедел-іздестіру
шараларын жүргізу кезінде тергеушінің қолына түсетін бағыт-бағдар беретін
ақпараттар.
Аталған барлық үш деңгейдің мәліметтері іздестіруді ұйымдастыру мен
жоспарлаудың негізі болып табылады, олардың логикалық негізі – іздестіру
болжамы.
Тергеушінің дәлелдеудің негізгі субъектісі ретінде сиппаттай отырып,
оның танымдық қызметтерің бастапқы сатыларында іздестіру жұмыстарын жүзеге
асыруы, тергеушінің өзінде келесідей субъектілік мән-жайлардың бар болуымен
байланысты:
- қылмыстар туралы мәліметтердің пайда болу заңдылықтары жайында
білімдерінің;
- қылмыстар туралы мәліметтердің пайда болу механизмінің ситуациялық
ерекшеліктері туралы білімдерінің;
- дәлелдемелердің нақты ситуациялардағы мәнін анықтауға қажетті
білімдерінің;
- ақпараттық сигналдарды таңдап алу әдістері мен құрал-саймандары туралы
білімдердің, яғни, дәлелдемелерді анықтау, осы әдіс - құралдармен жұмыс
жасай білу;
- тергеушінің қажетті субъективтік сапасының (бақылаушылық, алғырлығы,
логикалық ойлану мүмкіндігі және т.б);
Шындығында, мәліметтерді бекіту проблемасы - дәлелдемелерді жинау
заңдылықтарын зерттеу және қолданумен байланысты проблемалар кешенінің бірі
болып табылады. Бұл проблема көп жүйелі. Бізде бекітудің криминалистикалық
аспектісі қызықтырса да, бұл түсінікті қарастырудың толықтығы үшін оның
гносеологиялық, ақпараттық және процессуалдық аспектілерін қарастыру қажет.
Гносеологиялық тұрғыдан дәлелдемелерді бекіту, оның мазмұнын бейнелеу
болып табылады. Бейнелеу нәтижесі бейнеленіп отырылған объекті туралы
мейлінше толық мағұлмат беруі керек, оның дәлелдемеге айналуына мүмкіндік
беретін белгілері мен қасиеттерін дұрыс жеткізуі қажет. Бейненің
толықтылығы бейнелеудің жағдайы мен құрал-саймандарымен байланысты. Бірақ,
бұл жағдайда бейне-бір мақсатты процесс болғандықтан да, оның толықтығы
көрсетілгендерден басқа да объективтік факторларға, яғни, бекіту процесін
жүзеге асырушы субъектінің алдына қойған мақсаттарына байланысты болады.
Тергеу әрекеттерінің нәтижесін бекіту кезінде субъективизм элементтері
міндетті түрде кездеседі, өйткені, тергеушінің объективтік өмірді қабылдауы
субъективтік сипатта болады. Сондықтан да бекіту кезіндегі бейне міндетті
түрде таңдамалы сипатта кездеседі: тек бекіту субъектісі қажет деп тапқан
зат пен оның мөлшері бейнеленеді, ал объективтілік пен субъективтіліктің
арақатынасы осы субъекті қолданған таным әдісіне байланысты.
Дәлелдемелер – қылмыстардың қоршаған ортадағы мәні болғандықтан, олардың
бекітілу нәтижесі гносеологиялық тұрғыдан бейненің суреті, яғни,
өндірістегі бейнелеу болып табылады.
Ақпараттық тұрғыдан мәселе мәліметтерді бір объектіден (дәлелдемелерді)
екінші объектіге - бекітудің материалдық құралына ауыстыру туралы болады.
Мәліметтерді қандай да болмасын ауыстыру олардың белгілі бір бөлігінің
жоғалуына әкеп соғуы мүмкін, мұнда кез-келген емес, дәлелдемелік
мәліметтердің жоғалуының маңыздылығына (зардаптарына) назар аудару керек.
Тергеулік куәландыру қылмыс іздерін сондай ақ қылмыстық іс үшін маңызды
мән жайларды анықтау мақсатында жүргізіледі. Тексеруді арыз не хабар келіп
түскен анықтау органының тергеушісі, ал ол жоқ болған жагдайды анықтаушы не
лауазымы жоғары қызметкер жүргізеді.
Тергеу қарауының мақсаты — іздер мен заттай дәлелдемелерді талдау
арқылы қылмысты тіркеп, ашуга мүмкіншілік беретін дәлелдемелерді табу және
бекіту (2).
Заттай дәлелдемелер — бұл тергеудегі оқиға туралы ақпаратты қамтитың
материалдық дүниенің объектілері. Олардың мазмұны, табылу орны және басқа
да белгілері қылмыстың жасалу мән-жайлары туралы мәлімет беруі мүмкін
әдетте оларды қылмыстың тілсіз куәгерлері деп атайды. Қандай да болмасын
қылмыстық істе заттай дәлелдемелер болады және олардың біреуі де алдын ала
қараусыз іс материалдарына тіркелмейді. Тергеудің нәтижелері оның
криминалистикалық жағынан сауатты жүргізілгеніне байланысты болады.
Сондықтан криминалистер оқига орнын және сонда табылған объектілерді
қараудың аса маңыздылығына ерекше көңіл бөледі.
Қылмыстың ашылмауының негізгі себептерінің бірі — оқиға орнын сапасыз
және ұкыпсыз қарау. Нәтижесінде қылмысты ашудың кілті болып табылатын
маңызды дәлелдемелер жоғалып қалады.
Тергеулік қарау негіздері ҚР ҚІЖК-нің 222-бабында көзделген. Қылмысқа
карсы күресу тәжірибесі көрсеткендей, тергеу қарауы:
-оқиға жағдайын және оның мән-жайларын ұғынуға, қылмыскер әрекеттерін
түсінуге;
-жасалған қылмыс іздерін тауып, бекітуге;
-дәлелдемелер алудың басқа да көздерін айқындауға;
-тергеу және жедел іздестіру версияларын ұсыну үшін мәліметтер жинауға;
-шұғыл (кідіртуге болмайтын) тергеу және жедел әрекеттерінің жоспарын
белгілеуге;
-сараптамалық зерттеуге қажетті заттай дәлелдемелерді және іздерді
алуға бағытталған.
Қайта қарау, яғни, бір объектіні қайталап тексеру мынандай жағдайларда:
бірінші қарау қолайсыз жағдайларда (қараңғыда, жаңбыр астында, түтін ішінде
және т.б.) жүргізілгенде, мәселен, аталған жағдайлардың себебінен
криминалистикалық маңызы бар іздер мен заттар табылмағанда немесе қарау
сапасыз жүргізілгенде, яғни маңызды мән-жайлар анықталмағанда, мамандар
қатыспағанда т.б. қажет болады.
Жұмыстың көлемі бойынша негізгі және қосымша тергеулік қарау болады.
Қосымша қарау, тергеу барысында жеке объектілер қаралмағаны немесе егжей-
тегжейлі қаралмағаны анықталғанда, жүргізіледі.
Жедел қызмет мүмкіншіліктерін пайдалану оқиға сипаты туралы, оған
қатысты тұлғалар туралы, кылмыстық іс үшін маңызды объектілердің орны және
белгілері туралы қосымша мәлімет алу үшін қажет. Егер оқиға болған жерді
қарау барысында қылмыскерді ізін суытпай іздестіру мүмкіндігі бар
екендігі анықталса, ол іздеуді жедел қызметкерлер жүргізеді. Жедел
бөлімшелер күштері мен құралдарын пайдалану қылмыс туралы қосымша
мәліметтерді, атап айтқанда, қалай және қашан болғаны, кім кінәлі,
себептері, қылмысқа қатысушылар, кімге және қандай зиян келтірілгені, оқиға
туралы кім білетіндігі т.б. туралы мәліметтерді алуға мүмкіндік береді.
Қаралып жатқан объектілерді ұстай білудің криминалистикалық ережелерін
сактап карау - қатысушылар арасында міндеттерді нақты бөлуді; мамандар
білімін, мәселен, жарушы техниктің, радиоактивті материалдармен жұмыс
істейтін маманның білімін пайдалануды; жарылғыш заттарды табу үшін қарауға
іздеуші итімен бірге кинологты уақытында қарастыруды; криминалисикалық
тәсілдер мен әдістерді сауатты қолдануды көздейді.
Қарауға қатысушылар. Тергеуші, полиция қызметкерлері мен мамандардан
басқа, қарауға қатысатын басқа тұлғаларға – куәлар және сонда қарау
жүргізілетін мекемелер, мен коммерциялық кәсіпорындар және ұйымдардың
өкілдері жатады.
Куәгерлердің қатысуы ҚР ҚІЖК-нің 222-бабымен реттеледі.
Жетуі қиын және тиісті байланыс құралдары жоқ жерде қарау, сонымен
қатар оны жүргізу адамның өмірі мен денсаулығына қауіп төндірсе, карау
куәгерлердің қатысуынсыз жүргізіледі де, ол туралы хаттамада көрсетіледі.
Мекеме өкілдері қатысуының негіздері: олар қажетті құжаттарды көрсетіп,
түсініктеме бере алады, қажетті жерге апарып, бөлменің есігін ашып бере
алады, сонымен қатар қосалқы жұмыстарды ұйымдастыра алады.
Жәбірленушілер, куәгерлер, сезіктілер, айыпкерлер - қарауға қатысушы
тұлғалардың келесі бір тобы. Олар болған оқиғаның мән-жайы туралы хабардар
болғандықтан пайдалы болуы мүмкін.
ҚР ҚІЖК-нің 227-бабына сәйкес толтырылған хаттамада қарау әрекеттерінің
тәртібі және қарау барысында айқындалған маңызды мән-жайлар баяндалады.
Хатгаманың суреттелінетін бөлігі — оқиға орнының шеңберімен бірге оның
жалпы сипаттамасын қамтиды.
Сарапшының немесе дәрігердің қатысуы тергеушінің мәйітті өзі қарау
міндетінен босатпайды, өйткені қараудың барысы мен нәти-желеріне ол жауапты
болады. Қараудың мақсаты — өлу уақыты мен өлтіру тәсілін
анықтау;
тергеушідегі іске қатысты тұлғалар туралы мәлімет алу, ал кей жағдайларда
жәбірленушінің жеке басын анықтау 120 б.
Қарау келесі тәртіп бойынша жүргізіледі. Қоршаған орта және табылған
күйінде жатқан мәйіттің температурасы анықталады. Оның жынысы, жасы, бойы,
дене кұрылысы, толықтығы, шашының түсі көрсетіледі. Одан кейін ауызша
бейнелеу әдістемесі бойынша мөйіт жоғарыдан төменге дейін сипатталады.
Белгісіз азаматтың мәйітін қарау барысында оның сыртқы бейнесі егжей-
тегжейлі бекітіледі.
Жақын орналасқан бағдарларға қатысты мәйіттің кейпі мен қалпы, сонымен
қатар мәйіт дақтары, сүйрету белгілері және т.б. бекітіледі.
Мәйіттің бетін, қолдарын, аяқтарын және денесінің ашық жерлерін
қарағанда:
а) көзінің қарасының, шынайнасының, ылғал қабығының жағдайлары;
ә) денесінде зақымдардың, шашыраған қанның болуы, олардың орналасуы мен
бағыты;
б) табиғи тесіктердің жағдайы, қол-аяқтарында, саусақ арасында,
тырнақ
астында және шаштарында кірдің болуы;
в) денесінің ашық және жабық жерлерінің суу деңгейі;
г) басқа да мөйіт дақтары түстерінің өзгеруі;
ғ) әр түрлі бұлшық еттерінің сіресіп қалу қалпы;
д) мәйіт үстінде және киімінде жәндіктердің, құрт-құмырсқа,
көбелектердің,
личинкалардың болуы, олар көп жиналған жерлер зертгеліп бекітіледі.
Одан кейін мәйіттің үстінде және жанында жатқан заттарды, жатқан орнын,
сонымен қатар оның денесіндегі және киіміндегі топырақпен салыстыру үшін
жердегі топырақты қарайды (5).
Киім мен аяқкиімді қарау барысында олардың сыртқы қалпы, қалтаның іші,
фабрикалық маркалары мен таңбалары, нөмірлері; жазулары, кию және кірлену
деңгейі бекітіледі. Киім мен аяқкиімдері кір, топырақ, ерекшеліктерімен,
жардағы бояумен жөне қоршаған ортаның басқа да объектілерімен
салыстырылады. Мәйіттің іш киімі және оның зақымдары сипатталады. Егер
мәйітті жалаңаш түрде қарауға жағдай болмаса, оны егжей-тегжейлі қарау үшін
мәйітханаға жібереді.
Егер мәйітте жарақат болса, олардың орналасу орны, саны, түрі мен түсі,
жарақат шетгерінің сипаты анықталып, бекітіледі.
Егер өлген адамның кім екені белгісіз болса, оны міндетгі түрде
дактилоскопиялайды, одан кейін жуындырған соң таныту фотосуретінің
ерекшеліктері бойынша суретке түсіреді.
Мәйіттің жеке ерекшеліктерін: тыртықтары, татуировкалары, меңдері, т.б.
ірі масштабты суретке түсіріледі п.
Куәландыру. Куәландырудың тактикалық әдістері мен этикалық негіздері.
Куәландырылушы тұлғаның денесінде табылған кез келген ізді, дақты, зат
бөлшегін дәйекті түрде сипаттап, өлшеп, фотосуретке түсіру немесе суретін
салу қажет. Қаралуға жататын объектінің ерекшелігі (адам денесі) мен
денсаулыққа зиянды немесе қорлайтын әрекеттерге тыйым салатын заң нормалары
іздерді және ерекше белгілерді анықтау мен бекітудің ғылыми-техникалық және
тактикалық әдістерінің өз алдына ерекшелігін анықтайды.
Тергеу әрекетінің ерекше бір түрі — адамдарды куәландыру. Қылмыстық
істерді тергеу үстінде кейбір жағдайларда сезікті адамның, айыпкердің не
жәбірленушінің киімінде, денесінде әр түрлі дақ, ерекше белгілер, не іздер
барлығын анықтау үшін оларды заңда көрсетілген тәртіпті сақтай отырып,
куәландырып қарауға тура келеді.
Өзіндік міндеті бойынша және қарау үстінде қолданылатын тәсілдер
бойынша куәландыру бірде тергеу әрекеті есебінде жүргізілсе, екінші
жағдайда сот-сараптамасының бір ерекше түрі есебінде жүргізіледі.
Куәландыру жүргізу туралы тергеуші сезікті, айыпталушы үшін міндетті
болып табылатын қаулы шығарады. Аталған істер бойынша куәландыру
жәбірленушінің немесе сезіктінің денесінде немесе киімінде әртүрлі
жарақаттар мен қанның іздері қалған жағдайда жүргізіледі. Куәландырғанда ең
алдымен куәландырылатын тұлғаның киіміне қарау жүргізіледі, содан кейін
денесінің ашық бөліктеріне қарау жүргізіледі.
Киімдегі жарақаттарға және қан дақтарына көңіл аударылады. Қан іздерін
тырнақ астынан, шаш арасынан, құлақ ойыстарынан және т.б. бөліктерден іздеу
керек.
Куәландырылатын тұлғаның жәбірленушімен контактіде болғанын
сараптамалық жолмен анықтауға мүмкіндік беретін микрообъектілерді табуға да
көңіл бөлу керек. Бұл микрообъектілерді табу үшін лабороториялық жағдайда,
арнайы құралдарды пайдалана отырып, маманның көмегімен заттарға қайта
тексеру жүргізуге болады. Бұлай тексеру жүргізу үшін және алда сараптамалық
зерттеу жүргізу үшін киімдер мен заттар айналыстан алынады және жеке-жеке
буып-түйіледі. Куәландыру барысында дененің, киімнің жалпы бөліктерін және
табылған іздерді фотосуретке түсіріп отыруға болады. Фотосуреттер кесте
ретінде хаттамаға қоса тіркеледі.
Тергеу әрекеті есебінде жүргізілген жағдайдан басқа, объектілерді
қарау үстінде әдеттегідей пайдаланылатын әдістер қолданылады.
Айтайық, адам куәландырылғанда, біріншіден, оның үстінде киген
киімдері қаралады, олардың жалпы жағдайы, жыртылған жері, үзілген түймесі,
дақ, таңба, тағы басқа да ерекше белгілердің бар жоғы анықталады. Киімін
қарап болғаннан кейін, оның денесі қаралады. Киімге қарау
жүргізуде астарына, қалталарына, тігістеріне жэне басқа да жерлеріне, яғни
қанның сақталып қалатын жерлеріне көңіл аударылады. Бұл жағдайда маманның
көмегін пайдаланған да дұрыс.
Егер куәландырылатын адамды мұндай қарау үстінде жалаңаштандыруға тура
келсе, онда бұл тергеу әрекетіне басқа жыныстың адамдары қатыса алмайды.
Сондықтан егер әйел адам жалаңаштандырылып қаралса, бұл тергеу әрекетін
әйел тергеуші жүргізу керек те, ал еркек адам куәландырылса, еркек тергеуші
өткізуі керек.
Қалай болғанда да бұл тергеу әрекетін жүргізу үстінде куәландырушы
адамның намысына тиетіндей, оны кемсітетіндей іс-әрекеттер жасалмай,
жүргізілетін жұмыстардың бәрі моральдық нормаларға сай болуы тиіс.
Бұл тергеу әрекетін жүргізгенде негізінен куәландырылатын адамның
үстінде бір ерекше белгілер, дақ және басқа іздердің болуы тексеріліп,
қаралады. Мысалы, бір істі тергегенде жәбірленуші қылмыскердің сол жақ
иығында қал, ал кеудесінде жүректің суреті тәрізді татуировка бар екені
баяндалды.
Тергеудің бастапқы кезеңінде ұсталған сезікті адам бұл қылмысқа
қатыспағанын және жәбірленушіні танымайтынын айтып жауап берді. Оны
куәландыру үшін беліне дейін шешіндіргенде жәбірленушінің айтқанындай
қылмыскердің иығында қал, кеудесінде татуировка бар екені анықталды.
Сонымен куәландырудың қорытындысы істі дер кезінде ашуға өте құнды
дәлелдеме есебінде пайдаланылды.
Куәландыру сонымен қатар сот-медициналық сараптаманың бір ерекше турі
есебінде жүргізіледі. Сезіктінің, айыпкердің, не жәбірленушінің денесін
қарағанда арнайы медициналық білім қолданылып, олардың денесінде бар
жарақат тексеріліп, зерттелсе ондай куәландыру сараптамалық зерттеудің бір
түрі болып саналады. Мұндай зерттеп қарау үстінде негізінен мына төмендегі
сұрақтар анықталады:
а) куәландырған адамның денесінде, қай жерінде, қандай жарақаттар
бар;
ә) жарақаттардың түрі, өлшемі, саны және олардың жалпы ауырлығының
дәрежесі;
б) бұрын операция жасалған басқа куәландырушының денесінде оның
белгісі бар ма?
Егер де жай қарау арқылы бұл сұрақтарды шешуге мүмкіндік болмай,
оларды анықтауға медициналық зерттеулер қажет болған жағдайда сот-
медициналық сараптама тағайындалады.
Куәландырылушының денесін зерттеудің негізгі әдістемесі - жай ғана
бақылау, және құрал ретінде көру мүшелері қызмет етеді. Куәландыру
кезінде криминалистикалық техниканы қолдану анағұрлым күшті әсер береді.
Куәландыру барысында табылған іздер мен ерекше белгілер хаттама
толтыру, фотоға түсіру, дененің сызбасын сызу, көлемді көшірмелер дайындау
жолдарымен бекітіледі. Іздер мен заттай дәлелдемелерді хаттамада дәйекті
түрде сипаттап қана қоймай, оларды қылмыстық іс құжаттарына тіркеу үшін
түпнұсқа күйінде алу керек.
Куәландыру тергеулік қараудың ерекше түрі болып табылады. Оның мақсаты
айыпкердің, сезіктінің, куәгердің немесе жәбірленушінің денесіндегі қылмыс
іздерін, жеке белгілерін, зақымдарын анықтау, мастық күйін және қылмыстық
іс үшін маңызды басқа да мән-жайларды айқындау. Куәландыру денені мәжбүрлеп
жалаңаштаумен байланысты болып, жеке тұлғаның құқықтарын белгілі бір
деңгейде қозғайтын болғандықтан, заң куәландыратын тұлға үшін міндетті
болатын арнайы қаулы шығаруды талап етеді. Егер куәландыру толық
жалаңаштауды талап етсе, куәгерлердің жынысы сол тұлғамен бірдей болуы
керек. Тергеуші басқа жынысты тұлғаның жалаңаш денесін қарамайды, оның
нұсқауы бойынша аталған қарауды куәгерлердің көзінше дәрігер жүргізеді.
Сонымен тергеулік куәландыру мынандай мәселелерді анықтайды:
• Куәландырушының денесінде ерекше белгілер бар ма, атап айтқанда
қандай және қай жерінде;
Оның денесінде қандай да бір зақымдалған жер бар ма және қай
жерінде;
* Денеде немесе киімде оқиға орнынан ілесіп келген немесе алып
келген куәландыруға қызмет ететін бөлшектер немесе басқа да заттар
бар ма;
* Денеде немесе киімде оның кәсіби бүйымдарында және т.б. айғақ
болатын куәландыру белгілері бар ма.
Тергеуші анықталған фактілерді дәрігер мен куәгерлердің сөздері бойынша
хаттамаға енгізеді (ҚР ҚІЖК-нің 227-бабы).
Куәландырудың барысында хатгама мен оның қосымшаларында куәландырылатын
тұлғаның денесіндегі:
а)қылмыстық әрекеттің барысында немесе сонымен
байланысты жағдайларда алынған зақымдардың;
ә)ерекше белгілердің;
б)қылмыстық іске қатысты мән-жайлар барысында куәландырылатын тұлға
ұстаған объектілердің іздерінің болуы айқындалып, бекітіледі12.
Бұл іздерге қан, топырақ, бояу, майлайтын заттар, ерін далабы, ұрық,
шаш, мата талшықтары, микробөлшектер жатады.
Куәландыруға дайындық орындалатын міндетті анықтаудан (не нәрсеге назар
аудару керектігін, нені және қай жерден табуға болатынын білуден), оны
жүргізу уақыты мен орнын тандаудан, техникалық кұралдар мен
аталған әрекетке
қатысушыларды (дәрігерді, куәгерлерді) дайындаудан тұрады.
Іздеу объектісі туралы деректер жауап алу, оқиға орнын, мәйітті, көлік
құралдарын қарау барысында анықталады. Куәландыру уақытын таңдағанда, оны
кідірту куәландыруға жататын тұлғаның әдейі немесе абайсыз
жасаған әрекеттерің салдарынан дәлелдемелердің жоғалуына әкеп соғуы мүмкің
шұғыл тергеу әрекеті екенін ұмытпау қажет.
Қылмыс іздерін табу үшін техникалық құралдарды, атап айтқанда, жарык
кұралдарын, лупаны, ультракүлгін немесе ультрақызыл сәуле көздерін қолдану
керек. Олар ату, қан, ұрық, сілекей және т.б. іздерін табуға көмектеседі.
Денедегі қан іздерін дәкеден жасаған тампонмен, сүзгіш не сорғыш қағазбен
алған жөн. Оларды сулап, іздің үстіне жаяды, сосын кептіреді. Тырнақ
астындағы кірді үшталған ағаш таяқшамен таза қағаз үстіне жинайды. Әр
саусақ тырнағының астынан алынған зат пен таяқша жеке пробиркаларға
салынып, буылып-түйіледі. Қажет болса, тырнақты да алған жөн.
Микрообъектілерді жинау үшін арнайы саптамасы бар микрошаңсорғышты
пайдаланады14.
Куәландыру жүргізгені туралы хаттама толтырылады. Табылған барлық іздер
мен ерекше белгілер адам денесінің сызба нұсқасында белгіленеді және
олардың көлемін сипаттау арқылы бекітіледі. Куәландыру барысында суретке
түсіру мен бейнежазба жасау куәландырылатын тұлғаның рұқсатымен ғана жүзеге
асырылады (7).
1.2 Тексеру тактикасының жалпы процессуалдық және тактикалық-
криминалистикалық ережелері
Қарауды тергеушілер, занда көрсетілген кейбір жағдайларда анықтау
органдарының қызметкерлері де жүргізеді (ҚР ҚІЖК-нін 221-бабында). Прокурор
және тергеу бөлімшесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz