Халел Досмұхамедов ойларымен қандай үндес
Жоспар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3-5
І-тарау
1. Х. Досмұхамедовтың публицист ретіндегі шеберлігі ... ... ... ..10-
12
2. Ұлттық мүдде үшін күрескер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13-23
ІІ-тарау
2.1. Исатай-Махамбет бастаған ұлт-азаттық көтерілісі публицистің басты
тақырыбы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .24-33
2.2. Қазақ тілінің тазалығы үшін жанын салған
... ... ... ... ... ... ... ... ... 34-48
ІІІ-тарау
3.1. Х. Досмұхамедов публицистикасының өзіндік ерекшелігі ... ... ..49-
54
3.2. Х. Досмұхамедов еңбектерінің тілі – халықтық тіл
... ... ... ... ... ..55-60
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..61-64
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 65
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі
Халел Досмұхамедов еңбегіндегі ұлттық мүдде деп аталатын тақырып ол
бүкіл дипломдық жұмысымның діңгегі болып құрылады. Мұнда ХДосмұхамедұлының
ғалымдық өмірінде қалам тербеген публицистикалық еңбектері, редакторлық
қызметкері, жан-жақты ғұлама екендігі, әрқашанда халқының қамын ойлаған,
алтынға бергісіз қазақтың бір білгірі болғандығы көрсетіледі. Оның
публицистика түрінде жазылған көптеген еңбектері бүгінде жоғары оқу
орындарында пайдаланып жүргендігі айтылады.
Жұмыс тақырыбының міндеті
Қолыма алған тақырыбыма шолу жасай отырып, бабамыздың тарихын ойша
зерттеп, мейлінше аша түсу, менің қолыма құжат алғалы отырғандағы міндетім
деп ойлаймын. Халел Досмұхамедовтің замандастарының пікірлері мен
ғұламалардың сөздерін мысалға ала отырып, өзіндік ойымды ашық білдіру. Осы
тақырыбымды басты нысанаға ала отырып, диплом жұмысымды бастауға тәуекел
еттім. Бұл дипломдық жұмысымды Халелдің ғылыми еңбектерімен қоса қоғамдағы
қызметіне баса көңіл аударылып, сөйлеген сөздеріне баламалай отырып
жұмысымды бастадым. Кеңестік үкіметтік адамдарының көзқарасына қарсылық
білдіріп, алаштың ардақты ұлының қоғамдағы орынының ерекше айқындалуы
жазылады.
Жұмыстың міндетті нәтижесі
Ғұлама, ерекше дарын иесі, қазақтың қайсар ұлының еңбектерінің
маңыздылығын түсініп, сезініп талдау, ұғынуға жұмыстану жұмыстың нәтижесін
айқындайды.
Х. Досмұхамедұлының жоғарғы идеялық мазмұнды еңбектері шынайы
шыншылдықпен қатар журналистік шеберлікпен жазылған, - деп айтсақ
қателеспейтін шығармыз.
Келешек ұрпаққа қалдырған шығармаларының шеберлігі арқасында жазылған
публицистикалық еңбектерін терең бойлау да жұмыстың нәтижесін көрсетеді.
Қай кезеңді алсақ та баспасөз беттері публицистикасыз болған жоқ. Шын
мәнінде, қазақтың мерзімді баспасөзі Қазақстанның Ресейге қосылуының
нәтижесінде пайда болды. Орыс халқының озат мәдениетінің игі әсерімен Шоқан
Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев қазақтың демократиялық
публицистикасы мен әдебиетінің негізін қалады.
Сөйтіп, ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ тілінде кітап, газеттер
шыға бастады. Қазақстанның Ресейге қосылуы нәтижесінде пайда болған
Түркістан уалаяты, Дала уалаяты газеттері ресми баспасөз органдарына
қарамастан қазақ халқының мәдени өмірін сөз етуге мүдделі болды.
Ал, ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстан газеті мен Айқап журналының
шығуы халқымыздың мәдени өміріндегі елеулі оқиғалардың бірі болды. Аталған
газеттер, яғни қазақ жерінде жарық көрген көптеген газет – журналдар
қазақтың ой – пікірін ілгері дамытуға көптеген септігін тигізді. Иә, қазақ
халқының сан ғасырлық рухани өмірінің даму тарихында ауыз әдебиеттің,
фальклордың ерекше орын алатындығы белгілі. Оның мазмұнында халықтың
дүниетанымы, философиясы, тәрбиесі толып жатыр.
Қазақ халқының осындай бай рухани дүниесін ғалым Х. Досмұхамедұлы көре
де, бағалай да білген. Құнды деректерді жинақтап, ғылыми талдаулар жасап,
өзінен кейінгі жастарға өшпес мұра қалдырған.
Х. Досмұхамедұлы өзінің Қазақтың халық әдебиеті деген ғылыми
еңбегінде қазақ халқының ауыз әдебиеті тәлім – тәрбиесінің негізгі көзі
деген ұғымды ұсынады. Автор қазақ әдебиетінің қай жанры болмасын, тәлім –
тәрбиелік мазмұнға бай келетін, онда көшпенді халықтың өмір салты,
психалогиясы жан – жақты көрініс табатынын айтады. Сонымен, жиырмасыншы
ғасырдың басында қазақ интелектуалдық көштерінің ұлттық баспасөз
төңірегінде тоғысуы қоғамдық қажеттіліктен туады, Яғни, Халел Досмұхамедұлы
қазақ мемлекетінің билеп – төстеуі құлдырап, монархияның қауқары қайта
бастаған шақта қазақ халқының саяси эпидемиялардан аман– есен өтіп, дұрыс
жол таңдауына көмектеседі. Осы сәтте ол қалам күшімен жүруді жөн санады.
Бұл кезде Фикер, Уральски листок газеттеріне жазған мақалалары
жанрлық жағынан ақпараттық хабарлар, кореспенденцияларға жатты. Халел
елегізген ел – жұртты болып жатқан жаңалықпен жеделдетіп таныстырып, саяси
түсінік беріп отыруды мақсат тұтқан.
1913 жылдан бастап әскери қызметтен мойыны босап, Темір уезіне
бөлімшелік дәрігер болып орналасқан Халел қолына қалам алып баспасөзге
араласты. Дәл осы жылы Қазақ газетіне Ахмет Байтұрсынұлы сахараның түкпір
– түкпірінен сырқат адамдардан келіп үскен, емделудің жолын сұраған
жандардың сұрағына орай Ауру жайынан деп бас мақала жазып, қазақ
дәрігерлеріне бұйымтайын айтады. Сонда бабамыз Халел: аурудан күтіну жайлы
жеңіл – желпі кітапшалар жазып, елге таратса керек. Сонымен, бүгінгі біздің
тақырыбымызға арқау болып отырған Халел Досмұхамедовтың жазған еңбектерінің
бір бөлегі публицистикасы сөз болмақ. Демек Халел Досмұхамедовтың Сана
атты журналы – ғылыми танымдық публицистикасының кең қанат жаюына зор үлес
қосты – ау дейміз.
Сансыз адамдармен сырласып, жан – дүниесіне терең бойлап армандарының
зор болуына үлес қоса білген Халел халқының қуанышына бөленді.
І тарау
1. Х. Досмұхамедовтың публицист ретіндегі шеберлігі
Халел Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің
профессоры Қ. Сейтқалиев Х. Досмұхамедовтың публицистикалық ғылыми– зерттеу
еңбектерін негізінен үш салаға бөліп қарастыру қажеттігін айтады. Мысалы,
бірінші сала – ғылыми әдеби және әдістемелік оқу құралдары, екіншісі –
қолжазбалары, үшіншісі – ғалым редакциялаған материалдар еңбектерінің
тізімі: медицина, биология, қазақ тарихы, мәдениеті, тілі, әдебиеті,
фольклористика, этнография салалары. Архив материалдары Х.Досмұхамедұлының
1927 жылдан бастап Ташкенттегі Халық ағарту институтының негізінде Қазақ
Мемлекеттік университетін ашу барысындағы дайындық жұмысына белсене
араласқанын, үкіметтің арнайы төрағасы болып сайланып болашақ оқу орынының
оқу жоспары мен бағдарламасын жасау ісімен айналысқанын және 1929 жылы
Алматы қаласындағы Қазақ Мемлекеттік Университеті ашылғанда осы
университеттің тұңғыш проректоры болып тағайындалғанын көрсетеді. Х.
Досмұхамедов 1927 жылы доцент, 1929 жылы профессор атағын алады.
Университетте жаңадан құрылған педология кафедрасының меңгерушісі қызметін
атқарады. Х.Досмұхамедов ХІХ – ХХ ғасырдың оныншы және жиырмасыншы
жылдарынан бастап газет – журналдарда ғылыми мақалалар жазып, кейіннен
Ташкент қаласында оқулықтар мен оқу құралдарының құрастырылуы, біртіндеп
қанаты қатая бастаған қазақтың ұлттық ғылымының іргесі қалануына қызу ат
салысқаны жайлы, сондай – ақ оның тікелей педагогикалық қызметпен
айналысып, сонымен қатар, шебер ұйымдастырушы болғаны айтылады. Елдің
елдігі, ертеңін ойлап қан жұтқан, туған халқының көкірегіне сәуле құюды
мұрат еткен бабаларымыздың басына түскен халық жауы деген 1930 жылдың
қаралы жаласы қазақ халқының аяулы ұлдарына, соның ішінде алты алаштың
аяулы ұлы, ардағы және халқының рухани жаны мен тәні тазалығы үшін
күрескер, шипагер, дәрігер – ғалым Х. Досмұхамедұлының мойынына түсті.
Қазан революциясынан бұрын жоғары білім алған санаулы қазақ дәрігерлерінің
бірі Халел Досмұхамедұлы туралы біршама құнды материалдар басылып келеді.
Халқымыздың біртуар перзенті Халелдің өмірі мен қоғамдағы қызметі,
ғылыми шығармалары – халқына тастаған мұрасы. Сондықтанда оны әлі де
зерттеп, Халелтану іліміне қосу және оны шын мәнінде болашаққа жеткізу–
туған елдің, мына біздердің борышымыз деп білемін. Сонымен жиырмасыншы
ғасырдың басындағы қазақ интелектуалдық күштерінің ұлттық баспасөз
төңірегінде тоғысуы қоғамдық қажеттіліктен туған. Олардың жұмылып, жұдырық
болуына, қосылып күш болуына итермелеген қазақ елін жайлаған әділетсіздік
пен адам төзгісіз саяси - әлеуметтік ауыр хал болатын. Оны Ресей
патшалығының орталық бөлігіндегі қоғамдық – саяси жағдайлардың күрт өзгеруі
алаңдатты.
1913 жылдан бастап әскери қызметтен мойыны босап келген Халел
Досмұхамедов Темір уезіне бөлімшелік дәрігер болып орналасады. Бірақта
қолынан қаламы түспейтін Халел дәл осы жылы Қазақ газетінің бетінде Ахмет
Байтұрсынұлы сахараның түкпір – түкпірінен сырқат адамдардан келіп түскен,
емделудің жолын сұраған хаттарға орай Ауру жайында деп, бас мақала жазып,
қазақ дәрігерлеріне өз шағымын айтады.
Аталған газеттің 1914 жылғы №60, 62, 63 – ші сандарында жарияланған
Жұқпалы аурулар деп аталатын көлемді ғылыми – көпшілік мақаласында
публицист жұқпалы аурулардың адамдар арасында қалай және қандай жолдармен
кең етек алатындығын олардың алғашқы белгілері мен түрлі себептерін ғылыми
тұрғыда ашып жазады. Халел Досмұхамедұлының медицина тақырыбына қатысты
мақалалары кезінде емдеу орталықтары жоқтың қасы, дертті жазатын дәрі –
дәрмек жоқтың қасы болған. Аурудың жұғуының негізгі себеп – салдарын ол
қоғамның әлеуметтік – тұрмыстық деңгейінің төмендігінен деп түсіндіреді.
Дәрігер бұл мқаласын қоғам өміріндегі саяси - әлеуметтік жағдаймен де
орайластырады. Бұл автордың түйсігінің молдығын, жазу шеберлігін дәлелдеп
берді.
Сана журналы – ғылыми – танымдық публицистиканың негізі. Халел Қазақ
– қырғыз Білім комиссиясының төрағасы бола жүріп, қан тамырындай сан тарау
жұмысқа мұрындық бола білген. Сана атты ғылыми көпшілік әдеби журнал
шығарды.
Х. Досмұхамедұлы ғылыми – көпшілік альманах шығаруды 1922 жылы– ақ,
Қазақ – қырғыз Білім комиссиясының жоспарына енгізді. Ол бұл мерзімді
басылымда ауыл мектептеріндегі мұғалімдер мен шәкірттерге, өнер – білімге
талпынған жалпы оқырман қауымға ғылыми бағыт – бағдар беретін педагогикалық
құралға айналдыруды көздейді. Мемлекеттік Ғылыми Кеңес Халел
Досмұхамедұлының дәлелді ұсыныстары мен тілек – хаттарына ден қойып,
қаражат бөлуге серт етті. Төрағаның оқу – ағарту саласындағы арнайы
баспасөзге деген сұраныстың маңыздылығын дүркін – дүркін талап етуінің
нәтижесінде ақыры жоғарыда айтылған Сана журналының жарық көруінің сәті
туды. Баспасөздің көркемдік сапасы, ғылыми тереңдігі, материалдарының алуан
тақырыпты қамтуы, әдеби тартымдылығы, полиграфиялық мүмкіндіктің
төмендігіне қарамастан ұлттық нышандары, сауаттылығы жағынан Халел
Досмұхамедовтың біліктілігі мен эстетикалық талғам деңгейінің биіктігін бір
қырыннан ауыз толтырып айтуға тұрарлық. Журнал бетінде редактор көптеген
публицистикалық мақалалар жазды, ауыз әдебиеті нұсқаларын жариялады.
Ол жазған әрбір мақаланың арқаланған жүгі, айтар жаңалығы бар. Әйтсе
де, өкініштісі сол, маман қаламгерлердің аздығы, мемлекеттік Ғылыми
Кеңестің берген ақшасы журналдың техникалық жұмыстарынан арылмауды, жәрдем
беретін кісінің аздығы Сана журналының 1924 жылы амалсыз жабылуына әкеп
соқты.
Сана журналы бар болғаны үш – ақ №1, №2 – 3 сандары ғана жарық көрсе
де, елдің көңілінен шықты. Бұл журналдың ерекшелігі, әдеби тартымдылығы,
эстетикалық тіл тазалығы баспасөз тарихында мәңгілік болып қала бермек.
Әрине, бұл Сана журналының редакторы Халел Досмұхамедұлының еңбегі еді.
Иә, ғалымның көз майын тауысып жазып шыққан оқулықтарының ғылыми
құндылығы қай жағынан болмасын үлгі тұтарлық.
Публицистика пішінін зерттеу әдісі көп қырлы. Жанр ретінде де, тілі мен
стилі бағытында да, шындықты игеру ретінде де зерттей беруге болады.
Сөздік өнер ретінде публицистиканың көркем әдебиеттен принципті
айырмашылықтары бар. Біріншісі – нақты ойға, дерекке құрылуы болып
табылады. Оның негізгі күші, - деп жазды В. Белинский, - шығармашылығы мен
көркемдігінде емес, терең де салмақты ойында. Екіншісі – шынайы өмір
құбылыстарын сол күйі жеткізуінде. Әдебиеттегі суреткер типті образды нақты
характер арқылы сомдайтын болса, публицист жалпы құбылыстың мәнін ашуға
тырысады. Міне, Халел Досмұхамедұлының бойында осы қасиеттерді даралай,
саралай білген қандай құдіретті күш деп таңғаласың. Публицистика – кең
мағыналы, аумақты ұғым. Олай болса тар шеңберде ұстауға болмайды.
Публицистикаға белгілі бір маңызды оқиғаларға арналған саяси насихаттық,
проблемалық мақалаларды да, деректі естеліктерді де, экономика мен
мәдениеттің мәселелерін қозғайтын жинақты корреспонденцияларды да,
репортаждар мен сұхбаттарды да, ашық хаттарды да жатқызуға болады. Осы
арада публицистиканың басқа әдеби жанрларда романда, повесте, поэмада,
өлеңде ұшыраса беретін, кейіпкер монологы арқылы көрінетінін ескере кеткен
жөн. Сондықтан да публицист өз дәуірінің тарихын, замана ағымымен тұтасқан
өмір шындығын жазады. Публицист қолымен жазылған тарих болашақ қайраткерге
аз күш жұмсап, көп нәтижеге жетерлік тиімді жолды нұсқай алатын деңгейде
жазылуы керек. Публицистиканың басты қызметі осы деуге болады. Публицистика
ешқашан да өз құндылығын жоймайтын ғасырлық дүние. Әдебиеттің бірде – бір
жанры өмірге қоян – қолтық араласуы жағынан очерк пен публицистикаға тең
келе алмайды. Бұл салада қалам тербетуші публицистер мен очеркистер
болашақтың барлаушылары, жаңа дүние жасау барысында туған үздік құбылыстар
қызметін атқарып жүр. Публицистика – саяси көркем проза, қаламгердің
қоғамдық - әлеуметтік мәселелерді толғауы. Ал очерк – нағыз публицистика.
Қай очеркті алсақ та онда көркемдеу құралдары мен публицистикалық элемент
публицистикалық жанр. Халел Досмұхамедұлының әлеуметтік – саяси
құбылыстардан, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының, мәдениеттің түйінді
мәселелерінен келелі ой қозғауы, пікір айтуы мағыналы болып келеді.
Публицистиканың парызы заман шежіресін жазу, күнделікті тақырыпта жазу,
уақыт тынысын тап басу болса, Халел соның бірін қалдырмай тап басып жазып
отырды.
Х. Досмұхамедұлы рухани мәдениеттің дамуы мен өркендеуіне ғылым мен
тілін жасаудың маңыздылығына аса зор мән береді. Х.Досмұхамедұлының
публицистикалық мұралары мен баспагерлік– редакторлық қызметінің ұлттық
баспасөз бетінде тарихи алатын орны алатындығы белгілі. Қазақ халқының
осынау бай рухани дүниесін кезінде ғалым Халел Досмұхамедұлы көріп бағалай
білген. Құнды дегендерін жинақтап, ғылыми талдаулар жасап, өзінен кейінгі
жастарға өшпес мұра етіп қалдырған.
Халел Досмұхамедұлының еңбектерінің тағы бір құндылығы – оның қырықтан
астам ұлт педагогикалық атауларына анықтама беріп, оларға талдау жасауында.
Бұл атауларға қазіргі ғылыми педагогиканың талаптары тұрғысынан терең
талдау жасап, мазмұндау болашақ зерттеушілердің ісі. Үстіміздегі ғасырдың
алғашқы онжылдықтарында, қазақтың білім – ғылым тілінің, публицистикасының
стильдері күрт қалыптасып, қауырт дами бастады. Тіліміздің лексика –
граматика нормалары бірден дәл бүгінгі қалыпта болмағаны баршаға аян. Тіл
білімі терминдерінің көпшілігі қазіргі қолданып жүргендерден өзгеше болды.
Өзінің публицистикалық еңбектерінде бұл мәселеге ұлттық мүдде тұрғысынан
орынды баға беріп, өз ұсыныс – пікірлерін ортаға салды. Публицистикада ол
қалам тербемеген тақырып аз.
Халел Досмұхамедовтың осындай ерен еңбегінің жемісі ретінде Қазақстан
Республикасының Министрлер Кабинеті, Халел Досмұхамедұлының мәңгі есте
қалдыру туралы арнаулы шешім қабылдады. Одан бергі жылдарда еліміздегі
Ұлттық Ғылым академиясы Халел Досмұхамедовке арналған ғылыми – теориялық
конференция өткізді. Сондай-ақ, Атырау қаласындағы бір көшенің атын және
Қызылқоға ауданының орталығы. Миялы селосындағы орта мектепке аяулы
жерлесіміздің атын берді. Халел біздің ғана мақтанышымыз емес, бүкіл қазақ
жерінің, қазақ топырағының мақтанышы. Заманынан жарты ғасыр озып,
келешегіне үлкен үмітпен көз тіккен, кемеңгер аталарымыз орындай алмай
кеткен осы Ұлы мақсатты жүзеге асыру міндеті бүгінгі ұрпақтың игілігінде.
Бұл міндет біздің, бәріміздің бір ортақ мақсатқа жұмылуды, бір жағадан бас,
бір жеңнен қол шығаруды, қиындықтарға қарамай, бойымыздағы күш–
қайратымызды шыңдап, қазақ елінің егемендігін нығайтуға сарқа жұмсауымыз
керек. Халел Досмұхамедұлы 1883 жылы Атырау облысының Қызылқоға ауданында
бәріміздің:
Тайсойған, Ойыл, Бүйрек жайлаған жер.
Қаңтарылып Қаракөкті байлаған жер,
Көзіме от – жалындай көрінесің,
Құрбымен құлын – тайдай ойнаған жер, -
деп әнге қосатын әйгілі Тайсойған құмында дүниеге келген. Халел
Досмұхамедұлы сол жыл сәуірдің соңғы күндерінде өмірге келген. 1938 жылдың
26 шілдесінде Ресейдің Воронеж қаласында үй – ішімен айдауда жүрген жерінде
НКВД – ның тұтқынына алынады. Одан Мәскеуге, кейінірек Алматыға жеткізіліп,
сол жылдары өз елін қан қақсатып қырғынға ұшыратқан Ішкі істер органдарының
мәліметтеріне сенсек, 1939 жылы 24 сәуірде әскери трубуналдың үкімімен
атуға бұйырылады, ал, 19 тамызда түрме ауруханасында өкпе туберкулезімен
ауырып қайтыс болды - деп, айтылған. Иә, сол жылдары тоқтаусыз бас кесіп
отырған Сталиндік гильотина ешкімнің ұлтын талғап, жасын таразылаған жоқ.
Оның тойымсыз көмейі баршаны, алпыс – жетпістегі ақсақалды, қырық – елудегі
кемеңгерді де, жиырма – отыздағы боздақтарды да күн – түн демей жұтып
жатты. Отбасын ойрандап, жұбайларын АЛЖИР – де телміртті, балаларына қара
таңба салды. Сол бір азалы жылдарда ең алдымен жазықсыз құрбан болған
шейіттердің қасіретті қазасы тілге оралды. Соның ішінде жаңадан тәй-тәй
басып келе жатқан қазақтың бетке ұстар майталмандарын орта жолдан үзіп алып
кеткенде, зарламаған жүрек кемде - кем шығар...
Қаншама айтылмаған сыр, айтылмаған жыр, жазылмаған кітап қалды. Сол
кеуделерде мәңгіге өшті... келмеске кетті. Сөз жоқ соның бірі Халел
Досмұхамедов еді.
Оның басқа қыруар еңбектерімен қатар медицина салаларында жазған
еңбектерінен де публицистиканың иісі мәңгі шығып тұрады.
Диплом жұмысымды жазу барысында қазақ тарихынан аттап кете алмадым.
Себебі, кешегіміз – бүгінгіміз, бүгінгіміз – кешегіміз болмайды. Иә, саналы
ғұмырларында халқым деп еміренген бес арысымыз Арқада Ахаң мен Жахаң,
Шығыста - Әлихан, Түстікте – Мұстафа, Батыста – Халел, шын мәнінде
халқымыздың ояну дәуірін туғызған алыптар еді. Біздің ана тіліміз мемлекет
тіліне айналса да әлі де өз тұғырын таба алмай жүргендігі бәрімізге
белгілі.
- Қазақ, ел болам десең тіліңді сақта!, - деген өсиет осы еңбектің әр
қайырымынан есіп тұрғанын аңғаруға болады деп ойлаймын. Ғұлама данышпанымыз
Аламан, Исатай – Махамбет деген құнды кітаптарына енген публицистикалық
шығармаларында ұлттық мүддені жоғары қоя білген. Оның шеберлігін,
еңбекқорлығын, зиялылығын сөзсіз байқауға болады.
1. 2 Ұлттық мүдде үшін күрескер
Кешегісіз – бүгін, бүгінгісіз ертең жоқ. Олар бір – бірімен тығыз
байланысты. Ғұлама ғалым, публицист, қоғам қайраткері Халел Досмұхамедовтың
публицистикалық еңбектерін оқып, зерделеу үстінде осыған айқын көз
жеткізуге болады. Әсіресе, оның ұлттық мүдде, елжандылық жолындағы ойлары
өзіне табындырады.
Халел Досмұхамедұлы - көп қырлы дарын иесі. Ол - дәрігер, саяси
және мемлекет қайраткері, тарихшы, табиғат танушы, ұстаз, ғалым, әдебиетші,
ауыз әдебиетінің тамаша үлгілерін жинап, насихаттаушы һәм шебер аудармашы
да. Бір ғажабы 30 - жылдардың зұлматы түгел сыпырып әкеткен қазақ
зиялыларының (Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы,
Мұхамеджан Тынышбайұлы, Жүсіпбек Аймауытұлы, Мағжан Жұмабайұлы, Елдес
Омарұлы, Телжан Шонанұлы, Құдайберген Жұбанұлы т.б) бәрі шетінен талай
ғылымның басын шалған әмбебап жандар екені мәлім. Мұның сыры - уызынан
ауызданған ұлттық тәлім – тәрбиенің тамырынан ажырамаған дәстүрлі
жалғастығында жатса керек. Маңдай алды осындай азаматтардың қатарында жеті
жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл деген аталы сөзді бойына сіңіріп
өскен Халелдің көп тіл білетін - полиглот екенін айтпасақ болмайды. Оның
бұл өнері - ана тілінің жекелеген мәселелеріне қағидалы пікірлер айтуына,
өзге жұрттың озық үлгілерін терең меңгерген білімпаздығы қазақ топырағында
өте зәру оқулық құралдар жазу ісінде зор көмегін тигізді.
Тіл білу - жарты байлық, егер Халел Досмұхамедұлы орыс, неміс, латын,
араб, парсы, туыстас түрік халықтарының тілдерінде емін - еркін сөйлеп,
түсінісе алса, ол - әрине, кез - келгеннің пешенесіне жазбаған бақыттылығы
еді.
Табиғат – ана жомарт жаратқан Халел Досмұхамедұлының өзі туған
Тайсойған құмының қойны - қонышына тығылған түрлі-түсті шетсіз-шексіз қазба
байлық кені сықылды тұла бойындағы қадыр - қасиетінің бірегейі-
әдебиеттанушылығы. Бұл оның адамтанушылығынан қоғамтанушылығына дүниетанымы
өсіп – жетілуіне арна болған еректігі. Профессор Халел Досмұхамедұлының
әдебиеттану саласындағы ізденістерін үш түрлі бағытта жүргізгенін атап
айтқан жөн. Ол біріншіден, халық ауыз әдебиетінің үлгілерін жинауға айрықша
ықылас қойды: екіншіден, халық әдебиет ғылыми саралау, оны зерттеудің
теориялық - әдістемелік мәселелеріне зор көңіл бөлді: үшіншіден, түрік
тілді халықтарға ортақ көне мұраларды әдеби һәм тілдік жағынан сабақтастыра
зерттеді. Халел Казақстанның батыс өлкесінің, әсіресе Атырау, Маңғыстау,
Орал аймағындағы халық ауыз әдебиетінің інжу-маржандарын теріп, жазып
алумен ертеден-ақ шұғылдана бастаған. Оның да өзіндік себебі жоқ емес.
Дана халқымыз Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің, - дейді. Қашаннан
ата дәстүрдің қаймағы бұзылмаған Ақ Жайық - шалқыған жырдың, төгілген
күйдің, толқыған ойдың өлкесі. Құт дарыған осы топырақта дүниеге келген
Халел ес білген балалық шағынан Махамбет, Мұрат сынды от ауызды, орақ тілді
ақын - жыраулардың сөз кестесімен сусындап, Ығылмандай (Шөрекұлы) жүйріктің
өзін көріп, өнеріне тәнті болды, сөз өнерінің киесі өзіне де жұқты. Соны
Халел Досмұхамедұлы әдебиетші ғалым ретінде қалың жұртшылыққа таныта,
әдебиет деген саланы кең көлемде дамыта түсті. Көптеген еңбектер, ғылыми
зерттеулер жазды. Халық поэзиясына үлкен еңбек қосты. Халық поэзиясының
ақпа – төкпе өкілі Мұрат ақынның қазақтың мұңы мен зарын, Ноғайлы
заманынан бері келе жатқан шежіре сырын жырлаған көркем туындыларының
әдебиетіміз қорына қосылып, өзінің лайықты орнын алуына Халел
Досмұхамедұлының сіңірген еңбегі ұшан - теңіз десек те артық айтпаған болар
едік.
Ол 1924 жылы Сәуле журналына (Қазақ әдебиет - білім құрасымы №5,
№6, Ақ жол газетінің 493 – 506 - сандарына қосымша) Мұрат ақын атты
беташар мақаласы мен ақынның ұзақ толғауы Үш қиянды өз тарапынан түсінік
бере отырып бастырды:
Еділді тартып алғаны-
Етекке қолды салғаны,
Жайықты тартып алғаны-
Жағаға қолды салғаны.
Ойылды тартып алғаны-
Ойындағысы болғаны.
Маңғыстаудың үш түбек
Оны - дағы алғаны.
Үргеніш бенен Бұхарға
Арбасын сүйреп барғаны-
Қоныстың бар ма қалғаны?-
дейтін патша өкіметінің қазақта ата қонысынан қуып, нулы - сулы
жерлерін тартып алған отаршылық саясатын әшкерелейтін ақынның жыр
жолдарын Халел бала шақтан жаттап өсті, тұңғыш рет тасқа бастырып қалың
елге таратудың еншісі де өзіне тиді.
Ел басына түскен сын сағатта халқының рухын асқақтата көтеріп, қол
бастаған Исатай мен Махамбет сынды хас батырлардың есімдерін ең алғаш рет
ардақ тұтып, сөзден ескерткіш орнату, сол арқылы күллі қазақ оқырмандарына
таныстыру міндетінің абыройы Халел Досмұхамедұлының мандайына жазылды. Оның
1924 жылы Сәуле журналының (Қазақ әдебиеті - білім құрамсымы, № 3, Ақ
жол газетінің 416 - санына қосымша) бетінде Қазақ батырлары: Исатай,
Махамбет деген шағын мақала мен Махамбет ақынның топтама жырларын
жариялауы осының айғағы.
Әрине, Халел Досмұхамедұлының мәдени тарихымыздағы ерен еңбегі не?
дегенде, ойға оралары - әдебиетіміздің классигі Махамбетті тірілткен,оның
өшпес, рухы биік жыр - толғауларын бүгінгі ұрпаққа мирас қылғаны.
Мұрат Мөңкеұлы, Шернияз шешен, Ығылман жырау, Қарасай – Қази, Қыз
Жібек, Кенесары – Наурызбай, Абай, Мағжан, Шернияз... Сол бір қиын
кезде, осылардың бәрін хатқа түсіріп, тасқа бастыру — екінің бірінің
қолынан келе бермейтін ерлік іс еді. Осы ерлік төрінен биік мұнарада
көрінген ғажап тұлғаның иесі, бірегейі — Халел - Досмұхамедұлы еді.
Халел Досмұхамедұлы тек қана халық ауыз әдебиетін жинаумен шұғылданып
қойған жоқ, Қазақ әдебиетінің тарихы сияқты жинақтаушы теориялық зерттеу
де жазып қалдырғанын жақсы білеміз. Ол алтындай сақтай білген асыл
қазынамызды, фольклорлық мұрамызды тек өлең - жыр, сөз өнері деп қана
қарамай, мәдени - рухани ұлттық, тұрмыс - салт қалпы, наным - сенім айнасы,
тәлім - тәрбие ұлағаты деп ұқты.
Ғалымның фольклортану саласындағы еңбектерінің арасында оқшау тұратыны
– Қазақ халық әдебиеті (казакская народная литература) атты очеркі.
Зерттеушінің Қазақ жоғары педагогика институтының қазақ тілі кабинетінде
оқыған баяндамасы 1928 жылы Ташкентте орыс тілінде шыққан. Год работы
Казахского высшего педагагического института жинағында жарияланды. Халел
Досмұхамедұлы Петербургте өткізген студенттік жылдарында атақты физиолог,
Нобель сыйлығының лауреаты, академик Иван Петрович Павлов, әйгілі
шығыстанушы Василий Васильевич Радлов, Қазақ лингвистика мектебінің негізін
салушы, Ресей Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті, профессор Бодуэн де
Куртенэ сынды марқасқа ғұламалардан алған ғылымының жан - жақты сала -
саласынан терең білімін өзінің төлтума еңбектерінде шығармашылықпен
дамытты. Оның дәлелі, қазақ тіл білімі ғылыми тарихында Ахмет
Байтұрсынұлының үш кітаптан тұратын Тіл құралының алатын орны қандай
болса, әдебиеттану тарихында Халел Досмұхамедұлының Қазақ халық әдебиеті
еңбегінің де орны сондай екені қалың жұртшылыққа танымал болды. Жалпы
айтқанда, Халел еңбектерінің әдебиет тарихында алатын орны ерекше екенін
тебіреніспен айта аламыз. Өзінің бірегей қалпымен төлтума еңбектер жазған
Халел өшпес із қалдыра отырып, мыңдаған ақын - жазушы, ғалымдар, зерттеуші,
әдебиетшілерді артынан бай мұрадай қалдырып кетті.
Білім мен тәрбие берудің 2001 жылы қабылдаған тұжырымдамасында XXI
ғасырда республикамыздың білім саласындағы саясатында көптен күткен оң
өзгерістерге жол ашты. Тұжырымдамада білім берудің басты стратегиялық
міндеті - рухани және әлеуметтік - адамгершілік дүниесі бай, жаңашыл,
шығармашылық ойлау қабілеті мен дүниетанымдық мәдениеті жетілген зерделі
тұлға қалыптастыру болып белгіленді.
Сонымен бірге, Қазақстан мектептерінде оқу - тәрбие ісін ізгілендіруге,
яғни, оны гуманизм, азаматтық интернационализм, Қазақстандық елжандылық
идеялары негізінде құру - бүгінгі білім беру ісінің ең өзекті міндеттерінің
біріне айналуда. Өйткені, кеңестік жүйенің ыдырауы, бұған дейін берік
қалыптасқан Отан деген ұғымның абстрактылы мәнде болып, патриоттық сезім
тек коммунистік саясатпен байланыстырылғанын дәлелдеді.
Қазіргі тәуелсіз Қазақстан Республикасы – көп ұлтты, іргелі мемлекет.
Сондықтан көп ұлтты халықтардың этностық ерекшеліктерін қамти
отырып, оларды ортақ Отанының болашақ дамуына үлес қосатын Қазақстандық
елжандылыққа тәрбиелеу идеологиясының алғышарттарын түзіп, оны жүзеге
асыру – мемлекеттік маңызды ұстанымы.
Дей тұрғанмен, Қазақстан халқын патриотизм, Отанды сүю, еңбекшілердің
қолымен жасалған игіліктің бәрін сенімді түрде қорғау рухында тәрбиелеу
бағытындағы жұмыстар көңіл қуантарлық емес.
Осыған орай, жас ұрпақтың патриоттық санасын қалыптастыру үрдісіндегі
іс - әрекетіне қажетті төмендегідей саяси – педагогикалық категориялар мен
тұжырымдардың мәнін тереңірек анықтауға ой жүгірткен дұрыс:
- елжандылық – қоғамдық құбылыс, тарихи ұғым;
- елжандылық дегеніміз - әр адамның өзінің араласқан белгілі бір
саяси, мәдени және әлеуметтік ортасына – Отанына деген аса терең
сезімі;
- қазақстандық елжандылық – Қазақстан Республикасын біртұтас Отаны
ретінде қабылдап, өзін республика халқының құрамдас бөлігі сезінетін
азаматтық парыз бен намысын тәрбиелеу; Халел Досмұхамедов ойларымен
қандай үндес.
Елжандылық тәрбие, ең алдымен, азаматтық тәрбиемен тығыз байланысты
болғандықтан, мұнда өзара қатынастар мен заңдылықтар жүзеге асырылады. Жеке
оқушының азаматтық сапасын қалыптастыру үшін тәрбие барысындағы кез –
келген іс -әрекет осы бағытта жүргізілуі тиіс.
Бүгін бұл бағытта Қазақстан мектептері жүйесі алдында оқушылардың саяси
білім негіздерін жетілдіру қажеттілігі, оларды өз азаматтық құқықтары мен
міндеттерін білуге тәрбилеу, сондай – ақ сыни ойлау мен азаматтық
көзқарастарын қалыптастыру сияқты өткір мәселелер тұр.
Азаматтық сана, әлемтанушылық көзқарас, ниет тазалығы, еңбексүйгіштік,
дене шыңдалуының жетілуі оқушыларға мектеп қабырғасында беріледі. Бұған
қоса, өскелең ұрпақтың парасаты биік әрі жан – жақты сауатты, жауапкершілік
сезімі қалыптасқан болуы үшін және олардың Отан алдындағы азаматтық борышын
өтеу сияқты асыл қасиеттерді бойларына сіңіру мақсатында Қазақстан
мектептерінде кешенді шаралар жүргізілуі тиіс.
Атап айтқанда, қоғамдық – саяси және гуманитарлық пәндердің мазмұнына
терең көңіл бөлу. Оқушылардың қоғамдық өмірге белсене қатысуы үшін сыныптан
және мектептен тыс жұмыстар ұйымдастыру т. б.
Міне, осы орайда ХХ ғасырдың басында-ақ Қазақстандық елжандылық
идеясына аса зор мән берген педагогтердің қатарында Халел Досмұхамедовтың
есімін ерекше атауға болады.
Республикамыздағы қоғамдық ғылымдардың көш бастаушысы, белгілі ғалым
профессор Халел Досмұхамедұлы өскелең, ұрпақты тәрбиелеу мен білім берудегі
қоғамдық пәндердің маңызына ерекше тоқталып тұрды.
Елжандылық азаматтық тәрбиені біріктіре отырып, оны оқушылар бойына
сіңіру, өткен ғасырдың жиырмасыншы, отызыншы жылдары қалыптасқан оқу-тәрбие
үрдісінің кешенді саласы - өлкетану ісі айтарлықтай нәтижеге қол жеткізгені
белгілі. Республикамызда өлкетану ісінің көрнекті ұйымдастырушыларының бірі
ретінде сан - саналы істерді атқарумен қатар, оның педагогикалық бай
мұрасының ішінде мектептердегі өлкетану ісін дамытуға қосқан үлесі ерекше.
Оған дәлел: Х.Досмұхамедұлы Ресей Ғылымы Академиясының Орталық Өлкетану
Бюросының мүше - корреспонденті болуы айғақ.
Профессор Халел Досмұхамедов өлкетану ісінің оқушылар танымын
арттырудағы маңызын жоғары бағалап, олардың өз отанын, ұлтын сүюге, оның
табиғи байлықтарын игеруге әрі сақтауға көмектесетін бірден - бір пән деп
есептеді. Ғалым - педагог өлкетануды туған өлкенің тарихын, этнографиясын,
әдебиетін, мәдениетін, табиғатын, халық шаруашылығын оқып - үйренудің
бірлестіктерін, яғни оқыту мен тәрбиелеудің маңызды бір педагогикалық
құрамы ретінде кешенді пән деп қарастырды. Ол сонымен бірге, мектептегі
Өлкетану ісі дұрыс жолға қойылған жағдайда, оқушылардың Отанына, ұлтына
деген патриоттық мақтаныш сезімін арттыруға нәтижелі үлес қосады деген
пікірде болды.
Әрбір халықтың рухани азығының қайнар бұлағы оның халықтық педагогикасы
мен ұлттық салт - дәстүрлері болып табылатыны баршаға аян. Ұрпақ
тәрбиесінде тән азығы мен жан азығының тепе - теңдігін сақтап, әсіресе жан
азығына басым көңіл бөлген халқымыздың дүниеге келген нәрестені бесік жыры
арқылы тербиелеуінің пәлсапалық мәні бар.
Ежелгі заманнан өмір сүріп келе жатқан түрлі тайпалары негізінде
қалыптасқан іргелі халықтардың бірі – қазақтар ғасырлар бойында жазба
мәдениеті болмаса да, ауыз әдебиеті негізінде өзіне тән бай рухани мұралар
жасай білді.
Сондықтан ауыз әдебиеті өте дамыған қазақ халқының бала тәрбиесінде
бейнеленген эпостық жырларға ерекше көңіл аударуы да тегін емес. Өйткені,
олар халқын, жерін, Отанын жаудан қорғаған батырларды мадақтап жырға қосу
арқылы жас ұрпақты ерлікке, өрлікке, мәртікке, елжандыққа үйретуге
тырысқан. Сондықтан дәстүрлі қазақ эпосы ұрпақтар бірлігі мен
сабақтастығының айқын айғағы ретінде бүгінгі күні халықтың жадында
сақталып, ғасырдан - ғасырға, ұрпақтан - ұрпаққа асыл мұра болып жетіп
отыр.
Осы асыл мұраны, яғни эпостық жырларды профессор Халел Досмұхамедов
алғашқылардың бірі болып тарихи деректанудың ең маңызды қайнар көзі деп
тауып, оны ғылыми түрде жан - жақты зерттеу ісін қолға алуды ұсынды.
Сонымен бірге Халел жоғары бағалаған Қазақ халық әдебиеті, Аруақпен
айтыс, Исатай - Махамбет, Мұрат ақынның сөздері, Кенесары -
Наурызбай атты публицистикалық еңбектерінде қазақ жырларының тарихына
үңіліп, өзіндік ойлар білдірді.
Осылайша Халел Досмұхамедов жас ұрпақтың бойында адамгершілік,
имандылық, мейірімділік сияқты халқымыздың асыл да абыройлы қасиеттерін
егумен қатар елжандылық, отансүйгіштік сезімді қалыптастыруда, ең алдымен,
халықтың рухани азығының қайнар бұлағы оның халықтық педагогикасы мен
ұлттық салт - дәстүрін терең сіңіру керек деп есептейді.
Қоршаған ортаны аялай білу - өзінің туған елін сүюдің белгісі, деп
кезінде жазушы К.Паустовский айтқандай, елжандылық тәрбиенің бір бағыты-
өскелең ұрпақтың бойында туған жердің, өскен елдің табиғатын аялай білу
сезімін қалыптастыру болып табылады. Бүгінгі таңда келешек ұрпаққа
экологиялық білім мен тәрбие беру жұмысы - өмірдің өзі алға қойып отырған
үлкен міндет. Себебі, ХХ ғасыр ғылыми - техникалық прогрестің тез
қарқынымен дамып, ғарыш ғасыры атануымен қатар табиғи ресурстарға орасан
зор нұсқан келтіріп, қоршаған ортаның адамзат өміріне қауіп төндірерлік
апатқа ұшырауына әкеліп отыр. Бұл жағдай адам баласының алдында тұрған
кезек күттірмейтін әлемдік деңгейдегі күрделі мәселеге айналуда.
Сондықтан да дәл қазіргі оқыту мән тәрбие үрдісіндегі көкейтесті
мәселелердің бірі - жастарға экологиялық білім беру арқылы табиғатқа
жауапкершілікпен қайыратын ұрпақ тәрбиелеу.
Оқыту үрдісінде отызыншы жылдардың өзінде табиғатты қорғау ісін
жандандыруда біршама алға жылжу байқалды. Мәселен, өсімдіктану, география,
жануартану пәндерінің оқу бағдарламаларына экологиялық білім беру мен
табиғатты қорғау ісіне тәрбиелеу жөнінде қосымша материалдар енгізіле
бастады.
Профессор Халел Досмұхамедұлы оқушылардың табиғатқа қатынасын, яғни
экологиялық тәрбиені өлкетану ісімен тығыз байланыстырады. Олар өз
өлкесінің табиғаты туралы нақты мәліметтер жинай отырып, табиғат
жағдайындағы өзара байланыс пен қарым - қатынасты игеруге дағдыланған
жағдайда қоршаған ортаның үйлесімін бұзбай ұстау көзқарасы қалыптасады деп
пайымдады Халел Досмұхамедов.
Ұлан - байтақ жерін қорғап, елдігін сақтаудың басты шарттарының бірі–
сол елдің тілін сақтау екені даусыз. Сондықтан, ұлт мәселесінің жанды тұсы
тіл тағдыры кеше де, бүгін де талай қазақ зиялысын толғандырған.
Тілінен айырылған жұрт - жойылған жұрт. Мектеп пен баспаның тілі дұрыс
болса, елдің тілін көркейтіп, байытып, гүлдендіреді, мектеп пен баспада
қолданудан қалған тіл - бақытсыз тіл,- деген Х.Досмұхамедовтың сөзі бар
маңызын жойған жоқ. Керісінше, қазақ халқының, қазақ тілі мен әдебиетінің,
мәдениетінің күрделі де қайшылықты даму жолын көрсетіп тұрғандай.
Бұрын да, бүгін де күн тәртібінен түспей, ұлттық проблемаға айналып
отырған қазақ тілі мәселесіне Халел Досмұхамедов өткен ғасырдағы
жиырмасыншы және отызыншы жылдардың өзінде - ақ қазақ тілінің ғылым тіліне
айналуына барынша ден қойған. Халел Досмұхамедұлы жас ұрпаққа елжандылық
тәрбие берудегі басты ұстанымы: туған өлкенің тарихын, этнографиясын,
әдебиетін, мәдениетін, табиғатын оқып - үйретуді бірлестіретін кешенді пән
өлкетануды дұрыс жолға қою. Сондықтан, ғасыр басында көтерілген бұл
мәселені тәуелсіз Қазақстан жастарын патриотизмге, елжандылыққа тәрбиелеу
ісіне пайдаланудың маңызы артпаса кеміген жоқ деп ойлаймыз. Міне, Халел
Досмұхамедовтың ғылыми – публицистикалық еңбектерінің құндылығы деп осыны
айтқан орынды.
Қазақ халқының сан ғасырлар бойы қалыптасқан тілі мен мәдениетіне мойын
бұрып, жас ұрпаққа төл тәрбие, ұлттық тағылым беру бүгінгі күннің басты
міндеттерінің бірі болып табылады.
Ғасырлар бойы дамып, қалыптаскан және өркендей беретін халық
педагогикасының қасиетін қадірлеп, ұлттық тәрбиеге жан - жақты жағдай
жасап, көңіл бөле бастағанымыз - болашақтың сәулетіне нұрын шашатын күн
шуағы іспетті. Адамды адам еткен еңбек пен тәрбие болса, сол еңбекті
ұрпағына үйретіп, адамдыққа баураған халқымыздың танымдық, тәрбиелік
дәстүрлері, салт - санасы, бай да баянды мұрасы.
Ал, жас ұрпақты жан - жақты қабілетті азамат етіп өсіруде халықтық салт-
дәстүрлердің тәлім - тәрбиелік, білім - танымдық ролі орасан зор.
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қальштасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері
мен танымдарын оқып, үйреніп, өнеге тұтпай жас ұрпақты ізгілік пен
парасаттылыққа баулу мүмкін емес. Себебі, орыс жазушысы Л.Н.Толстой
айтқандай: Өткенді жақсы білмейінше, келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда
сүрлеу соқпақ іздеп, адасумен пара-пар.
Ата - бабаларымыздың өз ұрпағын ізетті де, инабатты азамат етіп
тәрбиелеу үшін, өмірде уақыт сынынан өткен, сұрыпталған бай тәжірибелер
жиынтығы, сыныптан тыс жұмыстарда жалғасын тауып, сабақта алған, білім,
білік дағдыларды толықтыруға қызмет етіп келеді.
Ұлттық тәрбие беру - білім ұясынан басталады. Мектептерде халықтық
педагогика тұрғысында тәрбие беруде Әдеп пәні оқытылады және ұлттық тәлім
- тәрбие орталығы Атамекен ордасы жұмыс істейді. Оның бәрі қазақтың
бірегей ғалымы, публицисі Халел Досмұхамедовтің еңбектерімен тығыз
ұштастырыла оқытылып, халыққа, жас ұрпаққа қызмет етеді.
Әдеп пәні нені оқытады дегенге келер болсақ, Әдеп деп аталатын
адамзаттың кісілік жаратылысын сипаттайтын нәзік те келісті әрі күрделі
құбылыстың түңғиық терең табиғатын, мәнін жалпы адамзаттық және ұлттық
сипаттарын, алуан түрлі көріністерін, олардың озық үлгілерін ата мұраға
адал осы замандық жас ұрпақгың бойына дарыту жолдарын ғылыми тұрғыдан жан-
жақты қарастырды.
Ең түпкі мақсаты: жас буынға ізгіліктің тура жолын - қазақ мақалымен
айтар болсақ: Әдептілік белгісі - иіліп сәлем бергені дегендей,
әдептілік, адамгершілік жолын көрсету. Бұл пән жас ұрпақтың ұлттық сезімін
оятып, логикалық ойын дамытып, тіл байлығын молайтады.
Яғни, ата – бабаларымыздың сәлемдесу рәсімдері, сөз сөйлеу әдептері,
туысқандық, жегжаттылық атаулары және қарым - қатынастары, отбасындағы,
көпшілік ортасындағы өзін қалай ұстау керектігі жөнінде әдептілік ережелері
үйретіледі.
Әдеп пәні - халықтық педагогиканың әсем де мөуелі бір бұтағы тәрізді.
Енді, ұлттық тәлім - тәрбие орталығы Атамекен ордасының жас ұрпаққа
берер тәрбиесіне келер болсақ, Әдеп пәні екеуі де бір ағаштың екі бұтағы
секілді.
Бабалардың тіліне, дәстүріне, жергілікті өлкенің көп ғасырлық
тарихымен, ерлерімен, мәдениет қайраткерлерімен толық, терең танысу үшін,
ғалым- педагог Мұхамед - Рақым Қыдырбайұлының орта мектептегі ұлттық
тәрбиеге арнап жазған Атамекен бағдарламасы кеңінен қолдау тауып, ауқымды
қозғалыстың тізгіні болды. Шын мәнінде бұл Халел Досмұхамедов еңбектерінің
заңды жалғасы іспеттес.
Атамекен бағдарламасының басты мұраты - халқымыздың тарихын,
мәдениетін, әдет - ғұрпын және салт - дәстүрін жинақтап, қайта жаңғырту,
оқушылар арасында жүргізілетін тәрбие жұмыстарын ұлттық нақышқа бейімдеу
және іске асыру болып табылады. Жалпы Атамекен бағдарламасы Қазақстандағы
білім беретін мектептердегі оқу - тәрбие ісінде өзіндік ұлттық айшық -
ерекшеліктерін анықтайтын, қазақ халық педагогакасының тәлім- тәрбиелік
принциптеріне негізделген ғылыми - педагогикалық және әдістемелік
бағдарлама.
Бұл бағдарлама 30 шығармашылық бағыттан құралған. Әр сыныптарға
негізгі және қосымша бағыттары бөлініп беріліп, тәрбие жұмысының негізін
осы бағыттарға сәйкес жоспарлайды. Әр жұмыстарды ашық тәрбие сағаттары, топ
жиындары және тақырыптық сағаттар арқылы қорытындылап отырады. Мұндай
ауқымы кең жұмыстардың жасалуы - болашақ ұрпақты ата - баба дәстүрінде
тәрбиелеудің басты негізі болып табылады. Оны әрі қарай жетілдіре түсу,
өмірге енгізу барша ұстаздың міндеті.
Халықтық тәрбиенің туын биік ұстап, жас ұрпақты талантты, халқымыздың
тәлімгерлік үлгісімен тәрбиелеу – маңызды міндет. Міне, сабақтастық деп
осыны айтады. Өткен ғасырдың басында өмір сүрген Халел Досмұхамедовтың
ұлттық мүдде тұрғысынан ойлауы бүгінгі бағдарламамен сабақтасып жатуы
қандай келісімді. Өміршең еңбек осындай болса керек.
ІІ тарау
2.1 Исатай мен Махамбет бастаған ұлт – азаттық көтерілісі публицистің
басты тақырыбы
Ғалым, пубицист Халел Досмұхамедовтің публицист ретінде өмірінде
тыңдырған үлкен шаруаларының Исатай, Махамбет бастаған ұлт – азаттық
көтерілісін дер кезінде бір ізге түсіріп, жазып кетуі. Қазақтың тарихшы,
публицистерінің ішінде бұл тақырыпқа алғашқы болып қалам тербеуі үлкен
ерлігінің бірі.
Ақтабан шұбырындыдан соң, 1731 жылы Кіші жүз бен Орта жүздің бір
бөлігі (осы күнгі Торғай, Орал, Бөкейлік елдері) орыстың имперализм
хүкіметіне бағынды. Елді бағындырған Әбілхайыр хан мен елдің бір бөлек бас
адамдары болды. Көп бұқара бөтенге бағынғанға наразы болды. Әбілхайырдың
соңғы хандар амалсыздан патша хүкіметінің қолында құрал болғанын ел сезді,
сондықтан хандар менен елдің арасындағы араздық кірді. Халел Досмұхамедов
өзінің Тайманұлы Исатайды қозғалысы турасында қысқаша мағлұмат деген
публицистикалық еңбегін осылай бастап, әрі қарай нақты баға берді, жай –
күйді түсіндіреді.
Он сегізінші һәм он тоғызыншы ғасырдағы патша хүкіметінің саясаты
қазақты әбден көндіріп алу болды, қазақтың еткен амалы орыстан құтылу
болды. Өткен жүз жарым жылдардағы Кіші жүздің тарихы қанмен жазылғандай деп
айтса болады.
Бір жағынан, басын қорғап патша хүкіметімен арпалысу, патша хүкіметінің
құралы болған орыс – қазақтармен жауласу, патшалардың саясатын жүргізген
хандармен алмасу; екінші жағынан, қонысқа таласып естек, қалмақ, түрікпен
секілді көршілермен жауласу; үшінші жағынан, өзара ру таластары – Кіші
жүздің өткен тарихында кезектесіп келеді де тұрады.
Орыстан құтылу үшін еткен Кіші жүздің қимылдары әлі тарих болып жазылған
жоқ, бұндай сөздің бәрі патша заманында құпияда еді. Тарихшы енді шықса
керек. Әрине, ол тарихшы, публицист Халел Досмұхамедовтің өзі еді.
Патша хүкіметінің құтылу үшін Кіші жүздің еткен істерінің біз
бірқатарын ғана білеміз. Бұлардың ішінде зорлары мыналар: 1785 – 1800 –
інші жылдардың шамасындағы байұлы байбақты руынан шыққан Сырым батыр
Датұлының көтерілісі. Сырым Нұралы ханды тақтан түсіріп, қуып, Есім ханды
өлтіріп, патша хүкіметімен жауласты. Ақырында жеңілді. Бұл – бір. Екінші,
1830 – 1845 – інші жылдардың шамасындағы байұлы беріш руынан шыққан Исатай
батыр Тайманұлының һәм Махамбет батыр Өтемісұлының көтерілісі. Үшінші,
өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының шамасында Әлімұлы шекті руынан шыққан
Есет батыр Көтібарұлының көтерілісі. Есет сұлтан – правитель болған Арыстан
ханды өлтірді. Есеттің інісі Бекет ұсталды. Көтерілісті хүкімет басты.
Төртінші, 1869 – 1870 – інші жылдардағы қазақты әбден ноқталаған Уақытша
дала низамына (Степное положениеге) көнбейміз деп Орал, Торғай
қазақтарының жасаған көтерілісі. Бұл көтеріліс Ауа деп айтады. Бұ
көтерілісте Кіші жүз қонысын тастап, Асан қайғы, Қазтуған жұртына –
Ауғанға, Тесік таудан өтіп бармақшы болды, төрелерді талады, өз ара
хандар сайлады. Ақырында быт – шыт болып, хандарды ұстап, туған елдің
көбі қонысына қайта қонып, патша хүкіметіне көнді.
Х. Досмұхамедов осыларды тізбелеп, талдай отырып, басқа да жағдайларға
толықталады. Мұндай жалпы көтерілістен басқа, бөлек рулардың патша
хүкіметіне еткен қайраттары көп. Әсіресе, қайрат еткен байұлының адай деген
руы. Адайдың Атақозы, Құдабай, Құлбарақ, Дәуімшар, Сүйінқара секілді
батырлардың істері тарихшыны күтіп отыр. Қазақтың ішінде патша хүкіметіне
ең соңғы көнген руы – адай. Шынында, адай Хиуа мен түрікпендіалған соң ғана
бағынды.
Он сегізінші ғасырдың аяғында Нұралы ханның Бөкей деген баласы бас
қылып, Кіші жүздің бір бөлек елі Еділ, Жайықтың арасындағы қашқан қалмақтан
босап қалған қонысқа ауды. 1801 жылы Бөкей бөлек хандыққа патшадан жарлық
алды. Кіші жүзден бөлінеген Бөкей ордасы, яки Ішкі орда пайда болды.
Отыз жылдан артық бос тұрған нуға келіп ел байыды. Бөкей хан елмен тату
тұрды. 1816 жылы Бөкей өлді. Орнына жас баласы Жәңгір хан болды. Жәңгірдің
заманында қазақтың қонысын хүкімет тарылта бастады. Еділдің жағасынан
қалалар салып, қазақты Еділден ысырды, Оралдың орыс - қазақтары Жайықтан
ысырды, орыстың балықшылары теңіздің жағасынан ысыра бастады. Терістік
жақтағы жақсы жерлерді орыстың қара шекпендері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3-5
І-тарау
1. Х. Досмұхамедовтың публицист ретіндегі шеберлігі ... ... ... ..10-
12
2. Ұлттық мүдде үшін күрескер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13-23
ІІ-тарау
2.1. Исатай-Махамбет бастаған ұлт-азаттық көтерілісі публицистің басты
тақырыбы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .24-33
2.2. Қазақ тілінің тазалығы үшін жанын салған
... ... ... ... ... ... ... ... ... 34-48
ІІІ-тарау
3.1. Х. Досмұхамедов публицистикасының өзіндік ерекшелігі ... ... ..49-
54
3.2. Х. Досмұхамедов еңбектерінің тілі – халықтық тіл
... ... ... ... ... ..55-60
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..61-64
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 65
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі
Халел Досмұхамедов еңбегіндегі ұлттық мүдде деп аталатын тақырып ол
бүкіл дипломдық жұмысымның діңгегі болып құрылады. Мұнда ХДосмұхамедұлының
ғалымдық өмірінде қалам тербеген публицистикалық еңбектері, редакторлық
қызметкері, жан-жақты ғұлама екендігі, әрқашанда халқының қамын ойлаған,
алтынға бергісіз қазақтың бір білгірі болғандығы көрсетіледі. Оның
публицистика түрінде жазылған көптеген еңбектері бүгінде жоғары оқу
орындарында пайдаланып жүргендігі айтылады.
Жұмыс тақырыбының міндеті
Қолыма алған тақырыбыма шолу жасай отырып, бабамыздың тарихын ойша
зерттеп, мейлінше аша түсу, менің қолыма құжат алғалы отырғандағы міндетім
деп ойлаймын. Халел Досмұхамедовтің замандастарының пікірлері мен
ғұламалардың сөздерін мысалға ала отырып, өзіндік ойымды ашық білдіру. Осы
тақырыбымды басты нысанаға ала отырып, диплом жұмысымды бастауға тәуекел
еттім. Бұл дипломдық жұмысымды Халелдің ғылыми еңбектерімен қоса қоғамдағы
қызметіне баса көңіл аударылып, сөйлеген сөздеріне баламалай отырып
жұмысымды бастадым. Кеңестік үкіметтік адамдарының көзқарасына қарсылық
білдіріп, алаштың ардақты ұлының қоғамдағы орынының ерекше айқындалуы
жазылады.
Жұмыстың міндетті нәтижесі
Ғұлама, ерекше дарын иесі, қазақтың қайсар ұлының еңбектерінің
маңыздылығын түсініп, сезініп талдау, ұғынуға жұмыстану жұмыстың нәтижесін
айқындайды.
Х. Досмұхамедұлының жоғарғы идеялық мазмұнды еңбектері шынайы
шыншылдықпен қатар журналистік шеберлікпен жазылған, - деп айтсақ
қателеспейтін шығармыз.
Келешек ұрпаққа қалдырған шығармаларының шеберлігі арқасында жазылған
публицистикалық еңбектерін терең бойлау да жұмыстың нәтижесін көрсетеді.
Қай кезеңді алсақ та баспасөз беттері публицистикасыз болған жоқ. Шын
мәнінде, қазақтың мерзімді баспасөзі Қазақстанның Ресейге қосылуының
нәтижесінде пайда болды. Орыс халқының озат мәдениетінің игі әсерімен Шоқан
Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев қазақтың демократиялық
публицистикасы мен әдебиетінің негізін қалады.
Сөйтіп, ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ тілінде кітап, газеттер
шыға бастады. Қазақстанның Ресейге қосылуы нәтижесінде пайда болған
Түркістан уалаяты, Дала уалаяты газеттері ресми баспасөз органдарына
қарамастан қазақ халқының мәдени өмірін сөз етуге мүдделі болды.
Ал, ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстан газеті мен Айқап журналының
шығуы халқымыздың мәдени өміріндегі елеулі оқиғалардың бірі болды. Аталған
газеттер, яғни қазақ жерінде жарық көрген көптеген газет – журналдар
қазақтың ой – пікірін ілгері дамытуға көптеген септігін тигізді. Иә, қазақ
халқының сан ғасырлық рухани өмірінің даму тарихында ауыз әдебиеттің,
фальклордың ерекше орын алатындығы белгілі. Оның мазмұнында халықтың
дүниетанымы, философиясы, тәрбиесі толып жатыр.
Қазақ халқының осындай бай рухани дүниесін ғалым Х. Досмұхамедұлы көре
де, бағалай да білген. Құнды деректерді жинақтап, ғылыми талдаулар жасап,
өзінен кейінгі жастарға өшпес мұра қалдырған.
Х. Досмұхамедұлы өзінің Қазақтың халық әдебиеті деген ғылыми
еңбегінде қазақ халқының ауыз әдебиеті тәлім – тәрбиесінің негізгі көзі
деген ұғымды ұсынады. Автор қазақ әдебиетінің қай жанры болмасын, тәлім –
тәрбиелік мазмұнға бай келетін, онда көшпенді халықтың өмір салты,
психалогиясы жан – жақты көрініс табатынын айтады. Сонымен, жиырмасыншы
ғасырдың басында қазақ интелектуалдық көштерінің ұлттық баспасөз
төңірегінде тоғысуы қоғамдық қажеттіліктен туады, Яғни, Халел Досмұхамедұлы
қазақ мемлекетінің билеп – төстеуі құлдырап, монархияның қауқары қайта
бастаған шақта қазақ халқының саяси эпидемиялардан аман– есен өтіп, дұрыс
жол таңдауына көмектеседі. Осы сәтте ол қалам күшімен жүруді жөн санады.
Бұл кезде Фикер, Уральски листок газеттеріне жазған мақалалары
жанрлық жағынан ақпараттық хабарлар, кореспенденцияларға жатты. Халел
елегізген ел – жұртты болып жатқан жаңалықпен жеделдетіп таныстырып, саяси
түсінік беріп отыруды мақсат тұтқан.
1913 жылдан бастап әскери қызметтен мойыны босап, Темір уезіне
бөлімшелік дәрігер болып орналасқан Халел қолына қалам алып баспасөзге
араласты. Дәл осы жылы Қазақ газетіне Ахмет Байтұрсынұлы сахараның түкпір
– түкпірінен сырқат адамдардан келіп үскен, емделудің жолын сұраған
жандардың сұрағына орай Ауру жайынан деп бас мақала жазып, қазақ
дәрігерлеріне бұйымтайын айтады. Сонда бабамыз Халел: аурудан күтіну жайлы
жеңіл – желпі кітапшалар жазып, елге таратса керек. Сонымен, бүгінгі біздің
тақырыбымызға арқау болып отырған Халел Досмұхамедовтың жазған еңбектерінің
бір бөлегі публицистикасы сөз болмақ. Демек Халел Досмұхамедовтың Сана
атты журналы – ғылыми танымдық публицистикасының кең қанат жаюына зор үлес
қосты – ау дейміз.
Сансыз адамдармен сырласып, жан – дүниесіне терең бойлап армандарының
зор болуына үлес қоса білген Халел халқының қуанышына бөленді.
І тарау
1. Х. Досмұхамедовтың публицист ретіндегі шеберлігі
Халел Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің
профессоры Қ. Сейтқалиев Х. Досмұхамедовтың публицистикалық ғылыми– зерттеу
еңбектерін негізінен үш салаға бөліп қарастыру қажеттігін айтады. Мысалы,
бірінші сала – ғылыми әдеби және әдістемелік оқу құралдары, екіншісі –
қолжазбалары, үшіншісі – ғалым редакциялаған материалдар еңбектерінің
тізімі: медицина, биология, қазақ тарихы, мәдениеті, тілі, әдебиеті,
фольклористика, этнография салалары. Архив материалдары Х.Досмұхамедұлының
1927 жылдан бастап Ташкенттегі Халық ағарту институтының негізінде Қазақ
Мемлекеттік университетін ашу барысындағы дайындық жұмысына белсене
араласқанын, үкіметтің арнайы төрағасы болып сайланып болашақ оқу орынының
оқу жоспары мен бағдарламасын жасау ісімен айналысқанын және 1929 жылы
Алматы қаласындағы Қазақ Мемлекеттік Университеті ашылғанда осы
университеттің тұңғыш проректоры болып тағайындалғанын көрсетеді. Х.
Досмұхамедов 1927 жылы доцент, 1929 жылы профессор атағын алады.
Университетте жаңадан құрылған педология кафедрасының меңгерушісі қызметін
атқарады. Х.Досмұхамедов ХІХ – ХХ ғасырдың оныншы және жиырмасыншы
жылдарынан бастап газет – журналдарда ғылыми мақалалар жазып, кейіннен
Ташкент қаласында оқулықтар мен оқу құралдарының құрастырылуы, біртіндеп
қанаты қатая бастаған қазақтың ұлттық ғылымының іргесі қалануына қызу ат
салысқаны жайлы, сондай – ақ оның тікелей педагогикалық қызметпен
айналысып, сонымен қатар, шебер ұйымдастырушы болғаны айтылады. Елдің
елдігі, ертеңін ойлап қан жұтқан, туған халқының көкірегіне сәуле құюды
мұрат еткен бабаларымыздың басына түскен халық жауы деген 1930 жылдың
қаралы жаласы қазақ халқының аяулы ұлдарына, соның ішінде алты алаштың
аяулы ұлы, ардағы және халқының рухани жаны мен тәні тазалығы үшін
күрескер, шипагер, дәрігер – ғалым Х. Досмұхамедұлының мойынына түсті.
Қазан революциясынан бұрын жоғары білім алған санаулы қазақ дәрігерлерінің
бірі Халел Досмұхамедұлы туралы біршама құнды материалдар басылып келеді.
Халқымыздың біртуар перзенті Халелдің өмірі мен қоғамдағы қызметі,
ғылыми шығармалары – халқына тастаған мұрасы. Сондықтанда оны әлі де
зерттеп, Халелтану іліміне қосу және оны шын мәнінде болашаққа жеткізу–
туған елдің, мына біздердің борышымыз деп білемін. Сонымен жиырмасыншы
ғасырдың басындағы қазақ интелектуалдық күштерінің ұлттық баспасөз
төңірегінде тоғысуы қоғамдық қажеттіліктен туған. Олардың жұмылып, жұдырық
болуына, қосылып күш болуына итермелеген қазақ елін жайлаған әділетсіздік
пен адам төзгісіз саяси - әлеуметтік ауыр хал болатын. Оны Ресей
патшалығының орталық бөлігіндегі қоғамдық – саяси жағдайлардың күрт өзгеруі
алаңдатты.
1913 жылдан бастап әскери қызметтен мойыны босап келген Халел
Досмұхамедов Темір уезіне бөлімшелік дәрігер болып орналасады. Бірақта
қолынан қаламы түспейтін Халел дәл осы жылы Қазақ газетінің бетінде Ахмет
Байтұрсынұлы сахараның түкпір – түкпірінен сырқат адамдардан келіп түскен,
емделудің жолын сұраған хаттарға орай Ауру жайында деп, бас мақала жазып,
қазақ дәрігерлеріне өз шағымын айтады.
Аталған газеттің 1914 жылғы №60, 62, 63 – ші сандарында жарияланған
Жұқпалы аурулар деп аталатын көлемді ғылыми – көпшілік мақаласында
публицист жұқпалы аурулардың адамдар арасында қалай және қандай жолдармен
кең етек алатындығын олардың алғашқы белгілері мен түрлі себептерін ғылыми
тұрғыда ашып жазады. Халел Досмұхамедұлының медицина тақырыбына қатысты
мақалалары кезінде емдеу орталықтары жоқтың қасы, дертті жазатын дәрі –
дәрмек жоқтың қасы болған. Аурудың жұғуының негізгі себеп – салдарын ол
қоғамның әлеуметтік – тұрмыстық деңгейінің төмендігінен деп түсіндіреді.
Дәрігер бұл мқаласын қоғам өміріндегі саяси - әлеуметтік жағдаймен де
орайластырады. Бұл автордың түйсігінің молдығын, жазу шеберлігін дәлелдеп
берді.
Сана журналы – ғылыми – танымдық публицистиканың негізі. Халел Қазақ
– қырғыз Білім комиссиясының төрағасы бола жүріп, қан тамырындай сан тарау
жұмысқа мұрындық бола білген. Сана атты ғылыми көпшілік әдеби журнал
шығарды.
Х. Досмұхамедұлы ғылыми – көпшілік альманах шығаруды 1922 жылы– ақ,
Қазақ – қырғыз Білім комиссиясының жоспарына енгізді. Ол бұл мерзімді
басылымда ауыл мектептеріндегі мұғалімдер мен шәкірттерге, өнер – білімге
талпынған жалпы оқырман қауымға ғылыми бағыт – бағдар беретін педагогикалық
құралға айналдыруды көздейді. Мемлекеттік Ғылыми Кеңес Халел
Досмұхамедұлының дәлелді ұсыныстары мен тілек – хаттарына ден қойып,
қаражат бөлуге серт етті. Төрағаның оқу – ағарту саласындағы арнайы
баспасөзге деген сұраныстың маңыздылығын дүркін – дүркін талап етуінің
нәтижесінде ақыры жоғарыда айтылған Сана журналының жарық көруінің сәті
туды. Баспасөздің көркемдік сапасы, ғылыми тереңдігі, материалдарының алуан
тақырыпты қамтуы, әдеби тартымдылығы, полиграфиялық мүмкіндіктің
төмендігіне қарамастан ұлттық нышандары, сауаттылығы жағынан Халел
Досмұхамедовтың біліктілігі мен эстетикалық талғам деңгейінің биіктігін бір
қырыннан ауыз толтырып айтуға тұрарлық. Журнал бетінде редактор көптеген
публицистикалық мақалалар жазды, ауыз әдебиеті нұсқаларын жариялады.
Ол жазған әрбір мақаланың арқаланған жүгі, айтар жаңалығы бар. Әйтсе
де, өкініштісі сол, маман қаламгерлердің аздығы, мемлекеттік Ғылыми
Кеңестің берген ақшасы журналдың техникалық жұмыстарынан арылмауды, жәрдем
беретін кісінің аздығы Сана журналының 1924 жылы амалсыз жабылуына әкеп
соқты.
Сана журналы бар болғаны үш – ақ №1, №2 – 3 сандары ғана жарық көрсе
де, елдің көңілінен шықты. Бұл журналдың ерекшелігі, әдеби тартымдылығы,
эстетикалық тіл тазалығы баспасөз тарихында мәңгілік болып қала бермек.
Әрине, бұл Сана журналының редакторы Халел Досмұхамедұлының еңбегі еді.
Иә, ғалымның көз майын тауысып жазып шыққан оқулықтарының ғылыми
құндылығы қай жағынан болмасын үлгі тұтарлық.
Публицистика пішінін зерттеу әдісі көп қырлы. Жанр ретінде де, тілі мен
стилі бағытында да, шындықты игеру ретінде де зерттей беруге болады.
Сөздік өнер ретінде публицистиканың көркем әдебиеттен принципті
айырмашылықтары бар. Біріншісі – нақты ойға, дерекке құрылуы болып
табылады. Оның негізгі күші, - деп жазды В. Белинский, - шығармашылығы мен
көркемдігінде емес, терең де салмақты ойында. Екіншісі – шынайы өмір
құбылыстарын сол күйі жеткізуінде. Әдебиеттегі суреткер типті образды нақты
характер арқылы сомдайтын болса, публицист жалпы құбылыстың мәнін ашуға
тырысады. Міне, Халел Досмұхамедұлының бойында осы қасиеттерді даралай,
саралай білген қандай құдіретті күш деп таңғаласың. Публицистика – кең
мағыналы, аумақты ұғым. Олай болса тар шеңберде ұстауға болмайды.
Публицистикаға белгілі бір маңызды оқиғаларға арналған саяси насихаттық,
проблемалық мақалаларды да, деректі естеліктерді де, экономика мен
мәдениеттің мәселелерін қозғайтын жинақты корреспонденцияларды да,
репортаждар мен сұхбаттарды да, ашық хаттарды да жатқызуға болады. Осы
арада публицистиканың басқа әдеби жанрларда романда, повесте, поэмада,
өлеңде ұшыраса беретін, кейіпкер монологы арқылы көрінетінін ескере кеткен
жөн. Сондықтан да публицист өз дәуірінің тарихын, замана ағымымен тұтасқан
өмір шындығын жазады. Публицист қолымен жазылған тарих болашақ қайраткерге
аз күш жұмсап, көп нәтижеге жетерлік тиімді жолды нұсқай алатын деңгейде
жазылуы керек. Публицистиканың басты қызметі осы деуге болады. Публицистика
ешқашан да өз құндылығын жоймайтын ғасырлық дүние. Әдебиеттің бірде – бір
жанры өмірге қоян – қолтық араласуы жағынан очерк пен публицистикаға тең
келе алмайды. Бұл салада қалам тербетуші публицистер мен очеркистер
болашақтың барлаушылары, жаңа дүние жасау барысында туған үздік құбылыстар
қызметін атқарып жүр. Публицистика – саяси көркем проза, қаламгердің
қоғамдық - әлеуметтік мәселелерді толғауы. Ал очерк – нағыз публицистика.
Қай очеркті алсақ та онда көркемдеу құралдары мен публицистикалық элемент
публицистикалық жанр. Халел Досмұхамедұлының әлеуметтік – саяси
құбылыстардан, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының, мәдениеттің түйінді
мәселелерінен келелі ой қозғауы, пікір айтуы мағыналы болып келеді.
Публицистиканың парызы заман шежіресін жазу, күнделікті тақырыпта жазу,
уақыт тынысын тап басу болса, Халел соның бірін қалдырмай тап басып жазып
отырды.
Х. Досмұхамедұлы рухани мәдениеттің дамуы мен өркендеуіне ғылым мен
тілін жасаудың маңыздылығына аса зор мән береді. Х.Досмұхамедұлының
публицистикалық мұралары мен баспагерлік– редакторлық қызметінің ұлттық
баспасөз бетінде тарихи алатын орны алатындығы белгілі. Қазақ халқының
осынау бай рухани дүниесін кезінде ғалым Халел Досмұхамедұлы көріп бағалай
білген. Құнды дегендерін жинақтап, ғылыми талдаулар жасап, өзінен кейінгі
жастарға өшпес мұра етіп қалдырған.
Халел Досмұхамедұлының еңбектерінің тағы бір құндылығы – оның қырықтан
астам ұлт педагогикалық атауларына анықтама беріп, оларға талдау жасауында.
Бұл атауларға қазіргі ғылыми педагогиканың талаптары тұрғысынан терең
талдау жасап, мазмұндау болашақ зерттеушілердің ісі. Үстіміздегі ғасырдың
алғашқы онжылдықтарында, қазақтың білім – ғылым тілінің, публицистикасының
стильдері күрт қалыптасып, қауырт дами бастады. Тіліміздің лексика –
граматика нормалары бірден дәл бүгінгі қалыпта болмағаны баршаға аян. Тіл
білімі терминдерінің көпшілігі қазіргі қолданып жүргендерден өзгеше болды.
Өзінің публицистикалық еңбектерінде бұл мәселеге ұлттық мүдде тұрғысынан
орынды баға беріп, өз ұсыныс – пікірлерін ортаға салды. Публицистикада ол
қалам тербемеген тақырып аз.
Халел Досмұхамедовтың осындай ерен еңбегінің жемісі ретінде Қазақстан
Республикасының Министрлер Кабинеті, Халел Досмұхамедұлының мәңгі есте
қалдыру туралы арнаулы шешім қабылдады. Одан бергі жылдарда еліміздегі
Ұлттық Ғылым академиясы Халел Досмұхамедовке арналған ғылыми – теориялық
конференция өткізді. Сондай-ақ, Атырау қаласындағы бір көшенің атын және
Қызылқоға ауданының орталығы. Миялы селосындағы орта мектепке аяулы
жерлесіміздің атын берді. Халел біздің ғана мақтанышымыз емес, бүкіл қазақ
жерінің, қазақ топырағының мақтанышы. Заманынан жарты ғасыр озып,
келешегіне үлкен үмітпен көз тіккен, кемеңгер аталарымыз орындай алмай
кеткен осы Ұлы мақсатты жүзеге асыру міндеті бүгінгі ұрпақтың игілігінде.
Бұл міндет біздің, бәріміздің бір ортақ мақсатқа жұмылуды, бір жағадан бас,
бір жеңнен қол шығаруды, қиындықтарға қарамай, бойымыздағы күш–
қайратымызды шыңдап, қазақ елінің егемендігін нығайтуға сарқа жұмсауымыз
керек. Халел Досмұхамедұлы 1883 жылы Атырау облысының Қызылқоға ауданында
бәріміздің:
Тайсойған, Ойыл, Бүйрек жайлаған жер.
Қаңтарылып Қаракөкті байлаған жер,
Көзіме от – жалындай көрінесің,
Құрбымен құлын – тайдай ойнаған жер, -
деп әнге қосатын әйгілі Тайсойған құмында дүниеге келген. Халел
Досмұхамедұлы сол жыл сәуірдің соңғы күндерінде өмірге келген. 1938 жылдың
26 шілдесінде Ресейдің Воронеж қаласында үй – ішімен айдауда жүрген жерінде
НКВД – ның тұтқынына алынады. Одан Мәскеуге, кейінірек Алматыға жеткізіліп,
сол жылдары өз елін қан қақсатып қырғынға ұшыратқан Ішкі істер органдарының
мәліметтеріне сенсек, 1939 жылы 24 сәуірде әскери трубуналдың үкімімен
атуға бұйырылады, ал, 19 тамызда түрме ауруханасында өкпе туберкулезімен
ауырып қайтыс болды - деп, айтылған. Иә, сол жылдары тоқтаусыз бас кесіп
отырған Сталиндік гильотина ешкімнің ұлтын талғап, жасын таразылаған жоқ.
Оның тойымсыз көмейі баршаны, алпыс – жетпістегі ақсақалды, қырық – елудегі
кемеңгерді де, жиырма – отыздағы боздақтарды да күн – түн демей жұтып
жатты. Отбасын ойрандап, жұбайларын АЛЖИР – де телміртті, балаларына қара
таңба салды. Сол бір азалы жылдарда ең алдымен жазықсыз құрбан болған
шейіттердің қасіретті қазасы тілге оралды. Соның ішінде жаңадан тәй-тәй
басып келе жатқан қазақтың бетке ұстар майталмандарын орта жолдан үзіп алып
кеткенде, зарламаған жүрек кемде - кем шығар...
Қаншама айтылмаған сыр, айтылмаған жыр, жазылмаған кітап қалды. Сол
кеуделерде мәңгіге өшті... келмеске кетті. Сөз жоқ соның бірі Халел
Досмұхамедов еді.
Оның басқа қыруар еңбектерімен қатар медицина салаларында жазған
еңбектерінен де публицистиканың иісі мәңгі шығып тұрады.
Диплом жұмысымды жазу барысында қазақ тарихынан аттап кете алмадым.
Себебі, кешегіміз – бүгінгіміз, бүгінгіміз – кешегіміз болмайды. Иә, саналы
ғұмырларында халқым деп еміренген бес арысымыз Арқада Ахаң мен Жахаң,
Шығыста - Әлихан, Түстікте – Мұстафа, Батыста – Халел, шын мәнінде
халқымыздың ояну дәуірін туғызған алыптар еді. Біздің ана тіліміз мемлекет
тіліне айналса да әлі де өз тұғырын таба алмай жүргендігі бәрімізге
белгілі.
- Қазақ, ел болам десең тіліңді сақта!, - деген өсиет осы еңбектің әр
қайырымынан есіп тұрғанын аңғаруға болады деп ойлаймын. Ғұлама данышпанымыз
Аламан, Исатай – Махамбет деген құнды кітаптарына енген публицистикалық
шығармаларында ұлттық мүддені жоғары қоя білген. Оның шеберлігін,
еңбекқорлығын, зиялылығын сөзсіз байқауға болады.
1. 2 Ұлттық мүдде үшін күрескер
Кешегісіз – бүгін, бүгінгісіз ертең жоқ. Олар бір – бірімен тығыз
байланысты. Ғұлама ғалым, публицист, қоғам қайраткері Халел Досмұхамедовтың
публицистикалық еңбектерін оқып, зерделеу үстінде осыған айқын көз
жеткізуге болады. Әсіресе, оның ұлттық мүдде, елжандылық жолындағы ойлары
өзіне табындырады.
Халел Досмұхамедұлы - көп қырлы дарын иесі. Ол - дәрігер, саяси
және мемлекет қайраткері, тарихшы, табиғат танушы, ұстаз, ғалым, әдебиетші,
ауыз әдебиетінің тамаша үлгілерін жинап, насихаттаушы һәм шебер аудармашы
да. Бір ғажабы 30 - жылдардың зұлматы түгел сыпырып әкеткен қазақ
зиялыларының (Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы,
Мұхамеджан Тынышбайұлы, Жүсіпбек Аймауытұлы, Мағжан Жұмабайұлы, Елдес
Омарұлы, Телжан Шонанұлы, Құдайберген Жұбанұлы т.б) бәрі шетінен талай
ғылымның басын шалған әмбебап жандар екені мәлім. Мұның сыры - уызынан
ауызданған ұлттық тәлім – тәрбиенің тамырынан ажырамаған дәстүрлі
жалғастығында жатса керек. Маңдай алды осындай азаматтардың қатарында жеті
жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл деген аталы сөзді бойына сіңіріп
өскен Халелдің көп тіл білетін - полиглот екенін айтпасақ болмайды. Оның
бұл өнері - ана тілінің жекелеген мәселелеріне қағидалы пікірлер айтуына,
өзге жұрттың озық үлгілерін терең меңгерген білімпаздығы қазақ топырағында
өте зәру оқулық құралдар жазу ісінде зор көмегін тигізді.
Тіл білу - жарты байлық, егер Халел Досмұхамедұлы орыс, неміс, латын,
араб, парсы, туыстас түрік халықтарының тілдерінде емін - еркін сөйлеп,
түсінісе алса, ол - әрине, кез - келгеннің пешенесіне жазбаған бақыттылығы
еді.
Табиғат – ана жомарт жаратқан Халел Досмұхамедұлының өзі туған
Тайсойған құмының қойны - қонышына тығылған түрлі-түсті шетсіз-шексіз қазба
байлық кені сықылды тұла бойындағы қадыр - қасиетінің бірегейі-
әдебиеттанушылығы. Бұл оның адамтанушылығынан қоғамтанушылығына дүниетанымы
өсіп – жетілуіне арна болған еректігі. Профессор Халел Досмұхамедұлының
әдебиеттану саласындағы ізденістерін үш түрлі бағытта жүргізгенін атап
айтқан жөн. Ол біріншіден, халық ауыз әдебиетінің үлгілерін жинауға айрықша
ықылас қойды: екіншіден, халық әдебиет ғылыми саралау, оны зерттеудің
теориялық - әдістемелік мәселелеріне зор көңіл бөлді: үшіншіден, түрік
тілді халықтарға ортақ көне мұраларды әдеби һәм тілдік жағынан сабақтастыра
зерттеді. Халел Казақстанның батыс өлкесінің, әсіресе Атырау, Маңғыстау,
Орал аймағындағы халық ауыз әдебиетінің інжу-маржандарын теріп, жазып
алумен ертеден-ақ шұғылдана бастаған. Оның да өзіндік себебі жоқ емес.
Дана халқымыз Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің, - дейді. Қашаннан
ата дәстүрдің қаймағы бұзылмаған Ақ Жайық - шалқыған жырдың, төгілген
күйдің, толқыған ойдың өлкесі. Құт дарыған осы топырақта дүниеге келген
Халел ес білген балалық шағынан Махамбет, Мұрат сынды от ауызды, орақ тілді
ақын - жыраулардың сөз кестесімен сусындап, Ығылмандай (Шөрекұлы) жүйріктің
өзін көріп, өнеріне тәнті болды, сөз өнерінің киесі өзіне де жұқты. Соны
Халел Досмұхамедұлы әдебиетші ғалым ретінде қалың жұртшылыққа таныта,
әдебиет деген саланы кең көлемде дамыта түсті. Көптеген еңбектер, ғылыми
зерттеулер жазды. Халық поэзиясына үлкен еңбек қосты. Халық поэзиясының
ақпа – төкпе өкілі Мұрат ақынның қазақтың мұңы мен зарын, Ноғайлы
заманынан бері келе жатқан шежіре сырын жырлаған көркем туындыларының
әдебиетіміз қорына қосылып, өзінің лайықты орнын алуына Халел
Досмұхамедұлының сіңірген еңбегі ұшан - теңіз десек те артық айтпаған болар
едік.
Ол 1924 жылы Сәуле журналына (Қазақ әдебиет - білім құрасымы №5,
№6, Ақ жол газетінің 493 – 506 - сандарына қосымша) Мұрат ақын атты
беташар мақаласы мен ақынның ұзақ толғауы Үш қиянды өз тарапынан түсінік
бере отырып бастырды:
Еділді тартып алғаны-
Етекке қолды салғаны,
Жайықты тартып алғаны-
Жағаға қолды салғаны.
Ойылды тартып алғаны-
Ойындағысы болғаны.
Маңғыстаудың үш түбек
Оны - дағы алғаны.
Үргеніш бенен Бұхарға
Арбасын сүйреп барғаны-
Қоныстың бар ма қалғаны?-
дейтін патша өкіметінің қазақта ата қонысынан қуып, нулы - сулы
жерлерін тартып алған отаршылық саясатын әшкерелейтін ақынның жыр
жолдарын Халел бала шақтан жаттап өсті, тұңғыш рет тасқа бастырып қалың
елге таратудың еншісі де өзіне тиді.
Ел басына түскен сын сағатта халқының рухын асқақтата көтеріп, қол
бастаған Исатай мен Махамбет сынды хас батырлардың есімдерін ең алғаш рет
ардақ тұтып, сөзден ескерткіш орнату, сол арқылы күллі қазақ оқырмандарына
таныстыру міндетінің абыройы Халел Досмұхамедұлының мандайына жазылды. Оның
1924 жылы Сәуле журналының (Қазақ әдебиеті - білім құрамсымы, № 3, Ақ
жол газетінің 416 - санына қосымша) бетінде Қазақ батырлары: Исатай,
Махамбет деген шағын мақала мен Махамбет ақынның топтама жырларын
жариялауы осының айғағы.
Әрине, Халел Досмұхамедұлының мәдени тарихымыздағы ерен еңбегі не?
дегенде, ойға оралары - әдебиетіміздің классигі Махамбетті тірілткен,оның
өшпес, рухы биік жыр - толғауларын бүгінгі ұрпаққа мирас қылғаны.
Мұрат Мөңкеұлы, Шернияз шешен, Ығылман жырау, Қарасай – Қази, Қыз
Жібек, Кенесары – Наурызбай, Абай, Мағжан, Шернияз... Сол бір қиын
кезде, осылардың бәрін хатқа түсіріп, тасқа бастыру — екінің бірінің
қолынан келе бермейтін ерлік іс еді. Осы ерлік төрінен биік мұнарада
көрінген ғажап тұлғаның иесі, бірегейі — Халел - Досмұхамедұлы еді.
Халел Досмұхамедұлы тек қана халық ауыз әдебиетін жинаумен шұғылданып
қойған жоқ, Қазақ әдебиетінің тарихы сияқты жинақтаушы теориялық зерттеу
де жазып қалдырғанын жақсы білеміз. Ол алтындай сақтай білген асыл
қазынамызды, фольклорлық мұрамызды тек өлең - жыр, сөз өнері деп қана
қарамай, мәдени - рухани ұлттық, тұрмыс - салт қалпы, наным - сенім айнасы,
тәлім - тәрбие ұлағаты деп ұқты.
Ғалымның фольклортану саласындағы еңбектерінің арасында оқшау тұратыны
– Қазақ халық әдебиеті (казакская народная литература) атты очеркі.
Зерттеушінің Қазақ жоғары педагогика институтының қазақ тілі кабинетінде
оқыған баяндамасы 1928 жылы Ташкентте орыс тілінде шыққан. Год работы
Казахского высшего педагагического института жинағында жарияланды. Халел
Досмұхамедұлы Петербургте өткізген студенттік жылдарында атақты физиолог,
Нобель сыйлығының лауреаты, академик Иван Петрович Павлов, әйгілі
шығыстанушы Василий Васильевич Радлов, Қазақ лингвистика мектебінің негізін
салушы, Ресей Ғылым Академиясының мүше-корреспонденті, профессор Бодуэн де
Куртенэ сынды марқасқа ғұламалардан алған ғылымының жан - жақты сала -
саласынан терең білімін өзінің төлтума еңбектерінде шығармашылықпен
дамытты. Оның дәлелі, қазақ тіл білімі ғылыми тарихында Ахмет
Байтұрсынұлының үш кітаптан тұратын Тіл құралының алатын орны қандай
болса, әдебиеттану тарихында Халел Досмұхамедұлының Қазақ халық әдебиеті
еңбегінің де орны сондай екені қалың жұртшылыққа танымал болды. Жалпы
айтқанда, Халел еңбектерінің әдебиет тарихында алатын орны ерекше екенін
тебіреніспен айта аламыз. Өзінің бірегей қалпымен төлтума еңбектер жазған
Халел өшпес із қалдыра отырып, мыңдаған ақын - жазушы, ғалымдар, зерттеуші,
әдебиетшілерді артынан бай мұрадай қалдырып кетті.
Білім мен тәрбие берудің 2001 жылы қабылдаған тұжырымдамасында XXI
ғасырда республикамыздың білім саласындағы саясатында көптен күткен оң
өзгерістерге жол ашты. Тұжырымдамада білім берудің басты стратегиялық
міндеті - рухани және әлеуметтік - адамгершілік дүниесі бай, жаңашыл,
шығармашылық ойлау қабілеті мен дүниетанымдық мәдениеті жетілген зерделі
тұлға қалыптастыру болып белгіленді.
Сонымен бірге, Қазақстан мектептерінде оқу - тәрбие ісін ізгілендіруге,
яғни, оны гуманизм, азаматтық интернационализм, Қазақстандық елжандылық
идеялары негізінде құру - бүгінгі білім беру ісінің ең өзекті міндеттерінің
біріне айналуда. Өйткені, кеңестік жүйенің ыдырауы, бұған дейін берік
қалыптасқан Отан деген ұғымның абстрактылы мәнде болып, патриоттық сезім
тек коммунистік саясатпен байланыстырылғанын дәлелдеді.
Қазіргі тәуелсіз Қазақстан Республикасы – көп ұлтты, іргелі мемлекет.
Сондықтан көп ұлтты халықтардың этностық ерекшеліктерін қамти
отырып, оларды ортақ Отанының болашақ дамуына үлес қосатын Қазақстандық
елжандылыққа тәрбиелеу идеологиясының алғышарттарын түзіп, оны жүзеге
асыру – мемлекеттік маңызды ұстанымы.
Дей тұрғанмен, Қазақстан халқын патриотизм, Отанды сүю, еңбекшілердің
қолымен жасалған игіліктің бәрін сенімді түрде қорғау рухында тәрбиелеу
бағытындағы жұмыстар көңіл қуантарлық емес.
Осыған орай, жас ұрпақтың патриоттық санасын қалыптастыру үрдісіндегі
іс - әрекетіне қажетті төмендегідей саяси – педагогикалық категориялар мен
тұжырымдардың мәнін тереңірек анықтауға ой жүгірткен дұрыс:
- елжандылық – қоғамдық құбылыс, тарихи ұғым;
- елжандылық дегеніміз - әр адамның өзінің араласқан белгілі бір
саяси, мәдени және әлеуметтік ортасына – Отанына деген аса терең
сезімі;
- қазақстандық елжандылық – Қазақстан Республикасын біртұтас Отаны
ретінде қабылдап, өзін республика халқының құрамдас бөлігі сезінетін
азаматтық парыз бен намысын тәрбиелеу; Халел Досмұхамедов ойларымен
қандай үндес.
Елжандылық тәрбие, ең алдымен, азаматтық тәрбиемен тығыз байланысты
болғандықтан, мұнда өзара қатынастар мен заңдылықтар жүзеге асырылады. Жеке
оқушының азаматтық сапасын қалыптастыру үшін тәрбие барысындағы кез –
келген іс -әрекет осы бағытта жүргізілуі тиіс.
Бүгін бұл бағытта Қазақстан мектептері жүйесі алдында оқушылардың саяси
білім негіздерін жетілдіру қажеттілігі, оларды өз азаматтық құқықтары мен
міндеттерін білуге тәрбилеу, сондай – ақ сыни ойлау мен азаматтық
көзқарастарын қалыптастыру сияқты өткір мәселелер тұр.
Азаматтық сана, әлемтанушылық көзқарас, ниет тазалығы, еңбексүйгіштік,
дене шыңдалуының жетілуі оқушыларға мектеп қабырғасында беріледі. Бұған
қоса, өскелең ұрпақтың парасаты биік әрі жан – жақты сауатты, жауапкершілік
сезімі қалыптасқан болуы үшін және олардың Отан алдындағы азаматтық борышын
өтеу сияқты асыл қасиеттерді бойларына сіңіру мақсатында Қазақстан
мектептерінде кешенді шаралар жүргізілуі тиіс.
Атап айтқанда, қоғамдық – саяси және гуманитарлық пәндердің мазмұнына
терең көңіл бөлу. Оқушылардың қоғамдық өмірге белсене қатысуы үшін сыныптан
және мектептен тыс жұмыстар ұйымдастыру т. б.
Міне, осы орайда ХХ ғасырдың басында-ақ Қазақстандық елжандылық
идеясына аса зор мән берген педагогтердің қатарында Халел Досмұхамедовтың
есімін ерекше атауға болады.
Республикамыздағы қоғамдық ғылымдардың көш бастаушысы, белгілі ғалым
профессор Халел Досмұхамедұлы өскелең, ұрпақты тәрбиелеу мен білім берудегі
қоғамдық пәндердің маңызына ерекше тоқталып тұрды.
Елжандылық азаматтық тәрбиені біріктіре отырып, оны оқушылар бойына
сіңіру, өткен ғасырдың жиырмасыншы, отызыншы жылдары қалыптасқан оқу-тәрбие
үрдісінің кешенді саласы - өлкетану ісі айтарлықтай нәтижеге қол жеткізгені
белгілі. Республикамызда өлкетану ісінің көрнекті ұйымдастырушыларының бірі
ретінде сан - саналы істерді атқарумен қатар, оның педагогикалық бай
мұрасының ішінде мектептердегі өлкетану ісін дамытуға қосқан үлесі ерекше.
Оған дәлел: Х.Досмұхамедұлы Ресей Ғылымы Академиясының Орталық Өлкетану
Бюросының мүше - корреспонденті болуы айғақ.
Профессор Халел Досмұхамедов өлкетану ісінің оқушылар танымын
арттырудағы маңызын жоғары бағалап, олардың өз отанын, ұлтын сүюге, оның
табиғи байлықтарын игеруге әрі сақтауға көмектесетін бірден - бір пән деп
есептеді. Ғалым - педагог өлкетануды туған өлкенің тарихын, этнографиясын,
әдебиетін, мәдениетін, табиғатын, халық шаруашылығын оқып - үйренудің
бірлестіктерін, яғни оқыту мен тәрбиелеудің маңызды бір педагогикалық
құрамы ретінде кешенді пән деп қарастырды. Ол сонымен бірге, мектептегі
Өлкетану ісі дұрыс жолға қойылған жағдайда, оқушылардың Отанына, ұлтына
деген патриоттық мақтаныш сезімін арттыруға нәтижелі үлес қосады деген
пікірде болды.
Әрбір халықтың рухани азығының қайнар бұлағы оның халықтық педагогикасы
мен ұлттық салт - дәстүрлері болып табылатыны баршаға аян. Ұрпақ
тәрбиесінде тән азығы мен жан азығының тепе - теңдігін сақтап, әсіресе жан
азығына басым көңіл бөлген халқымыздың дүниеге келген нәрестені бесік жыры
арқылы тербиелеуінің пәлсапалық мәні бар.
Ежелгі заманнан өмір сүріп келе жатқан түрлі тайпалары негізінде
қалыптасқан іргелі халықтардың бірі – қазақтар ғасырлар бойында жазба
мәдениеті болмаса да, ауыз әдебиеті негізінде өзіне тән бай рухани мұралар
жасай білді.
Сондықтан ауыз әдебиеті өте дамыған қазақ халқының бала тәрбиесінде
бейнеленген эпостық жырларға ерекше көңіл аударуы да тегін емес. Өйткені,
олар халқын, жерін, Отанын жаудан қорғаған батырларды мадақтап жырға қосу
арқылы жас ұрпақты ерлікке, өрлікке, мәртікке, елжандыққа үйретуге
тырысқан. Сондықтан дәстүрлі қазақ эпосы ұрпақтар бірлігі мен
сабақтастығының айқын айғағы ретінде бүгінгі күні халықтың жадында
сақталып, ғасырдан - ғасырға, ұрпақтан - ұрпаққа асыл мұра болып жетіп
отыр.
Осы асыл мұраны, яғни эпостық жырларды профессор Халел Досмұхамедов
алғашқылардың бірі болып тарихи деректанудың ең маңызды қайнар көзі деп
тауып, оны ғылыми түрде жан - жақты зерттеу ісін қолға алуды ұсынды.
Сонымен бірге Халел жоғары бағалаған Қазақ халық әдебиеті, Аруақпен
айтыс, Исатай - Махамбет, Мұрат ақынның сөздері, Кенесары -
Наурызбай атты публицистикалық еңбектерінде қазақ жырларының тарихына
үңіліп, өзіндік ойлар білдірді.
Осылайша Халел Досмұхамедов жас ұрпақтың бойында адамгершілік,
имандылық, мейірімділік сияқты халқымыздың асыл да абыройлы қасиеттерін
егумен қатар елжандылық, отансүйгіштік сезімді қалыптастыруда, ең алдымен,
халықтың рухани азығының қайнар бұлағы оның халықтық педагогикасы мен
ұлттық салт - дәстүрін терең сіңіру керек деп есептейді.
Қоршаған ортаны аялай білу - өзінің туған елін сүюдің белгісі, деп
кезінде жазушы К.Паустовский айтқандай, елжандылық тәрбиенің бір бағыты-
өскелең ұрпақтың бойында туған жердің, өскен елдің табиғатын аялай білу
сезімін қалыптастыру болып табылады. Бүгінгі таңда келешек ұрпаққа
экологиялық білім мен тәрбие беру жұмысы - өмірдің өзі алға қойып отырған
үлкен міндет. Себебі, ХХ ғасыр ғылыми - техникалық прогрестің тез
қарқынымен дамып, ғарыш ғасыры атануымен қатар табиғи ресурстарға орасан
зор нұсқан келтіріп, қоршаған ортаның адамзат өміріне қауіп төндірерлік
апатқа ұшырауына әкеліп отыр. Бұл жағдай адам баласының алдында тұрған
кезек күттірмейтін әлемдік деңгейдегі күрделі мәселеге айналуда.
Сондықтан да дәл қазіргі оқыту мән тәрбие үрдісіндегі көкейтесті
мәселелердің бірі - жастарға экологиялық білім беру арқылы табиғатқа
жауапкершілікпен қайыратын ұрпақ тәрбиелеу.
Оқыту үрдісінде отызыншы жылдардың өзінде табиғатты қорғау ісін
жандандыруда біршама алға жылжу байқалды. Мәселен, өсімдіктану, география,
жануартану пәндерінің оқу бағдарламаларына экологиялық білім беру мен
табиғатты қорғау ісіне тәрбиелеу жөнінде қосымша материалдар енгізіле
бастады.
Профессор Халел Досмұхамедұлы оқушылардың табиғатқа қатынасын, яғни
экологиялық тәрбиені өлкетану ісімен тығыз байланыстырады. Олар өз
өлкесінің табиғаты туралы нақты мәліметтер жинай отырып, табиғат
жағдайындағы өзара байланыс пен қарым - қатынасты игеруге дағдыланған
жағдайда қоршаған ортаның үйлесімін бұзбай ұстау көзқарасы қалыптасады деп
пайымдады Халел Досмұхамедов.
Ұлан - байтақ жерін қорғап, елдігін сақтаудың басты шарттарының бірі–
сол елдің тілін сақтау екені даусыз. Сондықтан, ұлт мәселесінің жанды тұсы
тіл тағдыры кеше де, бүгін де талай қазақ зиялысын толғандырған.
Тілінен айырылған жұрт - жойылған жұрт. Мектеп пен баспаның тілі дұрыс
болса, елдің тілін көркейтіп, байытып, гүлдендіреді, мектеп пен баспада
қолданудан қалған тіл - бақытсыз тіл,- деген Х.Досмұхамедовтың сөзі бар
маңызын жойған жоқ. Керісінше, қазақ халқының, қазақ тілі мен әдебиетінің,
мәдениетінің күрделі де қайшылықты даму жолын көрсетіп тұрғандай.
Бұрын да, бүгін де күн тәртібінен түспей, ұлттық проблемаға айналып
отырған қазақ тілі мәселесіне Халел Досмұхамедов өткен ғасырдағы
жиырмасыншы және отызыншы жылдардың өзінде - ақ қазақ тілінің ғылым тіліне
айналуына барынша ден қойған. Халел Досмұхамедұлы жас ұрпаққа елжандылық
тәрбие берудегі басты ұстанымы: туған өлкенің тарихын, этнографиясын,
әдебиетін, мәдениетін, табиғатын оқып - үйретуді бірлестіретін кешенді пән
өлкетануды дұрыс жолға қою. Сондықтан, ғасыр басында көтерілген бұл
мәселені тәуелсіз Қазақстан жастарын патриотизмге, елжандылыққа тәрбиелеу
ісіне пайдаланудың маңызы артпаса кеміген жоқ деп ойлаймыз. Міне, Халел
Досмұхамедовтың ғылыми – публицистикалық еңбектерінің құндылығы деп осыны
айтқан орынды.
Қазақ халқының сан ғасырлар бойы қалыптасқан тілі мен мәдениетіне мойын
бұрып, жас ұрпаққа төл тәрбие, ұлттық тағылым беру бүгінгі күннің басты
міндеттерінің бірі болып табылады.
Ғасырлар бойы дамып, қалыптаскан және өркендей беретін халық
педагогикасының қасиетін қадірлеп, ұлттық тәрбиеге жан - жақты жағдай
жасап, көңіл бөле бастағанымыз - болашақтың сәулетіне нұрын шашатын күн
шуағы іспетті. Адамды адам еткен еңбек пен тәрбие болса, сол еңбекті
ұрпағына үйретіп, адамдыққа баураған халқымыздың танымдық, тәрбиелік
дәстүрлері, салт - санасы, бай да баянды мұрасы.
Ал, жас ұрпақты жан - жақты қабілетті азамат етіп өсіруде халықтық салт-
дәстүрлердің тәлім - тәрбиелік, білім - танымдық ролі орасан зор.
Ұрпақ тәрбиесіндегі ежелден қальштасқан халқымыздың жақсы дәстүрлері
мен танымдарын оқып, үйреніп, өнеге тұтпай жас ұрпақты ізгілік пен
парасаттылыққа баулу мүмкін емес. Себебі, орыс жазушысы Л.Н.Толстой
айтқандай: Өткенді жақсы білмейінше, келешекке сапар шегу айсыз қараңғыда
сүрлеу соқпақ іздеп, адасумен пара-пар.
Ата - бабаларымыздың өз ұрпағын ізетті де, инабатты азамат етіп
тәрбиелеу үшін, өмірде уақыт сынынан өткен, сұрыпталған бай тәжірибелер
жиынтығы, сыныптан тыс жұмыстарда жалғасын тауып, сабақта алған, білім,
білік дағдыларды толықтыруға қызмет етіп келеді.
Ұлттық тәрбие беру - білім ұясынан басталады. Мектептерде халықтық
педагогика тұрғысында тәрбие беруде Әдеп пәні оқытылады және ұлттық тәлім
- тәрбие орталығы Атамекен ордасы жұмыс істейді. Оның бәрі қазақтың
бірегей ғалымы, публицисі Халел Досмұхамедовтің еңбектерімен тығыз
ұштастырыла оқытылып, халыққа, жас ұрпаққа қызмет етеді.
Әдеп пәні нені оқытады дегенге келер болсақ, Әдеп деп аталатын
адамзаттың кісілік жаратылысын сипаттайтын нәзік те келісті әрі күрделі
құбылыстың түңғиық терең табиғатын, мәнін жалпы адамзаттық және ұлттық
сипаттарын, алуан түрлі көріністерін, олардың озық үлгілерін ата мұраға
адал осы замандық жас ұрпақгың бойына дарыту жолдарын ғылыми тұрғыдан жан-
жақты қарастырды.
Ең түпкі мақсаты: жас буынға ізгіліктің тура жолын - қазақ мақалымен
айтар болсақ: Әдептілік белгісі - иіліп сәлем бергені дегендей,
әдептілік, адамгершілік жолын көрсету. Бұл пән жас ұрпақтың ұлттық сезімін
оятып, логикалық ойын дамытып, тіл байлығын молайтады.
Яғни, ата – бабаларымыздың сәлемдесу рәсімдері, сөз сөйлеу әдептері,
туысқандық, жегжаттылық атаулары және қарым - қатынастары, отбасындағы,
көпшілік ортасындағы өзін қалай ұстау керектігі жөнінде әдептілік ережелері
үйретіледі.
Әдеп пәні - халықтық педагогиканың әсем де мөуелі бір бұтағы тәрізді.
Енді, ұлттық тәлім - тәрбие орталығы Атамекен ордасының жас ұрпаққа
берер тәрбиесіне келер болсақ, Әдеп пәні екеуі де бір ағаштың екі бұтағы
секілді.
Бабалардың тіліне, дәстүріне, жергілікті өлкенің көп ғасырлық
тарихымен, ерлерімен, мәдениет қайраткерлерімен толық, терең танысу үшін,
ғалым- педагог Мұхамед - Рақым Қыдырбайұлының орта мектептегі ұлттық
тәрбиеге арнап жазған Атамекен бағдарламасы кеңінен қолдау тауып, ауқымды
қозғалыстың тізгіні болды. Шын мәнінде бұл Халел Досмұхамедов еңбектерінің
заңды жалғасы іспеттес.
Атамекен бағдарламасының басты мұраты - халқымыздың тарихын,
мәдениетін, әдет - ғұрпын және салт - дәстүрін жинақтап, қайта жаңғырту,
оқушылар арасында жүргізілетін тәрбие жұмыстарын ұлттық нақышқа бейімдеу
және іске асыру болып табылады. Жалпы Атамекен бағдарламасы Қазақстандағы
білім беретін мектептердегі оқу - тәрбие ісінде өзіндік ұлттық айшық -
ерекшеліктерін анықтайтын, қазақ халық педагогакасының тәлім- тәрбиелік
принциптеріне негізделген ғылыми - педагогикалық және әдістемелік
бағдарлама.
Бұл бағдарлама 30 шығармашылық бағыттан құралған. Әр сыныптарға
негізгі және қосымша бағыттары бөлініп беріліп, тәрбие жұмысының негізін
осы бағыттарға сәйкес жоспарлайды. Әр жұмыстарды ашық тәрбие сағаттары, топ
жиындары және тақырыптық сағаттар арқылы қорытындылап отырады. Мұндай
ауқымы кең жұмыстардың жасалуы - болашақ ұрпақты ата - баба дәстүрінде
тәрбиелеудің басты негізі болып табылады. Оны әрі қарай жетілдіре түсу,
өмірге енгізу барша ұстаздың міндеті.
Халықтық тәрбиенің туын биік ұстап, жас ұрпақты талантты, халқымыздың
тәлімгерлік үлгісімен тәрбиелеу – маңызды міндет. Міне, сабақтастық деп
осыны айтады. Өткен ғасырдың басында өмір сүрген Халел Досмұхамедовтың
ұлттық мүдде тұрғысынан ойлауы бүгінгі бағдарламамен сабақтасып жатуы
қандай келісімді. Өміршең еңбек осындай болса керек.
ІІ тарау
2.1 Исатай мен Махамбет бастаған ұлт – азаттық көтерілісі публицистің
басты тақырыбы
Ғалым, пубицист Халел Досмұхамедовтің публицист ретінде өмірінде
тыңдырған үлкен шаруаларының Исатай, Махамбет бастаған ұлт – азаттық
көтерілісін дер кезінде бір ізге түсіріп, жазып кетуі. Қазақтың тарихшы,
публицистерінің ішінде бұл тақырыпқа алғашқы болып қалам тербеуі үлкен
ерлігінің бірі.
Ақтабан шұбырындыдан соң, 1731 жылы Кіші жүз бен Орта жүздің бір
бөлігі (осы күнгі Торғай, Орал, Бөкейлік елдері) орыстың имперализм
хүкіметіне бағынды. Елді бағындырған Әбілхайыр хан мен елдің бір бөлек бас
адамдары болды. Көп бұқара бөтенге бағынғанға наразы болды. Әбілхайырдың
соңғы хандар амалсыздан патша хүкіметінің қолында құрал болғанын ел сезді,
сондықтан хандар менен елдің арасындағы араздық кірді. Халел Досмұхамедов
өзінің Тайманұлы Исатайды қозғалысы турасында қысқаша мағлұмат деген
публицистикалық еңбегін осылай бастап, әрі қарай нақты баға берді, жай –
күйді түсіндіреді.
Он сегізінші һәм он тоғызыншы ғасырдағы патша хүкіметінің саясаты
қазақты әбден көндіріп алу болды, қазақтың еткен амалы орыстан құтылу
болды. Өткен жүз жарым жылдардағы Кіші жүздің тарихы қанмен жазылғандай деп
айтса болады.
Бір жағынан, басын қорғап патша хүкіметімен арпалысу, патша хүкіметінің
құралы болған орыс – қазақтармен жауласу, патшалардың саясатын жүргізген
хандармен алмасу; екінші жағынан, қонысқа таласып естек, қалмақ, түрікпен
секілді көршілермен жауласу; үшінші жағынан, өзара ру таластары – Кіші
жүздің өткен тарихында кезектесіп келеді де тұрады.
Орыстан құтылу үшін еткен Кіші жүздің қимылдары әлі тарих болып жазылған
жоқ, бұндай сөздің бәрі патша заманында құпияда еді. Тарихшы енді шықса
керек. Әрине, ол тарихшы, публицист Халел Досмұхамедовтің өзі еді.
Патша хүкіметінің құтылу үшін Кіші жүздің еткен істерінің біз
бірқатарын ғана білеміз. Бұлардың ішінде зорлары мыналар: 1785 – 1800 –
інші жылдардың шамасындағы байұлы байбақты руынан шыққан Сырым батыр
Датұлының көтерілісі. Сырым Нұралы ханды тақтан түсіріп, қуып, Есім ханды
өлтіріп, патша хүкіметімен жауласты. Ақырында жеңілді. Бұл – бір. Екінші,
1830 – 1845 – інші жылдардың шамасындағы байұлы беріш руынан шыққан Исатай
батыр Тайманұлының һәм Махамбет батыр Өтемісұлының көтерілісі. Үшінші,
өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының шамасында Әлімұлы шекті руынан шыққан
Есет батыр Көтібарұлының көтерілісі. Есет сұлтан – правитель болған Арыстан
ханды өлтірді. Есеттің інісі Бекет ұсталды. Көтерілісті хүкімет басты.
Төртінші, 1869 – 1870 – інші жылдардағы қазақты әбден ноқталаған Уақытша
дала низамына (Степное положениеге) көнбейміз деп Орал, Торғай
қазақтарының жасаған көтерілісі. Бұл көтеріліс Ауа деп айтады. Бұ
көтерілісте Кіші жүз қонысын тастап, Асан қайғы, Қазтуған жұртына –
Ауғанға, Тесік таудан өтіп бармақшы болды, төрелерді талады, өз ара
хандар сайлады. Ақырында быт – шыт болып, хандарды ұстап, туған елдің
көбі қонысына қайта қонып, патша хүкіметіне көнді.
Х. Досмұхамедов осыларды тізбелеп, талдай отырып, басқа да жағдайларға
толықталады. Мұндай жалпы көтерілістен басқа, бөлек рулардың патша
хүкіметіне еткен қайраттары көп. Әсіресе, қайрат еткен байұлының адай деген
руы. Адайдың Атақозы, Құдабай, Құлбарақ, Дәуімшар, Сүйінқара секілді
батырлардың істері тарихшыны күтіп отыр. Қазақтың ішінде патша хүкіметіне
ең соңғы көнген руы – адай. Шынында, адай Хиуа мен түрікпендіалған соң ғана
бағынды.
Он сегізінші ғасырдың аяғында Нұралы ханның Бөкей деген баласы бас
қылып, Кіші жүздің бір бөлек елі Еділ, Жайықтың арасындағы қашқан қалмақтан
босап қалған қонысқа ауды. 1801 жылы Бөкей бөлек хандыққа патшадан жарлық
алды. Кіші жүзден бөлінеген Бөкей ордасы, яки Ішкі орда пайда болды.
Отыз жылдан артық бос тұрған нуға келіп ел байыды. Бөкей хан елмен тату
тұрды. 1816 жылы Бөкей өлді. Орнына жас баласы Жәңгір хан болды. Жәңгірдің
заманында қазақтың қонысын хүкімет тарылта бастады. Еділдің жағасынан
қалалар салып, қазақты Еділден ысырды, Оралдың орыс - қазақтары Жайықтан
ысырды, орыстың балықшылары теңіздің жағасынан ысыра бастады. Терістік
жақтағы жақсы жерлерді орыстың қара шекпендері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz