Халықты әлеуметтік қорғау құрылымы
МАЗМҰНЫ
Бет
Нормативтік сілтемелер 3
Қысқартулар 4
Кіріспе 5
1Әлеуметтік қорғау жүйесінің теориялық әдіснамалық негіздері 9
1.1 Әлеуметтік қорғаудың әлеуметтік – экономикалық мазмұны 9
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің әдістері мен құрылымдары 22
1.3 Шет елдердегі әлеуметтік қорғаудың даму тарихы мен тәжірибесі 28
2Қазақстанда әлеуметтік қорғау жүйесінің даму үрдістері 45
2.1 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар45
жүйесі
2.2 Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін талдау 56
2.3 Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі халықты әлеуметтік қорғау65
жүйесінің негізгі элементі ретінде
3Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау жүйесін дамыту 75
және жетілдіру бағыттары
3.1 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің әлеуметтік - экономикалық 75
тиімділігі және оны реформалау бағыттары
3.2 Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін жетілдіру 84
Қорытынды 93
Қолданылған әдебиеттер тізімі 95
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертацияда келесі стандарттарға сілтемелер қолданылған:
1. "Қазақстан Республикасындағы арнаулы мемлекеттік жәрдемақы туралы"
Заңы, 14 сәуір 2006 жыл.
2. Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы 2005
жылғы 13 сәуірдегі № 39 Заңы.
3. Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру Заңы. Егемен
Қазақстан. 28 маусым 1997 жыл.
4. Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының 2003
жылғы 25 сәуірдегі N 405-ІІ Заңы Егемен Қазақстан.- 2003. 1 мамыр.
5. Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау
тұжырымдамасыЕгемен Казахстан.- 2001. 21 тамыз.
6. Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі 2007 жылғы 15 мамырдағы
Кодексі.
7. Қазақстан Республикасының мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу
жағдайы бойынша және жасына байланысты берілетін мемлекетік әлеуметтік
жәрдемақылар туралы 1997 жылғы 16 маусымдағы Заңы.
8. Ең төменгі күнкөріс деңгейі туралы Қазақстан Республикасының 1999
жылғы 16 қарашадағы Заңы.
9. Халықты жұмыспен қамту туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы
23 қаңтардағы Заңы.
10. Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы Қазақстан Республикасының
2001 жылғы 17 шілдедегі Заңы.
ҚЫСҚАРТУЛАР
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ҚР – Қазақстан Республикасы
ЖІӨ –Жалпы ішкі өнім
АӘК – Атаулы әлеуметтік көмек
ЕТКД –Ең төменгі күнкөріс деңгейі
ЗТМО –Зейнетақы төлеу мемлекеттік орталығы
ӘТК – Халық табысындағы әлеуметтік төлемдердің үлес салмағы
ӘЖА – Әлеуметтік жәрдемақылар алушылар саны
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
БҰҰДБ - Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасы
ХЕҰ – Халықаралық еңбек ұйымы
ӘКК – Әлеуметтік кәсіпкерлік корпорация
ОҚАД – Отбасы қаржыларының автономиялық деңгейі
ОАЖД – Отбасыларының қаржылық жағдайының абсолюттік деңгейі
ӘТҚ – Әлеуметтік төлемдер қоры
ӘҚЖТ - Әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігі
БАҚ – Бұқаралық ақпараттар құралдары
МЗТО – Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы
ЭДК – Экономикалық даму корпорациясы
АДА – Аймақтық даму агенттіктері
ДСҰ – Дүниежүзілік сауда ұйымы
ЕО – Еуро одақ
ЖЗҚ – Жинақтаушы зейнетақы қоры
ЖОО – Жоғарғы оқу орны
ЕТЖ – Ең төменгі жалақы
ОАТ – Орташа айлық табысы
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы азаматтарының
Конституцияда кепілдік берген әлеуметтік құқықтарын іске асыру әлеуметтік
қорғау жүйесіне тікелей байланысты.
ХХІ ғасыр кез келген мемлекеттің ішкі саясатының негізгі бағыттарының
бірі әлеуметтік саясат болуы керек екенін дәлелдеді. Әсіресе, әлемдік
дағдарыс әрбір елдің экономикалық - әлеуметтік жағдайына әсер еткені
белгілі. Әлеуметтік саясат аясында халықты, оның ішінде көмекке аса мұқтаж
адамдар, асыраушысынан айырылған, мүгедек жандар, етім балаларды әлеуметтік
қорғаудың маңызы зор. Қазақстан Республикасының Ата Заңында өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы адам және адам өмірі, құқықтары мен
бостандықтары деп көрсетілген. Әрине әлеуметік мемлекеттің негізгі
қағидасы да әлеуметтік саясатты жүргізіп, негізгі функциясы әлеуметтік
қорғау болып табылады. Әлеуметтік қорғау – бұл мұндай қатынастар, яғни
қамқорлығында индивидтер қоғамдағы өз позицияларын сақтауға мүмкіндіктері
блады. Әлеуметтік қорғау саяси немесе әлеуметтік одақты сақтау функциясы.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі мақсаты - халықтың әл-ауқатын
арттыруға қол жеткізу болып табылады. Адам факторы, адам дамуы – Қазақстан
үшін стратегиялық міндет. Адам әрқашан да қоғамдық өмірді жаңарту, алдыңғы
қатарлы экономикалық жетістіктерге жетуде негізгі рөл атқарады. Қоғамның
барлық жіктері мен әлеуметтік топтарының өмір сүру деңгейін ұдайы жақсарта
түсу мемлекет саясатының негізгі басымдығы болуы қажет.
Халықты әлеуметтік қорғаудың негізділігі мен біріздендірілуі ғылым мен
практика тарапынан жеткіліксіз зерттелген.
Халықты әлеуметтік қорғауды мемлекет тарапынан дамыту жүйесінің
әдіснамасын, нысандары мен тәсілдерін ғылыми-баламалы тұжырымдама арқылы
әзірлеу Қазақстанның негізгі проблемаларының бірі болып табылады, өйткені
оны шешу мемлекеттің келешектегі әлеуметтік қана емес экономикалық өсуіне
де жағдай жасайды.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін іске асыру қазіргі жағдайда
қолданылып жүрген тетіктері тұрақты және тиімді пайдаланылмайды. Халықты
әлеуметтік қорғаудағы мемлекеттік және корпоративтік саясаттың жаңа
тетіктерін жүйелі түрде әзірлеу қажет.
Жаңадан қалыптасқан үш деңгейлі әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуы
жеткілікті талданбаған, белсенді халықтың еңбекке ынталылығын арттыратын,
экономиканың дамуына септігін тигізетін әлеуметтік сектордың нәтижелілігін
бағалайтын арнаулы критерийлер жеткілікті зерттелінбеген.
Осы жағдайлар зерттеу тақырыбын таңдауға, диссертациялық жұмыстың
мақсаты мен міндеттерін айқындауға жағдай жасады.
Халықты әлеуметтік қорғаудың мемлекет тарапынан атқарылатын жүйесінің
теориялық және әдіснамалық негізде талдау, олардың жүзеге асырылу
тиімділігін анықтау таңдалып алынған тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін
мемлекеттік реттеудің ұтымды бағытын теориялық және әдіснамалық тұрғыда
зерттеу үшін оның негізін қалаушылар мен олардың ой-пікірлерін ары қарай
жалғастырушы көптеген экономист ғалымдардың еңбектеріне сүйенуді және
ондағы маңызды ұсыныстарды пайдалануды қажет етеді. Олардың қатарына
батыстың О. Хеффе, Р. Барнер, Г. Мейн, Р. Минтон, Ф. Мерилл, Ресейдің А.
Стребеков, Т. Заславская, П. Сорокин сынды ғалымдарын жатқызуға болады.
Әлеуметтік саясатты жүргізуде экономикалық тетіктерді қолдану
тиімділігі жайында белгілі-экономист ғалымдар О.Баймұратов, А.
Зейнельгабдин, Ө.Есқараев, С. Интыкбаева, П. Исахова, Ж. Ихданов, В.
Мельников., Н. Нурланова, Қ. Оқаев, Г. Сансызбаева және тағы басқа ғалымдар
өздерінің теориялық ізденістері мен зерттеулерінде, ғылыми еңбектерінде
аталған проблеманың әр түрлі тұстарын қарастырып, олардың практикада
қолданыс табуына өз үлестерін қосты. Соған қарамастан, рынок талаптарына
сай келетін әлеуметтік қорғау жүйесінің мемлекет тарапынан қолдауды
кемелдендіруді және әлеуметтік тәуекелдердің залалдарын жабудың жоғары
деңгейін қамтамасыз ететін жаңа институттар мен құрылымдарды дамыту
аясында әлеуметтік қорғаудың кейбір аспектілері одан әрі зерттеулерді талап
етеді.
Сондықтан халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің мемлекет тарапынан
атқарылатын қызметтер жүйесі мен олардың тәжірибеде пайдаланылуын теориялық
және әдіснамалық тұрғыда саралау қажеттігі диссертациялық зерттеудің
мақсаты мен міндеттерін анықтауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты
Қазақстан Республикасында мемлекет тарапынан халықты әлеуметтік қорғау
жүйесін теориялық және әдіснамалық негіздерін жүйелі түрде зерттеу және
мемлекеттік қолдауды қамтамасыз етудің тұжырымдамасын жасау болып табылады.
Қойылған мақсаттарға сәйкес зерттелімде мынандай міндеттерді шешу
қарастырылған:
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесін мемлекет тарапынан қамтамасыз
етудің теориялық және әдіснамалық негіздерін жүйелі түрде зерттеу;
- әлеуметтік қорғаудың шетелдік тәжірибелерін саралап отандық
тәжірибемен салыстыру;
- халықты әлеуметтік қорғауда мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар
жүйесінің алатын рөлі;
- зейнетақымен қамсыздандыру әлеуметтік қорғаудың басты бағытарының
бірі ретінде талдау;
- мемлекеттік емес зейнетақы қорларының халықты әлеуметтік қорғау
жүйесін қамтамасыз етудегі атқаратын рөлін талдау;
- міндетті әлеуметтік сақтандыру институтының қалыптасуы мен дамуының
ұтымды бағытын анықтау.
Зерттеу объектісі - Қазақстандағы халықты әлеуметтік қорғауды мемлекет
тарапынан атқару жүйесі.
Зерттеу пәніне халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің мемлекет тарапынан
қолдауы мен оның тиімді жүзеге асыру қатынастары жатады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі халықты әлеуметтік
қорғаудың мемлекет тарапынан атқарылу жүйесі талдауға арналған отандық және
шетелдік экономистердің іргелі және қолданбалы зерттеулері болып табылады.
Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғауды мемлекеттік реттеу мәселелерімен
айналысатын мамандардың ғылыми еңбектері негізге алынды. Зерттеудің
әдістемелік негізіне халықты әлеуметтік қорғау жүйесін мемлекеттік реттеу
мәселелерін ашып көрсету мүмкіндігі, өзара байланыстары мен өзара шарттасу
диалектикалық қағидаттары алынды.
Зерттеудің мәліметтік базасы ретінде Қазақстан Республикасы Статистика
жөніндегі агенттігінің, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігінің, Қаржы министрлігінің, интернеттің Web сайтында орналасқан
кәсіпорындардың көрсеткіштері мен іскерлік ақпараттары пайдаланылды.
Диссертациялық жұмыста статистикалық топтау, салыстыру, экономикалық
талдау сияқты экономикалық - статистикалық әдістер қолданылды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығына Қазақстан Республикасында
халықты әлеуметтік қорғауда мемлекет тарапынан атқарылатын қызмет жүйесінің
теориялық және әдіснамалық негізін зерттеу, мемлекеттік реттеудің
тұжырымдамасын әзірлеу жатады.
Диссертациялық зерттеуді жүргізу барысында ғылыми жаңалық сипаты бар
келесі нәтижелер алынды:
- халықты әлеуметтік қорғауда мемлекет тарапынан атқарылатын жүйесі
қалыптасуының теориялық негіздері зерделеніп, халықты әлеуметтік қорғауды
мемлекеттік реттеудің тұжырымдамасы берілді;
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі жинақтаушы зейнетақы қорларының
рөлі талданып, олардың табыстылығын жоғарылататын әдістемеліктер ұсынылды,
ерікті зейнетақыны сақтандыруды дамыту жөніндегі ұсыныс жасалды.
Зерттеу нәтижелерінің практикалық маңыздылығы және апробациясы:
Жүргізілген зерттеу нәтижелері:
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің мемлекет деңгейінде атқарылуын
қадағалау;
- халықтың әлеуметтік жағдайын көтеруші әлеуметтік төлемдер мөлшерінің
жоғарылауын қарастыру;
- әлеуметтік көмек, әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру
институттарын дамытудың басым бағыттарын анықтау;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының табыстылығын арттыру.
Осы нәтижелердің тәжірибеде жүзеге асырылуы елдің экономикалық
қарқынының өсуі мен Қазақстанның әлеуметтік бағдарланған мемлекетке
айналуына, әлеуметтік саланың дамуына мүмкіндік береді.
Диссертация тақырыбы бойынша жалпы көлемі 0,6 б.т. құрайтын 2 мақала
жарық көрді.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс
кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
және 20 кесте, 15 суреттен тұрады.
1 Әлеуметтік қорғау жүйесінің теориялық әдіснамалық негіздері
1. Әлеуметтік қорғаудың әлеуметтік – экономикалық мазмұны
Тарихқа үңілер болсақ, әлеуметтік қорғау ұғымы ең алғаш біздің
әдебиетімізде ХІХ ғасырдың ортасында пайда болды. Бұл ұғымды алғаш айтқан
неміс философы Гегель еді. 1948 жылғы Адам құқығы туралы дүниежүзілік
конвенцияның 22-бабында Әр адам қоғамның мүшесі ретінде әлеуметтік
қамсыздандырылу құқығына ие делінген. Ең алғаш тарихта өзін әлеуметтік
мемлекет деп жариялаған Германия болатын .
Әлеуметтік қорғау ұғымы ежелден бастау алады. Адамзат дамуының
тарихында бұл ұғым түрлі қоғам мүшелерінің қажеттіліктеріне байланысты
өзінің негізгі функциясын орындап отырды. Оның астарында қоғам мәдениеті
мен дініне негізделген әлеуметтік әділеттілік жатады.
Аристотель еңбектерінде мемлекет өмір сүру үшін ғана емес, бақытты
өмір сүру үшін жаратылады, мемлекет – көмек көрсету мақсатындағы одақ,
ал ең жақсы мемлекеттік құрылым деп, ұлы ғұлама әр адамның ізгілікте және
бақытта өмір сүруіне мүмкіндік берген құрылымды мойындауды ұсынған
[1,13]. Дәл сол Аристотель айтқан орта табысы бар орта адамдардан тұрат
мемлекет теориясы қоғам тұрақтылығының негізгі факторларының бірі болып
отыр.
Т.Гоббс, И.Кант, Ф.Гегель және т.б. мемлекеттің өзінің азаматтары
алдындағы міндеттерін толассыз әлеуметтік және ұнамды құндылықтардың негізі
ретінде қарастырады. В.фон Гумбольдт Идеи к опыту, определяющему границы
деятельности государства [2,28].
Мемлекеттің бейбітшілік, қоғамдағы қауіпсіздік, индивидтердің еркіндігі
мен құқықтарын қорғау секілді заңды функциялары мен қатар әркімнің әл-
ауқаты мен бақытын қамтамасыз ету деген әлеуметтік міндеттерін де көрсетті.
Яғни, мемлекет қоғам тұрақтылығын, азаматтардың еркіндігін ғана басты
міндетке алмай, сонымен бірге әрбір қоғам мүшесінің қажеттіліктерін
қанағатандырып, олардың бақытының баянды болуын да назардан еш тастамағаны
дұрыс болып табылады.
И.Фихте мемлекеттің азаматтардың өмір жағдайының кезеңдерінде
әлеуметтік қамсыздандыруға максималды қатысуы керек туралы Замкнутое
торговое государство еңбегінде кеңінен талдап өтеді [3,19].
Т.И. Заславская әлеуметтік қорғау ұғымын тар және кең мағынада
қарастырады. Оның түсіндіруінше әлеуметтік қорғау барлық халықты емес, оның
ішінде мемлекет тарапынан қолдауларды қажет ететін белгілі бір әлеуметтік
топтар жатады. Әлеуметтік қорғау тар мағынада - бұл түрлі себептермен
өмірдің қиын жағдайларында күн кешіп, жағдайларын түзеуге шамалары
келмейтін қоғамдық топтар мен тұрғындарды қолдауға арналған мемлекеттік іс-
шаралар кешені. Ал кең мағынада Т.И. Заславская негіздеуінше, әлеуметтік
қорғау аса күрделі және ауқымды мақсатты, яғни қоғамдық құрылым мен
институттарды социалистік қатынастар орнатуға бағытталады. Әрине, бұл
тұжырымның сол уақыт талабына сәйкес идеологиялық астары бар [4,8].
Әлеуметтік қорғау - бұл әлдебір жағдайларға (кәрілік, мүгедектік,
денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айырылуы) және өзге де
заңды негіздерге байланысты экономикалық белсенді бола алмайтын әрі лайықты
ақы төленетін еңбекке қатысу жолымен өзін табыспен қамтамасыз ете алмайтын
азаматтар үшін өмірлік қажетті игіліктердің және әл-ауқаттың белгілі бір
деңгейін қамтамасыз етуге арналған жүйе.
Қазақстан мүше болып табылатын Халықаралық еңбек ұйымының анықтауы
бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай шаралар кешенін қамтиды:
- тұрақты, ақылы еңбекке ынталандыру;
- негізгі әлеуметтік қатерлердің алдын алу, ал ол туындаған жағдайда
- әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатердің салдарынан
айрылған
- табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
- халықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз топтарына
- арналған әлеуметтік көмек тәсілдері;
- азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтар
мен қызметтерге қол жеткізуі.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің сандық көрсеткіштері экономикалық даму
деңгейімен анықталса, ал адамдар арасындағы ынтымақтастық, мемлекеттік
институттардың қатысу дәрежесі мен еңбекке ынталандыру деңгейі таңдалған
әлеуметтік-экономикалық модельмен өзара байланыста болады [5,7].
Әлеуметтік қорғау, әлеуметтік институт ретінде, халықаралық
мағынада белгілі әлеуметтік және экономикалық проблемаларды шешуге
бағытталған құқықтық нормалардың жиынтығын көрсететін әдетте заңмен
белгіленген азаматтардың сыныптарымен жұмыс істейді, олар еңбекке
қабілеттілікті жоғалтумен, жұмыстың жоқтығынан немесе басқа себептерге
байланысты өзінің және отбасының еңбекке жарамсыз мүшелерінің өмірлік
маңызды қажеттіліктерін қанағаттандыруға жеткілікті қаражаттарға ие емес
болып келеді.
Әлеуметтік қорғау шеңберінде мұндай азаматтарға заңмен анықталған
жағымсыз жағдайлар орнаған кезде ақшалай және натуралды түрде түрлі
қызметтер ретінде өтемақылық сипаттағы көмек көрсетіледі. Сонымен қоса,
әлеуметтік қорғау жүйесі алдын алушылық сипаттағы шараларды жүзеге асырады,
олар жағымсыз жағдайларды болдырмауға бағытталған.
Әлеуметтік қорғау түрлі ұйымдық – құқықтық түрлерде жүзеге асырылады,
соның ішінде оның мұндай түрлері: жұмыс берушілердің жеке жауапкершілігі,
сақтандыру, әлеуметтік сақтандыру, атаулы әлеуметтік көмек, мемлекеттік
әлеуметтік қамтамасыз ету және басқалары. Кез келген әлеуметтік қорғаудың
ұйымдық – құқықтық түрлерін пайдалану түрлі әлеуметтік және экономикалық
зардаптарға ие болуы мүмкін, оларды осы саланы басқару кезінде ескеру
керек.
Сонымен қатар әлеуметтік қорғау өзінің функционалды сипаты бойынша
айтарлықтай толық жүйе болып келгендіктен, жеке әлеуметтік институтты
көрсетіп отырып, өзінің көрсетілетін қызметтер технологиясына байланысты
маманданған ерекшеліктеріне ие. Зейнетақыны ұсыну технологиясы медициналық
көмек көрсету технологиясынан, әлеуметтік – ақтау технологиясынан немесе
жұмыссыз азаматтарды қамтамасыз ету технологиясынан айтарлықтай
ерекшеленеді [6,12].
Нарықтық экономика даму жолында тұрған елде, орталықтанған жоспарлау
жүйесі шаруашылығында әлеуметтік қорғау ұйымдастыру мамандануын көрсететін
әлеуметтік қамтамасыз ету термині әлеуметтік қорғау саласындағы
әлеуметтік – экономикалық қатынастар жиынтығын анықтауға, оның жаңа
функциялары бар әкімшіліктік құрылымдарды сипаттау үшін қолданыла алмайды.
Сондықтан әлеуметтік қамтамасыз ету термині айтарлықтай дәрежеде
практикалық қолдану саласынан әкімшіліктік шаралармен жаңа әлеуметтік
қорғау терминімен ығыстырылды.
Әлеуметтік қорғау термині үлкен дәрежеде аталған әлеуметтік
институттың мәніне сәйкес келеді, алайда, әлеуметтік қамтамасыз ету
термині жалпы атау үшін әлеуметтік қамтамасыз ету құқығы ретінде
қолданылып келеді.
Қазіргі уақытта әлеуметтік қорғау институты әрбір елде ол қамтамасыз
ететін әлеуметтік қорғау түрлерінің жиынтығымен сипатталады және
пайдаланылатын ұйымдық – құқықтық түрлер және жалпы түрде матрица ретінде
көрсетілуі мүмкін, мұнда жолдарда әлеуметтік қорғау түрлері, ал бағаналарда
осы түрлер жүзеге асырылатын ұйымдық – құқықтық түрлері көрсетіледі.
Әлеуметтік қорғау сондай – ақ қоғамдық қажетті өмір сүру деңгейін
қамтамасыз етпейтін аз жан табысы бар отбасыларға қатысты, оның нәтижесі
болып әдетте, өмір сүру құралдарының жоқтығы немесе өмірлік маңызды
тауарлар мен қызметтерді төлеу құралдарының жоқтығы болып табылады (ақталу
қаражаты, тұрғын үйге төлеу, емделу) [6,39].
Әлеуметтік қорғау ақшалай мағынада зейнетақы мен төлемақы ретінде,
натуралды түрде, және сондай – ақ әлеуметтік қорғау объектісі болып
табылатын тұлғаларға түрлі қызметтер көрсету арқылы жүзеге асырылады. Ол
өтемақылық та, алдын алушылық та сипатқа ие.
Ж. Ихданов негіздеуінше әлеуметтік қорғаудың мемлекеттік – құқықтық
нормалардың бір түрі болып еңбекке жарамсыз тұлғаларды мемлекеттік
қамтамасыз ету табылады. Мемлекеттік қамтамасыз етудің негізгі белгілері
болып мемлекеттік бюджет есебінен шығыстарды қаржыландыру және қамтамасыз
етілетін тұлғалар категориясын белгілеу және олардың қамтамасыз етілу
деңгейін мемлекеттік билік органдары анықтайтын басымдылықтарға сәйкес
қамтамасыз етілу деңгейін анықтау табылады [7,16].
Әлеуметтік қорғаудың басқа ұйымдық – құқықтық түрі болып әлеуметтік
сақтандыру табылады, ол нарықтық экономика бар көптеген елдерде әлеуметтік
қорғаудың көптеген түрлеріне қатысты қолданылады. Оның негізінде әлеуметтік
қауіптер және оларды міндетті және ерікті сақтандыру жатыр.
Әлеуметтік сақтандыру бойынша төлемдерді қаржыландыру жұмыс істейтін
азаматтар мен олардың жұмыс берушілерінің сақтандыру жарналары арқылы
жүргізіледі, төленуі, әдетте, тең үлесте жүргізіледі. Әлеуметтік сақтандыру
жүйелерін қаржыландыруда кейде мемлекет қатысады.
Нарықтық экономикасы бар елдерде сонымен қатар әлеуметтік көмек сияқты
әлеуметтік қорғаудың ұйымдық – құқықтық түрі белсенді қолданылады. Ол
атаулы сипатқа ие және тұлғаларға олар күн көрудің басқа көздеріне ие емес
екендігі тексерілгеннен кейін беріледі.
Әлеуметтік қорғаудың жеке түрлерінің сипатты ерекшелігі олар осы
саладағы бөлек субъектілердің жеке бастамасы бойынша емес міндетті түрде
қалыптастырылады, олар өздеріне белгілі қызығушылық танытатын шектелген
азаматтар шеңберінің әлеуметтік қорғауы бойынша міндеттемелерді алады. Жеке
түрлер әлеуметтік қорғаудың мынадай түрлерінде қолданыла алады, яғни
уақытша жұмысқа қабілетсіздікті қамтамасыз ету, медициналық көмек,
зейнетақылық қамтамасыз ету және басқалары.
Әлеуметтік қорғаудың негізгі түрлері болып табылады:
- заңмен анықталған әлеуметтік кепілдіктер және оларды базалық
стандарттар мен бағдарламалар негізінде қанағаттандыру;
- халықтың табысы мен шығысын реттеу;
- әлеуметтік сақтандыру;
- әлеуметтік көмек көрсету;
- әлеуметтік қызметтер;
-мақсатты әлеуметтік бағдарламалар [8,431].
Әлеуметтік қорғаудың маңызды қағидалары адамгершілік пен әлеуметтік
әділдік болып табылады. Әлеуметтік қорғауды жүзеге асырғанда адамгершілікті
және әділді болу дегеніміз – адам өмірінің өзіндік құндылығын, оның
бостандыққа құқығын, өз қабілеттерін дамыту, ұлттық, нәсілдік, діни және
басқа жеке немесе әлеуметтік ерекшеліктерге байланыссыз жеткілікті,
қамтамасыз етілген және бақытты өмір сүруін мойындау деген сөз. Бұл адамдар
арасында өзара көмек беруде, өзара түсіністік пен қайырымдылыққа
негізделген міндетсіз қатынастарды орнату.
Әлеуметтік қорғауда әділетті және адамгершілікті болу – бұл адамның
тұлғалық потенциалын, оның ішкі ресурстарын дұрыс бағалау, өмірлік
қиыншылықтардың негізгі себептерін түсіну және олардан шығатын жолды
анықтау. Бұл адамды өзін қорғау, бастаманы ұсыну, көшбасшылық тұрғыдан да
нақты әрекетті орындай алу мүмкіншілігі көзқарасынан бағалау. Бұл сонымен
қатар құрылып отырған әлеуметтік қорғау жүйесін қорғау маңызды болғандықтан
да үлкен рөл атқарады, оны жалпы ортақтану және жалпы кедейшіліктің таралу
қауіпінен сақтау болып табылады, себебі ол нақты қажетті адамға көмек пен
қолдау құралы болуы тиіс. Әлеуметтік қорғауда әділеттілік пен адамгершілік
– бұл құқықтық негізде қоғамның барлық мүшелеріне, барлық қабаттарына және
топтарына тең қол жетімді қосқан еңбектік үлесіне байланысты қорғау
кепілдіктері мен құндылықтарды қамтамасыз ету болып табылады. Ал бұл
дегеніміз халықтың әлеуметтік қорғалуын құру құқықтық, демократиялық
мемлекетті құрумен тығыз байланысты, мұнда тең қол жетімді қорғалу
кепілдіктері мен құндылықтарды алудың потенциалды мүмкіншіліктері көмекті
пассивті тосуды және қоғамның бөлек мүшелерінің баcыңқы көңіл – күйлерін
ынталандыруды жоққа шығарады.
Әлеуметтік қорғау жүйесі жүйелік және кешенділік қағидаларына
негізделеді. Ол байланысатын компоненттердің жиынтығы, бөлшектерден
құралған толықтық ағза, бірлесу процесі кезінде белгілі толықтықты құрайтын
өзара байланысты құрылымдық элементтер кешені ретінде құралады. Әлеуметтік
қорғау жүйесінің маңызды элементтері субъектілер мен объектілер болып
табылады, олардың мазмұны мақсаттар, міндеттер, функциялар мен құралдарда
ашылады. Жүйені құрауда оның объектілері өзімен иерархиялық ұйымдасқан,
толықтық қоғамдық жүйені беруі тиіс, ал қызметті жүзеге асыратын
субъектілері осы толықтықты көрсету керек, объекті мен субъектіні
байланыстыратын буын - әлеуметтік жұмыстың түрлері, әдістері, жүйелері,
технологияларын беру арқылы, қажетті адамға қолдау және көмек көрсетудің
өзара байланысты процесін беру қажет [8,432].
Осы күнге дейін әлеуметтік қорғаудың теориялық сұрақтары ағылшын
ғалымы,мемлекеттік қайраткер У.Беверидждің 1942 жылғы шығарған ғылыми
ізденістеріне сүйенеді. Бұл ғылыми жұмыс 1930-1940 жылдары Дж.М.Кейнс
дәлелдеген нарықты мемлекеттік реттеу мен либералдық коллективизм
идеологиясы негізінде жазылған. Егер Дж.М.Кейнсті нарықты реттеу
экономикасының архитекторы деп атаса, У.Бевериджді рынокты әлеуметтік
реттеудің архитекторы деп атайды.
У. Беверидждің әлеуметтік қорғау тұжырымдамасы 3 қағидаттан тұрады:
1) әлеуметтік қорғауды ұйымдастыру тек қана жалпы әлеуметтік
прогресстің негізгі бөлігі деп қаралады;
2) әлеуметтік қорғау мемлекет пен жеке индивидтың кооперациясы арқылы
ұйымдастырылуы қажет, бұл жағдайда мемлекет ең төменгі кепілдіктерді
қамтамасыз етеді, ал қосымша қамсыздандыру жеке тұлғаның үлесі арқылы
жүргізіледі;
3) әлеуметтік қорғаудың негізгі әдісі ретінде әлеуметтік сақтандыру
іске асырылады. Бұл жағдайда мемлекет үш шартты орындау қажет:балалар
жәрдемақысы арқылы балаларға тәрбие беруде біркелкі жағдай жасау, жалпыға
бірдей медициналық қызмет көрсету мен жалпылай жұмыссыздыққа жол бермеу.
У. Беверидж бірінші рет әлеуметтік қорғаудың үш сатылық жүйесін
дәлелдеп, зерттеді. Оларға міндетті әлеуметтік сақтандыру, мемлекеттік
әлеуметтік көмек, ерікті сақтандыру жатады.
Бұл ұсынылған модель нағыз прогресивті модель болды, бірақ ол да
кемшіліктерден кенде емес еді.
Біріншіден, одан балаларға берілетін жәрдемақылар, медициналық
қызметке арналған шығындар шығарылып тасталды. Бұл түрлер барлық
азаматтарға біркелкі жағдайда берілетін көмекке жатқызылды.
Екіншіден, У. Беверидждің әр әлеуметтік сақтандыру жүйесіне
қатысушыға төленетін жарнаның бірдей сомада болуы және ең төменгі
әлеуметтік сақтандырудың бәріне бірдей көрсетілуі- сақтандырудың негізгі
қағидаттарының бірі жұмыс қабілетін жоғалтқан жағдайда орта және жоғары
табыс алатын қызметкерлердің табыстарын жалақы арқылы өтеу толығымен
қамтамасыз етіле алмады.
Үшіншіден, жұмыссыздық кезінде әлеуметтік қорғауды жәрдемақы төлеу
арқылы шектеу және мемлекет тарапынан жұмыспен қамту жұмыссыздық қазіргі
жағдайда экономиканың негізгі атрибуты болып тұрғанда утопия ретінде
көрінді.
Е с к е р т п е - [9]
Сурет 1- Беверидждің әлеуметтік қорғау моделі
У. Беверидж бірінші болып әлеуметтік қорғаудың анықтамасын оның тікелей
атқаратын қызметі –жоғалтқан жалақыны өтеу арқылы айқындады. Оның
көзқарасы бойынша әлеуметтік қорғау жұмыссыздық кезінде,ауырған кезде ,
бақытсыз жағдайларға душар болған кезде, қартайғанда зейнетақымен
қамтамасыз етуде, асыраушысынан айырылған жағдайда айлықтың орнына, адамның
тууына, некеге тұруына байланысты шығындарын өтеуде берілетін төлемақы. У.
Беверидж бұл қорғаудың көлемі үлкен болмауы керек екендігін және адамның
тезірек жұмысқа шығуына ынталандыруын қажет деп санайды.
Бірақ соңғы жылдары әлеуметтік –экономикалық өсуге байланысты,
азаматтардың әлеуметтік құқы мен еркіндігінің нығайуына байланысты
әлеуметтік қорғаудың мазмұнын айқындау тәсілдері өзгере бастады. Бірінші
кездері әлеуметтік қорғаудың негізгі мақсаты-жоғалтқан еңбек ақыны өтеу
болса, кейіннен табыстың көлемін ұстап тұру, “әлеуметтік стандарттар
негізінде қоғамдық жұмысқа қатысуына қарай кедейшіліктің алдын-алу
шараларымен ұлғая бастады. Ұлттық байлықты бөлуде ынтымақтастық қағидаты
негізге алынып, әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі мақсаты табыстарды
қайта бөлу және ол әлеуметтік тәуекелдікті бөлумен байланысты емес, бай
халық топтары мен кедей топтарының табыстарын бөлу деп қарастырылды.
Әлеуметтік қорғау жүйесі “берекелі мемлекеттің ” негізгі атрибуты, ал
кейбір жағдайларда анықтама парадигмасы деп саналады.Мысалы, американдық
экономист Е.Д. Берковиц “берекелі мемлекет” деп үкімет барлық азаматтарын
қорғауға кепілдік береді және олар еңбек етіпн табыс табуға, инвестиция
жасаудан гөрі осы кепілдікке бейімделеді деп санайды.
Жаңғыртылу үдерісінің логикасына сүйенсек, әлеуметтік қорғауды
әлеуметтік тәуекелдікпен бірге қарастырған жөн, өмірдің салт-дәстүрін құру
қажеттіліктерін қамтитын мәселелерді шығарып тастау қажет.Басқа жағынан,
адам ресурстарын қайта жаңғырту қоғамның дамуының әр сатысында сапалы түрде
өзгеріп отырады.Егер өткен ғасырда қоғам өз қаражаттарын жұмыс күшін
жаңғырту және физиологиялық қажеттіліктерді қаржыландыруға жұмсаса, ХХ1
ғасырда мемлекет адамзаттың қалыпты тіршілік етуіне және қоғамдық
стандарттарға кепілдік беруге қаржы көздерін ұлғайтып, арнаулы тетіктерді
қолдануы қажет [10,273].
Әлеуметтік қорғаудың жүйелілігін ұйымдастыру мен мазмұнында кешенділік
тығыз байланысты, яғни әлеуметтік қорғаудың минималды деңгейін мемлекетпен
кепілденгенін қамтамасыз ету үшін экономикалық, әлеуметтік, құқықтық және
басқа сипатты шаралар кешенін қамтамасыз ету болып табылады.
Кешенділік қамтамасыз етеді:
1) қызметтің бағыттарын, мақсаттар мен қағидалардың бірлігі;
2) адамға көмек көрсетудің тарихи тәжірибесі мен дәстүрлерін қазіргі
заманғы тәжірибемен араластыру;
3) әлеуметтік қорғау объектісін жан – жақты зерттеу (тұлға, әлеуметтік
топ, аумақтық жалпылық, еңбек ұжымы);
4) әлеуметтік қорғау субъектілер қызметтерінің реттелуі мен бірлігі;
5) адамдарға көмек пен қолдау көрсету бойынша шараларды жүзеге асыруды
бақылау.
Кешенділік тәсілі негізінде әлеуметтік қорғау шешімін мемлекеттің
әлеуметтік және экономикалық саясатының мақсаттарын жүзеге асырумен
байланыстыруға болады, кедейшілік шегінен асатын адамдарды, өмірдің қиын
жағдайына түскендерді тиімді қорғау, әлеуметтік қорғауды экономикалық және
әлеуметтік дамудың тұрақтандыру факторына айналдыру.
Әлеуметтік қорғау бойынша алдын алушылық қағидасы үлкен мәнге ие, бұл
әлеуметтік жағымсыз жағдайды алдын алуды, оларды қалыптасудың бастапқы
кезеңінде ашып және жоюды түсіндіреді. Алдын алушылық бұл тек ақшалай және
натуралды мағынада аз қамтамасыз етілген тұрғындар топтарына алдын алушылық
өтемақыны беру ғана емес, сонымен қатар, адамдар өздері қалыптасқан өмірлік
жағдаймен күресе алатын жағдайларды құру, жеке ресурстарды әлеуметтік
қауіптер пайда болуы мүмкін жағдайына пайдалану: қартаю, ауыру,
жұмыссыздық. Әлеуметтік қауіптерді алдын алу келесі арқылы жүргізіледі:
- зейнеткерге, мүгедекке жұмысты тауып беру;
- үйдегі еңбекті дамыту;
- әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік емес жүйелерін қолдау;
- азаматтардың ерікті жарналары мен басқа да құралдар негізінде
жеке саланы қалыптастыру;
- әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыруда тұрғындардың түрлі
қатысу түрлерін дамыту, мысалға, ипотекалық несиелеуді дамыту
негізінде, медициналық сақтандыру компанияларын қызметін қолдау
(отбасына немесе бөлек адамға медициналық мекемені, дәрігерді,
қажетті медициналық қызмет түрлерін таңдауда көмек көрсету);
- ақылы және тегін қызметтердің үйлесімдігі, бұл әлеуметтік қорғау
субъектілерінің қайта өндіру мүмкіндіктерін қамтамасыз етуге
септігін тигізеді, тұрғындармен ақша қаражатын жинақтау үшін
қосымша жүйелерді қалыптастырады. Ал бұл дегеніміз балаларды
тәрбиелеу мен білім беру, олардың денсаулығын нығайту, тұрғын үй
жағдайларын жақсарту және т.б. сияқты әлеуметтік қажеттіліктерді
қанағаттандыру мен өзін - өзі қорғау әдістерін жүзеге асыруда
жаңа мүмкіншіліктердің пайда болуын білдіреді;
- күнкөріс деңгейінен төмен емес ақшалай табыстар көлемін ұстап
тұру, бұл әлеуметтік көмектің түрлі формалары арқылы қамтамасыз
етіледі, еңбек нарығын қалыптастыруға қатысу, қоғамдық
жұмыстарды пайдалану және т.б.
Осы орайда халықты әлеуметтік қорғаудың әрбір шешімі, әрбір жобасы
сараптамадан өткізіліп және оларды болашақта жүзеге асырғанда адамдарды
әлеуметтік қорғау мүмкіншілігі тұрғысынан, жағымсыз әлеуметтік жағдайлардың
дамуын алдын алу көзқарасынан бағалануы керектігі маңызды болып табылады
[11,255].
Әлеуметтік қорғаудың маңызды қағидасы – оның адрестілігі, яғни
белгіленген сыныптамаларға сәйкес олардың жеке қажеттіліктері мен оларды
қанағаттандыруды ескере отырып, өмірдің қиын жағдайына түскен, нақты
көмекті қажеттенетін адамдардың сәйкес өмір сүру жағдайларын қамтамасыз
етуін қолдау үшін шаралар кешенін жүзеге асыру. Қазіргі жағдайда кәрі, ауру
адамдарға өмір сүру қаражатын ұсыну және сондай – ақ қиын өмірлік жағдайға
түсіп кеткен адамдарға көмекті ұсыну барлық жағдайда адресті және әділді
болып табылмайды: өтемақылар алғашқы кезекте төленуге міндетті адамдарға
төленбейді; белгіленетін зейнетақылар азаматтардың еңбек тәжірибесін толық
мәнде есептемейді, әлеуметтік қызметтер тізімі тар және басқалары.
Ғылыми әдістер мен есептеулерге негізделген және нақты адамның жеке
қиын өмірлік жағдайын ескеретін әлеуметтік көмектің адрестілігі әлеуметтік
теңдікті қамтамасыз ету құралы және оның ішкі потенциалын белсендірудің
факторы болып табылады. Қағидаға сәйкес адресті басты нәрсеге қол жеткізуге
болады - өмірдің қиын жағдайына түскен адамдарға көмектесу, олардың
әлеуметтік белсенділігі мен бастамасын, пайда болған проблемаларды жекелей
шешуге ұмтылысын қолдау мен қорғау.
Нашарлаған экономикалық жағдайда адрестілікті қамтамасыз ететін
материалды көмек пен механизмдерге қажеттілікті бағалау критерийлеріне
қажеттілік туындады.
Атаулы әлеуметтік көмекті ұсынудың тиімді критерийлері болып табылады:
- жиынтық отбасылық немесе жан басынан шаққандағы табыстың көлемі
– ол аймақтық деңгейде белгіленген отбасының барлық мүшелерінің
әлеуметтік – демографиялық топтары бойынша күнкөріс деңгейінен
немесе сәйкес аймақтық күнкөріс минимумы сомасынан төмен болмауы
тиіс (минималды жалақы, минималды зейнетақы және т.б. төмен).
Алайда орташа жан басына шаққандағы табысты жалғыз критерий
ретінде пайдалану, клиенттердің қосымша табыс алу мүмкіндігін
ескермей (мысалға, екіншілік жұмысбастылық, пәтерді, көлікті,
гаражды жалға беру және т.б.) еріншектікті ынталандыруы және
қажетсінетіндердің әлеуметтік белсенділігі мен бастамасын
дамытуына септігін тигізбеуі мүмкін;
- өмір сүруге қаражаттың жоқтығы;
- жалғыздық және өзіне - өзі қызмет көрсете алмауы;
- материалды зардап немесе физикалық жарақаттар (апаттар,
стихиялық дауылдар нәтижесінде, қызметтік міндеттерді орындау
барысында және т.б.).
Мұндай критерийлер негізінде аймақтық қағидасы бойынша атаулы көмекте
қажетсінетіндер туралы мәліметтер банкі құрылады және көмек көрсетіледі.
Критерийлер әлеуметтік нормативтерге негізделеді, олар өзімен маңызды
қызметтер мен құндылықтарды пайдалану деңгейі, ақшалай табыстың мөлешері
мен адам өмір сүруінің жағдайын сипаттайтын басқа мәліметтердің ғылыми
түсіндірілген көрсеткіштерін көрсетеді.
Атаулы көмек ең әуелі халықтың келесі топтарына көрсетілуі тиіс:
- 1 – ші және 2 – ші топ мүгедектеріне;
- өзін - өзі қамтамасыз ете алмайтын жалғыз басты зейнеткерлерге
мен жалғыз отбасыларына;
- жасы 80 және одан асқан кәрі азаматтарға;
- жетім балаларға, балалар үй түлектеріне және мүгедек балаларға;
- мектеп жасына дейінгі балаларды және мүгедек балаларды
тәрбелейтін отбасыларға;
- көп балалы және толық емес отбасыларға;
- жұмыссыздар отбасыларына;
- келеңсіз жағдайларға түскен тұлғаларға (босқындар, үйлері жоқ
адамдар, стихиялық апат нәтижесінде зардап шекке азаматтар және
т.б.);
- өзін - өзі қамтамасыз етуге мүмкіншілігі жоқ азаматтарды заңмен
анықталған міндетті туысқандары жоқ тұлғаларға.
Әлеуметтік көмекті қажеттенетін тұлғалар тізімі жергілікті билік
органдары шешімі бойынша демографиялық, әлеуметтік – экономикалық, табиғи –
климаттық және аймақтың басқа ерекшеліктерін ескере отырып кеңейтілуі
мүмкін.
Аталған сыныптамалардың материалды жағдайын да әлеуметтік кепілдіктерді
пайдалана отырып тексеру қажет.
Әлеуметтік қорғаудың адрестілігі адамға көмек көрсету үшін социумның
ресурстарын толығырақ пайдалануға мүмкіндік береді, адамды қоршайтын, оның
өмір сүру алаңын құрайтын және оның әлеуметтік өмір сүру жағдайына әсер
ететін жағдайлар мен факторлардың жиынтығы толығымен социумда көрінеді
[12,22].
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің бейімділік қағидасы ол әлеуметтік
нормативтердің инфляция жағдайында және экономикалық тұрақсыздық кезіңде,
жұмыспен қамтылу азайғанда алдын алушылық сипатты қарастыруды; ұйымдық
құрылымдардың құқықтық базасының уақытылы дамуы; жүзеге асыру әдістерін
жаңарту және т.б. көздейді. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің бейімділігі
оның өзін - өзі жетілдіруді, өзін қорғау белсенділігі және әлеуметтік
субъектілердің бастамашылдығын дамытуын, олардың өзіне көмек көрсетуге
мүмкіншілігі мен әлеуметтік қорғаудың жеке құралдарын пайда болуын
білдіреді. Бұл әсіресе, сөз әлеуметтік – демографиялық, кәсіби және басқа
да топтар, аймақтық қоғамдастықтар туралы жүргенде маңызды болады.
Әлеуметтік қорғаудың қағидасы оның көпсубъектілігі болып табылады.
Халықты әлеуметтік қорғаудың маңызды субъектісі – мемлекет. Ол әлеуметтік
қорғау саласында әлеуметтік саясатты әзірлейді және жүзеге асырады, оны
мықты және тиімді етуге ұмтылады, жүзеге асырған уақытта аймақтық
факторларды ескереді. Өзінің маңызды функцияларын жүзеге асырып – қоғамдағы
әлеуметтік процестерге мақсатты және ұйымдасқан әсер ету, әлеуметтік саланы
тиімді реттеу мен бақылау, - мемлекет әлеуметтік кепілдіктердің минималды
деңгейін қамтамасыз етеді, адамдардың өмір сүруіне әлеуметтік кепілденген
жағдайларды құрайды, халықтың белсенді бөлігі мен еңбекке жарамсыз
тұрғындары арасында, жалақыны, зейнетақыны, шәкіртақыны, әлеуметтік
төлемақылардың минималды көлемдері мен өмір сүру деңгейінің көлемі арасында
тиімді қатынастарды ұстайды, халықтың денсаулығын жақсарту, оның
білімділігі мен мәдениеттілігін жоғарлату, тұрғын үй проблемаларын шешу
үшін жағдайларды қалыптастырады. Мемлекет халықты әлеуметтік қорғау
жүйесінің қызмет етуіне мемлекеттік бюджетті бекіту, сонымен қоса,
мемлекеттік меншіктегі қаржыландырудың басқа көздерінің бюджеттерін бекіту
арқылы ықпалын тигізеді.
Мемлекет әлеуметтік қорғаудың құқықтық негізін қамтамасыз етеді,
қоғамдық қорлардың жұмысын қалыптастырады және ұйымдастырады, тұрғындардың
әлеуметтік қорғалмаған бөлігіне көмек көрсету үшін олардың мүмкіншіліктерін
пайдаланады.
Халықты әлеуметтік қорғаудың субъектісі болып қоғамдық бірлестіктер де
табылады, олар қоғамдық қолдауды және әлеуметтік қорғаудың қазіргі заманғы
үлгісін құру мен қызмет етуіне миллиондаған азаматтардың қатысуын
қамтамасыз етеді.
Қоғамдық бірлестіктердің потенциалы шексіз. Сарапшылар бағалауы
бойынша, елде 40000 астам тіркелген және тіркелмеген қоғамдық бірлестіктер
бар; қоғамдық бірлестіктердің 49% өзінің әрекетін әлеуметтік салада
жүргізеді, 37% қоғамдық – азаматтық бірлестіктер, 11% қоғамдық – саяси,
15% өндірістік болып табылады [13,78].
Олардың ішіндегі көптеген ұйымдардың әрекеті нақты азаматтар
сыныптамаларына көмек көрсету мен қолдауға, мақсатты әлеуметтік
бағдарламаларды әзірлеу мен жүзеге асыру және қаржыландыру көздерін
қалыптастыруға, ерікті қозғалысты дамыту жолымен көмек көрсету процесіне
тартуға бағытталған.
Халықты әлеуметтік қорғауда кәсіподақтар мен басқа қоғамдық ұйымдардың
ерекше рөлін атап өтіп, олардың әлеуметтік қорғауға әсер ету
мүмкіншіліктері шектеулі: олар қажетті қаржылық ресурстарға ие емес,
сондықтан көбісіне популистік ұмтылыс пен ұрандармен айналысу сай келеді.
Әлеуметтік қорғаудың жоғары деңгейін талап етіп, мемлекеттік билік
органдары және заңнамалықтармен қол жеткізген кепілдемелерді тіркеу арқылы
олар әлеуметтік қорғау шараларының жүзеге асырылмауына жауапкершілік
артпайды, сондықтан олардың көбісінің жұмыс тиімділігі де төмен болып отыр.
Нарық халықты кепілді табыспен және жұмысбастылықпен қамти алмайды. Әр
түрлі себептерге байланысты азаматтар табыс деңгейіне денсаулық жағдайына
байланысты ерекшеленіп, жұмыссыздар, мүгедектер, толық емес отбасылар және
т.б. болып өмір сүреді. Әлеуметтік нарықтық экономиканың міндеті-халықты
әлеуметтік қорғау болып табылады. Халықты әлеуметтік қорғаудың объектісі
және субъектісі болады.
Е с к е р т п е - [6] көз негізінде автор құрастыған
Сурет 2 - Халықты әлеуметтік қорғаудың объектілері мен субъектілері.
.
Халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі субъектісі болып, мемлекет
есептеледі. Басқалары – қоғамның барлық азаматтары және жеке әлеумет
топтары. Халықты әлеуметтік қорғау шаралары бір жағынан барлық қоғам
мүшелерін қамтыса, екінші жағынан жеке әлеуметтік топтарға бағытталады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай шаралар кешенін қамтиды:
- әр адамға өз қабілетіне байланысты табыс табуға мүмкіншілікпен
қамтамасыз етіледі;
- өмір сүру минимумын ресми бекіту;
- тұтынушылар мүддесін қорғау;
- халықтардың табысын индексациялау.
Әлеуметтік қорғаудың тағы бір субъектісі – жұмыс берушілер. Олар
жалданатын жұмысшылардың әлеуметтік көмектің және қолдаудың міндетті
шарттарын қамтамасыз етеді (жалақының минималды деңгейі, белгіленген
нормативтерге сәйкес міндетті сақтандыру, зейнетақылық, әлеуметтік,
медициналық, жұмыссыздық бойынша, еңбекті төлеу қорына жататын әлеуметтік
төлемдер мен өтемақылар, және басқалары). Әлеуметтік қорғау белсенді
субъектілері ретінде жұмыс берушілердің мүмкіншіліктері толық дәрежеде
пайдаланылмайды. Жеткілікті қаржылық ресурстарға ие болып, олардың
көпшілігі өзінің кәсіпорындарында қосымша жұмыс орындарын құра алады,
әлеуметтік құндылықтарды – тегін жолдамаларды, ұзақ мерзімді пайызсыз
несиелерді беру және т.с.с. дамыта алады [14,138].
Әлеуметтік қорғаудың қазіргі заманғы тұжырымдамасы ол тегін көмекке
және оны пассивті күтуді қолдауға бағытталмауы керек. Оның мағынасы адамда
қожайын сезімін тууы мен дамытуына, жоғары өндірістік еңбекке ынтаны
қалыптастыру және оны мұндай еңбекке тарту; қоғамда барлық мүшелері үшін
бірдей бастамалық мүмкіншіліктерді құруда болуы керек. Міне сондықтан
әлеуметтік қорғаудың маңызды субъектісі өз мүмкіншілігі мен күшін жүзеге
асыратын, өмірлік қажеттіліктері мен қызығушылықтарын қорғайтын адамның өзі
болып табылады. Қоғамда экономикалық, ұйымдық, құқықтық, қаржылық және
басқа да жағдайдар қалыптастырылуы керек, олар өз санасын, білімдер жүйесі
мен өз құқықтарын қорғау мен түбірлі өмірлік қызығушылықтарды күзетуде
адамның рөлі мен орны туралы құндылық ойлауы, өзін дамыту мен көрсету
тәсілдері, әлеуметтік қорғаудың басқа субъектілерімен өзара байланысын
қалыптастыру қажет.
Аталған қағидалар қоғамның дамуының,оның әлеуметтік – экономикалық
өмірінің объективті заңнамаларын көрсетеді, бірақ субъективті жағына да ие.
Олар әлеуметтік қорғау жүйесін құру мен дамыту процесінде, әлеуметтік
қорғау функцияларын жүзеге асыру процесінде және оларды жаңа мазмұнмен
байыту кезінде жүзеге асырылады. Функциялар – бұл салыстырмалы жеке, бірақ
өмірдің қиын жағдайына түскен адамды әлеуметтік қорғау бойынша өзара тығыз
байланысты қызметтер түрлері болып табылады. Олардың ішіндегі маңыздысы
болып табылады:
- экономикалық;
- шаруашылық – тұрмыстық;
- әлеуметтік – медициналық;
- құқықтық;
- мәдени – демалу;
- еңбекті ұйымдастыру және басқалары.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуы барысында функциялар
өзгереді, инновациялық технологиялық тәсілдер, көрсетілетін қызметтер
кешенділігі және оларды қолдану саласының артуы, мамандардың кәсіби
біліктілігін арттыру арқасында жаңа мазмұнға ие болады.
Осында әлеуметтік қорғау бойынша қызметтің жаңа мазмұнын игеру процесі,
қажетсінетін адамға көп жақты қолдауға нақты бейімделуі, пайда болған
проблемалар мен қиыншылықтарға оның өзінің қатысуын қамтамасыз ету, халыққа
көмек көрсетудің түрлі жүйелері шекарасында адамдар арасында қатынастарды
жетілдіру сипатын тауып отыр [15,69].
Әлеуметтік қорғау жүйесі келесі топтарды қолдауға бағытталады:
- жұмыссыздар;
- зейнеткерлер;
- мүгедектер;
- ардагерлер (еңбек, соғыс);
- балалары бар отбасылар;
- жетім балалар;
- оралмандар;
- қуғын-сүргінге ұшырағандар.
Халықты әлеуметтік қорғау – бірнеше жүйелерден құралатын жүйе болып
табылады.
Е с к е р т п е - [16] көз негізінде автор құрастыған
Сурет 3 - Халықты әлеуметтік қорғау құрылымы
Әлеуметтік қамсыздандыру - бұл кәрі және еңбекке қабілетсіз азаматтар,
сондай-ақ балалары бар отбасыларды қамтамасыз ету жүйесі.
Әлеуметтік көмек негізінен зейнеткерлерге, мүгедектерге, оралмандарға
және де апаттарға қатысқан азаматтарға көрсетіледі.
Әлеуметтік сақтандыру - бұл еңбекке қабілетін уақытша жоғалтуына,
кәрілігіне, мүгедектігіне, асыраушысынан айрылған жағдайына байланысты
азаматтарды материалдық жағынан қамтамасыз ету жүйесі.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің әлеуметтік – экономикалық
мазмұнынын ашып, талдай келе мынадай қорытынды жасауға болады. Әлеуметтік
қорғау кешенді жоспарларын әзірлеу; оның бірегей қағидаларын жүзеге асыру;
кепілдендірілген минимумға сәйкес еңбекті әділетті төлеу; ауыстырушылықты
кеңейту, шаруашылық қожалықтарды дамыту арқылы қосымша жұмыс орындарын
құру; нарықтық экономика қажеттіліктерін көрсететін қызметкерлердің қайта
оқуын және жаңа кәсіби біліктілікті меңгеру процестерін ұйымдастыру; апат
жағдайларына арналған қорларды құру; шаруашылық әрекеттің нәтижелері мен
қабылданатын шешімдер жариялылығын қамтамасыз ету – кәсіподақ ұйымдарының
барлық осы функциялары оларды халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде маңызды
және тиімді ете түседі.
2. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің әдістері мен құрылымдары
Халықты әлеуметтік қорғау – мемлекеттің әлеуметтік саясатының ең
негізгі басым бағыты. Экономикалық нарықтық қатынастар кезеңіне өткенде
мемлекеттің әлеуметтік саясатын жетілдіру қажеттілігі туындады. Әлеуметтік
саясат аясында халықты, оның ішінде көмекке аса мұқтаж адамдар,
асыраушысынан айрылған, мүгедек жандар, жетім балалар әлеуметтік қорғалады.
Әлеуметтік қорғау жүйесі – нарықтық экономиканың дамуының маңызды
талаптарының бірі. Халықты әлеуметтік қорғау түсінігі мемлекеттің бүкіл
әлеуметтік саяатын және оның жүзеге асырылуын қамтитындығы сөзсіз. Ол жұмыс
істейтін және жұмыс істемейтін халықтың, зейнетақымен қамтамасыз етілетін
адамдардың әлеуметтік қорғалуын, сондай – ақ халықтың әлеуметтік тұрғыдан
нашар қамтылған таптарын және жұмыссыздарды әлеуметтік қолдауды қамтиды.
Заманауи нарықтың тиімді қызмет атқаруының маңызды факторларының бірі
халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуы болып табылады. Халықты әлеуметті
қорғау – осы уақытқа дейінгі қалыптасқан түсініктерге қарағанда неғұрлым
кең мазмұнды қамтиды. Егер күрделі экономикалық дағдарыс кезінде халықтың
ерекше бір топтары – жастар мен кәрілер, жұмыс істеушілер мен жұмыс
істемейтіндер ғана әлеуметтік қорғауға тиісті болса, қазіргі өркениетті
заманда бұл түсінік мемлееттің жалпы әлеуметтік саясатын және оның
органдарын, сонымен қатар осы саясатты жүзге асыру бойынша тәжірибелік
қызмет толығымен қамтылады.
Әлеуметтік қорғау тұрақты ақы төленетін еңбекке қатысу жолымен өзін
белгілі табыстармен қамтамасыз етуге және экономикалық белсенді болуға
қабілетсіз жағдайларда (кәрілік, денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе
жұмысынан айырылу және де басқа заңды негіздер) азаматтардың әл – ауқатының
белгілі деңгейін және өмірлік қажетті игіліктерге қол жеткізерлік деңгейде
қамтамасыз етуге бағытталған жүйе [17,187].
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі екі әдістің көмегімен құрылады:
1. Халықты әлеуметтік қорғаудың әлеуметтік – экономикалық әдістері.
2. Халықты әлеуметтік қорғаудың ұйымдастырушылық – таратушылық
әдістері.
Е с к е р т п е - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бет
Нормативтік сілтемелер 3
Қысқартулар 4
Кіріспе 5
1Әлеуметтік қорғау жүйесінің теориялық әдіснамалық негіздері 9
1.1 Әлеуметтік қорғаудың әлеуметтік – экономикалық мазмұны 9
1.2 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің әдістері мен құрылымдары 22
1.3 Шет елдердегі әлеуметтік қорғаудың даму тарихы мен тәжірибесі 28
2Қазақстанда әлеуметтік қорғау жүйесінің даму үрдістері 45
2.1 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар45
жүйесі
2.2 Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін талдау 56
2.3 Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі халықты әлеуметтік қорғау65
жүйесінің негізгі элементі ретінде
3Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау жүйесін дамыту 75
және жетілдіру бағыттары
3.1 Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің әлеуметтік - экономикалық 75
тиімділігі және оны реформалау бағыттары
3.2 Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін жетілдіру 84
Қорытынды 93
Қолданылған әдебиеттер тізімі 95
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертацияда келесі стандарттарға сілтемелер қолданылған:
1. "Қазақстан Республикасындағы арнаулы мемлекеттік жәрдемақы туралы"
Заңы, 14 сәуір 2006 жыл.
2. Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы 2005
жылғы 13 сәуірдегі № 39 Заңы.
3. Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру Заңы. Егемен
Қазақстан. 28 маусым 1997 жыл.
4. Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының 2003
жылғы 25 сәуірдегі N 405-ІІ Заңы Егемен Қазақстан.- 2003. 1 мамыр.
5. Қазақстан Республикасындағы халықты әлеуметтік қорғау
тұжырымдамасыЕгемен Казахстан.- 2001. 21 тамыз.
6. Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі 2007 жылғы 15 мамырдағы
Кодексі.
7. Қазақстан Республикасының мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу
жағдайы бойынша және жасына байланысты берілетін мемлекетік әлеуметтік
жәрдемақылар туралы 1997 жылғы 16 маусымдағы Заңы.
8. Ең төменгі күнкөріс деңгейі туралы Қазақстан Республикасының 1999
жылғы 16 қарашадағы Заңы.
9. Халықты жұмыспен қамту туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы
23 қаңтардағы Заңы.
10. Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек туралы Қазақстан Республикасының
2001 жылғы 17 шілдедегі Заңы.
ҚЫСҚАРТУЛАР
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ҚР – Қазақстан Республикасы
ЖІӨ –Жалпы ішкі өнім
АӘК – Атаулы әлеуметтік көмек
ЕТКД –Ең төменгі күнкөріс деңгейі
ЗТМО –Зейнетақы төлеу мемлекеттік орталығы
ӘТК – Халық табысындағы әлеуметтік төлемдердің үлес салмағы
ӘЖА – Әлеуметтік жәрдемақылар алушылар саны
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
БҰҰДБ - Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму Бағдарламасы
ХЕҰ – Халықаралық еңбек ұйымы
ӘКК – Әлеуметтік кәсіпкерлік корпорация
ОҚАД – Отбасы қаржыларының автономиялық деңгейі
ОАЖД – Отбасыларының қаржылық жағдайының абсолюттік деңгейі
ӘТҚ – Әлеуметтік төлемдер қоры
ӘҚЖТ - Әлеуметтік қорғау жүйесінің тиімділігі
БАҚ – Бұқаралық ақпараттар құралдары
МЗТО – Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы
ЭДК – Экономикалық даму корпорациясы
АДА – Аймақтық даму агенттіктері
ДСҰ – Дүниежүзілік сауда ұйымы
ЕО – Еуро одақ
ЖЗҚ – Жинақтаушы зейнетақы қоры
ЖОО – Жоғарғы оқу орны
ЕТЖ – Ең төменгі жалақы
ОАТ – Орташа айлық табысы
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы азаматтарының
Конституцияда кепілдік берген әлеуметтік құқықтарын іске асыру әлеуметтік
қорғау жүйесіне тікелей байланысты.
ХХІ ғасыр кез келген мемлекеттің ішкі саясатының негізгі бағыттарының
бірі әлеуметтік саясат болуы керек екенін дәлелдеді. Әсіресе, әлемдік
дағдарыс әрбір елдің экономикалық - әлеуметтік жағдайына әсер еткені
белгілі. Әлеуметтік саясат аясында халықты, оның ішінде көмекке аса мұқтаж
адамдар, асыраушысынан айырылған, мүгедек жандар, етім балаларды әлеуметтік
қорғаудың маңызы зор. Қазақстан Республикасының Ата Заңында өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы адам және адам өмірі, құқықтары мен
бостандықтары деп көрсетілген. Әрине әлеуметік мемлекеттің негізгі
қағидасы да әлеуметтік саясатты жүргізіп, негізгі функциясы әлеуметтік
қорғау болып табылады. Әлеуметтік қорғау – бұл мұндай қатынастар, яғни
қамқорлығында индивидтер қоғамдағы өз позицияларын сақтауға мүмкіндіктері
блады. Әлеуметтік қорғау саяси немесе әлеуметтік одақты сақтау функциясы.
Мемлекеттің әлеуметтік саясатының негізгі мақсаты - халықтың әл-ауқатын
арттыруға қол жеткізу болып табылады. Адам факторы, адам дамуы – Қазақстан
үшін стратегиялық міндет. Адам әрқашан да қоғамдық өмірді жаңарту, алдыңғы
қатарлы экономикалық жетістіктерге жетуде негізгі рөл атқарады. Қоғамның
барлық жіктері мен әлеуметтік топтарының өмір сүру деңгейін ұдайы жақсарта
түсу мемлекет саясатының негізгі басымдығы болуы қажет.
Халықты әлеуметтік қорғаудың негізділігі мен біріздендірілуі ғылым мен
практика тарапынан жеткіліксіз зерттелген.
Халықты әлеуметтік қорғауды мемлекет тарапынан дамыту жүйесінің
әдіснамасын, нысандары мен тәсілдерін ғылыми-баламалы тұжырымдама арқылы
әзірлеу Қазақстанның негізгі проблемаларының бірі болып табылады, өйткені
оны шешу мемлекеттің келешектегі әлеуметтік қана емес экономикалық өсуіне
де жағдай жасайды.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін іске асыру қазіргі жағдайда
қолданылып жүрген тетіктері тұрақты және тиімді пайдаланылмайды. Халықты
әлеуметтік қорғаудағы мемлекеттік және корпоративтік саясаттың жаңа
тетіктерін жүйелі түрде әзірлеу қажет.
Жаңадан қалыптасқан үш деңгейлі әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуы
жеткілікті талданбаған, белсенді халықтың еңбекке ынталылығын арттыратын,
экономиканың дамуына септігін тигізетін әлеуметтік сектордың нәтижелілігін
бағалайтын арнаулы критерийлер жеткілікті зерттелінбеген.
Осы жағдайлар зерттеу тақырыбын таңдауға, диссертациялық жұмыстың
мақсаты мен міндеттерін айқындауға жағдай жасады.
Халықты әлеуметтік қорғаудың мемлекет тарапынан атқарылатын жүйесінің
теориялық және әдіснамалық негізде талдау, олардың жүзеге асырылу
тиімділігін анықтау таңдалып алынған тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін
мемлекеттік реттеудің ұтымды бағытын теориялық және әдіснамалық тұрғыда
зерттеу үшін оның негізін қалаушылар мен олардың ой-пікірлерін ары қарай
жалғастырушы көптеген экономист ғалымдардың еңбектеріне сүйенуді және
ондағы маңызды ұсыныстарды пайдалануды қажет етеді. Олардың қатарына
батыстың О. Хеффе, Р. Барнер, Г. Мейн, Р. Минтон, Ф. Мерилл, Ресейдің А.
Стребеков, Т. Заславская, П. Сорокин сынды ғалымдарын жатқызуға болады.
Әлеуметтік саясатты жүргізуде экономикалық тетіктерді қолдану
тиімділігі жайында белгілі-экономист ғалымдар О.Баймұратов, А.
Зейнельгабдин, Ө.Есқараев, С. Интыкбаева, П. Исахова, Ж. Ихданов, В.
Мельников., Н. Нурланова, Қ. Оқаев, Г. Сансызбаева және тағы басқа ғалымдар
өздерінің теориялық ізденістері мен зерттеулерінде, ғылыми еңбектерінде
аталған проблеманың әр түрлі тұстарын қарастырып, олардың практикада
қолданыс табуына өз үлестерін қосты. Соған қарамастан, рынок талаптарына
сай келетін әлеуметтік қорғау жүйесінің мемлекет тарапынан қолдауды
кемелдендіруді және әлеуметтік тәуекелдердің залалдарын жабудың жоғары
деңгейін қамтамасыз ететін жаңа институттар мен құрылымдарды дамыту
аясында әлеуметтік қорғаудың кейбір аспектілері одан әрі зерттеулерді талап
етеді.
Сондықтан халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің мемлекет тарапынан
атқарылатын қызметтер жүйесі мен олардың тәжірибеде пайдаланылуын теориялық
және әдіснамалық тұрғыда саралау қажеттігі диссертациялық зерттеудің
мақсаты мен міндеттерін анықтауға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты
Қазақстан Республикасында мемлекет тарапынан халықты әлеуметтік қорғау
жүйесін теориялық және әдіснамалық негіздерін жүйелі түрде зерттеу және
мемлекеттік қолдауды қамтамасыз етудің тұжырымдамасын жасау болып табылады.
Қойылған мақсаттарға сәйкес зерттелімде мынандай міндеттерді шешу
қарастырылған:
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесін мемлекет тарапынан қамтамасыз
етудің теориялық және әдіснамалық негіздерін жүйелі түрде зерттеу;
- әлеуметтік қорғаудың шетелдік тәжірибелерін саралап отандық
тәжірибемен салыстыру;
- халықты әлеуметтік қорғауда мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар
жүйесінің алатын рөлі;
- зейнетақымен қамсыздандыру әлеуметтік қорғаудың басты бағытарының
бірі ретінде талдау;
- мемлекеттік емес зейнетақы қорларының халықты әлеуметтік қорғау
жүйесін қамтамасыз етудегі атқаратын рөлін талдау;
- міндетті әлеуметтік сақтандыру институтының қалыптасуы мен дамуының
ұтымды бағытын анықтау.
Зерттеу объектісі - Қазақстандағы халықты әлеуметтік қорғауды мемлекет
тарапынан атқару жүйесі.
Зерттеу пәніне халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің мемлекет тарапынан
қолдауы мен оның тиімді жүзеге асыру қатынастары жатады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі халықты әлеуметтік
қорғаудың мемлекет тарапынан атқарылу жүйесі талдауға арналған отандық және
шетелдік экономистердің іргелі және қолданбалы зерттеулері болып табылады.
Қазақстанда халықты әлеуметтік қорғауды мемлекеттік реттеу мәселелерімен
айналысатын мамандардың ғылыми еңбектері негізге алынды. Зерттеудің
әдістемелік негізіне халықты әлеуметтік қорғау жүйесін мемлекеттік реттеу
мәселелерін ашып көрсету мүмкіндігі, өзара байланыстары мен өзара шарттасу
диалектикалық қағидаттары алынды.
Зерттеудің мәліметтік базасы ретінде Қазақстан Республикасы Статистика
жөніндегі агенттігінің, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігінің, Қаржы министрлігінің, интернеттің Web сайтында орналасқан
кәсіпорындардың көрсеткіштері мен іскерлік ақпараттары пайдаланылды.
Диссертациялық жұмыста статистикалық топтау, салыстыру, экономикалық
талдау сияқты экономикалық - статистикалық әдістер қолданылды.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығына Қазақстан Республикасында
халықты әлеуметтік қорғауда мемлекет тарапынан атқарылатын қызмет жүйесінің
теориялық және әдіснамалық негізін зерттеу, мемлекеттік реттеудің
тұжырымдамасын әзірлеу жатады.
Диссертациялық зерттеуді жүргізу барысында ғылыми жаңалық сипаты бар
келесі нәтижелер алынды:
- халықты әлеуметтік қорғауда мемлекет тарапынан атқарылатын жүйесі
қалыптасуының теориялық негіздері зерделеніп, халықты әлеуметтік қорғауды
мемлекеттік реттеудің тұжырымдамасы берілді;
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі жинақтаушы зейнетақы қорларының
рөлі талданып, олардың табыстылығын жоғарылататын әдістемеліктер ұсынылды,
ерікті зейнетақыны сақтандыруды дамыту жөніндегі ұсыныс жасалды.
Зерттеу нәтижелерінің практикалық маңыздылығы және апробациясы:
Жүргізілген зерттеу нәтижелері:
- халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің мемлекет деңгейінде атқарылуын
қадағалау;
- халықтың әлеуметтік жағдайын көтеруші әлеуметтік төлемдер мөлшерінің
жоғарылауын қарастыру;
- әлеуметтік көмек, әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік сақтандыру
институттарын дамытудың басым бағыттарын анықтау;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының табыстылығын арттыру.
Осы нәтижелердің тәжірибеде жүзеге асырылуы елдің экономикалық
қарқынының өсуі мен Қазақстанның әлеуметтік бағдарланған мемлекетке
айналуына, әлеуметтік саланың дамуына мүмкіндік береді.
Диссертация тақырыбы бойынша жалпы көлемі 0,6 б.т. құрайтын 2 мақала
жарық көрді.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс
кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
және 20 кесте, 15 суреттен тұрады.
1 Әлеуметтік қорғау жүйесінің теориялық әдіснамалық негіздері
1. Әлеуметтік қорғаудың әлеуметтік – экономикалық мазмұны
Тарихқа үңілер болсақ, әлеуметтік қорғау ұғымы ең алғаш біздің
әдебиетімізде ХІХ ғасырдың ортасында пайда болды. Бұл ұғымды алғаш айтқан
неміс философы Гегель еді. 1948 жылғы Адам құқығы туралы дүниежүзілік
конвенцияның 22-бабында Әр адам қоғамның мүшесі ретінде әлеуметтік
қамсыздандырылу құқығына ие делінген. Ең алғаш тарихта өзін әлеуметтік
мемлекет деп жариялаған Германия болатын .
Әлеуметтік қорғау ұғымы ежелден бастау алады. Адамзат дамуының
тарихында бұл ұғым түрлі қоғам мүшелерінің қажеттіліктеріне байланысты
өзінің негізгі функциясын орындап отырды. Оның астарында қоғам мәдениеті
мен дініне негізделген әлеуметтік әділеттілік жатады.
Аристотель еңбектерінде мемлекет өмір сүру үшін ғана емес, бақытты
өмір сүру үшін жаратылады, мемлекет – көмек көрсету мақсатындағы одақ,
ал ең жақсы мемлекеттік құрылым деп, ұлы ғұлама әр адамның ізгілікте және
бақытта өмір сүруіне мүмкіндік берген құрылымды мойындауды ұсынған
[1,13]. Дәл сол Аристотель айтқан орта табысы бар орта адамдардан тұрат
мемлекет теориясы қоғам тұрақтылығының негізгі факторларының бірі болып
отыр.
Т.Гоббс, И.Кант, Ф.Гегель және т.б. мемлекеттің өзінің азаматтары
алдындағы міндеттерін толассыз әлеуметтік және ұнамды құндылықтардың негізі
ретінде қарастырады. В.фон Гумбольдт Идеи к опыту, определяющему границы
деятельности государства [2,28].
Мемлекеттің бейбітшілік, қоғамдағы қауіпсіздік, индивидтердің еркіндігі
мен құқықтарын қорғау секілді заңды функциялары мен қатар әркімнің әл-
ауқаты мен бақытын қамтамасыз ету деген әлеуметтік міндеттерін де көрсетті.
Яғни, мемлекет қоғам тұрақтылығын, азаматтардың еркіндігін ғана басты
міндетке алмай, сонымен бірге әрбір қоғам мүшесінің қажеттіліктерін
қанағатандырып, олардың бақытының баянды болуын да назардан еш тастамағаны
дұрыс болып табылады.
И.Фихте мемлекеттің азаматтардың өмір жағдайының кезеңдерінде
әлеуметтік қамсыздандыруға максималды қатысуы керек туралы Замкнутое
торговое государство еңбегінде кеңінен талдап өтеді [3,19].
Т.И. Заславская әлеуметтік қорғау ұғымын тар және кең мағынада
қарастырады. Оның түсіндіруінше әлеуметтік қорғау барлық халықты емес, оның
ішінде мемлекет тарапынан қолдауларды қажет ететін белгілі бір әлеуметтік
топтар жатады. Әлеуметтік қорғау тар мағынада - бұл түрлі себептермен
өмірдің қиын жағдайларында күн кешіп, жағдайларын түзеуге шамалары
келмейтін қоғамдық топтар мен тұрғындарды қолдауға арналған мемлекеттік іс-
шаралар кешені. Ал кең мағынада Т.И. Заславская негіздеуінше, әлеуметтік
қорғау аса күрделі және ауқымды мақсатты, яғни қоғамдық құрылым мен
институттарды социалистік қатынастар орнатуға бағытталады. Әрине, бұл
тұжырымның сол уақыт талабына сәйкес идеологиялық астары бар [4,8].
Әлеуметтік қорғау - бұл әлдебір жағдайларға (кәрілік, мүгедектік,
денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айырылуы) және өзге де
заңды негіздерге байланысты экономикалық белсенді бола алмайтын әрі лайықты
ақы төленетін еңбекке қатысу жолымен өзін табыспен қамтамасыз ете алмайтын
азаматтар үшін өмірлік қажетті игіліктердің және әл-ауқаттың белгілі бір
деңгейін қамтамасыз етуге арналған жүйе.
Қазақстан мүше болып табылатын Халықаралық еңбек ұйымының анықтауы
бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай шаралар кешенін қамтиды:
- тұрақты, ақылы еңбекке ынталандыру;
- негізгі әлеуметтік қатерлердің алдын алу, ал ол туындаған жағдайда
- әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатердің салдарынан
айрылған
- табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
- халықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз топтарына
- арналған әлеуметтік көмек тәсілдері;
- азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтар
мен қызметтерге қол жеткізуі.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің сандық көрсеткіштері экономикалық даму
деңгейімен анықталса, ал адамдар арасындағы ынтымақтастық, мемлекеттік
институттардың қатысу дәрежесі мен еңбекке ынталандыру деңгейі таңдалған
әлеуметтік-экономикалық модельмен өзара байланыста болады [5,7].
Әлеуметтік қорғау, әлеуметтік институт ретінде, халықаралық
мағынада белгілі әлеуметтік және экономикалық проблемаларды шешуге
бағытталған құқықтық нормалардың жиынтығын көрсететін әдетте заңмен
белгіленген азаматтардың сыныптарымен жұмыс істейді, олар еңбекке
қабілеттілікті жоғалтумен, жұмыстың жоқтығынан немесе басқа себептерге
байланысты өзінің және отбасының еңбекке жарамсыз мүшелерінің өмірлік
маңызды қажеттіліктерін қанағаттандыруға жеткілікті қаражаттарға ие емес
болып келеді.
Әлеуметтік қорғау шеңберінде мұндай азаматтарға заңмен анықталған
жағымсыз жағдайлар орнаған кезде ақшалай және натуралды түрде түрлі
қызметтер ретінде өтемақылық сипаттағы көмек көрсетіледі. Сонымен қоса,
әлеуметтік қорғау жүйесі алдын алушылық сипаттағы шараларды жүзеге асырады,
олар жағымсыз жағдайларды болдырмауға бағытталған.
Әлеуметтік қорғау түрлі ұйымдық – құқықтық түрлерде жүзеге асырылады,
соның ішінде оның мұндай түрлері: жұмыс берушілердің жеке жауапкершілігі,
сақтандыру, әлеуметтік сақтандыру, атаулы әлеуметтік көмек, мемлекеттік
әлеуметтік қамтамасыз ету және басқалары. Кез келген әлеуметтік қорғаудың
ұйымдық – құқықтық түрлерін пайдалану түрлі әлеуметтік және экономикалық
зардаптарға ие болуы мүмкін, оларды осы саланы басқару кезінде ескеру
керек.
Сонымен қатар әлеуметтік қорғау өзінің функционалды сипаты бойынша
айтарлықтай толық жүйе болып келгендіктен, жеке әлеуметтік институтты
көрсетіп отырып, өзінің көрсетілетін қызметтер технологиясына байланысты
маманданған ерекшеліктеріне ие. Зейнетақыны ұсыну технологиясы медициналық
көмек көрсету технологиясынан, әлеуметтік – ақтау технологиясынан немесе
жұмыссыз азаматтарды қамтамасыз ету технологиясынан айтарлықтай
ерекшеленеді [6,12].
Нарықтық экономика даму жолында тұрған елде, орталықтанған жоспарлау
жүйесі шаруашылығында әлеуметтік қорғау ұйымдастыру мамандануын көрсететін
әлеуметтік қамтамасыз ету термині әлеуметтік қорғау саласындағы
әлеуметтік – экономикалық қатынастар жиынтығын анықтауға, оның жаңа
функциялары бар әкімшіліктік құрылымдарды сипаттау үшін қолданыла алмайды.
Сондықтан әлеуметтік қамтамасыз ету термині айтарлықтай дәрежеде
практикалық қолдану саласынан әкімшіліктік шаралармен жаңа әлеуметтік
қорғау терминімен ығыстырылды.
Әлеуметтік қорғау термині үлкен дәрежеде аталған әлеуметтік
институттың мәніне сәйкес келеді, алайда, әлеуметтік қамтамасыз ету
термині жалпы атау үшін әлеуметтік қамтамасыз ету құқығы ретінде
қолданылып келеді.
Қазіргі уақытта әлеуметтік қорғау институты әрбір елде ол қамтамасыз
ететін әлеуметтік қорғау түрлерінің жиынтығымен сипатталады және
пайдаланылатын ұйымдық – құқықтық түрлер және жалпы түрде матрица ретінде
көрсетілуі мүмкін, мұнда жолдарда әлеуметтік қорғау түрлері, ал бағаналарда
осы түрлер жүзеге асырылатын ұйымдық – құқықтық түрлері көрсетіледі.
Әлеуметтік қорғау сондай – ақ қоғамдық қажетті өмір сүру деңгейін
қамтамасыз етпейтін аз жан табысы бар отбасыларға қатысты, оның нәтижесі
болып әдетте, өмір сүру құралдарының жоқтығы немесе өмірлік маңызды
тауарлар мен қызметтерді төлеу құралдарының жоқтығы болып табылады (ақталу
қаражаты, тұрғын үйге төлеу, емделу) [6,39].
Әлеуметтік қорғау ақшалай мағынада зейнетақы мен төлемақы ретінде,
натуралды түрде, және сондай – ақ әлеуметтік қорғау объектісі болып
табылатын тұлғаларға түрлі қызметтер көрсету арқылы жүзеге асырылады. Ол
өтемақылық та, алдын алушылық та сипатқа ие.
Ж. Ихданов негіздеуінше әлеуметтік қорғаудың мемлекеттік – құқықтық
нормалардың бір түрі болып еңбекке жарамсыз тұлғаларды мемлекеттік
қамтамасыз ету табылады. Мемлекеттік қамтамасыз етудің негізгі белгілері
болып мемлекеттік бюджет есебінен шығыстарды қаржыландыру және қамтамасыз
етілетін тұлғалар категориясын белгілеу және олардың қамтамасыз етілу
деңгейін мемлекеттік билік органдары анықтайтын басымдылықтарға сәйкес
қамтамасыз етілу деңгейін анықтау табылады [7,16].
Әлеуметтік қорғаудың басқа ұйымдық – құқықтық түрі болып әлеуметтік
сақтандыру табылады, ол нарықтық экономика бар көптеген елдерде әлеуметтік
қорғаудың көптеген түрлеріне қатысты қолданылады. Оның негізінде әлеуметтік
қауіптер және оларды міндетті және ерікті сақтандыру жатыр.
Әлеуметтік сақтандыру бойынша төлемдерді қаржыландыру жұмыс істейтін
азаматтар мен олардың жұмыс берушілерінің сақтандыру жарналары арқылы
жүргізіледі, төленуі, әдетте, тең үлесте жүргізіледі. Әлеуметтік сақтандыру
жүйелерін қаржыландыруда кейде мемлекет қатысады.
Нарықтық экономикасы бар елдерде сонымен қатар әлеуметтік көмек сияқты
әлеуметтік қорғаудың ұйымдық – құқықтық түрі белсенді қолданылады. Ол
атаулы сипатқа ие және тұлғаларға олар күн көрудің басқа көздеріне ие емес
екендігі тексерілгеннен кейін беріледі.
Әлеуметтік қорғаудың жеке түрлерінің сипатты ерекшелігі олар осы
саладағы бөлек субъектілердің жеке бастамасы бойынша емес міндетті түрде
қалыптастырылады, олар өздеріне белгілі қызығушылық танытатын шектелген
азаматтар шеңберінің әлеуметтік қорғауы бойынша міндеттемелерді алады. Жеке
түрлер әлеуметтік қорғаудың мынадай түрлерінде қолданыла алады, яғни
уақытша жұмысқа қабілетсіздікті қамтамасыз ету, медициналық көмек,
зейнетақылық қамтамасыз ету және басқалары.
Әлеуметтік қорғаудың негізгі түрлері болып табылады:
- заңмен анықталған әлеуметтік кепілдіктер және оларды базалық
стандарттар мен бағдарламалар негізінде қанағаттандыру;
- халықтың табысы мен шығысын реттеу;
- әлеуметтік сақтандыру;
- әлеуметтік көмек көрсету;
- әлеуметтік қызметтер;
-мақсатты әлеуметтік бағдарламалар [8,431].
Әлеуметтік қорғаудың маңызды қағидалары адамгершілік пен әлеуметтік
әділдік болып табылады. Әлеуметтік қорғауды жүзеге асырғанда адамгершілікті
және әділді болу дегеніміз – адам өмірінің өзіндік құндылығын, оның
бостандыққа құқығын, өз қабілеттерін дамыту, ұлттық, нәсілдік, діни және
басқа жеке немесе әлеуметтік ерекшеліктерге байланыссыз жеткілікті,
қамтамасыз етілген және бақытты өмір сүруін мойындау деген сөз. Бұл адамдар
арасында өзара көмек беруде, өзара түсіністік пен қайырымдылыққа
негізделген міндетсіз қатынастарды орнату.
Әлеуметтік қорғауда әділетті және адамгершілікті болу – бұл адамның
тұлғалық потенциалын, оның ішкі ресурстарын дұрыс бағалау, өмірлік
қиыншылықтардың негізгі себептерін түсіну және олардан шығатын жолды
анықтау. Бұл адамды өзін қорғау, бастаманы ұсыну, көшбасшылық тұрғыдан да
нақты әрекетті орындай алу мүмкіншілігі көзқарасынан бағалау. Бұл сонымен
қатар құрылып отырған әлеуметтік қорғау жүйесін қорғау маңызды болғандықтан
да үлкен рөл атқарады, оны жалпы ортақтану және жалпы кедейшіліктің таралу
қауіпінен сақтау болып табылады, себебі ол нақты қажетті адамға көмек пен
қолдау құралы болуы тиіс. Әлеуметтік қорғауда әділеттілік пен адамгершілік
– бұл құқықтық негізде қоғамның барлық мүшелеріне, барлық қабаттарына және
топтарына тең қол жетімді қосқан еңбектік үлесіне байланысты қорғау
кепілдіктері мен құндылықтарды қамтамасыз ету болып табылады. Ал бұл
дегеніміз халықтың әлеуметтік қорғалуын құру құқықтық, демократиялық
мемлекетті құрумен тығыз байланысты, мұнда тең қол жетімді қорғалу
кепілдіктері мен құндылықтарды алудың потенциалды мүмкіншіліктері көмекті
пассивті тосуды және қоғамның бөлек мүшелерінің баcыңқы көңіл – күйлерін
ынталандыруды жоққа шығарады.
Әлеуметтік қорғау жүйесі жүйелік және кешенділік қағидаларына
негізделеді. Ол байланысатын компоненттердің жиынтығы, бөлшектерден
құралған толықтық ағза, бірлесу процесі кезінде белгілі толықтықты құрайтын
өзара байланысты құрылымдық элементтер кешені ретінде құралады. Әлеуметтік
қорғау жүйесінің маңызды элементтері субъектілер мен объектілер болып
табылады, олардың мазмұны мақсаттар, міндеттер, функциялар мен құралдарда
ашылады. Жүйені құрауда оның объектілері өзімен иерархиялық ұйымдасқан,
толықтық қоғамдық жүйені беруі тиіс, ал қызметті жүзеге асыратын
субъектілері осы толықтықты көрсету керек, объекті мен субъектіні
байланыстыратын буын - әлеуметтік жұмыстың түрлері, әдістері, жүйелері,
технологияларын беру арқылы, қажетті адамға қолдау және көмек көрсетудің
өзара байланысты процесін беру қажет [8,432].
Осы күнге дейін әлеуметтік қорғаудың теориялық сұрақтары ағылшын
ғалымы,мемлекеттік қайраткер У.Беверидждің 1942 жылғы шығарған ғылыми
ізденістеріне сүйенеді. Бұл ғылыми жұмыс 1930-1940 жылдары Дж.М.Кейнс
дәлелдеген нарықты мемлекеттік реттеу мен либералдық коллективизм
идеологиясы негізінде жазылған. Егер Дж.М.Кейнсті нарықты реттеу
экономикасының архитекторы деп атаса, У.Бевериджді рынокты әлеуметтік
реттеудің архитекторы деп атайды.
У. Беверидждің әлеуметтік қорғау тұжырымдамасы 3 қағидаттан тұрады:
1) әлеуметтік қорғауды ұйымдастыру тек қана жалпы әлеуметтік
прогресстің негізгі бөлігі деп қаралады;
2) әлеуметтік қорғау мемлекет пен жеке индивидтың кооперациясы арқылы
ұйымдастырылуы қажет, бұл жағдайда мемлекет ең төменгі кепілдіктерді
қамтамасыз етеді, ал қосымша қамсыздандыру жеке тұлғаның үлесі арқылы
жүргізіледі;
3) әлеуметтік қорғаудың негізгі әдісі ретінде әлеуметтік сақтандыру
іске асырылады. Бұл жағдайда мемлекет үш шартты орындау қажет:балалар
жәрдемақысы арқылы балаларға тәрбие беруде біркелкі жағдай жасау, жалпыға
бірдей медициналық қызмет көрсету мен жалпылай жұмыссыздыққа жол бермеу.
У. Беверидж бірінші рет әлеуметтік қорғаудың үш сатылық жүйесін
дәлелдеп, зерттеді. Оларға міндетті әлеуметтік сақтандыру, мемлекеттік
әлеуметтік көмек, ерікті сақтандыру жатады.
Бұл ұсынылған модель нағыз прогресивті модель болды, бірақ ол да
кемшіліктерден кенде емес еді.
Біріншіден, одан балаларға берілетін жәрдемақылар, медициналық
қызметке арналған шығындар шығарылып тасталды. Бұл түрлер барлық
азаматтарға біркелкі жағдайда берілетін көмекке жатқызылды.
Екіншіден, У. Беверидждің әр әлеуметтік сақтандыру жүйесіне
қатысушыға төленетін жарнаның бірдей сомада болуы және ең төменгі
әлеуметтік сақтандырудың бәріне бірдей көрсетілуі- сақтандырудың негізгі
қағидаттарының бірі жұмыс қабілетін жоғалтқан жағдайда орта және жоғары
табыс алатын қызметкерлердің табыстарын жалақы арқылы өтеу толығымен
қамтамасыз етіле алмады.
Үшіншіден, жұмыссыздық кезінде әлеуметтік қорғауды жәрдемақы төлеу
арқылы шектеу және мемлекет тарапынан жұмыспен қамту жұмыссыздық қазіргі
жағдайда экономиканың негізгі атрибуты болып тұрғанда утопия ретінде
көрінді.
Е с к е р т п е - [9]
Сурет 1- Беверидждің әлеуметтік қорғау моделі
У. Беверидж бірінші болып әлеуметтік қорғаудың анықтамасын оның тікелей
атқаратын қызметі –жоғалтқан жалақыны өтеу арқылы айқындады. Оның
көзқарасы бойынша әлеуметтік қорғау жұмыссыздық кезінде,ауырған кезде ,
бақытсыз жағдайларға душар болған кезде, қартайғанда зейнетақымен
қамтамасыз етуде, асыраушысынан айырылған жағдайда айлықтың орнына, адамның
тууына, некеге тұруына байланысты шығындарын өтеуде берілетін төлемақы. У.
Беверидж бұл қорғаудың көлемі үлкен болмауы керек екендігін және адамның
тезірек жұмысқа шығуына ынталандыруын қажет деп санайды.
Бірақ соңғы жылдары әлеуметтік –экономикалық өсуге байланысты,
азаматтардың әлеуметтік құқы мен еркіндігінің нығайуына байланысты
әлеуметтік қорғаудың мазмұнын айқындау тәсілдері өзгере бастады. Бірінші
кездері әлеуметтік қорғаудың негізгі мақсаты-жоғалтқан еңбек ақыны өтеу
болса, кейіннен табыстың көлемін ұстап тұру, “әлеуметтік стандарттар
негізінде қоғамдық жұмысқа қатысуына қарай кедейшіліктің алдын-алу
шараларымен ұлғая бастады. Ұлттық байлықты бөлуде ынтымақтастық қағидаты
негізге алынып, әлеуметтік қорғау жүйесінің негізгі мақсаты табыстарды
қайта бөлу және ол әлеуметтік тәуекелдікті бөлумен байланысты емес, бай
халық топтары мен кедей топтарының табыстарын бөлу деп қарастырылды.
Әлеуметтік қорғау жүйесі “берекелі мемлекеттің ” негізгі атрибуты, ал
кейбір жағдайларда анықтама парадигмасы деп саналады.Мысалы, американдық
экономист Е.Д. Берковиц “берекелі мемлекет” деп үкімет барлық азаматтарын
қорғауға кепілдік береді және олар еңбек етіпн табыс табуға, инвестиция
жасаудан гөрі осы кепілдікке бейімделеді деп санайды.
Жаңғыртылу үдерісінің логикасына сүйенсек, әлеуметтік қорғауды
әлеуметтік тәуекелдікпен бірге қарастырған жөн, өмірдің салт-дәстүрін құру
қажеттіліктерін қамтитын мәселелерді шығарып тастау қажет.Басқа жағынан,
адам ресурстарын қайта жаңғырту қоғамның дамуының әр сатысында сапалы түрде
өзгеріп отырады.Егер өткен ғасырда қоғам өз қаражаттарын жұмыс күшін
жаңғырту және физиологиялық қажеттіліктерді қаржыландыруға жұмсаса, ХХ1
ғасырда мемлекет адамзаттың қалыпты тіршілік етуіне және қоғамдық
стандарттарға кепілдік беруге қаржы көздерін ұлғайтып, арнаулы тетіктерді
қолдануы қажет [10,273].
Әлеуметтік қорғаудың жүйелілігін ұйымдастыру мен мазмұнында кешенділік
тығыз байланысты, яғни әлеуметтік қорғаудың минималды деңгейін мемлекетпен
кепілденгенін қамтамасыз ету үшін экономикалық, әлеуметтік, құқықтық және
басқа сипатты шаралар кешенін қамтамасыз ету болып табылады.
Кешенділік қамтамасыз етеді:
1) қызметтің бағыттарын, мақсаттар мен қағидалардың бірлігі;
2) адамға көмек көрсетудің тарихи тәжірибесі мен дәстүрлерін қазіргі
заманғы тәжірибемен араластыру;
3) әлеуметтік қорғау объектісін жан – жақты зерттеу (тұлға, әлеуметтік
топ, аумақтық жалпылық, еңбек ұжымы);
4) әлеуметтік қорғау субъектілер қызметтерінің реттелуі мен бірлігі;
5) адамдарға көмек пен қолдау көрсету бойынша шараларды жүзеге асыруды
бақылау.
Кешенділік тәсілі негізінде әлеуметтік қорғау шешімін мемлекеттің
әлеуметтік және экономикалық саясатының мақсаттарын жүзеге асырумен
байланыстыруға болады, кедейшілік шегінен асатын адамдарды, өмірдің қиын
жағдайына түскендерді тиімді қорғау, әлеуметтік қорғауды экономикалық және
әлеуметтік дамудың тұрақтандыру факторына айналдыру.
Әлеуметтік қорғау бойынша алдын алушылық қағидасы үлкен мәнге ие, бұл
әлеуметтік жағымсыз жағдайды алдын алуды, оларды қалыптасудың бастапқы
кезеңінде ашып және жоюды түсіндіреді. Алдын алушылық бұл тек ақшалай және
натуралды мағынада аз қамтамасыз етілген тұрғындар топтарына алдын алушылық
өтемақыны беру ғана емес, сонымен қатар, адамдар өздері қалыптасқан өмірлік
жағдаймен күресе алатын жағдайларды құру, жеке ресурстарды әлеуметтік
қауіптер пайда болуы мүмкін жағдайына пайдалану: қартаю, ауыру,
жұмыссыздық. Әлеуметтік қауіптерді алдын алу келесі арқылы жүргізіледі:
- зейнеткерге, мүгедекке жұмысты тауып беру;
- үйдегі еңбекті дамыту;
- әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік емес жүйелерін қолдау;
- азаматтардың ерікті жарналары мен басқа да құралдар негізінде
жеке саланы қалыптастыру;
- әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыруда тұрғындардың түрлі
қатысу түрлерін дамыту, мысалға, ипотекалық несиелеуді дамыту
негізінде, медициналық сақтандыру компанияларын қызметін қолдау
(отбасына немесе бөлек адамға медициналық мекемені, дәрігерді,
қажетті медициналық қызмет түрлерін таңдауда көмек көрсету);
- ақылы және тегін қызметтердің үйлесімдігі, бұл әлеуметтік қорғау
субъектілерінің қайта өндіру мүмкіндіктерін қамтамасыз етуге
септігін тигізеді, тұрғындармен ақша қаражатын жинақтау үшін
қосымша жүйелерді қалыптастырады. Ал бұл дегеніміз балаларды
тәрбиелеу мен білім беру, олардың денсаулығын нығайту, тұрғын үй
жағдайларын жақсарту және т.б. сияқты әлеуметтік қажеттіліктерді
қанағаттандыру мен өзін - өзі қорғау әдістерін жүзеге асыруда
жаңа мүмкіншіліктердің пайда болуын білдіреді;
- күнкөріс деңгейінен төмен емес ақшалай табыстар көлемін ұстап
тұру, бұл әлеуметтік көмектің түрлі формалары арқылы қамтамасыз
етіледі, еңбек нарығын қалыптастыруға қатысу, қоғамдық
жұмыстарды пайдалану және т.б.
Осы орайда халықты әлеуметтік қорғаудың әрбір шешімі, әрбір жобасы
сараптамадан өткізіліп және оларды болашақта жүзеге асырғанда адамдарды
әлеуметтік қорғау мүмкіншілігі тұрғысынан, жағымсыз әлеуметтік жағдайлардың
дамуын алдын алу көзқарасынан бағалануы керектігі маңызды болып табылады
[11,255].
Әлеуметтік қорғаудың маңызды қағидасы – оның адрестілігі, яғни
белгіленген сыныптамаларға сәйкес олардың жеке қажеттіліктері мен оларды
қанағаттандыруды ескере отырып, өмірдің қиын жағдайына түскен, нақты
көмекті қажеттенетін адамдардың сәйкес өмір сүру жағдайларын қамтамасыз
етуін қолдау үшін шаралар кешенін жүзеге асыру. Қазіргі жағдайда кәрі, ауру
адамдарға өмір сүру қаражатын ұсыну және сондай – ақ қиын өмірлік жағдайға
түсіп кеткен адамдарға көмекті ұсыну барлық жағдайда адресті және әділді
болып табылмайды: өтемақылар алғашқы кезекте төленуге міндетті адамдарға
төленбейді; белгіленетін зейнетақылар азаматтардың еңбек тәжірибесін толық
мәнде есептемейді, әлеуметтік қызметтер тізімі тар және басқалары.
Ғылыми әдістер мен есептеулерге негізделген және нақты адамның жеке
қиын өмірлік жағдайын ескеретін әлеуметтік көмектің адрестілігі әлеуметтік
теңдікті қамтамасыз ету құралы және оның ішкі потенциалын белсендірудің
факторы болып табылады. Қағидаға сәйкес адресті басты нәрсеге қол жеткізуге
болады - өмірдің қиын жағдайына түскен адамдарға көмектесу, олардың
әлеуметтік белсенділігі мен бастамасын, пайда болған проблемаларды жекелей
шешуге ұмтылысын қолдау мен қорғау.
Нашарлаған экономикалық жағдайда адрестілікті қамтамасыз ететін
материалды көмек пен механизмдерге қажеттілікті бағалау критерийлеріне
қажеттілік туындады.
Атаулы әлеуметтік көмекті ұсынудың тиімді критерийлері болып табылады:
- жиынтық отбасылық немесе жан басынан шаққандағы табыстың көлемі
– ол аймақтық деңгейде белгіленген отбасының барлық мүшелерінің
әлеуметтік – демографиялық топтары бойынша күнкөріс деңгейінен
немесе сәйкес аймақтық күнкөріс минимумы сомасынан төмен болмауы
тиіс (минималды жалақы, минималды зейнетақы және т.б. төмен).
Алайда орташа жан басына шаққандағы табысты жалғыз критерий
ретінде пайдалану, клиенттердің қосымша табыс алу мүмкіндігін
ескермей (мысалға, екіншілік жұмысбастылық, пәтерді, көлікті,
гаражды жалға беру және т.б.) еріншектікті ынталандыруы және
қажетсінетіндердің әлеуметтік белсенділігі мен бастамасын
дамытуына септігін тигізбеуі мүмкін;
- өмір сүруге қаражаттың жоқтығы;
- жалғыздық және өзіне - өзі қызмет көрсете алмауы;
- материалды зардап немесе физикалық жарақаттар (апаттар,
стихиялық дауылдар нәтижесінде, қызметтік міндеттерді орындау
барысында және т.б.).
Мұндай критерийлер негізінде аймақтық қағидасы бойынша атаулы көмекте
қажетсінетіндер туралы мәліметтер банкі құрылады және көмек көрсетіледі.
Критерийлер әлеуметтік нормативтерге негізделеді, олар өзімен маңызды
қызметтер мен құндылықтарды пайдалану деңгейі, ақшалай табыстың мөлешері
мен адам өмір сүруінің жағдайын сипаттайтын басқа мәліметтердің ғылыми
түсіндірілген көрсеткіштерін көрсетеді.
Атаулы көмек ең әуелі халықтың келесі топтарына көрсетілуі тиіс:
- 1 – ші және 2 – ші топ мүгедектеріне;
- өзін - өзі қамтамасыз ете алмайтын жалғыз басты зейнеткерлерге
мен жалғыз отбасыларына;
- жасы 80 және одан асқан кәрі азаматтарға;
- жетім балаларға, балалар үй түлектеріне және мүгедек балаларға;
- мектеп жасына дейінгі балаларды және мүгедек балаларды
тәрбелейтін отбасыларға;
- көп балалы және толық емес отбасыларға;
- жұмыссыздар отбасыларына;
- келеңсіз жағдайларға түскен тұлғаларға (босқындар, үйлері жоқ
адамдар, стихиялық апат нәтижесінде зардап шекке азаматтар және
т.б.);
- өзін - өзі қамтамасыз етуге мүмкіншілігі жоқ азаматтарды заңмен
анықталған міндетті туысқандары жоқ тұлғаларға.
Әлеуметтік көмекті қажеттенетін тұлғалар тізімі жергілікті билік
органдары шешімі бойынша демографиялық, әлеуметтік – экономикалық, табиғи –
климаттық және аймақтың басқа ерекшеліктерін ескере отырып кеңейтілуі
мүмкін.
Аталған сыныптамалардың материалды жағдайын да әлеуметтік кепілдіктерді
пайдалана отырып тексеру қажет.
Әлеуметтік қорғаудың адрестілігі адамға көмек көрсету үшін социумның
ресурстарын толығырақ пайдалануға мүмкіндік береді, адамды қоршайтын, оның
өмір сүру алаңын құрайтын және оның әлеуметтік өмір сүру жағдайына әсер
ететін жағдайлар мен факторлардың жиынтығы толығымен социумда көрінеді
[12,22].
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің бейімділік қағидасы ол әлеуметтік
нормативтердің инфляция жағдайында және экономикалық тұрақсыздық кезіңде,
жұмыспен қамтылу азайғанда алдын алушылық сипатты қарастыруды; ұйымдық
құрылымдардың құқықтық базасының уақытылы дамуы; жүзеге асыру әдістерін
жаңарту және т.б. көздейді. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің бейімділігі
оның өзін - өзі жетілдіруді, өзін қорғау белсенділігі және әлеуметтік
субъектілердің бастамашылдығын дамытуын, олардың өзіне көмек көрсетуге
мүмкіншілігі мен әлеуметтік қорғаудың жеке құралдарын пайда болуын
білдіреді. Бұл әсіресе, сөз әлеуметтік – демографиялық, кәсіби және басқа
да топтар, аймақтық қоғамдастықтар туралы жүргенде маңызды болады.
Әлеуметтік қорғаудың қағидасы оның көпсубъектілігі болып табылады.
Халықты әлеуметтік қорғаудың маңызды субъектісі – мемлекет. Ол әлеуметтік
қорғау саласында әлеуметтік саясатты әзірлейді және жүзеге асырады, оны
мықты және тиімді етуге ұмтылады, жүзеге асырған уақытта аймақтық
факторларды ескереді. Өзінің маңызды функцияларын жүзеге асырып – қоғамдағы
әлеуметтік процестерге мақсатты және ұйымдасқан әсер ету, әлеуметтік саланы
тиімді реттеу мен бақылау, - мемлекет әлеуметтік кепілдіктердің минималды
деңгейін қамтамасыз етеді, адамдардың өмір сүруіне әлеуметтік кепілденген
жағдайларды құрайды, халықтың белсенді бөлігі мен еңбекке жарамсыз
тұрғындары арасында, жалақыны, зейнетақыны, шәкіртақыны, әлеуметтік
төлемақылардың минималды көлемдері мен өмір сүру деңгейінің көлемі арасында
тиімді қатынастарды ұстайды, халықтың денсаулығын жақсарту, оның
білімділігі мен мәдениеттілігін жоғарлату, тұрғын үй проблемаларын шешу
үшін жағдайларды қалыптастырады. Мемлекет халықты әлеуметтік қорғау
жүйесінің қызмет етуіне мемлекеттік бюджетті бекіту, сонымен қоса,
мемлекеттік меншіктегі қаржыландырудың басқа көздерінің бюджеттерін бекіту
арқылы ықпалын тигізеді.
Мемлекет әлеуметтік қорғаудың құқықтық негізін қамтамасыз етеді,
қоғамдық қорлардың жұмысын қалыптастырады және ұйымдастырады, тұрғындардың
әлеуметтік қорғалмаған бөлігіне көмек көрсету үшін олардың мүмкіншіліктерін
пайдаланады.
Халықты әлеуметтік қорғаудың субъектісі болып қоғамдық бірлестіктер де
табылады, олар қоғамдық қолдауды және әлеуметтік қорғаудың қазіргі заманғы
үлгісін құру мен қызмет етуіне миллиондаған азаматтардың қатысуын
қамтамасыз етеді.
Қоғамдық бірлестіктердің потенциалы шексіз. Сарапшылар бағалауы
бойынша, елде 40000 астам тіркелген және тіркелмеген қоғамдық бірлестіктер
бар; қоғамдық бірлестіктердің 49% өзінің әрекетін әлеуметтік салада
жүргізеді, 37% қоғамдық – азаматтық бірлестіктер, 11% қоғамдық – саяси,
15% өндірістік болып табылады [13,78].
Олардың ішіндегі көптеген ұйымдардың әрекеті нақты азаматтар
сыныптамаларына көмек көрсету мен қолдауға, мақсатты әлеуметтік
бағдарламаларды әзірлеу мен жүзеге асыру және қаржыландыру көздерін
қалыптастыруға, ерікті қозғалысты дамыту жолымен көмек көрсету процесіне
тартуға бағытталған.
Халықты әлеуметтік қорғауда кәсіподақтар мен басқа қоғамдық ұйымдардың
ерекше рөлін атап өтіп, олардың әлеуметтік қорғауға әсер ету
мүмкіншіліктері шектеулі: олар қажетті қаржылық ресурстарға ие емес,
сондықтан көбісіне популистік ұмтылыс пен ұрандармен айналысу сай келеді.
Әлеуметтік қорғаудың жоғары деңгейін талап етіп, мемлекеттік билік
органдары және заңнамалықтармен қол жеткізген кепілдемелерді тіркеу арқылы
олар әлеуметтік қорғау шараларының жүзеге асырылмауына жауапкершілік
артпайды, сондықтан олардың көбісінің жұмыс тиімділігі де төмен болып отыр.
Нарық халықты кепілді табыспен және жұмысбастылықпен қамти алмайды. Әр
түрлі себептерге байланысты азаматтар табыс деңгейіне денсаулық жағдайына
байланысты ерекшеленіп, жұмыссыздар, мүгедектер, толық емес отбасылар және
т.б. болып өмір сүреді. Әлеуметтік нарықтық экономиканың міндеті-халықты
әлеуметтік қорғау болып табылады. Халықты әлеуметтік қорғаудың объектісі
және субъектісі болады.
Е с к е р т п е - [6] көз негізінде автор құрастыған
Сурет 2 - Халықты әлеуметтік қорғаудың объектілері мен субъектілері.
.
Халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі субъектісі болып, мемлекет
есептеледі. Басқалары – қоғамның барлық азаматтары және жеке әлеумет
топтары. Халықты әлеуметтік қорғау шаралары бір жағынан барлық қоғам
мүшелерін қамтыса, екінші жағынан жеке әлеуметтік топтарға бағытталады.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай шаралар кешенін қамтиды:
- әр адамға өз қабілетіне байланысты табыс табуға мүмкіншілікпен
қамтамасыз етіледі;
- өмір сүру минимумын ресми бекіту;
- тұтынушылар мүддесін қорғау;
- халықтардың табысын индексациялау.
Әлеуметтік қорғаудың тағы бір субъектісі – жұмыс берушілер. Олар
жалданатын жұмысшылардың әлеуметтік көмектің және қолдаудың міндетті
шарттарын қамтамасыз етеді (жалақының минималды деңгейі, белгіленген
нормативтерге сәйкес міндетті сақтандыру, зейнетақылық, әлеуметтік,
медициналық, жұмыссыздық бойынша, еңбекті төлеу қорына жататын әлеуметтік
төлемдер мен өтемақылар, және басқалары). Әлеуметтік қорғау белсенді
субъектілері ретінде жұмыс берушілердің мүмкіншіліктері толық дәрежеде
пайдаланылмайды. Жеткілікті қаржылық ресурстарға ие болып, олардың
көпшілігі өзінің кәсіпорындарында қосымша жұмыс орындарын құра алады,
әлеуметтік құндылықтарды – тегін жолдамаларды, ұзақ мерзімді пайызсыз
несиелерді беру және т.с.с. дамыта алады [14,138].
Әлеуметтік қорғаудың қазіргі заманғы тұжырымдамасы ол тегін көмекке
және оны пассивті күтуді қолдауға бағытталмауы керек. Оның мағынасы адамда
қожайын сезімін тууы мен дамытуына, жоғары өндірістік еңбекке ынтаны
қалыптастыру және оны мұндай еңбекке тарту; қоғамда барлық мүшелері үшін
бірдей бастамалық мүмкіншіліктерді құруда болуы керек. Міне сондықтан
әлеуметтік қорғаудың маңызды субъектісі өз мүмкіншілігі мен күшін жүзеге
асыратын, өмірлік қажеттіліктері мен қызығушылықтарын қорғайтын адамның өзі
болып табылады. Қоғамда экономикалық, ұйымдық, құқықтық, қаржылық және
басқа да жағдайдар қалыптастырылуы керек, олар өз санасын, білімдер жүйесі
мен өз құқықтарын қорғау мен түбірлі өмірлік қызығушылықтарды күзетуде
адамның рөлі мен орны туралы құндылық ойлауы, өзін дамыту мен көрсету
тәсілдері, әлеуметтік қорғаудың басқа субъектілерімен өзара байланысын
қалыптастыру қажет.
Аталған қағидалар қоғамның дамуының,оның әлеуметтік – экономикалық
өмірінің объективті заңнамаларын көрсетеді, бірақ субъективті жағына да ие.
Олар әлеуметтік қорғау жүйесін құру мен дамыту процесінде, әлеуметтік
қорғау функцияларын жүзеге асыру процесінде және оларды жаңа мазмұнмен
байыту кезінде жүзеге асырылады. Функциялар – бұл салыстырмалы жеке, бірақ
өмірдің қиын жағдайына түскен адамды әлеуметтік қорғау бойынша өзара тығыз
байланысты қызметтер түрлері болып табылады. Олардың ішіндегі маңыздысы
болып табылады:
- экономикалық;
- шаруашылық – тұрмыстық;
- әлеуметтік – медициналық;
- құқықтық;
- мәдени – демалу;
- еңбекті ұйымдастыру және басқалары.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуы барысында функциялар
өзгереді, инновациялық технологиялық тәсілдер, көрсетілетін қызметтер
кешенділігі және оларды қолдану саласының артуы, мамандардың кәсіби
біліктілігін арттыру арқасында жаңа мазмұнға ие болады.
Осында әлеуметтік қорғау бойынша қызметтің жаңа мазмұнын игеру процесі,
қажетсінетін адамға көп жақты қолдауға нақты бейімделуі, пайда болған
проблемалар мен қиыншылықтарға оның өзінің қатысуын қамтамасыз ету, халыққа
көмек көрсетудің түрлі жүйелері шекарасында адамдар арасында қатынастарды
жетілдіру сипатын тауып отыр [15,69].
Әлеуметтік қорғау жүйесі келесі топтарды қолдауға бағытталады:
- жұмыссыздар;
- зейнеткерлер;
- мүгедектер;
- ардагерлер (еңбек, соғыс);
- балалары бар отбасылар;
- жетім балалар;
- оралмандар;
- қуғын-сүргінге ұшырағандар.
Халықты әлеуметтік қорғау – бірнеше жүйелерден құралатын жүйе болып
табылады.
Е с к е р т п е - [16] көз негізінде автор құрастыған
Сурет 3 - Халықты әлеуметтік қорғау құрылымы
Әлеуметтік қамсыздандыру - бұл кәрі және еңбекке қабілетсіз азаматтар,
сондай-ақ балалары бар отбасыларды қамтамасыз ету жүйесі.
Әлеуметтік көмек негізінен зейнеткерлерге, мүгедектерге, оралмандарға
және де апаттарға қатысқан азаматтарға көрсетіледі.
Әлеуметтік сақтандыру - бұл еңбекке қабілетін уақытша жоғалтуына,
кәрілігіне, мүгедектігіне, асыраушысынан айрылған жағдайына байланысты
азаматтарды материалдық жағынан қамтамасыз ету жүйесі.
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің әлеуметтік – экономикалық
мазмұнынын ашып, талдай келе мынадай қорытынды жасауға болады. Әлеуметтік
қорғау кешенді жоспарларын әзірлеу; оның бірегей қағидаларын жүзеге асыру;
кепілдендірілген минимумға сәйкес еңбекті әділетті төлеу; ауыстырушылықты
кеңейту, шаруашылық қожалықтарды дамыту арқылы қосымша жұмыс орындарын
құру; нарықтық экономика қажеттіліктерін көрсететін қызметкерлердің қайта
оқуын және жаңа кәсіби біліктілікті меңгеру процестерін ұйымдастыру; апат
жағдайларына арналған қорларды құру; шаруашылық әрекеттің нәтижелері мен
қабылданатын шешімдер жариялылығын қамтамасыз ету – кәсіподақ ұйымдарының
барлық осы функциялары оларды халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде маңызды
және тиімді ете түседі.
2. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің әдістері мен құрылымдары
Халықты әлеуметтік қорғау – мемлекеттің әлеуметтік саясатының ең
негізгі басым бағыты. Экономикалық нарықтық қатынастар кезеңіне өткенде
мемлекеттің әлеуметтік саясатын жетілдіру қажеттілігі туындады. Әлеуметтік
саясат аясында халықты, оның ішінде көмекке аса мұқтаж адамдар,
асыраушысынан айрылған, мүгедек жандар, жетім балалар әлеуметтік қорғалады.
Әлеуметтік қорғау жүйесі – нарықтық экономиканың дамуының маңызды
талаптарының бірі. Халықты әлеуметтік қорғау түсінігі мемлекеттің бүкіл
әлеуметтік саяатын және оның жүзеге асырылуын қамтитындығы сөзсіз. Ол жұмыс
істейтін және жұмыс істемейтін халықтың, зейнетақымен қамтамасыз етілетін
адамдардың әлеуметтік қорғалуын, сондай – ақ халықтың әлеуметтік тұрғыдан
нашар қамтылған таптарын және жұмыссыздарды әлеуметтік қолдауды қамтиды.
Заманауи нарықтың тиімді қызмет атқаруының маңызды факторларының бірі
халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуы болып табылады. Халықты әлеуметті
қорғау – осы уақытқа дейінгі қалыптасқан түсініктерге қарағанда неғұрлым
кең мазмұнды қамтиды. Егер күрделі экономикалық дағдарыс кезінде халықтың
ерекше бір топтары – жастар мен кәрілер, жұмыс істеушілер мен жұмыс
істемейтіндер ғана әлеуметтік қорғауға тиісті болса, қазіргі өркениетті
заманда бұл түсінік мемлееттің жалпы әлеуметтік саясатын және оның
органдарын, сонымен қатар осы саясатты жүзге асыру бойынша тәжірибелік
қызмет толығымен қамтылады.
Әлеуметтік қорғау тұрақты ақы төленетін еңбекке қатысу жолымен өзін
белгілі табыстармен қамтамасыз етуге және экономикалық белсенді болуға
қабілетсіз жағдайларда (кәрілік, денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе
жұмысынан айырылу және де басқа заңды негіздер) азаматтардың әл – ауқатының
белгілі деңгейін және өмірлік қажетті игіліктерге қол жеткізерлік деңгейде
қамтамасыз етуге бағытталған жүйе [17,187].
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі екі әдістің көмегімен құрылады:
1. Халықты әлеуметтік қорғаудың әлеуметтік – экономикалық әдістері.
2. Халықты әлеуметтік қорғаудың ұйымдастырушылық – таратушылық
әдістері.
Е с к е р т п е - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz