Мемлекеттер халықаралық құқықтың басты субъектілері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 Халықаралық ұйымдардың пайда болуы дамуының теориялық негіздері
1.1. Халықаралық ұйымдардың қалыптасуы және құрылымы
1.2. Халықаралық ұйымдардың қызметтері және түрлері
1.3. БҰҰ- ең ықпалды, халықаралық әмбебап ұйым
2 Халықаралық қатынастардағы БҰҰ: басты мәселелері, қазіргі жағдайы
2.1. Біріккен Ұлттар Ұйымының маманданған мекемелері және олардың қазіргі
кездегі қызметі
2.2. БҰҰ халықаралық қатынастарды реттеу механизмі ретінде
2.3. БҰҰ Даму Бағдарламалары
3 Біріккен Ұлттар Ұйымының Халықаралық қатынастағы ролі және оның даму
болашағы
3.1. Біріккен Ұлттар Ұйымын реформалау мәселесі және
оның болашағы
3.2. Біріккен Ұлттар Ұйымының Қазақстан Республикасымен ынтымақтастығы
Қорытынды
Қолданылғын әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта халықаралық ұйымдарға мүше болу және олардың
қызметтеріне белсенді қатысу – егеменді, тәуелсіз мемлекеттердің маңызды
істерінің бірі.
Қазіргі халықаралық қатынастардың ерекше белгісінің бірі халықаралық
ұйымдар рөлінің арта түсуі. Бұл арада халықаралық қатынастар шеңберінің
кеңейіп, күрделенуін, көпжақты дипломатияның дамуын, сөйтіп халықаралық
деңгейдегі ынтымақтастықтың күшейе түсуін айту қажет.
Қазіргі халықаралық қатынастарды тек қана екі жақты қатынастармен
шектеуге болмайды. Әлемдік маңыздылығы бар мәселелердің көбеюі, олардың
шешімін табу жолында халықаралық қоғамдастықтың күш-жігерін біріктіруді
талап етеді.
Халықаралық ұйымдардың пайда болып, дамуы халықаралық қатынастардың
ұзақ мерзімді және табанды саяси және экономикалық іс-қимылдарына
байланысты.
Бірінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін, 50-ге тарта тұрақты түрде
қызмет атқаратын халықаралық ұйымдар пайда болып, өз жұмыстарына кірісті.
Одан кейінгі жылдары халықаралық ұйымдардың саны 80-жылдары жиырма мың
болса, қазіргі кезде төрт мыңнан астам.
Соңғы уақыттағы Халықаралық ұйымдар санының күрт өсуі халықаралық
қатынастардың орасан жандануымен және олардың күрделене түсуімен
түсіндіріледі.
Саяси, экономикалық қатынастардың қарқынды дамуына XX ғасырдағы ғылыми-
техникалық прогресстердің елеулі жетістіктері де өз әсерін тигізді.
Халықаралық ынтымақтастықтың жаңа, маңызды түрлері пайда болды. 60-
жылдары отарлық жүйенің, 80 жылдары социалистік жүйенің қирауымен
байланысты егемен мемлекеттер саны көбейіп, ондағы халықтардың белсенділігі
артта түсті және олардың бүкіләлемдік саясатқа ықпалы да күшейді. Сонымен
қатар, үкіметтік емес деңгейдегі халықаралық қатынастар да жоғары қарқынмен
дами бастады.
Қазіргі халықаралық қатынастардың даму тенденциясының күрделі де,
қайшылықты болуы қызмет атқарып жатқан халықаралық ұйымдардың эволюциясын,
сонымен қатар, жаңа халықаралық ұйымдарды құруды талап етіп отыр.
Халықаралық ұйымдардың өсуі және олардың қызмет шеңберінің кеңеюі, өз
кезегінде халықаралық қатынастардың құрылымы мен жүйесіне игі әсер етері
сөзсіз.
Жекелеген елдер саясатындағы түсініспеушіліктер, қайшылықтар
халықаралық ұйымдардың бір қалыпты қызмет атқаруына кедергі бола алмайды.
Қайта мүндай түсініспеушіліктер мен қайшылықтар олардың позицияларын
келісімдер арқылы анықтап, бейбіт жолмен шешу үшін халықаралық ұйымдардың
таптырмас құрал екендігін дәлелдейді. Олардың беделін арттыра түседі.
Халықаралық жағдайдың өзгеруіне байланысты халықаралық ұйымдар да
өзгерістерге ұшырайды: біреулері өздерінің бағыт-бағдарын қайта құруға
ұмтылса, басқа біреулері өз қызметтерін доғарады.
Халықаралық ұйымдарды ресми түрде тіркеу және олардың тізімін жасау
1909 жылы Брюссельде (Бельгия) құрылған Халықаралық ассоциациялар Одағының
негізгі міндеті. Бұл үкіметтік емес ұйымның мақсаттарына халықаралық
ұйымдарды тіркеу және олардың қызметтерін үйлестіру, бүкіләлемдік
қоғамдастыққа қажетті ақпараттарды жинап, оларды мүдделі елдерге таратып
беруі жатады.
Халықаралық ұйымдар халықаралық қатынастар жүйесінің ажырамас бір
бөлігі. Бұл жүйенің ең басты негізгі элементі – мемлекет. Мемлекеттер
халықаралық құқықтың басты субъектілері. Халықаралық ұйымдар өздерінің
халықаралық қатынастар жүйесіндегі орны мен рөліне қарай жіктеледі.
Бұл ұйымдардың, ең беделдісі, әрине, Біріккен Ұлтар Ұйымы. БҰҰ-ның
халықаралық қатынастардағы рөлі ерекше маңызды.
БҰҰ мемлекеттер арасында халықаралық қауіпсіздік пен ынтымақтастықты
дамыту және бейбітшілікті қолдау мақсатында құрылған.
БҰҰ жүйесі 100 жыл бұрын әлемдік қауымдастық механизмін басқару
ретінде қалыптасқан.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін, көпмақсатты ұйым пайда болды, яғни
бейбітшілікті, қауіпсіздікті және халықаралық ынтамықтастықты қамтамасыз
ететін – ұлттар Лигасы.
Халықаралық ұйымдар қызметі тиімділігінің қағидалы маңызы бар
көрсеткіштеріне олардың қарама-қарсы екі тенденциялардың ымыраға келтіру
мүмкіндіктері жатады. Бұл тенденциялардың бірінші жағы мемлекеттердің
егемендік пен тәуелсіздікке ұмтылуында болса, екінші жағы өздерінің біраз
құқығын келісімді мақсаттарға жету үшін халықаралық ұйымдарға сенім артып,
тапсыруында жатыр. Сондықтан да, халықаралық ұйымдар үкіметаралық және
үкіметтік емес деп екіге бөлінеді. Халықаралық үкіметаралық ұйымдар
мемлекетаралық келісімдер нәтижесінде құрылады. Мұның өзі Жарғыда (көпжақты
келісім) тиянақталады. Қажет болған жағдайда Жарғы нақты актілермен
толықтырылады. Халықаралық үкіметаралық ұйымдардың жарғыларында олардың
құқықтық нормалары көрсетіледі, өз кезегінде бұл нормалар халықаралық
құқықтың көздері болып есептеледі. Халықаралық құқық, субъектілеріне БҰҰ
және оның арнайы, мамандандырылған мекемелерін жатқызуға болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – қазіргі кездегі Біріккен Ұлтар Ұйымы
халықаралық және аймақтық қауіпсіздікті, тұрақты түрде бейбітшілікті орнату
мен өңірдегі мемлекеттермен тығыз қарым-қатынасты орнату мәселесін
қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Халықаралық аренада, БҰҰ адамның
қауіпсіз жағдайда өмір сүруін қамтамасыз етуде және БҰҰ-ның Жарғысының
қағидаларымен және мақсатарымен сәйкес, бейбітшілікті орнатуда шексіз
үлесін қосты. Қазіргі әлемде, БҰҰ, халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз
ету, тұрақты және әділ түрде бейбітшілікті орнату, халықаралық құқық
негізінде халықаралық ынтымақтастықты нығайту механизмі болып табылады.
Әлемдік ядролық катастрофағада жол бермеуде де БҰҰ өз үлесін қосты. Бұл
мәселелер бүгінгі күннің ең өзекті мәселесіне айналған.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімінде, Біріккен Ұлттар Ұйымының қалыптасуы және дамуы,
сонымен қатар, оның арнайы мекемелерінің қызметтерінің негізгі бағыттары
мен қағидалары және халықаралық экономикалық қатынастағы БҰҰ жүйесінің
валюталық-қаржы ұйымдарының рөлі мен орыны қарастырылған.
Екінші бөлімде, Біріккен Ұлттар Ұйымының сепаратизм, экстремизм,
терроризмге қарсы күрес мәселесі, ядролық қаруды таратпау мәселесіндегі
қызметі және адам құқығын қорғау Декларациясы және оның жүзеге асуы талдау
жүргізілген.
Үшінші бөлімде, Біріккен Ұлттар Ұйымын реформалау мәселесі және оның
болашағы көрсетілген.
Қорытындыда, болашақта оң нәтижеге жету жөнінде ұсыныстар берілген.
Дипломдық жұмысты жазу барысында көптеген отандық және шетел
ғалымдарының еңбектері, Біріккен Ұлтар Ұйымының Жарғысы, келісім-шарттары,
декларациясы, статистикалық мәліметтері мен ережелері, сонымен қатар,
периодикалық басылымдар мен сайт басылымдары қолданылды.
1 Халықаралық ұйымдардың пайда болуы дамуының теориялық негіздері
1.1. Халықаралық ұйымдардың қалыптасуы және құрылымы
Халықаралық ұйымдардың дамуы мен қалыптасуы - шаруашылық
өмірді интернационализациялауға көшірудің глобалды бағытын көрсету және
халықтар арасында экономикалық жақындасудың объективті процессі. Қазіргі
кезде халықаралық ұйымдардың бірнеше түрлері құрылды: ол ұйымдар глобальды
сипатта БҰҰ-ға кіретін халықаралық институттар, ұйымдар болды. Оның
калыптасу негізіне жататын принциптер әлеуметтік-экономикалық жүйенің
бірігуі бойынша, елдердің ұйымға кіруі, аймақтық ұйымдар т.б.
Қазіргі кезде әлемде, халықаралық ұйымдардың кызметінің маңызы өсуде, осы
жағдайда бірде-бір мемлекет экономикалык, мәдени, гуманитарлық дамуда жеке-
дара дами алмайды. Елдер арасындағы ең тиімді ұйымдардың формасы
халықаралық ин-ституттардың құрылуы.
Халықаралық ұйымдардың мақсаты — оның құрамына кандай елдер
кіруімен ерекшеленеді.
Дамыған капиталистік елдердің ұйымдары сауда, валюта,
төлем балансы, өндірістік қиындықтарды, сондай-ақ трансұлт-
тық корпорациялардың қызметін кеңейту мәселелерін шешеді.
Халықаралық экономикалық ұйымдардың маңызы қазіргі әлем-
де үлкейіп келеді. Бұл ұйымдардың қызметі әр түрлі әлеумет-
тік құрылымдағы елдердің арасындағы күрделі мәселелерді ше-
шуге бағытталған.
Халықарлық саудаға қатысатын елдер, осы облыста кездесетін
түсініспеушіліктердің себебін іздеуде және оны болдырмау немесе жұмсарту
шараларын қарастыруда. Бұл жағдайда осы проблемаларды шешуде халықаралық
сауданың табитатьша тән екі жақтылық айқын көрінеді. Бір жағынан, олар өз
күштерін сыртқы сауданың дамуы мен кеңею құралдарын іздестіруге жұмсаса,
екінші жағынан қарама-қарсы бағыт туындайды - ол бағыт оның орталықтануы,
яғни жекелеген елдер арасьнда және экономикалық топтағы айырмашылықтар,
Міне, осы екі жақтылық үжымды, іс-әрекеті объективті қажеттілігі
жағдайында, өз жолында күрделі қиындықтарға кездесуде. Өзара байланысты,
жинақты сыртқы сауда саясатын ойластыру өзінің ойдағыдай тиімділігін бере
алмады, бірақ та кейбір же-тістіктер күрделі 'кдрама-қайілылықтардм
жартылай шешуде. Халықаралық саудаға катысатын елдер келсімінде негізгі рөл
сыртқы саудадағы протекционизм мен либерализацияны жұмсарту бағыты,
сондай~ақ келісім бойынша халыкаралық ұйымдар құруда елдер арасындағы
сыртқы сауда саясатын мемлекетаралық деңгейде реттеу. Соңғы уақыттағы сауда-
саяси тәжірибеде халықаралық экономикалық байланыстағы проблемаларды
қарастыруда, жан-жақты шешімдер көбейді, осы мәселелерді шешуде халықаралық
саудаға тән күрделі қарама-қайшылықтар жиі кездеседі.
1.2. Халықаралық ұйымдардың қызметтері және түрлері
Халықаралық ұйым – халықаралық құқыққа сәйкес және органдар, құқықтар
мен міндеттер жүйесіне қажет, мемелкеттердің құқықтары мен міндеттерінен
туындайтын және мүше мемлекеттердің еркі мен анықталатын автономдық ерік
саяси, экономикалық, мәдени, ғылыми техникалық және өзге салалардағы
ынтымақтастықты жүзеге асыру үшін халықаралық келісім-шарт негізіндегі
бірлестік.
Халықаралық ұйымдарға келесі қасиеттер тән:
Халықаралық құқыққа сәйкес құрылу тәртібі.
Бұл қасиет маңызды болып табылады. Кез келген халықаралық ұйым заңды
негізде құрылуы керек.
Кез келген ұйымның мекемесі және халықаралық қауымдастықтың мүддесін
кемсітпеуі тиіс. Ұйымның құрылтайшылық құжаты халықаралық құқықтың жалпыға
танылған қағидалары мен нормаларына сәйкес болуы керек.
Халықаралық келісім-шарт негізіндегі құрылу.
Халықаралық ұйымдар оның ішінде БҰҰ арнаулы мекемелері халықаралық
келісім-шарт негізінде құрылады. Мысалы, хаттама, келісім, конвенцияның
трактаты және тағы басқалар негізінде. Субъект пен халықаралық ұйымның
әрекеті осындай халықаралық келісім-шарттың объектісі болып табылады.
Егеменді мемелекеттермен бірге үкіметаралық ұйымдарда құрылтайшы актілердің
толыққанды қатысушы болып табылады. Халықаралық ұйымдар басқа ұйымдардың
қарарларына сәйкес құрыла алады.*
ФАО кеңесі қарарына сәйкес Үнді мұхитында балық аулау комиссиясы, орта-
шығыс Атлантикада балық аулау комитеті құрылған.
Бұл жерде ФАО қарары біржақтан халықаралық ұйымдардың құрылтайшы актісі
болып және екінші жақтан халықаралық ұйымның актісі болып табылады.[1]
Қызметтің нақты саласындағы ынтымақтастықты жүзеге асыру.
Халықаралық ұйымдар мемлекеттердің қандай да бір саладағы күш жігерін
реттеу үшін құрылған. Сонымен халықаралық ұйымдар келесі саладағы күш
жігерді біріктіруге арналған:
Саяси (ОБСЕ)
Әскери (НАТО)
Экономикалық (ЕС)
Ғылыми техникалық (Ядролық зерттеулердің еуропалық ұйымы)
Ақша-қаржылай (МБРР, ХАҚ)
Солардың ішінде мысал ретінде тоқталып кетсек:
ГАТТ-тың қызметі
Бұл үкім (Сауда және тариф жөніядегі бас ассоциация) тариф және сауда
келісімі бойьшша 1948 жылы қүрылған. Осы ұйымға қатысушы елдердің келісімі
бойынша сыртқы сауданың мемлекеттік реттеу қағидалары мен принциптері
қарастырылған. Бұл ұйым үш негізгі принип бойынша құрылған:
қатысушы барлық елдердің тендігі;
жан-жақты келісім жүргізу арқылы салықты төмендету;
импортгық квоталарды жоғалту;
Нақты алғанда ұйымның негізгі қызметі тарифтік шектеулер бойынша жан-
жақты келісім жүргізу формасы, Қазіргі кезде ұйымға 100 ел кіреді және
сауданы либерализациялау бағытының дамуы маңызды фактор екеніне ешкімнің
күмәні жоқ. Басқа да ұйымдардан айырмашылығы келісімдердің негізі оның
икемділігінде. Ұйымдағы құқық және міндеттер айырбасы мемлекет келісімі
ретінде қарастырылады, сондықтан да қатысушы елдер ұйымның мүшесі ретінде
емес, келіссөз елдер деп қаралады. ГАТТ ұйымына мүше елдердің қызметіне
қарсы шығу үшін сол елдің міндеті бойынша ондай қызметтің болуы мүмкін
еместігін дәлелдеу керек. Егер бір ел екінші келісімге отырған елдің
алдында келісім шарт бойынша міндеттерді бұзса, екінші ел өзінің
қүқығын және міндеттерін қайта тіркеуге құқы бар, сондай-ақ сауда-саяси
шегіну формасы түрінде өзінің шығынын өтеуіне болады немесе қарсы
қолданады, Ұйымнын қызметінің негізгі механизмдерінің бірі жан-жақты
келісімдердің қайта қаралуы бойынша жаңа қағидалардың пайда болуы. Бұл
жағдайда халықаралық саудада мемлекеттік реттеудің жана нормалары пайда
болады. Көп уақыт бойы негізгі күші кеден салығын төмендету бағытында болды
да, онда көптеген жетістіктерге жетті. 7 рет кездесудің нәтижесінде 50-
жылдары 25-30%-тік кеден салығынан 1980 жылы 5%-ке дейін
төмендеді. Халықаралық саудада бейтарифтік ұйымдардың рөлінің көбеюі және
әлемдік шаруашылық айырбасының жаңа формаларының тез дамуы жағдайында ГАТТ-
тын, мамандануы айтарлықтай кеміді.
1973-1979 жылдардағы 7-Токио раундынан кейін көптеген сұрақтар бойынша
келісімдер бекітілді, олар: өнімді сертификациялау және стандартизациялау
демпингке қарсы саясат, үкіметтік сатьп алу, импортты лицензиялау, кедендік
мақсат бойынша тауарды бағалау, экспортты жәрдемақылау және ол тауарларға
компенсациялық салық салуды қолдануы. 1986 жылғы 8-Уругвай раундында ГАТТ-
тың одан ары мүмкіншілігі кеңейту қадамы қаралды.
Күн тәртібінде мынандай ұсыныстар қойылды.
1) ауыл шаруашылығына сауда шектеуін және сусбидияларды жою;
кдемет көрсету саудасындағы шектеуді алу (халықара-
лық саудада қызмет көрсету 20%-ті алады);
шетел инвестициясына шектеуді жою;
4) халықаралық негізде патенттік, авторлық кұқық, сауда
маркісіне құқықтарды іске қосу;
Бұл жаңалықтарды кіргізу нәтижесі ойдағыдай деуге болмайды. Уругвай
декларациясының сиясы кеппей жатпай-ақ министрлердің келісіпеген жаңа
міндеттері бойынша жаңа протекционистік шектеулерді кіргізбеу және
ескілерді жою шараларын басында-ақ Әлемдік нарықта жаңа тауарлар
ағымдарының жиіленуі, онсыз да тұрақты емес халықаралық сауда жүйесін одан
ары түрақсыздандырды.
Уругвай раундының жан-жақты сауда келісімінен кейін ■сауда
келіспеушілігі өте көбейіп кетгі. Ондай келіспеушіліктердін тізімін
келтірсек, ұзыннан-ұзақ. Атап айтқанда, АҚШ-тағы мұнайды импорттаудағы
салық, АҚЩ рыногына Германия мен Швейцария станогын кіргізудегі шектеу,
Вашингтонның астық экспорттауында Испания мен Португалияның ЕЭС-ке кіруі
мәселесінен кейін шығындарын өтеу талабы, АҚШ-тың, Англия, Фрашщя,
Германия, Испанияның "Аэробус" самалетын сатудағы әділетсіз бәсеке деп
айыптауы, АҚШ-қа жапониялық электрондық өнімін кіргізудегі 100%-тік салық.
ГАТТ ұйымының қызметінің үлкен көлемі және жаңа проблемалары оны шешуде көп
қиындықтарға кездесуде. Оны 1988 жылы (Монреаль) каласында өткен министрлер
мәжілісі көрсетті. Көптеген ашық талқылаулардан соң, бірін-шіден ауыл
шаруашылығьш субсидиялауды алып тастау, тоқыма саудасы бойынша, басқа
бағыттар бойынша Монреальдағы келісімдердің күшінің жоқтығы мойындады. Бір
келісімге келу үшін тағы да қосымша үш ай керек болады. Жан-жақты келісім
1989 жылы Женева қаласындағы Уругвай раундында жалғасты. Келісімдердің
күрделі болуына қарамастан, оған қатысушылардың жалпы мақсаты, әлемдік
шаруашылық айырбасының дамуьша кедергі болатын жағдайларды шешу. ГАТТ-тың
кептеген ұйымдасшру сүрақтарьш шейіудегі күресте, АҚШ және ЕО өзінің рөлін
күшейтуге тырысуда. Олар жұмыс бағдарламасын қалыптастыруда, шешімдердің
механизмін және бірнеше жағдайларды шеше тәртіптерді қатаң ұстауда негізгі
рычагты босатпау. Бір жағьшаНі осы ұйымдас-тыру реформасының бағытына
дамушы елдер кіруде. Бұл күресте маңызды орьгады бақылайтын ұйымдар алады.
Халық-аралық ұйымдардың ішінде бақылаушы статусына кіретііедер: ЮНКТАД
ЮНИДО, ФАО, МВФ, МБРР, БҰҰ-ның аймақтық комиссиялары, сондай-ак. дамыған
елдердің аіімақтық ұйымдары.
ЕЭК-кың рөлі және қызметі
Қазіргі өзара бағынышты әлемде халықаралық экономикалық байланыстардың
күрделі мәселелерін шешуде барлық елдердің қызығушылығы артуда. Осы
мақсатта бірнеше авторитетті халықаралық экономикалык, ұйымдар өзінің
қызметін жүргізуде, олардың ішінде ерекше орын алатыны Еуропалық
эономикалық комиссия (ЕЭК). Ол 1947 жылы социалистік елдердің бастамасы
бойынша, Еуропа елдерінің соғыстан кейінгі ұлттық экономикаға қалпына
келтіру мақсатыңда құрылған. Қазіргі кезде ЕЭК сауда-экономикалык.
ынтымақтастык ұйымы ретінде, аймақта тәртіп орнату жүмыстарын жүргізеді.
Комиссия мүшелеріне 34 ел кіреді (барлық Еурота елдері және АҚШ пен
Канада). Оның қызметі жалпы Еуропалық процестермен тығыз байланысты
комиссияның тәжірибесі және мүмкіншілгі, сондай-ақ оның атына тікелей
айтылатын ойлар қорытынды мәжілісте қаралады. Ол (СБСЕ) Еуропаяық
ынтымақтастықтың қауіпсіздігі жиналысы, оған қатысушылар "екін-ші
кәрзеңкедегі сұрактарды талқылайды. Олар: экономика, ғылым, техника,
экология сұрақтарын шешу. 1987 жылы ноябрьде болған арнайы арналған ЕЭК-
дағы оның негізгі басты сұрағы.
Шығыс пен Батыс елдерінің сауда байланыстары. Бұл хү-рақтармен сыртқы
сауданы дамыту кошететі шүғылданады. Сауда мәселесі және. өнеркәсігаік
ынтымақтастық комисенасы-ның басқа да қосымша ұйымдарының қызметімең толық-
тырылады, олар үздіксіз ЕЭО сессияларда және де жиылыстар мен
симпозиумдарда қаралады. Қорытыңды актының ұсынысы Хельсинки бағдарламасы
бойынша сауда облысыңда бірінші орынға Батыс-Шығыс сауда-экономикалық
байланыста-рын дамытуда қолайлы жағдай тудыру проблемалары тұрды. Ол
сұрактарды шешуде сауда, өнеркәсіп байланысы, информа-цияльвк, айырбас,
әкімшілік Еедергілерді жеңудегі мәселелер қойылды. 1983 жылы компенсацялык,
сауданы шешуде, ұзақ мерзімді ірі масштабтағы байланыстар, дара
коммерциялық жұмыстар және тауарды сатып алу қаралды.
Қазіргі кезде ЕЭК өзінің қызметінде дамудық жаңа кезеніңде түр. Бұл
жерде Батыс және ІІІығыс елдерінің мүдделерін бірдей қорғау ұмтылысы
байқалады, бүрынғы жеміссіз сөз таластын керегі жоқ екенін түсініп, одан
шегіну. Бұл жаңа шараларды қолдану 1986 жылғы Шығыс пен Батыс сауда
байланыстарының болашағын қарастыру мәжілісінде болды. Шығыс-Батыс сауда-
экономикалық байланысы бір бағытта қаралды. Жаңа маңызды фактор больш
Солон-ник қаласындағы симпозиумда ЮК-ке мүше елдерінің белсенді топтарының
катысуы, оның проблемалаынр жеке-дара талқылауға мүмкіндік берді.
Комиссияның қызметінің жаңа кезенің қалыптасуы оның жана бағыттарының
көтерілуі, әр түрлі әлеуметгік жүйедегі елдердің, олардың арасындағы
болашақтағы жаңа экономикалық өзара ықпал ету бағыттарының өсуі.
ЮНКТАД-тың негізгі қызметі
Әр түрлі әлеуметтік-экономикалық жүйеге кіретін елдер арасындағы сауда
сұрақтары ЮНКТАД сессияларында, конференциясдына қаралады.
ЮНКТАД - халықаралық сауданың дамуына ықпал ететін және осыған
байланысты көптеген сұрақтардың жиынтығын шешетін ұйым.
ЮНКТАД - БҰҰ-ның арнайы арналған ұйымы 1904 жылы бекітілді. Оның негізгі
қызмегі халықаралық сауданы кеңейту, әсіресе экономикалық дамуды жылдамдату
көзқарасынан алғанда, халыкдралық сауда саясаты принциптерін орнату. Ол
өздігінен халықаралык саудада кездесетін кез келген теңсіздікті жоюға
көмектесер еді. Жеке елдердің үлттық саясатын ескере отырьш, келісімге
келуі және аймақтық экономикалық топтардың ерекшеліктерін үмытпау. ЮНКТАД-
тың негізгі органы конференция және сауда дамуы жөніндегі кеңес.
Конференция үш-төрт жьлда бір рет болады. Бұл ұйымның көмегінің қажеттлігі-
халықаралық сауда шараларың реттеу, шикізат өнімдерін өңдеу жүмыстарын
қарастыру.
Бұл жоспардың мақсаты әлемдік нарықта шикізат саудасының жағдайының
жақсаруы. Тағы да жоспардың басты элементтерінің бірі өндіру өнеркәсібі мен
ауыл шаруашылық өнімдері туралы келісім жүргізу. Бұл жоспардың соңғы
мақсаты -әлемдік нарықта шикізат бағасының бірқалыпқа келуі, дамушы
еддердің тек өндірісте емес, шикізат тауарының өндеуде қатысуын
кеңейту. ЮНКТАД көлемінде қарастырылатын негізгі тақырыптары,
сондай-ақ секретариат қызметінің негізгі міндеті төмендегідей:
дамушы елдердің экспортын кеңейту нөтижесінде өнім мен қызмет
көрсеткіштерді шығарудын бағытын белгілеу, сондай-ақ елдің дамуы үшін
саясат пен шараларды пайдалану, өздерінде ішкі рынок ашу мен
өндірістік құрылымды өзгерту;
халықаралық рынокта шикізат тауарын қалыптастыру, дамушы елдерден,
көпшілігі бұрыңғыдай экспорттық түсуге байланысты болмай, өндеуге көбірек
қатысуын кеңейту, шикізат тауарын бөлу және өткізу, өз экономикасын
диверсификациялау арқылы жетуі;
• дамушы елдердің экспорттық куатын ішкі және сыртқы ресурстарды шығару
жолдарымен кеңейту, сыртқа капитал салуды пайдалануды дамыту, кеме жолдарын
дамыту, сондай-ақ сауда және көлік жолдарын дамытуда үлттық саясат
жүргізу;
• дамытушы елдердің экономкасындағы қарыздың ықпалының әлсіреуі және
қысқаруы;
"нашар дамыған елдерге" арнайы арналған шаралар қолдану, қазіргі кезде 42
экономикасы нашар дамыған кедей елдерді қолдау, сондай-ақ баска да ерекше
қолайсыз жағдайда болған елдерге көмек көрсету;
дамушы елдер арасындағы сауда-экономикалық байланысты кеңейтуге жағдай
жасау, ал дамыған елдермен экономикалық байланысты дамыту,
өздерінің әдеттегі байланыстарын жаңарту арқылы әлемдік
экономикаға үлесін қосу.
ЮНКТАД өз қызметінде қазіргі кездегі ең маңызды сұрақтардың бірі -әр
түрлі әлеуметтік жүйедегі елдер арасындағы байланысты терендету. Осы
проблемаларды шешуде ұйым бірнеше маңызды тұжырымды бекітті. Жалпы
қызметінің бағыты - өндірістік күштердің дамуы, әсіресе Еуропа
континетінде, халықаралық сауда, өзара тиімді тең құқықты сауда және жүк
бағыттарының дамуы.
ЮНКТАД қызметтернің бірі - халықаралық сауда жеңілдіктерін жасауға
жағдай туғызу. Ұйымда арнайы арналған комитеттар бар. Олар дамушы елдердің
саудасын дамытуда әр түрлі шектеулерге жол бермеу шараларын ұйымдастыру
және экономикадағы құрылымдық өзгерістерге көмектесуі, сауда байланысындағы
жаңа келісімдерді қарау, сондай-ақ трансұлттық корпорациялар жоғарыда
айтылғаннан басқа мынандай сұрақтарды карастырады:
валюта және каржы;
теңіз тасымалдауы;
қауіпсіздеңціру,
технологаялық айырбас.
ЮНКТАД қазір өзінің дамуында өтпелі кезеңде тұр. VII сессияның
қорытындысы бойьшша көптеген елдер ЮНКТАД ұйымының, БҰҰ Ассамблеясының
органы ретінде сақтау керектігін білдіруі, сонымен қатар ұйымының қызметі
және болашағы туралы өр түрлі баға беру, сондай-ақ оның ХЭҚ жүйесіндегі
болашағы туралы түрлі ойлар бар, Халықаралық валюта сферасындағы
қатынастар, сауда өсуінің және тепе-тендігін сақтау мәселелерін шешуде
валюта қорының рөлі өте үлкен.
ЭСКАТО қызметі
Қазіргі кезде БҰҰ-ның бес аймақтық экономикалық комиссиясы жұмыс
жасайды, соның бірі экономикалық және әлеуметтік комиссия – ЭСКАТО (Азия -
Тынық мүхиты елдеріне орналасқан экономикалық және әлеуметтік комиссиясы).
БҰҰ-ның аймақтық комиссиясы - ол ұйым аймақтар бойынша экономикалық
ынтымақтастықта ықпал ету мақсатында құрылып, қазіргі кезде ЭСКАТО - өзінің
қызметін мына бағыттарға бөлген ауыл шаруашылығының дамуы, өнеркәсіп,
халықтың қоныстаyы, табиғи ресурс, есеп, сауда, көлік, байланыс, кеме
жасау. Жақыңда болып өткен Пекиндегі 48-сессиядағы негізгі тақырып - "Азия-
Тынық мұхит аймақтық экономикалық байланыстар болашағы. приоритеті
саясатының варианттары". Одан басқа да көп сұрақтар қаралды, олар: ұзақ
мерзімдік екі жаққа да пайдалы қатынастар, аймақтық кооперациялауды дамыту,
әлеуметтік-саяси міндеттерді бірігіп шешу. Азия-Тынық мұхиты елдері бір
ауыздан өздерінің көзқарасын білдірді. Байланыстардың жаңа типіне көшуге де
жоғарғы державалардың бақталастығыының тоқтауы көп ықпал етті, елдерде
реформа жасауға жағдай туғызу, сондай-ақ орталықтанған жоспарлы
экономикадан нарыққа көшу, Осы елдер мақсаттарын ескере отырып, ЭСКАТО ұзақ
мерзімді жоспар құрды. Ол жоспарда маман дайындау және консультативтік
кызмет жасау жене т.б. сүрақтар қаралды. Бірақ та сессияға
қатысушылар өздерінің әр түрлі ойларын білдірді. Аймақтық кейбір
мәселелерді шешуде бір шешімге келе алмауы көп жағдайларды қиындатты.
Сессия нарыққа көшетін кейбір елдер тобына қаржы көмегін беру мәселесін
кабылдамады. Бақылаушылардын ойы бойынша, ЭСКАТО ұйымының бюджетінен
бөлінген қаржы басқа елдердің экономикасына ықпалын тигізеді. ЭСКАТО-ға
мүше елдер жалғасы әлемдік дамудын деңгейінін, төмендеп бара жатқанына және
Уругвай раундының жан-жақты сауда келісімдер прогресінің жоқтығына көңіл
аударады.
1.3. БҰҰ- ең ықпалды, халықаралық әмбебап ұйым
Біріккен ұлттар ұйымы – екінші дүниежүзілік соғыстан кейін дербес
мемлекеттердің ерікті түрде бірігуі арқасында құрылған халықаралық ұйым.
БҰҰ ұлы мемлекеттер – КСРО, АҚШ, және Ұлыбритания инициати васымен 1945
жылы, маусымда Сан – Франциско конференциясында құрылды.[2] Конференцияға
КСРО, АҚШ, Ұлыбритания, Қытай мемлекеттерінің шақыруымен фашистік Германия
мен ипериалистік Жапонияға қарсы соғысқан немесе оларға соғыс жариялаған
елдер қатысты. Конференцияда БҰҰ-ның жарғысы қабылданды, мақсаттары мен
міндеттері белгіленді. БҰҰ құрылмастан бұрын , 1942 жылы 1 қаңтарда
Вашингтонда 26 мемлекеттің өкілдері жиналып декларация қабылдады. 1943 жылы
Москвада КСРО, АҚШ, Ұлыбритания және Қытай сыртқы істер министрлерінің
жалпы кеңесі қауіпсіздік туралы декларация қабылдады. Мұнда бейбітшілікті,
қауіпсіздікті қолдап отыру үшін халықаралық ұйым құру қажеттілігі
көрсетілді. Бұл қарар ұлы үш держава (КСРО, АҚШ, Ұлыбритания) басшыларының
Тегеран конференциясында (1943 ж. 28 қараша) мақұлданды.
БҰҰ-ның штаб-пәтері Нью-Йоркта орналасқан. Оның европадағы бөлімінің
тұратын орны – Женева. БҰҰ-ға алғаш 51 мемлекет кірді, 1970 жылы мүшелер
саны 126-ға жетті. БҰҰ-ның негізгі және тұрақты органдары болып Бас
Ассамблея Қауіпсіздік Советі, Экономикалық және Әлеуметтік Совет, Бақылау
Советі, Халықаралық сот және Секретариат сайланды. Олардың міндеттері мен
мақсаттары Жарғыда белгіленген.
БҰҰ-да талқыланған мәселелер жөніндегі шешімдер Қауіпсіздік Советінің
тұрақты мүшелері бір ауыздан қолдағанда ғана толық қабылданады. Шешімнің
тек бір ауыздан қабылдану принципі қандай да болса бір мемлекеттің БҰҰ-ға
билік жасауына мүмкіндік бермейді. БҰҰ-ның қызметі сан түрлі, олардың
ішіндегі негізгілері дүниежүзілік бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау
проблемалары, қарусыздандыру, отаршылдықты жою мәселелері, әлеуметтік-
экономикалық міндеттер алады.
БҰҰ жұмысында кемшіліктер де жоқ емес. Батыс капиталистік елдерінің,
әсіресе АҚШ-тың қарсы тұруына байланысты қазіргі дәуіріміздің көптеген
көкей тесті проблемалары, оның ішіндегі қарусыздандыру мәселесі шешілмей
келеді. Кейде БҰҰ-ны империалистік мемлекеттер социялистік елдерге
бостандық үшін күресуші елдерге қарсы басқыншылық саясатын жүргізу
мақсатына пайдаланғысы келеді. 1950 жылы Корей Халық Демократиялық
Республикасына қарсы соғыс БҰҰ-ның астында жүргізілуі. БҰҰ-ны империалистік
мемлекеттер Конгоға да қарсы пайдаланды. БҰҰ секретариатында көпшілік
орынды империалистік басқыншылық топтарға кіретін батыс елдері алады.
Дегенмен соңғы жылдары империалистік-отаршылдық жүйенің күйреуі нәтижесінде
бостандық алған көптеген жас, дербес мемлекеттердің БҰҰ-ға кіруіне
байланысты бейбітшілік БҰҰ-ны халықтар тілегіне сай, ынтымақ пен
бірлестікті күшейту мақсатында жұмыс істеткізуге ұмтылып келеді.
БҰҰ құрылғаннан бастап Россия Федерациясы бейбітшілік сүйгіш елдерге
бас бола отырып, демократиялық принциптерді, бейбітшілікті сақтау және
нығайту саясатын, мемлекеттердің бейбіт-қатар өмір сүруі, арандатушылыққа
жол бермеу, талас мәселелерді келіс сөз жүргізу арқылы шешу саясатын
табандылықпен жүргізіп келеді. Мемлекеттер арасында достық қарым-қатынасты
қалыптастырып дамытуда, халықаралық ынтымақ, бірлік қатынасты дамытуда БҰҰ-
ның қосқан үлесі өте зор.
Ұйымның құрылымы
Ұйымның құрылымына келер болсақ, ол басты алты органнан тұрады: Бас
Ассамблея; Қауіпсіздік Кеңесі; Экономикалық және Әлеуметтік кеңес;
Қамқорлық жөніндегі кеңес; Халықаралық сот; Секретариат.
Бас Ассамблея негізгі кеңесуші орган болып табылады. Ол барлық мүше
мемлекеттерден құралады, яғни пленарлық орган. Әр мемлекет ассамблеяда бір
дауысқа ие. Ассамблеяның сессиясы жылына бір рет, қыркүйек айының үшінші
сейсенбісінде басталады.
Бас Ассамблея БҰҰ-ң құзыретіне кіретін барлық мәселелерді қарастырып,
мүше мемлекеттерге және Қауіпсіздік Кеңесіне ұсыныстар білдіре алады. Бас
Ассамблеяның шаралар қолдану туралы шешім қабылдауға құқығы жоқ. Яғни, оның
актілері мемлекеттерге ұсыныс түрінде ғана болады.
Бас Ассамблеяның кезекті сессиясынан басқа, арнайы және төтенше
сессиялары болады.
Арнайы сессия кез келген мәселе бойынша Қауіпсіздік кеңесінің немесе
мүше мемлекеттердің көпшілігінің талабымен, бұл туралы Бас хатшы хабардар
болғаннан кейін, он бес күн ішінде шақырылады.
Төтенше сессия әлемдік қауіпсіздік пен бейбітшілікке қауіп төнген
жағдайда көпшілік мемлекеттің немесе қауіпсіздік кеңесінің талабымен, бұл
туралы Бас хатшы хабардар болғаннан кейін, жиырма төрт сағат ішінде
шақырылады.
Бас Ассамблеяның функциялары мен құзыреттері:
1.Халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдаудағы қатынастардың
басты қағидаларын қарастыру.
2.Халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке қатысты барлық сұрақтарды
реттеу, олар бойынша өз ұсыныстарын әзірлеу. Қауіпсіздік кеңесі қарастырып
жатқан мәселелер бойынша, егер Қауіпсіздік кеңесі өзі ұсыныс білдірмесе,
араласа алмайды.
3.Біріккен Ұлттар Ұйымының кез келген органдарының құзыреттері мен
функциялары бойынша сұрақтарды шешу.
4.Қауіпсіздік кеңесінің баяндамаларын алып, тыңдау.
5. БҰҰ-ң бюджетін бекіту.
6.БҰҰ-ң Бас хатшысын бес жылға сайлайды. Қауіпсіздік кеңесінің
тұрақты емес мүшелерін, экономикалық және әлеуметтік кеңестің мүщелерін,
Қауіпсіздік кеңесімен біріге отырып, халықаралық соттың судьяларын
сайлайды.
Қауіпсіздік кеңесі жарғыға сай, халықаралық бейбітшілк пен
қауіпсіздікті қолдауда басты жауапкершілікті мойнына алған орган.
Кеңес он бес мүшеден тұрады: бесеуі тұрақты мүше – Кытай, Франция,
Ресей, Ұлыбритания және Америка Құрама Штаттары; ал қалған оны - Бас
Ассамблеямен екі жылға сайланып отырады.
Кеңестің әрбір мүшесі бір дауысқа ие. Белгілі бір сұрақ бойынша шешім
қабылданды деп есептелінеді, егер он бес мүшенің тоғызы шешімге өз
дауыстарын берсе.
Жарғыға сәйкес БҰҰ-ң барлық мүшелері Қауіпсіздік кеңесі қабылдаған
шешіммен келісіп, оны орындауға тиіс. БҰҰ басқа органдары мемлекеттерге тек
ұсыныстар берумен шектеледі, ал Қауіпсіздік Кеңесі, керісінше шешім
қабылдап, ол шешім барлық мүше-мемлекеттер үшін міндетті болып табылады.
Қауіпсіздік кеңесінің функциясы мен құзыреті:
1.БҰҰ қағидалары мен мақсаттарына ай халықаралық қауіпсіздік пен
бейбітшілікті қолдау.
2.Белгілі бір жағдайды әлемдік қауіпсіздік пен бейбітшілікке қарсы
дау деп есептесе, бұл дауды шешуге міндетті.
3.Мұндай дауларды шешудің құралдарын ұсыну.
4.Бейбітшілікке қауіп төндіретін агресия актілерін аладын-ала
анықтап, олардың алдын алу.
5.Агрессияны тоқтату немесе алдын алу мақсатында, жаза ретінде күш
колдануды емес, экономикалық санкция қолдануға шақыру.
6.Агрессияны ұйымдастырушыға қарсы әскери күш қолдану.
7.Жаңа мүшелер қабылдауға ұсыныстар беру.
Кеңес тек қана БҰҰ-ң штаб-пәтерінде ғана шақырылмайды; 1972 жылы өз
отырысын ол Аддис-Абебеде (Эфиопия) өткізді, ал 1973 жылы Панама
мемлекетінің астанасында өткізді.
Қауіпсіздік Кеңесі дауласушы тараптардан дауды бейбіт түрде шешу
жөніндегі міндеттемені орындауды талап етуге құқылы және бұл дауды
реттеудің тәсілдері мен тәртіптерін ұсына алады.
Экономикалық және Әлеуметтік Кеңес. Бұл орган экономикалық және
әлеуметтік саладағы ынтымақтастықты жүзеге асырады. Құрамы 54 мүшеден
тұрады, үш жылға сайланады. Шешім шығару кезінде әрбір мүше-мемлекет бір
дауысқа ие. Штаб-пәтері Женева қаласында орналасқан.
Сессия жылдың басында Нью-Йоркта ұйымдастырылады, ал маусым айларында
не Нью-Йоркта, не Женевада негізгі сессия өтеді.
Экономикалық және әлеуметтік кеңес қызметінің негізгі бағыттары:
1.Халықаралық экономикалық және әлеуметтік проблемаларды қарастыратын
орталық форум ролінде болады.
2.Халықаралық экономикалық, әлеуметтік, мәдени сұрақтар бойынша
баяндамалар құру, зерттеулер жүргізу, мемлекеттерге ұсыныстар беру.
3.Бас Ассамблеяға жіберу үшін халықаралық конференцияларды шақыру мен
конвенция жобаларын әзірлеу.
4.БҰҰ осы саладағы қызметі мен саясатының басты бағыттарын анықтау.
БҰҰ Жарғысы бойынша экономикалық және әлеуметтік кеңестің қызметі
халықтың тұрмыс-тіршілігін жақсартуға, оларды жұмыспен қамту, әлеуметтік
дамуға, экономикалық-әлеуметтік, мәдени саладағы халықаралық проблемаларды
шешуге, адам құқықтарының сақталуын көмектесуге бағытталған.
Қамқорлық жөніндегі кеңес қамқорлық жүйесіне кірген аумақтарды қарап,
бақылау үшін құрылған. Басында бұл аумақтардың саны он бір болды. Қамқорлық
кеңесі олардың экономикалық жағдайын жақсартуға, оларға бейбіт жолмен
тәуелсіздік әперуге қол ұшын беретін. Қамқорлық жөніндегі кеңес Қауіпсіздік
кеңесінің тұрақты бес мүшесінен тұрады – Қытай, Франция, АҚШ, Ұлыбритания,
Ресей Федерациясы.
Қазіргі уақытта бұл аумақтар түгелдей өзін-өзі басқаратын немесе
тәуелсіз мемлекеттер деп аталынды. 1994 жылы Қауіпсіздік кеңесіне
қамқорлыққа кірген Тынық мұхиттағы аралдар аумағы Палау бойынша келісімді
тоқтатты. Ол қазірде АҚШ қамқорлығына жатады. Қамқорлық кеңесі ендігі жерде
тек қажетті жағдайларда ғана шақырылады.
Гаага қаласында (Нидерланды) орналасқан халықаралық сот Біріккен
Ұлттар ұйымының ең негізгі сот органы болып табылады. Қатысушы мемлекеттер
арасындағы заңи дауларды шешеді.[3]
Сотқа статут қатысушылары болып табылатын мемлекеттер, оның ішінде
Біріккен Ұлттар Ұйымының барлық мүшелері келе алады. Біріккен Ұлттар
Ұйымына мүше болып табылмайтын мемлекеттер, статутқа қатысушы болу арқылы,
келе алады. Сотқа жеке тұлғалар өтініш білдіре алмайды.
Сот құзыретіне мемлекеттермен берілетін барлық істер, сондай-ақ БҰҰ
Жарғысында көзделген барлық сұрақтар жатады. Статутқа сәйкес, сот дауларды
төмендегі құжаттарды пайдалану арқылы шеше алады:
1.Дауласушы мемлекеттер мойындаған ережелер көрсетілген халықаралық
конвенция.
2.Құқықтық норма деп танылған халықаралық әдет-ғұрып.
3.Ұлттармен мойындалған құқықтың жалпы қағидалары.
4.Сот шешімдері мен доктриналары.
Халықаралық сот он бес тәуелсіз судьядан тұрады. Оларды Бас Ассамблея
Қауіпсіздік кеңесімен бірлесе отырып, тоғыз жылға сайлайды. Бұлардың бесеуі
әрбір үш жыл сайын жаңарып отырады. Халықаралық соттың судьясы болып, өз
мемлекетінде жоғары соттың лауазымды тұлғаларына қойылатын талаптарына сай
келетін, халықаралық құқық саласында беделге ие тұлғалар сайлана алады.[4]
Секретариат – ұйымның күнделікті жұмысын атқаратын, әлем бойынша
барлық ұйымдарда қызмет жасайтын халықаралық персонал. Ол БҰҰ басқа
органдары қабылдаған бағдарламаларды жүзеге аырады. Секретариатты Бас Хатшы
басқарады. Ол Қауіпіздік кеңесімен бірлесе отырып Бас Ассамблеямен бес
жылға сайланады. Қазіргі уақытта секретариаттың бас хатшысы Кофи Аннан.
Секретариат халықаралық конференцияларды шақырады, онда қабылданған
барлық құжаттарды тіркеп, жүзеге асырады. Олардың орындалуын қадағалайды.
Қазіргі уақытта Секретариаттың 170 мемлекеттен келген 8600-дей ер мен
әйелден тұратын персоналы бар. Халықаралық ааматтық қызметкер болғандықтан
барлық іс-әрекеттері үшін олар Біріккен Ұлттар Ұйымының алдында ғана жауап
береді.
БҰҰ-ның Жарғысы
БҰҰ-ның негізгі документі ол - оның Жарғысы. Оның жобасы 1944 жылы
тамыз-қазан айларында Думбартон-Оксте(Вашингтон) КСРО, АҚШ, Ұлыбритания
және Қытай өкілдері қатысқан конференцияда жасалды. Жарғы Сан-Франциско
конференциясында дайындалып, 1945 жылы 26 Маусымда оған 51 мемлекеттің
өкілдері қол қойды.Жарғы 1945 жылы 24 қазанда КСРО, АҚШ, Ұлыбритания,
Франция, Қытай және Сан-Франциско конференциясында қатысқан мемлекеттердің
көпшілігі ратификациялауы-на байланысты күшіне енді. БҰҰ-ның Жарғысы
кіріспеден және 19 тараудан тұрады. Жарғы бойынша БҰҰ өз міндетін орындауы
үшін оның мүше-лері мына принциптерді басшылыққа алуы қажет: барлық барлық
мүшелердің дербестік теңдігі; ұлы державалардың бірауыздылығы; барлық
мүшелердің халықаралық талас мәселелерді бейбіт келіс сөз арқылы шешу; ұйым
мүшелерінің халықаралық қатынастарда күш көрсету саясатынан және қандай
елдің болмасын территориялық тәуелсіздігіне немесе саяси бостандығына қарсы
күш қолдану саясаттан бас тартуы; барлық мушелерді БҰҰ-ның Жарғысы бойынша
жүргізген іс-әрекетін, бейбітшілікке қауіп төнген, не ол бұзылған жағдайда
төтенше жүргізген шараларды қолдауы; басқа елдің ішкі ісіне БҰҰ-ның қол
сұқпауы. Жарғы бойынша БҰҰ мүшелігіне тек бейбітшілік сүйгіш дербес
мемлекеттер кіре алады. БҰҰ мүшелерінің Ұйымнан шығуына хақысы бар.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас ассамблеясы
Ол БҰҰ-ның басты органдарының бірі. БҰҰ-на мүше мемлекеттердің
барлығы тең құқылы түрде Бас ассамблеяны құрайды. Мүшелерінің әрқай-сысы 1
дауыс қана иеленіп, делегаттар мәжіліс залына мемлекеттердің ағлшын
тіліндегі ресми атауына орай алфавиттік ретпен жайғасады. БҰҰ-ның Жарғысына
сәйкес, Ассамблея халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау ісіндегі
ынтымақтастықтың ортақ қағидаларын талқылауға, сондай-ақ, бүкіл мәселе
бойынша мүдделі мемлекттерге және Қауіпсіздік Кеңесіне нақты ұсыныстар
жасауға өкілетті. Қандай да болмасын, әрекет жасауды қажет ететін істің кез
келгенін талқылаған соң немесе талқыламай-ақ ол істі Қауіпсіздік Кеңесіне
жолдай алады. Сонымен қатар халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке қатер
төндіретін ахуалды Қауіпсіздік Кеңесінің қатеріне салуға құқы бар (БҰҰ
Жарғысы, 11-, 13-бап). Осы баптарға сәйкес, Бас ассамблея экономикалық-
әлеуметтік саладағы, мәдениет, білім беру, денсаулық сақтау аясындағы
халықаралық ынтымақтастықты өрістетіп, адам құқылары мен бостандықтарын
жүзеге асыруға жәремдесу мақсатымен, сондай-ақ, халықаралық прогрессивті
даму бағытында зерттеулер жүргізіп, нұсқаулар береді. Халықтар арасындағы
ортақ игіліктер мен достық қарым-қатынастарға нұқсан келтіруі ықтимал
шараларды жоюды ұсынады.[5]
Бас Ассамблея Қауіпсіздік Кеңесінің және БҰҰ-ның басқа да
органдарыныңжыл сайынғы, арнайы баяндамаларын талқылауға, БҰҰ бюджетін
қарап, бекітуге міндетті, сонымен қатар, мамандандырылған мекемелер
арасындағы қаржылық және бюджеттік келісімдерді бекітеді. Бас Ассамблеяның
Жарғының 18-бабында атап көрсетілген маңызды мәселелер боынша шешімдері
мәжіліске қатысушы әрі дауыс беруші мүшелерінің үштен екісінің басым
көпшілігінің дауысымен қабылданады. Өзге мәселелер жөніндегі, әсіресе,
процедуралық шараларға қатысты шешімдер кәдуілігі басым көпшілік дауыспен
қабылдана береді. Шешімдерді қабылдау үшін Бас Ассамбпеяға БҰҰ-ның барлық
мүшелерінің кемінде жартысы қатысуы шарт.
Бас Ассамблея жыл сайын, әдетте, қыркүйектің алғашқы сейсенбісінде
кезекті және арнайы сессияларын өткізеді. Арнайы сессияларды Қауіпсіздік
Комитетінің, БҰҰ-на мүше елдердің көпшілігінің талап етуіне орай немесе БҰҰ-
на мүше бір елдің (егер оны қалған мүшелердің кемінде жартысы қолдаса)
талап етуі бойынша Бас хатшы шақырады.
Әр сессияда төраға және оның 21 орынбасары сайланады. Қауіпсіздік
Кеңесіне тұрақты мүшелердің төрағасы сессия төрағаларына сайлана алмайды.
Бұған қоса екі процедуралық комитет құралады, құрамына сессия төрағасы,
оның орынбасарлары және Ассамблеяның негізгі 7 комитетінің төрағалары
енетін Бас комитет пленарлық мәжілістің күн тәртібін әзірлеумен, қаралатын
мәселелер кезегін белгілеумен, Бас Ассамблеяның барлық комитеттерінің
қызметін үйлестірумен, ал екінші комитет өкілеттіліктерітексерумен
айналысады.
Бас Ассамблеяның негізгі 7 комитетінің мынадай міндеттері бар:
Бірінші, комитет саяси мәселелермен және қарусыздандыруды қоса алғанда,
қауіпсіздік мәселелермен, Арнаулы саяси комитет Бірінші комитетке қатысты
мәселелермен; Екінші комитет экономикалық және қаржы мәселелермен; Үшінші
комитет әлеуметтік-гуманитарлық және мәдени мәселелермен, Төртінші комитет
Қамқорлық және өзін-өзі басқара алмайтын территорияларға жәрдемдесу
мәселелерімен, Алтыншы комитет құқықтық мәселелермен айналысады. Сонымен
қатар, Ассамблеяның үш жылға тұрақты сайланатын әкімшілік, қаржы мәселелер
жөніндегі Кеңесі және Жарналар жөніндегі комитетібар. Бас Ассамблея өзінің
қызметтік міндетін толық жүзеге асыруға ықпал ете алатын басқа да қосымша
органдарды құру мүмкіндігіне ие.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысы
БҰҰ-ның Бас хатшысы БҰҰ хатшылығының күнделікті жұмысына басшылық
жасайтын лауазым иесі. БҰҰ Бас хатшысын Қауіпсіздік Кеңесінің ұсынысымен
Бас Ассамблея 5 жыл мерзімге тағайындайды. Мерзім тағы да 5 жылға созылуы
мүмкін. БҰҰ-ның Бас хатшысы жыл сайын Бас Ассамблеяда БҰҰ-ның әр саладағы
қызметі туралы баяндама жасайды, БҰҰ шеңберінде ұйымдастырылған халықаралық
конференцияларға қатысады. Ол әкімшілік қызметімен және күнделікті
жұмыстарды басқарумен қатар, БҰҰ-ның басқа да органдарының шешімдерінің
орындалуын қадағалайды, халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке қатер
төндіретін екз келген мәселені Қауіпсіздік Кеңесінің назарына қояды,
мемлекеттер арасындағы шиеленісттерді шешудің бейбіт жолдарын ұсынады. БҰҰ
құрылғалы бері Бас хатшылар: Т. Ли (Норвегия, 1946 - 53), Д. Хаммаршельд
(Швеция, 1953 – 61), У. Тан (Бирма, 1961 – 71), К. Вальдхайм (Австрия, 1972
– 81), Х. Перес де Куэльяр (Перу, 1982 - 91), Б. Бутрос Гали (Египет, 1992
- 96) болды. Қазір Бас хатшылықты 1997 жылдан бері ганалық Кофи Аннан
атқаруда.
Бірікке Ұлттар Ұйымының қоғамдық ақпарат департаменті
Ол – БҰҰ-ның ақпараттық мекемесі, Бас Ассамблеяның 1946 жылғы жазғы
сессиясында құрылған. Мақсаты - әлем халықтарын БҰҰ-ның қызметі және
ұйымдық мәселелері туралы толыққанды ақпаратпен қамтамасыз ету. Штаб-пәтері
Нью-Йоркте. Департамент БҰҰ-на мүше мемлекеттердің 80-нен астам қалаларында
өз бөлімшелерін ашқан. Олар БҰҰ-ның қызметін халыққа танытумен қатар,
жергілікті тұрғындардың назарын әлемдік мәселелерге аударумен айналысады.
1993 жылы қаңтарда департамент өз бөлімін Қазақстанда да ашып, қоғам
өмірімен, үкіметтік емес ұйымдар өкілдерімен, оқу мекемелерімен, іскер
топтармен және бұқаралық ақпарат орталықтарымен байланыс орнатты. Ол
республикадағы мерзімді басылымдарға ұйым қызметі туралы хабарламаның
бағдарламалар жасауға көмектеседі, Бұұ-ның республикаға келген сапаршы
мамандарымен, ресми тұлғалары мен конференциялар, кездесулер
ұйымдастырылды. Аталмыш құрылым Қазақстан жұртшылығының БҰҰ-ның қызметі
жөніндегі ой-пікілерін штаб-пәтерге хабарлап отырады және БҰҰ-ның ресми
құжаттарының республикадағы бірден-бір дерек көзі болып табылады.
2 Халықаралық қатынастардағы БҰҰ: басты мәселелері, қазіргі жағдайы
2.1. Біріккен Ұлттар Ұйымының маманданған мекемелері және олардың
қазіргі кездегі қызметі
БҰҰ мүше-мемлекеттері үшін басты маңыздылық Ұйымның халықаралық
бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау, қарусыздану мен жаппай қырып-жою
қаруын таратпау секілді өзекті мәселелерді шешуге қатысуы болып
табылады. Ұйым, сонымен қатар лаңкестік, есірткінің заңсыз айналымы мен
ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес бойынша халықаралық күш-жігер бастамасын
көтерді. Бүгінгі таңда ол халықаралық қауымдастықтың көкейкесті
мәселелерін шешудің өзінше бір орталығына айналды: БҰҰ адам құқығын
құрметтеуді қолдау, қоршаған ортаны қорғау, аурулармен күрес, жоқшылық
ауқымын тежеу, босқындарға көмек, миналарды залалсыздандыру және ЖҚТБ-
мен күрес бойынша жүйелі жұмыс атқаруда. БҰҰ –ның 16 арнаулы мекемесі
бар: Бүкіләлемдік банк, МАГАТЭ, ЮНЕСКО, Халықаралық денсаулық сақтау
ұйымы, БҰҰ-ң балалар фонды,БҰҰ-ң өнеркәсіпті дамыту жөніндегі
мекесі,т.б.
Бүкіләлемдік банк (ББ) – халықаралық әмбебап ұйым. Ол 1944 жылы шілдеде
БҰҰ-ның Халықаралық валюта-қаржы конференциясында қабылданған шешімге
сәйкес келісім бойынша құрылған. Бреттон-Вудсте (АҚШ) 1945 жылы желтоқсанда
өз күшіне енген. ББ формальді түрде Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) арнайы
қаржы мекемесі болып саналады. ББ тобына Халықаралық қайта жаңғырту және
дамыту банкі (ХҚДБ), Халықаралық Даму ассоциациясы (ХДА), Халықаралық Қаржы
корпорациясы (ХҚК), Инвестициялар Кепілдігінің Көпжақты Агенттігі (ИККА)
және Инвестициялық Дауларды реттеу жөніндегі Халықаралық орталық (ИДРХО)
кіреді. ББ мүшелінгінде 184 мемлекет бар.
Бүкіләлемдік банк қызметінің негізгі бағыты ғаламдық масштабта кедейлік
деңгейін төмендету және мемлекеттерге әр түрлі салада техникалық көмек:
білім беру мен денсаулық сақтаудан бастап, қаржылық тұрақтылыққа дейін
көмек көрсету. Әлемдік банк әлеуметтік-экономикалық даму үдерісіндегі
дамушы елдердің үкіметтеріндегі мектеп және денсаулық сақтау мекемелері
құрылысына, халықты сумен және электр қуатымен қамтамасыз етуде, аурумен
күрес және қоршаған ортаны қорғауда қаржылық күшейтуді қамтамасыз ететді.
ББ мақсатына мыналар жатады:
▪ Мүше мемлекеттердің экономикасын дамытуға, оған қоса дамушы
елдердегі өндірістік дамуды ынталандыруға көмек көрсету;
▪ Жеке шетелдік инвестицияларға кепілдік ұсыну жолымен немесе
ұсынылған жеке инвесторларға займ және өзге де капитал салуға қатысу
арқылы ынталандыру;
▪ Халықаралық сауда өсімін теңестіруге және төлем баланстары теңдігін
қолдауға;
▪ Барынша пайдалы әрі күттірмейтін жобаларды жүзеге асыруға займ ұсыну
немесе олардың кепілдігі.
ББ және Халықаралық валюта қоры (ХВҚ) бір-бірімен өте тығыз байланысты.
ХҚДБ туралы Келісімнің 1 бөлімі, ІІ бабына сәйкес банк мүшелері тек ХВҚ-ның
мүшесі бола алады.
2001 жылғы сәуірде ХВҚ мен ББ атқарушы директорлары қаржыны жылыстату
ғаламдық масштабта, ірі және шағын қаржы нарығында да көңіл бөлуді қажет
ететін проблема екендігін мойындады. Қаржыны жылыстату ұлттық экономикалық
даму және қаржы институтын қалыптастыру үдерісіндегі елдердің экономикалық,
саяси және әлеуметтік күйреу салдарына әлеуетті түрде әкеп соғатындығын
ескере отырып, қаржыны жылыстату дамушы елдерге айтарлықтай экономикалық
шығын әкелуі мүмкіндігі туралы айтады.
2001 жылғы 11 қыркүйектегі оқиғадан соң, ХВҚ мен ББ атқарушы директорлар
Кеңесі қаржыны жылыстату және лаңкестікті қаржыландыруға қарсы іс-қимылды
күшейту жөніндегі жоспарды қабылдады. Мұнан өзге, 2002 жылдың тамызында
басқарушылар Кеңесі ФАТФ-тың 40+8 ұсынымын қылмыстық жолмен келген
кірістерді жылыстатуды (заңдастыруды), лаңкестікті қаржыландыруды
заңдастыруға қарсы салада халықаралық стандарттарды қабылдады.
2002 жыл ағымында ХВҚ мен ББ ФАТФ-пен, Эгмонт тобымен, банктік
қадағалау жөніндегі Базель комитеті және қаржыны жылыстату және 2002 жылғы
қазандағы ФАТФ-тың пленарлық отырысында бекітілген лаңкестікті
қаржыландыруға қарсы күрестерде іс-қимылын бағалаудағы өзге де әмбебап
толық масштабты әдістемелерін әзірлейтін халықаралық органдармен тығыз
қарым-қатынаста болды.
ХВҚ мен ББ көрсетілген әмбебап әдістемелер бойынша 12 айлық
эксперименттік бағдарламаны жүзеге асыру барысында 33 елге (ФАТФ және ФТАҚ
- 8) бағалау жүргізді.
2004 жылғы наурызда ХВҚ мен ББ Кеңесі эксперименттік бағдарламаның
нәтижесін қарап, оның сәтті әрі халықаралық қауымдастықтың қаржыны
жылыстату және лаңкестікті қаржыландыруға қарсы күшті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 Халықаралық ұйымдардың пайда болуы дамуының теориялық негіздері
1.1. Халықаралық ұйымдардың қалыптасуы және құрылымы
1.2. Халықаралық ұйымдардың қызметтері және түрлері
1.3. БҰҰ- ең ықпалды, халықаралық әмбебап ұйым
2 Халықаралық қатынастардағы БҰҰ: басты мәселелері, қазіргі жағдайы
2.1. Біріккен Ұлттар Ұйымының маманданған мекемелері және олардың қазіргі
кездегі қызметі
2.2. БҰҰ халықаралық қатынастарды реттеу механизмі ретінде
2.3. БҰҰ Даму Бағдарламалары
3 Біріккен Ұлттар Ұйымының Халықаралық қатынастағы ролі және оның даму
болашағы
3.1. Біріккен Ұлттар Ұйымын реформалау мәселесі және
оның болашағы
3.2. Біріккен Ұлттар Ұйымының Қазақстан Республикасымен ынтымақтастығы
Қорытынды
Қолданылғын әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта халықаралық ұйымдарға мүше болу және олардың
қызметтеріне белсенді қатысу – егеменді, тәуелсіз мемлекеттердің маңызды
істерінің бірі.
Қазіргі халықаралық қатынастардың ерекше белгісінің бірі халықаралық
ұйымдар рөлінің арта түсуі. Бұл арада халықаралық қатынастар шеңберінің
кеңейіп, күрделенуін, көпжақты дипломатияның дамуын, сөйтіп халықаралық
деңгейдегі ынтымақтастықтың күшейе түсуін айту қажет.
Қазіргі халықаралық қатынастарды тек қана екі жақты қатынастармен
шектеуге болмайды. Әлемдік маңыздылығы бар мәселелердің көбеюі, олардың
шешімін табу жолында халықаралық қоғамдастықтың күш-жігерін біріктіруді
талап етеді.
Халықаралық ұйымдардың пайда болып, дамуы халықаралық қатынастардың
ұзақ мерзімді және табанды саяси және экономикалық іс-қимылдарына
байланысты.
Бірінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін, 50-ге тарта тұрақты түрде
қызмет атқаратын халықаралық ұйымдар пайда болып, өз жұмыстарына кірісті.
Одан кейінгі жылдары халықаралық ұйымдардың саны 80-жылдары жиырма мың
болса, қазіргі кезде төрт мыңнан астам.
Соңғы уақыттағы Халықаралық ұйымдар санының күрт өсуі халықаралық
қатынастардың орасан жандануымен және олардың күрделене түсуімен
түсіндіріледі.
Саяси, экономикалық қатынастардың қарқынды дамуына XX ғасырдағы ғылыми-
техникалық прогресстердің елеулі жетістіктері де өз әсерін тигізді.
Халықаралық ынтымақтастықтың жаңа, маңызды түрлері пайда болды. 60-
жылдары отарлық жүйенің, 80 жылдары социалистік жүйенің қирауымен
байланысты егемен мемлекеттер саны көбейіп, ондағы халықтардың белсенділігі
артта түсті және олардың бүкіләлемдік саясатқа ықпалы да күшейді. Сонымен
қатар, үкіметтік емес деңгейдегі халықаралық қатынастар да жоғары қарқынмен
дами бастады.
Қазіргі халықаралық қатынастардың даму тенденциясының күрделі де,
қайшылықты болуы қызмет атқарып жатқан халықаралық ұйымдардың эволюциясын,
сонымен қатар, жаңа халықаралық ұйымдарды құруды талап етіп отыр.
Халықаралық ұйымдардың өсуі және олардың қызмет шеңберінің кеңеюі, өз
кезегінде халықаралық қатынастардың құрылымы мен жүйесіне игі әсер етері
сөзсіз.
Жекелеген елдер саясатындағы түсініспеушіліктер, қайшылықтар
халықаралық ұйымдардың бір қалыпты қызмет атқаруына кедергі бола алмайды.
Қайта мүндай түсініспеушіліктер мен қайшылықтар олардың позицияларын
келісімдер арқылы анықтап, бейбіт жолмен шешу үшін халықаралық ұйымдардың
таптырмас құрал екендігін дәлелдейді. Олардың беделін арттыра түседі.
Халықаралық жағдайдың өзгеруіне байланысты халықаралық ұйымдар да
өзгерістерге ұшырайды: біреулері өздерінің бағыт-бағдарын қайта құруға
ұмтылса, басқа біреулері өз қызметтерін доғарады.
Халықаралық ұйымдарды ресми түрде тіркеу және олардың тізімін жасау
1909 жылы Брюссельде (Бельгия) құрылған Халықаралық ассоциациялар Одағының
негізгі міндеті. Бұл үкіметтік емес ұйымның мақсаттарына халықаралық
ұйымдарды тіркеу және олардың қызметтерін үйлестіру, бүкіләлемдік
қоғамдастыққа қажетті ақпараттарды жинап, оларды мүдделі елдерге таратып
беруі жатады.
Халықаралық ұйымдар халықаралық қатынастар жүйесінің ажырамас бір
бөлігі. Бұл жүйенің ең басты негізгі элементі – мемлекет. Мемлекеттер
халықаралық құқықтың басты субъектілері. Халықаралық ұйымдар өздерінің
халықаралық қатынастар жүйесіндегі орны мен рөліне қарай жіктеледі.
Бұл ұйымдардың, ең беделдісі, әрине, Біріккен Ұлтар Ұйымы. БҰҰ-ның
халықаралық қатынастардағы рөлі ерекше маңызды.
БҰҰ мемлекеттер арасында халықаралық қауіпсіздік пен ынтымақтастықты
дамыту және бейбітшілікті қолдау мақсатында құрылған.
БҰҰ жүйесі 100 жыл бұрын әлемдік қауымдастық механизмін басқару
ретінде қалыптасқан.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін, көпмақсатты ұйым пайда болды, яғни
бейбітшілікті, қауіпсіздікті және халықаралық ынтамықтастықты қамтамасыз
ететін – ұлттар Лигасы.
Халықаралық ұйымдар қызметі тиімділігінің қағидалы маңызы бар
көрсеткіштеріне олардың қарама-қарсы екі тенденциялардың ымыраға келтіру
мүмкіндіктері жатады. Бұл тенденциялардың бірінші жағы мемлекеттердің
егемендік пен тәуелсіздікке ұмтылуында болса, екінші жағы өздерінің біраз
құқығын келісімді мақсаттарға жету үшін халықаралық ұйымдарға сенім артып,
тапсыруында жатыр. Сондықтан да, халықаралық ұйымдар үкіметаралық және
үкіметтік емес деп екіге бөлінеді. Халықаралық үкіметаралық ұйымдар
мемлекетаралық келісімдер нәтижесінде құрылады. Мұның өзі Жарғыда (көпжақты
келісім) тиянақталады. Қажет болған жағдайда Жарғы нақты актілермен
толықтырылады. Халықаралық үкіметаралық ұйымдардың жарғыларында олардың
құқықтық нормалары көрсетіледі, өз кезегінде бұл нормалар халықаралық
құқықтың көздері болып есептеледі. Халықаралық құқық, субъектілеріне БҰҰ
және оның арнайы, мамандандырылған мекемелерін жатқызуға болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – қазіргі кездегі Біріккен Ұлтар Ұйымы
халықаралық және аймақтық қауіпсіздікті, тұрақты түрде бейбітшілікті орнату
мен өңірдегі мемлекеттермен тығыз қарым-қатынасты орнату мәселесін
қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Халықаралық аренада, БҰҰ адамның
қауіпсіз жағдайда өмір сүруін қамтамасыз етуде және БҰҰ-ның Жарғысының
қағидаларымен және мақсатарымен сәйкес, бейбітшілікті орнатуда шексіз
үлесін қосты. Қазіргі әлемде, БҰҰ, халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз
ету, тұрақты және әділ түрде бейбітшілікті орнату, халықаралық құқық
негізінде халықаралық ынтымақтастықты нығайту механизмі болып табылады.
Әлемдік ядролық катастрофағада жол бермеуде де БҰҰ өз үлесін қосты. Бұл
мәселелер бүгінгі күннің ең өзекті мәселесіне айналған.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімінде, Біріккен Ұлттар Ұйымының қалыптасуы және дамуы,
сонымен қатар, оның арнайы мекемелерінің қызметтерінің негізгі бағыттары
мен қағидалары және халықаралық экономикалық қатынастағы БҰҰ жүйесінің
валюталық-қаржы ұйымдарының рөлі мен орыны қарастырылған.
Екінші бөлімде, Біріккен Ұлттар Ұйымының сепаратизм, экстремизм,
терроризмге қарсы күрес мәселесі, ядролық қаруды таратпау мәселесіндегі
қызметі және адам құқығын қорғау Декларациясы және оның жүзеге асуы талдау
жүргізілген.
Үшінші бөлімде, Біріккен Ұлттар Ұйымын реформалау мәселесі және оның
болашағы көрсетілген.
Қорытындыда, болашақта оң нәтижеге жету жөнінде ұсыныстар берілген.
Дипломдық жұмысты жазу барысында көптеген отандық және шетел
ғалымдарының еңбектері, Біріккен Ұлтар Ұйымының Жарғысы, келісім-шарттары,
декларациясы, статистикалық мәліметтері мен ережелері, сонымен қатар,
периодикалық басылымдар мен сайт басылымдары қолданылды.
1 Халықаралық ұйымдардың пайда болуы дамуының теориялық негіздері
1.1. Халықаралық ұйымдардың қалыптасуы және құрылымы
Халықаралық ұйымдардың дамуы мен қалыптасуы - шаруашылық
өмірді интернационализациялауға көшірудің глобалды бағытын көрсету және
халықтар арасында экономикалық жақындасудың объективті процессі. Қазіргі
кезде халықаралық ұйымдардың бірнеше түрлері құрылды: ол ұйымдар глобальды
сипатта БҰҰ-ға кіретін халықаралық институттар, ұйымдар болды. Оның
калыптасу негізіне жататын принциптер әлеуметтік-экономикалық жүйенің
бірігуі бойынша, елдердің ұйымға кіруі, аймақтық ұйымдар т.б.
Қазіргі кезде әлемде, халықаралық ұйымдардың кызметінің маңызы өсуде, осы
жағдайда бірде-бір мемлекет экономикалык, мәдени, гуманитарлық дамуда жеке-
дара дами алмайды. Елдер арасындағы ең тиімді ұйымдардың формасы
халықаралық ин-ституттардың құрылуы.
Халықаралық ұйымдардың мақсаты — оның құрамына кандай елдер
кіруімен ерекшеленеді.
Дамыған капиталистік елдердің ұйымдары сауда, валюта,
төлем балансы, өндірістік қиындықтарды, сондай-ақ трансұлт-
тық корпорациялардың қызметін кеңейту мәселелерін шешеді.
Халықаралық экономикалық ұйымдардың маңызы қазіргі әлем-
де үлкейіп келеді. Бұл ұйымдардың қызметі әр түрлі әлеумет-
тік құрылымдағы елдердің арасындағы күрделі мәселелерді ше-
шуге бағытталған.
Халықарлық саудаға қатысатын елдер, осы облыста кездесетін
түсініспеушіліктердің себебін іздеуде және оны болдырмау немесе жұмсарту
шараларын қарастыруда. Бұл жағдайда осы проблемаларды шешуде халықаралық
сауданың табитатьша тән екі жақтылық айқын көрінеді. Бір жағынан, олар өз
күштерін сыртқы сауданың дамуы мен кеңею құралдарын іздестіруге жұмсаса,
екінші жағынан қарама-қарсы бағыт туындайды - ол бағыт оның орталықтануы,
яғни жекелеген елдер арасьнда және экономикалық топтағы айырмашылықтар,
Міне, осы екі жақтылық үжымды, іс-әрекеті объективті қажеттілігі
жағдайында, өз жолында күрделі қиындықтарға кездесуде. Өзара байланысты,
жинақты сыртқы сауда саясатын ойластыру өзінің ойдағыдай тиімділігін бере
алмады, бірақ та кейбір же-тістіктер күрделі 'кдрама-қайілылықтардм
жартылай шешуде. Халықаралық саудаға катысатын елдер келсімінде негізгі рөл
сыртқы саудадағы протекционизм мен либерализацияны жұмсарту бағыты,
сондай~ақ келісім бойынша халыкаралық ұйымдар құруда елдер арасындағы
сыртқы сауда саясатын мемлекетаралық деңгейде реттеу. Соңғы уақыттағы сауда-
саяси тәжірибеде халықаралық экономикалық байланыстағы проблемаларды
қарастыруда, жан-жақты шешімдер көбейді, осы мәселелерді шешуде халықаралық
саудаға тән күрделі қарама-қайшылықтар жиі кездеседі.
1.2. Халықаралық ұйымдардың қызметтері және түрлері
Халықаралық ұйым – халықаралық құқыққа сәйкес және органдар, құқықтар
мен міндеттер жүйесіне қажет, мемелкеттердің құқықтары мен міндеттерінен
туындайтын және мүше мемлекеттердің еркі мен анықталатын автономдық ерік
саяси, экономикалық, мәдени, ғылыми техникалық және өзге салалардағы
ынтымақтастықты жүзеге асыру үшін халықаралық келісім-шарт негізіндегі
бірлестік.
Халықаралық ұйымдарға келесі қасиеттер тән:
Халықаралық құқыққа сәйкес құрылу тәртібі.
Бұл қасиет маңызды болып табылады. Кез келген халықаралық ұйым заңды
негізде құрылуы керек.
Кез келген ұйымның мекемесі және халықаралық қауымдастықтың мүддесін
кемсітпеуі тиіс. Ұйымның құрылтайшылық құжаты халықаралық құқықтың жалпыға
танылған қағидалары мен нормаларына сәйкес болуы керек.
Халықаралық келісім-шарт негізіндегі құрылу.
Халықаралық ұйымдар оның ішінде БҰҰ арнаулы мекемелері халықаралық
келісім-шарт негізінде құрылады. Мысалы, хаттама, келісім, конвенцияның
трактаты және тағы басқалар негізінде. Субъект пен халықаралық ұйымның
әрекеті осындай халықаралық келісім-шарттың объектісі болып табылады.
Егеменді мемелекеттермен бірге үкіметаралық ұйымдарда құрылтайшы актілердің
толыққанды қатысушы болып табылады. Халықаралық ұйымдар басқа ұйымдардың
қарарларына сәйкес құрыла алады.*
ФАО кеңесі қарарына сәйкес Үнді мұхитында балық аулау комиссиясы, орта-
шығыс Атлантикада балық аулау комитеті құрылған.
Бұл жерде ФАО қарары біржақтан халықаралық ұйымдардың құрылтайшы актісі
болып және екінші жақтан халықаралық ұйымның актісі болып табылады.[1]
Қызметтің нақты саласындағы ынтымақтастықты жүзеге асыру.
Халықаралық ұйымдар мемлекеттердің қандай да бір саладағы күш жігерін
реттеу үшін құрылған. Сонымен халықаралық ұйымдар келесі саладағы күш
жігерді біріктіруге арналған:
Саяси (ОБСЕ)
Әскери (НАТО)
Экономикалық (ЕС)
Ғылыми техникалық (Ядролық зерттеулердің еуропалық ұйымы)
Ақша-қаржылай (МБРР, ХАҚ)
Солардың ішінде мысал ретінде тоқталып кетсек:
ГАТТ-тың қызметі
Бұл үкім (Сауда және тариф жөніядегі бас ассоциация) тариф және сауда
келісімі бойьшша 1948 жылы қүрылған. Осы ұйымға қатысушы елдердің келісімі
бойынша сыртқы сауданың мемлекеттік реттеу қағидалары мен принциптері
қарастырылған. Бұл ұйым үш негізгі принип бойынша құрылған:
қатысушы барлық елдердің тендігі;
жан-жақты келісім жүргізу арқылы салықты төмендету;
импортгық квоталарды жоғалту;
Нақты алғанда ұйымның негізгі қызметі тарифтік шектеулер бойынша жан-
жақты келісім жүргізу формасы, Қазіргі кезде ұйымға 100 ел кіреді және
сауданы либерализациялау бағытының дамуы маңызды фактор екеніне ешкімнің
күмәні жоқ. Басқа да ұйымдардан айырмашылығы келісімдердің негізі оның
икемділігінде. Ұйымдағы құқық және міндеттер айырбасы мемлекет келісімі
ретінде қарастырылады, сондықтан да қатысушы елдер ұйымның мүшесі ретінде
емес, келіссөз елдер деп қаралады. ГАТТ ұйымына мүше елдердің қызметіне
қарсы шығу үшін сол елдің міндеті бойынша ондай қызметтің болуы мүмкін
еместігін дәлелдеу керек. Егер бір ел екінші келісімге отырған елдің
алдында келісім шарт бойынша міндеттерді бұзса, екінші ел өзінің
қүқығын және міндеттерін қайта тіркеуге құқы бар, сондай-ақ сауда-саяси
шегіну формасы түрінде өзінің шығынын өтеуіне болады немесе қарсы
қолданады, Ұйымнын қызметінің негізгі механизмдерінің бірі жан-жақты
келісімдердің қайта қаралуы бойынша жаңа қағидалардың пайда болуы. Бұл
жағдайда халықаралық саудада мемлекеттік реттеудің жана нормалары пайда
болады. Көп уақыт бойы негізгі күші кеден салығын төмендету бағытында болды
да, онда көптеген жетістіктерге жетті. 7 рет кездесудің нәтижесінде 50-
жылдары 25-30%-тік кеден салығынан 1980 жылы 5%-ке дейін
төмендеді. Халықаралық саудада бейтарифтік ұйымдардың рөлінің көбеюі және
әлемдік шаруашылық айырбасының жаңа формаларының тез дамуы жағдайында ГАТТ-
тын, мамандануы айтарлықтай кеміді.
1973-1979 жылдардағы 7-Токио раундынан кейін көптеген сұрақтар бойынша
келісімдер бекітілді, олар: өнімді сертификациялау және стандартизациялау
демпингке қарсы саясат, үкіметтік сатьп алу, импортты лицензиялау, кедендік
мақсат бойынша тауарды бағалау, экспортты жәрдемақылау және ол тауарларға
компенсациялық салық салуды қолдануы. 1986 жылғы 8-Уругвай раундында ГАТТ-
тың одан ары мүмкіншілігі кеңейту қадамы қаралды.
Күн тәртібінде мынандай ұсыныстар қойылды.
1) ауыл шаруашылығына сауда шектеуін және сусбидияларды жою;
кдемет көрсету саудасындағы шектеуді алу (халықара-
лық саудада қызмет көрсету 20%-ті алады);
шетел инвестициясына шектеуді жою;
4) халықаралық негізде патенттік, авторлық кұқық, сауда
маркісіне құқықтарды іске қосу;
Бұл жаңалықтарды кіргізу нәтижесі ойдағыдай деуге болмайды. Уругвай
декларациясының сиясы кеппей жатпай-ақ министрлердің келісіпеген жаңа
міндеттері бойынша жаңа протекционистік шектеулерді кіргізбеу және
ескілерді жою шараларын басында-ақ Әлемдік нарықта жаңа тауарлар
ағымдарының жиіленуі, онсыз да тұрақты емес халықаралық сауда жүйесін одан
ары түрақсыздандырды.
Уругвай раундының жан-жақты сауда келісімінен кейін ■сауда
келіспеушілігі өте көбейіп кетгі. Ондай келіспеушіліктердін тізімін
келтірсек, ұзыннан-ұзақ. Атап айтқанда, АҚШ-тағы мұнайды импорттаудағы
салық, АҚЩ рыногына Германия мен Швейцария станогын кіргізудегі шектеу,
Вашингтонның астық экспорттауында Испания мен Португалияның ЕЭС-ке кіруі
мәселесінен кейін шығындарын өтеу талабы, АҚШ-тың, Англия, Фрашщя,
Германия, Испанияның "Аэробус" самалетын сатудағы әділетсіз бәсеке деп
айыптауы, АҚШ-қа жапониялық электрондық өнімін кіргізудегі 100%-тік салық.
ГАТТ ұйымының қызметінің үлкен көлемі және жаңа проблемалары оны шешуде көп
қиындықтарға кездесуде. Оны 1988 жылы (Монреаль) каласында өткен министрлер
мәжілісі көрсетті. Көптеген ашық талқылаулардан соң, бірін-шіден ауыл
шаруашылығьш субсидиялауды алып тастау, тоқыма саудасы бойынша, басқа
бағыттар бойынша Монреальдағы келісімдердің күшінің жоқтығы мойындады. Бір
келісімге келу үшін тағы да қосымша үш ай керек болады. Жан-жақты келісім
1989 жылы Женева қаласындағы Уругвай раундында жалғасты. Келісімдердің
күрделі болуына қарамастан, оған қатысушылардың жалпы мақсаты, әлемдік
шаруашылық айырбасының дамуьша кедергі болатын жағдайларды шешу. ГАТТ-тың
кептеген ұйымдасшру сүрақтарьш шейіудегі күресте, АҚШ және ЕО өзінің рөлін
күшейтуге тырысуда. Олар жұмыс бағдарламасын қалыптастыруда, шешімдердің
механизмін және бірнеше жағдайларды шеше тәртіптерді қатаң ұстауда негізгі
рычагты босатпау. Бір жағьшаНі осы ұйымдас-тыру реформасының бағытына
дамушы елдер кіруде. Бұл күресте маңызды орьгады бақылайтын ұйымдар алады.
Халық-аралық ұйымдардың ішінде бақылаушы статусына кіретііедер: ЮНКТАД
ЮНИДО, ФАО, МВФ, МБРР, БҰҰ-ның аймақтық комиссиялары, сондай-ак. дамыған
елдердің аіімақтық ұйымдары.
ЕЭК-кың рөлі және қызметі
Қазіргі өзара бағынышты әлемде халықаралық экономикалық байланыстардың
күрделі мәселелерін шешуде барлық елдердің қызығушылығы артуда. Осы
мақсатта бірнеше авторитетті халықаралық экономикалык, ұйымдар өзінің
қызметін жүргізуде, олардың ішінде ерекше орын алатыны Еуропалық
эономикалық комиссия (ЕЭК). Ол 1947 жылы социалистік елдердің бастамасы
бойынша, Еуропа елдерінің соғыстан кейінгі ұлттық экономикаға қалпына
келтіру мақсатыңда құрылған. Қазіргі кезде ЕЭК сауда-экономикалык.
ынтымақтастык ұйымы ретінде, аймақта тәртіп орнату жүмыстарын жүргізеді.
Комиссия мүшелеріне 34 ел кіреді (барлық Еурота елдері және АҚШ пен
Канада). Оның қызметі жалпы Еуропалық процестермен тығыз байланысты
комиссияның тәжірибесі және мүмкіншілгі, сондай-ақ оның атына тікелей
айтылатын ойлар қорытынды мәжілісте қаралады. Ол (СБСЕ) Еуропаяық
ынтымақтастықтың қауіпсіздігі жиналысы, оған қатысушылар "екін-ші
кәрзеңкедегі сұрактарды талқылайды. Олар: экономика, ғылым, техника,
экология сұрақтарын шешу. 1987 жылы ноябрьде болған арнайы арналған ЕЭК-
дағы оның негізгі басты сұрағы.
Шығыс пен Батыс елдерінің сауда байланыстары. Бұл хү-рақтармен сыртқы
сауданы дамыту кошететі шүғылданады. Сауда мәселесі және. өнеркәсігаік
ынтымақтастық комисенасы-ның басқа да қосымша ұйымдарының қызметімең толық-
тырылады, олар үздіксіз ЕЭО сессияларда және де жиылыстар мен
симпозиумдарда қаралады. Қорытыңды актының ұсынысы Хельсинки бағдарламасы
бойынша сауда облысыңда бірінші орынға Батыс-Шығыс сауда-экономикалық
байланыста-рын дамытуда қолайлы жағдай тудыру проблемалары тұрды. Ол
сұрактарды шешуде сауда, өнеркәсіп байланысы, информа-цияльвк, айырбас,
әкімшілік Еедергілерді жеңудегі мәселелер қойылды. 1983 жылы компенсацялык,
сауданы шешуде, ұзақ мерзімді ірі масштабтағы байланыстар, дара
коммерциялық жұмыстар және тауарды сатып алу қаралды.
Қазіргі кезде ЕЭК өзінің қызметінде дамудық жаңа кезеніңде түр. Бұл
жерде Батыс және ІІІығыс елдерінің мүдделерін бірдей қорғау ұмтылысы
байқалады, бүрынғы жеміссіз сөз таластын керегі жоқ екенін түсініп, одан
шегіну. Бұл жаңа шараларды қолдану 1986 жылғы Шығыс пен Батыс сауда
байланыстарының болашағын қарастыру мәжілісінде болды. Шығыс-Батыс сауда-
экономикалық байланысы бір бағытта қаралды. Жаңа маңызды фактор больш
Солон-ник қаласындағы симпозиумда ЮК-ке мүше елдерінің белсенді топтарының
катысуы, оның проблемалаынр жеке-дара талқылауға мүмкіндік берді.
Комиссияның қызметінің жаңа кезенің қалыптасуы оның жана бағыттарының
көтерілуі, әр түрлі әлеуметгік жүйедегі елдердің, олардың арасындағы
болашақтағы жаңа экономикалық өзара ықпал ету бағыттарының өсуі.
ЮНКТАД-тың негізгі қызметі
Әр түрлі әлеуметтік-экономикалық жүйеге кіретін елдер арасындағы сауда
сұрақтары ЮНКТАД сессияларында, конференциясдына қаралады.
ЮНКТАД - халықаралық сауданың дамуына ықпал ететін және осыған
байланысты көптеген сұрақтардың жиынтығын шешетін ұйым.
ЮНКТАД - БҰҰ-ның арнайы арналған ұйымы 1904 жылы бекітілді. Оның негізгі
қызмегі халықаралық сауданы кеңейту, әсіресе экономикалық дамуды жылдамдату
көзқарасынан алғанда, халыкдралық сауда саясаты принциптерін орнату. Ол
өздігінен халықаралык саудада кездесетін кез келген теңсіздікті жоюға
көмектесер еді. Жеке елдердің үлттық саясатын ескере отырьш, келісімге
келуі және аймақтық экономикалық топтардың ерекшеліктерін үмытпау. ЮНКТАД-
тың негізгі органы конференция және сауда дамуы жөніндегі кеңес.
Конференция үш-төрт жьлда бір рет болады. Бұл ұйымның көмегінің қажеттлігі-
халықаралық сауда шараларың реттеу, шикізат өнімдерін өңдеу жүмыстарын
қарастыру.
Бұл жоспардың мақсаты әлемдік нарықта шикізат саудасының жағдайының
жақсаруы. Тағы да жоспардың басты элементтерінің бірі өндіру өнеркәсібі мен
ауыл шаруашылық өнімдері туралы келісім жүргізу. Бұл жоспардың соңғы
мақсаты -әлемдік нарықта шикізат бағасының бірқалыпқа келуі, дамушы
еддердің тек өндірісте емес, шикізат тауарының өндеуде қатысуын
кеңейту. ЮНКТАД көлемінде қарастырылатын негізгі тақырыптары,
сондай-ақ секретариат қызметінің негізгі міндеті төмендегідей:
дамушы елдердің экспортын кеңейту нөтижесінде өнім мен қызмет
көрсеткіштерді шығарудын бағытын белгілеу, сондай-ақ елдің дамуы үшін
саясат пен шараларды пайдалану, өздерінде ішкі рынок ашу мен
өндірістік құрылымды өзгерту;
халықаралық рынокта шикізат тауарын қалыптастыру, дамушы елдерден,
көпшілігі бұрыңғыдай экспорттық түсуге байланысты болмай, өндеуге көбірек
қатысуын кеңейту, шикізат тауарын бөлу және өткізу, өз экономикасын
диверсификациялау арқылы жетуі;
• дамушы елдердің экспорттық куатын ішкі және сыртқы ресурстарды шығару
жолдарымен кеңейту, сыртқа капитал салуды пайдалануды дамыту, кеме жолдарын
дамыту, сондай-ақ сауда және көлік жолдарын дамытуда үлттық саясат
жүргізу;
• дамытушы елдердің экономкасындағы қарыздың ықпалының әлсіреуі және
қысқаруы;
"нашар дамыған елдерге" арнайы арналған шаралар қолдану, қазіргі кезде 42
экономикасы нашар дамыған кедей елдерді қолдау, сондай-ақ баска да ерекше
қолайсыз жағдайда болған елдерге көмек көрсету;
дамушы елдер арасындағы сауда-экономикалық байланысты кеңейтуге жағдай
жасау, ал дамыған елдермен экономикалық байланысты дамыту,
өздерінің әдеттегі байланыстарын жаңарту арқылы әлемдік
экономикаға үлесін қосу.
ЮНКТАД өз қызметінде қазіргі кездегі ең маңызды сұрақтардың бірі -әр
түрлі әлеуметтік жүйедегі елдер арасындағы байланысты терендету. Осы
проблемаларды шешуде ұйым бірнеше маңызды тұжырымды бекітті. Жалпы
қызметінің бағыты - өндірістік күштердің дамуы, әсіресе Еуропа
континетінде, халықаралық сауда, өзара тиімді тең құқықты сауда және жүк
бағыттарының дамуы.
ЮНКТАД қызметтернің бірі - халықаралық сауда жеңілдіктерін жасауға
жағдай туғызу. Ұйымда арнайы арналған комитеттар бар. Олар дамушы елдердің
саудасын дамытуда әр түрлі шектеулерге жол бермеу шараларын ұйымдастыру
және экономикадағы құрылымдық өзгерістерге көмектесуі, сауда байланысындағы
жаңа келісімдерді қарау, сондай-ақ трансұлттық корпорациялар жоғарыда
айтылғаннан басқа мынандай сұрақтарды карастырады:
валюта және каржы;
теңіз тасымалдауы;
қауіпсіздеңціру,
технологаялық айырбас.
ЮНКТАД қазір өзінің дамуында өтпелі кезеңде тұр. VII сессияның
қорытындысы бойьшша көптеген елдер ЮНКТАД ұйымының, БҰҰ Ассамблеясының
органы ретінде сақтау керектігін білдіруі, сонымен қатар ұйымының қызметі
және болашағы туралы өр түрлі баға беру, сондай-ақ оның ХЭҚ жүйесіндегі
болашағы туралы түрлі ойлар бар, Халықаралық валюта сферасындағы
қатынастар, сауда өсуінің және тепе-тендігін сақтау мәселелерін шешуде
валюта қорының рөлі өте үлкен.
ЭСКАТО қызметі
Қазіргі кезде БҰҰ-ның бес аймақтық экономикалық комиссиясы жұмыс
жасайды, соның бірі экономикалық және әлеуметтік комиссия – ЭСКАТО (Азия -
Тынық мүхиты елдеріне орналасқан экономикалық және әлеуметтік комиссиясы).
БҰҰ-ның аймақтық комиссиясы - ол ұйым аймақтар бойынша экономикалық
ынтымақтастықта ықпал ету мақсатында құрылып, қазіргі кезде ЭСКАТО - өзінің
қызметін мына бағыттарға бөлген ауыл шаруашылығының дамуы, өнеркәсіп,
халықтың қоныстаyы, табиғи ресурс, есеп, сауда, көлік, байланыс, кеме
жасау. Жақыңда болып өткен Пекиндегі 48-сессиядағы негізгі тақырып - "Азия-
Тынық мұхит аймақтық экономикалық байланыстар болашағы. приоритеті
саясатының варианттары". Одан басқа да көп сұрақтар қаралды, олар: ұзақ
мерзімдік екі жаққа да пайдалы қатынастар, аймақтық кооперациялауды дамыту,
әлеуметтік-саяси міндеттерді бірігіп шешу. Азия-Тынық мұхиты елдері бір
ауыздан өздерінің көзқарасын білдірді. Байланыстардың жаңа типіне көшуге де
жоғарғы державалардың бақталастығыының тоқтауы көп ықпал етті, елдерде
реформа жасауға жағдай туғызу, сондай-ақ орталықтанған жоспарлы
экономикадан нарыққа көшу, Осы елдер мақсаттарын ескере отырып, ЭСКАТО ұзақ
мерзімді жоспар құрды. Ол жоспарда маман дайындау және консультативтік
кызмет жасау жене т.б. сүрақтар қаралды. Бірақ та сессияға
қатысушылар өздерінің әр түрлі ойларын білдірді. Аймақтық кейбір
мәселелерді шешуде бір шешімге келе алмауы көп жағдайларды қиындатты.
Сессия нарыққа көшетін кейбір елдер тобына қаржы көмегін беру мәселесін
кабылдамады. Бақылаушылардын ойы бойынша, ЭСКАТО ұйымының бюджетінен
бөлінген қаржы басқа елдердің экономикасына ықпалын тигізеді. ЭСКАТО-ға
мүше елдер жалғасы әлемдік дамудын деңгейінін, төмендеп бара жатқанына және
Уругвай раундының жан-жақты сауда келісімдер прогресінің жоқтығына көңіл
аударады.
1.3. БҰҰ- ең ықпалды, халықаралық әмбебап ұйым
Біріккен ұлттар ұйымы – екінші дүниежүзілік соғыстан кейін дербес
мемлекеттердің ерікті түрде бірігуі арқасында құрылған халықаралық ұйым.
БҰҰ ұлы мемлекеттер – КСРО, АҚШ, және Ұлыбритания инициати васымен 1945
жылы, маусымда Сан – Франциско конференциясында құрылды.[2] Конференцияға
КСРО, АҚШ, Ұлыбритания, Қытай мемлекеттерінің шақыруымен фашистік Германия
мен ипериалистік Жапонияға қарсы соғысқан немесе оларға соғыс жариялаған
елдер қатысты. Конференцияда БҰҰ-ның жарғысы қабылданды, мақсаттары мен
міндеттері белгіленді. БҰҰ құрылмастан бұрын , 1942 жылы 1 қаңтарда
Вашингтонда 26 мемлекеттің өкілдері жиналып декларация қабылдады. 1943 жылы
Москвада КСРО, АҚШ, Ұлыбритания және Қытай сыртқы істер министрлерінің
жалпы кеңесі қауіпсіздік туралы декларация қабылдады. Мұнда бейбітшілікті,
қауіпсіздікті қолдап отыру үшін халықаралық ұйым құру қажеттілігі
көрсетілді. Бұл қарар ұлы үш держава (КСРО, АҚШ, Ұлыбритания) басшыларының
Тегеран конференциясында (1943 ж. 28 қараша) мақұлданды.
БҰҰ-ның штаб-пәтері Нью-Йоркта орналасқан. Оның европадағы бөлімінің
тұратын орны – Женева. БҰҰ-ға алғаш 51 мемлекет кірді, 1970 жылы мүшелер
саны 126-ға жетті. БҰҰ-ның негізгі және тұрақты органдары болып Бас
Ассамблея Қауіпсіздік Советі, Экономикалық және Әлеуметтік Совет, Бақылау
Советі, Халықаралық сот және Секретариат сайланды. Олардың міндеттері мен
мақсаттары Жарғыда белгіленген.
БҰҰ-да талқыланған мәселелер жөніндегі шешімдер Қауіпсіздік Советінің
тұрақты мүшелері бір ауыздан қолдағанда ғана толық қабылданады. Шешімнің
тек бір ауыздан қабылдану принципі қандай да болса бір мемлекеттің БҰҰ-ға
билік жасауына мүмкіндік бермейді. БҰҰ-ның қызметі сан түрлі, олардың
ішіндегі негізгілері дүниежүзілік бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау
проблемалары, қарусыздандыру, отаршылдықты жою мәселелері, әлеуметтік-
экономикалық міндеттер алады.
БҰҰ жұмысында кемшіліктер де жоқ емес. Батыс капиталистік елдерінің,
әсіресе АҚШ-тың қарсы тұруына байланысты қазіргі дәуіріміздің көптеген
көкей тесті проблемалары, оның ішіндегі қарусыздандыру мәселесі шешілмей
келеді. Кейде БҰҰ-ны империалистік мемлекеттер социялистік елдерге
бостандық үшін күресуші елдерге қарсы басқыншылық саясатын жүргізу
мақсатына пайдаланғысы келеді. 1950 жылы Корей Халық Демократиялық
Республикасына қарсы соғыс БҰҰ-ның астында жүргізілуі. БҰҰ-ны империалистік
мемлекеттер Конгоға да қарсы пайдаланды. БҰҰ секретариатында көпшілік
орынды империалистік басқыншылық топтарға кіретін батыс елдері алады.
Дегенмен соңғы жылдары империалистік-отаршылдық жүйенің күйреуі нәтижесінде
бостандық алған көптеген жас, дербес мемлекеттердің БҰҰ-ға кіруіне
байланысты бейбітшілік БҰҰ-ны халықтар тілегіне сай, ынтымақ пен
бірлестікті күшейту мақсатында жұмыс істеткізуге ұмтылып келеді.
БҰҰ құрылғаннан бастап Россия Федерациясы бейбітшілік сүйгіш елдерге
бас бола отырып, демократиялық принциптерді, бейбітшілікті сақтау және
нығайту саясатын, мемлекеттердің бейбіт-қатар өмір сүруі, арандатушылыққа
жол бермеу, талас мәселелерді келіс сөз жүргізу арқылы шешу саясатын
табандылықпен жүргізіп келеді. Мемлекеттер арасында достық қарым-қатынасты
қалыптастырып дамытуда, халықаралық ынтымақ, бірлік қатынасты дамытуда БҰҰ-
ның қосқан үлесі өте зор.
Ұйымның құрылымы
Ұйымның құрылымына келер болсақ, ол басты алты органнан тұрады: Бас
Ассамблея; Қауіпсіздік Кеңесі; Экономикалық және Әлеуметтік кеңес;
Қамқорлық жөніндегі кеңес; Халықаралық сот; Секретариат.
Бас Ассамблея негізгі кеңесуші орган болып табылады. Ол барлық мүше
мемлекеттерден құралады, яғни пленарлық орган. Әр мемлекет ассамблеяда бір
дауысқа ие. Ассамблеяның сессиясы жылына бір рет, қыркүйек айының үшінші
сейсенбісінде басталады.
Бас Ассамблея БҰҰ-ң құзыретіне кіретін барлық мәселелерді қарастырып,
мүше мемлекеттерге және Қауіпсіздік Кеңесіне ұсыныстар білдіре алады. Бас
Ассамблеяның шаралар қолдану туралы шешім қабылдауға құқығы жоқ. Яғни, оның
актілері мемлекеттерге ұсыныс түрінде ғана болады.
Бас Ассамблеяның кезекті сессиясынан басқа, арнайы және төтенше
сессиялары болады.
Арнайы сессия кез келген мәселе бойынша Қауіпсіздік кеңесінің немесе
мүше мемлекеттердің көпшілігінің талабымен, бұл туралы Бас хатшы хабардар
болғаннан кейін, он бес күн ішінде шақырылады.
Төтенше сессия әлемдік қауіпсіздік пен бейбітшілікке қауіп төнген
жағдайда көпшілік мемлекеттің немесе қауіпсіздік кеңесінің талабымен, бұл
туралы Бас хатшы хабардар болғаннан кейін, жиырма төрт сағат ішінде
шақырылады.
Бас Ассамблеяның функциялары мен құзыреттері:
1.Халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдаудағы қатынастардың
басты қағидаларын қарастыру.
2.Халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке қатысты барлық сұрақтарды
реттеу, олар бойынша өз ұсыныстарын әзірлеу. Қауіпсіздік кеңесі қарастырып
жатқан мәселелер бойынша, егер Қауіпсіздік кеңесі өзі ұсыныс білдірмесе,
араласа алмайды.
3.Біріккен Ұлттар Ұйымының кез келген органдарының құзыреттері мен
функциялары бойынша сұрақтарды шешу.
4.Қауіпсіздік кеңесінің баяндамаларын алып, тыңдау.
5. БҰҰ-ң бюджетін бекіту.
6.БҰҰ-ң Бас хатшысын бес жылға сайлайды. Қауіпсіздік кеңесінің
тұрақты емес мүшелерін, экономикалық және әлеуметтік кеңестің мүщелерін,
Қауіпсіздік кеңесімен біріге отырып, халықаралық соттың судьяларын
сайлайды.
Қауіпсіздік кеңесі жарғыға сай, халықаралық бейбітшілк пен
қауіпсіздікті қолдауда басты жауапкершілікті мойнына алған орган.
Кеңес он бес мүшеден тұрады: бесеуі тұрақты мүше – Кытай, Франция,
Ресей, Ұлыбритания және Америка Құрама Штаттары; ал қалған оны - Бас
Ассамблеямен екі жылға сайланып отырады.
Кеңестің әрбір мүшесі бір дауысқа ие. Белгілі бір сұрақ бойынша шешім
қабылданды деп есептелінеді, егер он бес мүшенің тоғызы шешімге өз
дауыстарын берсе.
Жарғыға сәйкес БҰҰ-ң барлық мүшелері Қауіпсіздік кеңесі қабылдаған
шешіммен келісіп, оны орындауға тиіс. БҰҰ басқа органдары мемлекеттерге тек
ұсыныстар берумен шектеледі, ал Қауіпсіздік Кеңесі, керісінше шешім
қабылдап, ол шешім барлық мүше-мемлекеттер үшін міндетті болып табылады.
Қауіпсіздік кеңесінің функциясы мен құзыреті:
1.БҰҰ қағидалары мен мақсаттарына ай халықаралық қауіпсіздік пен
бейбітшілікті қолдау.
2.Белгілі бір жағдайды әлемдік қауіпсіздік пен бейбітшілікке қарсы
дау деп есептесе, бұл дауды шешуге міндетті.
3.Мұндай дауларды шешудің құралдарын ұсыну.
4.Бейбітшілікке қауіп төндіретін агресия актілерін аладын-ала
анықтап, олардың алдын алу.
5.Агрессияны тоқтату немесе алдын алу мақсатында, жаза ретінде күш
колдануды емес, экономикалық санкция қолдануға шақыру.
6.Агрессияны ұйымдастырушыға қарсы әскери күш қолдану.
7.Жаңа мүшелер қабылдауға ұсыныстар беру.
Кеңес тек қана БҰҰ-ң штаб-пәтерінде ғана шақырылмайды; 1972 жылы өз
отырысын ол Аддис-Абебеде (Эфиопия) өткізді, ал 1973 жылы Панама
мемлекетінің астанасында өткізді.
Қауіпсіздік Кеңесі дауласушы тараптардан дауды бейбіт түрде шешу
жөніндегі міндеттемені орындауды талап етуге құқылы және бұл дауды
реттеудің тәсілдері мен тәртіптерін ұсына алады.
Экономикалық және Әлеуметтік Кеңес. Бұл орган экономикалық және
әлеуметтік саладағы ынтымақтастықты жүзеге асырады. Құрамы 54 мүшеден
тұрады, үш жылға сайланады. Шешім шығару кезінде әрбір мүше-мемлекет бір
дауысқа ие. Штаб-пәтері Женева қаласында орналасқан.
Сессия жылдың басында Нью-Йоркта ұйымдастырылады, ал маусым айларында
не Нью-Йоркта, не Женевада негізгі сессия өтеді.
Экономикалық және әлеуметтік кеңес қызметінің негізгі бағыттары:
1.Халықаралық экономикалық және әлеуметтік проблемаларды қарастыратын
орталық форум ролінде болады.
2.Халықаралық экономикалық, әлеуметтік, мәдени сұрақтар бойынша
баяндамалар құру, зерттеулер жүргізу, мемлекеттерге ұсыныстар беру.
3.Бас Ассамблеяға жіберу үшін халықаралық конференцияларды шақыру мен
конвенция жобаларын әзірлеу.
4.БҰҰ осы саладағы қызметі мен саясатының басты бағыттарын анықтау.
БҰҰ Жарғысы бойынша экономикалық және әлеуметтік кеңестің қызметі
халықтың тұрмыс-тіршілігін жақсартуға, оларды жұмыспен қамту, әлеуметтік
дамуға, экономикалық-әлеуметтік, мәдени саладағы халықаралық проблемаларды
шешуге, адам құқықтарының сақталуын көмектесуге бағытталған.
Қамқорлық жөніндегі кеңес қамқорлық жүйесіне кірген аумақтарды қарап,
бақылау үшін құрылған. Басында бұл аумақтардың саны он бір болды. Қамқорлық
кеңесі олардың экономикалық жағдайын жақсартуға, оларға бейбіт жолмен
тәуелсіздік әперуге қол ұшын беретін. Қамқорлық жөніндегі кеңес Қауіпсіздік
кеңесінің тұрақты бес мүшесінен тұрады – Қытай, Франция, АҚШ, Ұлыбритания,
Ресей Федерациясы.
Қазіргі уақытта бұл аумақтар түгелдей өзін-өзі басқаратын немесе
тәуелсіз мемлекеттер деп аталынды. 1994 жылы Қауіпсіздік кеңесіне
қамқорлыққа кірген Тынық мұхиттағы аралдар аумағы Палау бойынша келісімді
тоқтатты. Ол қазірде АҚШ қамқорлығына жатады. Қамқорлық кеңесі ендігі жерде
тек қажетті жағдайларда ғана шақырылады.
Гаага қаласында (Нидерланды) орналасқан халықаралық сот Біріккен
Ұлттар ұйымының ең негізгі сот органы болып табылады. Қатысушы мемлекеттер
арасындағы заңи дауларды шешеді.[3]
Сотқа статут қатысушылары болып табылатын мемлекеттер, оның ішінде
Біріккен Ұлттар Ұйымының барлық мүшелері келе алады. Біріккен Ұлттар
Ұйымына мүше болып табылмайтын мемлекеттер, статутқа қатысушы болу арқылы,
келе алады. Сотқа жеке тұлғалар өтініш білдіре алмайды.
Сот құзыретіне мемлекеттермен берілетін барлық істер, сондай-ақ БҰҰ
Жарғысында көзделген барлық сұрақтар жатады. Статутқа сәйкес, сот дауларды
төмендегі құжаттарды пайдалану арқылы шеше алады:
1.Дауласушы мемлекеттер мойындаған ережелер көрсетілген халықаралық
конвенция.
2.Құқықтық норма деп танылған халықаралық әдет-ғұрып.
3.Ұлттармен мойындалған құқықтың жалпы қағидалары.
4.Сот шешімдері мен доктриналары.
Халықаралық сот он бес тәуелсіз судьядан тұрады. Оларды Бас Ассамблея
Қауіпсіздік кеңесімен бірлесе отырып, тоғыз жылға сайлайды. Бұлардың бесеуі
әрбір үш жыл сайын жаңарып отырады. Халықаралық соттың судьясы болып, өз
мемлекетінде жоғары соттың лауазымды тұлғаларына қойылатын талаптарына сай
келетін, халықаралық құқық саласында беделге ие тұлғалар сайлана алады.[4]
Секретариат – ұйымның күнделікті жұмысын атқаратын, әлем бойынша
барлық ұйымдарда қызмет жасайтын халықаралық персонал. Ол БҰҰ басқа
органдары қабылдаған бағдарламаларды жүзеге аырады. Секретариатты Бас Хатшы
басқарады. Ол Қауіпіздік кеңесімен бірлесе отырып Бас Ассамблеямен бес
жылға сайланады. Қазіргі уақытта секретариаттың бас хатшысы Кофи Аннан.
Секретариат халықаралық конференцияларды шақырады, онда қабылданған
барлық құжаттарды тіркеп, жүзеге асырады. Олардың орындалуын қадағалайды.
Қазіргі уақытта Секретариаттың 170 мемлекеттен келген 8600-дей ер мен
әйелден тұратын персоналы бар. Халықаралық ааматтық қызметкер болғандықтан
барлық іс-әрекеттері үшін олар Біріккен Ұлттар Ұйымының алдында ғана жауап
береді.
БҰҰ-ның Жарғысы
БҰҰ-ның негізгі документі ол - оның Жарғысы. Оның жобасы 1944 жылы
тамыз-қазан айларында Думбартон-Оксте(Вашингтон) КСРО, АҚШ, Ұлыбритания
және Қытай өкілдері қатысқан конференцияда жасалды. Жарғы Сан-Франциско
конференциясында дайындалып, 1945 жылы 26 Маусымда оған 51 мемлекеттің
өкілдері қол қойды.Жарғы 1945 жылы 24 қазанда КСРО, АҚШ, Ұлыбритания,
Франция, Қытай және Сан-Франциско конференциясында қатысқан мемлекеттердің
көпшілігі ратификациялауы-на байланысты күшіне енді. БҰҰ-ның Жарғысы
кіріспеден және 19 тараудан тұрады. Жарғы бойынша БҰҰ өз міндетін орындауы
үшін оның мүше-лері мына принциптерді басшылыққа алуы қажет: барлық барлық
мүшелердің дербестік теңдігі; ұлы державалардың бірауыздылығы; барлық
мүшелердің халықаралық талас мәселелерді бейбіт келіс сөз арқылы шешу; ұйым
мүшелерінің халықаралық қатынастарда күш көрсету саясатынан және қандай
елдің болмасын территориялық тәуелсіздігіне немесе саяси бостандығына қарсы
күш қолдану саясаттан бас тартуы; барлық мушелерді БҰҰ-ның Жарғысы бойынша
жүргізген іс-әрекетін, бейбітшілікке қауіп төнген, не ол бұзылған жағдайда
төтенше жүргізген шараларды қолдауы; басқа елдің ішкі ісіне БҰҰ-ның қол
сұқпауы. Жарғы бойынша БҰҰ мүшелігіне тек бейбітшілік сүйгіш дербес
мемлекеттер кіре алады. БҰҰ мүшелерінің Ұйымнан шығуына хақысы бар.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас ассамблеясы
Ол БҰҰ-ның басты органдарының бірі. БҰҰ-на мүше мемлекеттердің
барлығы тең құқылы түрде Бас ассамблеяны құрайды. Мүшелерінің әрқай-сысы 1
дауыс қана иеленіп, делегаттар мәжіліс залына мемлекеттердің ағлшын
тіліндегі ресми атауына орай алфавиттік ретпен жайғасады. БҰҰ-ның Жарғысына
сәйкес, Ассамблея халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдау ісіндегі
ынтымақтастықтың ортақ қағидаларын талқылауға, сондай-ақ, бүкіл мәселе
бойынша мүдделі мемлекттерге және Қауіпсіздік Кеңесіне нақты ұсыныстар
жасауға өкілетті. Қандай да болмасын, әрекет жасауды қажет ететін істің кез
келгенін талқылаған соң немесе талқыламай-ақ ол істі Қауіпсіздік Кеңесіне
жолдай алады. Сонымен қатар халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке қатер
төндіретін ахуалды Қауіпсіздік Кеңесінің қатеріне салуға құқы бар (БҰҰ
Жарғысы, 11-, 13-бап). Осы баптарға сәйкес, Бас ассамблея экономикалық-
әлеуметтік саладағы, мәдениет, білім беру, денсаулық сақтау аясындағы
халықаралық ынтымақтастықты өрістетіп, адам құқылары мен бостандықтарын
жүзеге асыруға жәремдесу мақсатымен, сондай-ақ, халықаралық прогрессивті
даму бағытында зерттеулер жүргізіп, нұсқаулар береді. Халықтар арасындағы
ортақ игіліктер мен достық қарым-қатынастарға нұқсан келтіруі ықтимал
шараларды жоюды ұсынады.[5]
Бас Ассамблея Қауіпсіздік Кеңесінің және БҰҰ-ның басқа да
органдарыныңжыл сайынғы, арнайы баяндамаларын талқылауға, БҰҰ бюджетін
қарап, бекітуге міндетті, сонымен қатар, мамандандырылған мекемелер
арасындағы қаржылық және бюджеттік келісімдерді бекітеді. Бас Ассамблеяның
Жарғының 18-бабында атап көрсетілген маңызды мәселелер боынша шешімдері
мәжіліске қатысушы әрі дауыс беруші мүшелерінің үштен екісінің басым
көпшілігінің дауысымен қабылданады. Өзге мәселелер жөніндегі, әсіресе,
процедуралық шараларға қатысты шешімдер кәдуілігі басым көпшілік дауыспен
қабылдана береді. Шешімдерді қабылдау үшін Бас Ассамбпеяға БҰҰ-ның барлық
мүшелерінің кемінде жартысы қатысуы шарт.
Бас Ассамблея жыл сайын, әдетте, қыркүйектің алғашқы сейсенбісінде
кезекті және арнайы сессияларын өткізеді. Арнайы сессияларды Қауіпсіздік
Комитетінің, БҰҰ-на мүше елдердің көпшілігінің талап етуіне орай немесе БҰҰ-
на мүше бір елдің (егер оны қалған мүшелердің кемінде жартысы қолдаса)
талап етуі бойынша Бас хатшы шақырады.
Әр сессияда төраға және оның 21 орынбасары сайланады. Қауіпсіздік
Кеңесіне тұрақты мүшелердің төрағасы сессия төрағаларына сайлана алмайды.
Бұған қоса екі процедуралық комитет құралады, құрамына сессия төрағасы,
оның орынбасарлары және Ассамблеяның негізгі 7 комитетінің төрағалары
енетін Бас комитет пленарлық мәжілістің күн тәртібін әзірлеумен, қаралатын
мәселелер кезегін белгілеумен, Бас Ассамблеяның барлық комитеттерінің
қызметін үйлестірумен, ал екінші комитет өкілеттіліктерітексерумен
айналысады.
Бас Ассамблеяның негізгі 7 комитетінің мынадай міндеттері бар:
Бірінші, комитет саяси мәселелермен және қарусыздандыруды қоса алғанда,
қауіпсіздік мәселелермен, Арнаулы саяси комитет Бірінші комитетке қатысты
мәселелермен; Екінші комитет экономикалық және қаржы мәселелермен; Үшінші
комитет әлеуметтік-гуманитарлық және мәдени мәселелермен, Төртінші комитет
Қамқорлық және өзін-өзі басқара алмайтын территорияларға жәрдемдесу
мәселелерімен, Алтыншы комитет құқықтық мәселелермен айналысады. Сонымен
қатар, Ассамблеяның үш жылға тұрақты сайланатын әкімшілік, қаржы мәселелер
жөніндегі Кеңесі және Жарналар жөніндегі комитетібар. Бас Ассамблея өзінің
қызметтік міндетін толық жүзеге асыруға ықпал ете алатын басқа да қосымша
органдарды құру мүмкіндігіне ие.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хатшысы
БҰҰ-ның Бас хатшысы БҰҰ хатшылығының күнделікті жұмысына басшылық
жасайтын лауазым иесі. БҰҰ Бас хатшысын Қауіпсіздік Кеңесінің ұсынысымен
Бас Ассамблея 5 жыл мерзімге тағайындайды. Мерзім тағы да 5 жылға созылуы
мүмкін. БҰҰ-ның Бас хатшысы жыл сайын Бас Ассамблеяда БҰҰ-ның әр саладағы
қызметі туралы баяндама жасайды, БҰҰ шеңберінде ұйымдастырылған халықаралық
конференцияларға қатысады. Ол әкімшілік қызметімен және күнделікті
жұмыстарды басқарумен қатар, БҰҰ-ның басқа да органдарының шешімдерінің
орындалуын қадағалайды, халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке қатер
төндіретін екз келген мәселені Қауіпсіздік Кеңесінің назарына қояды,
мемлекеттер арасындағы шиеленісттерді шешудің бейбіт жолдарын ұсынады. БҰҰ
құрылғалы бері Бас хатшылар: Т. Ли (Норвегия, 1946 - 53), Д. Хаммаршельд
(Швеция, 1953 – 61), У. Тан (Бирма, 1961 – 71), К. Вальдхайм (Австрия, 1972
– 81), Х. Перес де Куэльяр (Перу, 1982 - 91), Б. Бутрос Гали (Египет, 1992
- 96) болды. Қазір Бас хатшылықты 1997 жылдан бері ганалық Кофи Аннан
атқаруда.
Бірікке Ұлттар Ұйымының қоғамдық ақпарат департаменті
Ол – БҰҰ-ның ақпараттық мекемесі, Бас Ассамблеяның 1946 жылғы жазғы
сессиясында құрылған. Мақсаты - әлем халықтарын БҰҰ-ның қызметі және
ұйымдық мәселелері туралы толыққанды ақпаратпен қамтамасыз ету. Штаб-пәтері
Нью-Йоркте. Департамент БҰҰ-на мүше мемлекеттердің 80-нен астам қалаларында
өз бөлімшелерін ашқан. Олар БҰҰ-ның қызметін халыққа танытумен қатар,
жергілікті тұрғындардың назарын әлемдік мәселелерге аударумен айналысады.
1993 жылы қаңтарда департамент өз бөлімін Қазақстанда да ашып, қоғам
өмірімен, үкіметтік емес ұйымдар өкілдерімен, оқу мекемелерімен, іскер
топтармен және бұқаралық ақпарат орталықтарымен байланыс орнатты. Ол
республикадағы мерзімді басылымдарға ұйым қызметі туралы хабарламаның
бағдарламалар жасауға көмектеседі, Бұұ-ның республикаға келген сапаршы
мамандарымен, ресми тұлғалары мен конференциялар, кездесулер
ұйымдастырылды. Аталмыш құрылым Қазақстан жұртшылығының БҰҰ-ның қызметі
жөніндегі ой-пікілерін штаб-пәтерге хабарлап отырады және БҰҰ-ның ресми
құжаттарының республикадағы бірден-бір дерек көзі болып табылады.
2 Халықаралық қатынастардағы БҰҰ: басты мәселелері, қазіргі жағдайы
2.1. Біріккен Ұлттар Ұйымының маманданған мекемелері және олардың
қазіргі кездегі қызметі
БҰҰ мүше-мемлекеттері үшін басты маңыздылық Ұйымның халықаралық
бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау, қарусыздану мен жаппай қырып-жою
қаруын таратпау секілді өзекті мәселелерді шешуге қатысуы болып
табылады. Ұйым, сонымен қатар лаңкестік, есірткінің заңсыз айналымы мен
ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес бойынша халықаралық күш-жігер бастамасын
көтерді. Бүгінгі таңда ол халықаралық қауымдастықтың көкейкесті
мәселелерін шешудің өзінше бір орталығына айналды: БҰҰ адам құқығын
құрметтеуді қолдау, қоршаған ортаны қорғау, аурулармен күрес, жоқшылық
ауқымын тежеу, босқындарға көмек, миналарды залалсыздандыру және ЖҚТБ-
мен күрес бойынша жүйелі жұмыс атқаруда. БҰҰ –ның 16 арнаулы мекемесі
бар: Бүкіләлемдік банк, МАГАТЭ, ЮНЕСКО, Халықаралық денсаулық сақтау
ұйымы, БҰҰ-ң балалар фонды,БҰҰ-ң өнеркәсіпті дамыту жөніндегі
мекесі,т.б.
Бүкіләлемдік банк (ББ) – халықаралық әмбебап ұйым. Ол 1944 жылы шілдеде
БҰҰ-ның Халықаралық валюта-қаржы конференциясында қабылданған шешімге
сәйкес келісім бойынша құрылған. Бреттон-Вудсте (АҚШ) 1945 жылы желтоқсанда
өз күшіне енген. ББ формальді түрде Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) арнайы
қаржы мекемесі болып саналады. ББ тобына Халықаралық қайта жаңғырту және
дамыту банкі (ХҚДБ), Халықаралық Даму ассоциациясы (ХДА), Халықаралық Қаржы
корпорациясы (ХҚК), Инвестициялар Кепілдігінің Көпжақты Агенттігі (ИККА)
және Инвестициялық Дауларды реттеу жөніндегі Халықаралық орталық (ИДРХО)
кіреді. ББ мүшелінгінде 184 мемлекет бар.
Бүкіләлемдік банк қызметінің негізгі бағыты ғаламдық масштабта кедейлік
деңгейін төмендету және мемлекеттерге әр түрлі салада техникалық көмек:
білім беру мен денсаулық сақтаудан бастап, қаржылық тұрақтылыққа дейін
көмек көрсету. Әлемдік банк әлеуметтік-экономикалық даму үдерісіндегі
дамушы елдердің үкіметтеріндегі мектеп және денсаулық сақтау мекемелері
құрылысына, халықты сумен және электр қуатымен қамтамасыз етуде, аурумен
күрес және қоршаған ортаны қорғауда қаржылық күшейтуді қамтамасыз ететді.
ББ мақсатына мыналар жатады:
▪ Мүше мемлекеттердің экономикасын дамытуға, оған қоса дамушы
елдердегі өндірістік дамуды ынталандыруға көмек көрсету;
▪ Жеке шетелдік инвестицияларға кепілдік ұсыну жолымен немесе
ұсынылған жеке инвесторларға займ және өзге де капитал салуға қатысу
арқылы ынталандыру;
▪ Халықаралық сауда өсімін теңестіруге және төлем баланстары теңдігін
қолдауға;
▪ Барынша пайдалы әрі күттірмейтін жобаларды жүзеге асыруға займ ұсыну
немесе олардың кепілдігі.
ББ және Халықаралық валюта қоры (ХВҚ) бір-бірімен өте тығыз байланысты.
ХҚДБ туралы Келісімнің 1 бөлімі, ІІ бабына сәйкес банк мүшелері тек ХВҚ-ның
мүшесі бола алады.
2001 жылғы сәуірде ХВҚ мен ББ атқарушы директорлары қаржыны жылыстату
ғаламдық масштабта, ірі және шағын қаржы нарығында да көңіл бөлуді қажет
ететін проблема екендігін мойындады. Қаржыны жылыстату ұлттық экономикалық
даму және қаржы институтын қалыптастыру үдерісіндегі елдердің экономикалық,
саяси және әлеуметтік күйреу салдарына әлеуетті түрде әкеп соғатындығын
ескере отырып, қаржыны жылыстату дамушы елдерге айтарлықтай экономикалық
шығын әкелуі мүмкіндігі туралы айтады.
2001 жылғы 11 қыркүйектегі оқиғадан соң, ХВҚ мен ББ атқарушы директорлар
Кеңесі қаржыны жылыстату және лаңкестікті қаржыландыруға қарсы іс-қимылды
күшейту жөніндегі жоспарды қабылдады. Мұнан өзге, 2002 жылдың тамызында
басқарушылар Кеңесі ФАТФ-тың 40+8 ұсынымын қылмыстық жолмен келген
кірістерді жылыстатуды (заңдастыруды), лаңкестікті қаржыландыруды
заңдастыруға қарсы салада халықаралық стандарттарды қабылдады.
2002 жыл ағымында ХВҚ мен ББ ФАТФ-пен, Эгмонт тобымен, банктік
қадағалау жөніндегі Базель комитеті және қаржыны жылыстату және 2002 жылғы
қазандағы ФАТФ-тың пленарлық отырысында бекітілген лаңкестікті
қаржыландыруға қарсы күрестерде іс-қимылын бағалаудағы өзге де әмбебап
толық масштабты әдістемелерін әзірлейтін халықаралық органдармен тығыз
қарым-қатынаста болды.
ХВҚ мен ББ көрсетілген әмбебап әдістемелер бойынша 12 айлық
эксперименттік бағдарламаны жүзеге асыру барысында 33 елге (ФАТФ және ФТАҚ
- 8) бағалау жүргізді.
2004 жылғы наурызда ХВҚ мен ББ Кеңесі эксперименттік бағдарламаның
нәтижесін қарап, оның сәтті әрі халықаралық қауымдастықтың қаржыны
жылыстату және лаңкестікті қаржыландыруға қарсы күшті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz