Моңғолиядағы алғашқы қазақ журналдары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім
I Тарау. Шетелдердегі тұңғыш қазақ баспасөзі
1. Қытайдағы қазақ баспасөзінің тарихы: Алтай газеті
... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Моңғолиядағы алғашқы қазақ газеттері мен
журналдары ... ... ... ... ... ...15
3. Ресейде жарық көрген қазақ
газеттері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... . 23
4. Өзбекстандағы қазақ диаспорасы және
баспасөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
II Тарау. Шетелдердегі қазақ баспасөзі және мәдени мұра
2.1. Шетелдегі қазіргі қазақ басылымдары мен баспа
ісі ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2. Шалқар-2 газеті – төл жазуымыздың
мұрагері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.3. Республикалық Нұрлы жол
газеті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.4. Оралман қаламгерлердің
публицистикасы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 51
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..58
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...60
Кіріспе
Бүгінгі таңда тарихи Отанынан жырақта, яғни өзге елдерде өмір
сүрген қазақтардың да ұлттық мәдениетті дамытуға, рухани құндылықтарды
толықтыруға сүбелі үлес қосқандығын ерекше атап айтуға тиіспіз. Олардың
Қытайдағы, Монғолиядағы, Өзбекстандағы өз мәдени орындары мен төл әдебиеті,
баспасөзі болғаны және сол ошақтардың әліде оттары сөнбегені баршаға аян.
Қайта құру кезеңінен соң, әсіресе, Қазақ елі тәуелсіздік алғаннан
кейінгі жылдарда Ресейдің Омбы, Астрахан облыстарында, Таулы Алтай
өлкесінде қазақ диоспорасы өкілдерінің белсенді қызметтерінің нәтижесінде
ұлттық мәдениет орталықтары құрыла бастады. Шетелдерде қазақ тілінде
жарық көріп жатқан мерзімді басылымдардың әрбірін біртұтас қазақ
баспасөзі мен ұлттық мәдениетінен бөліп қарауға негіз жоқ. Себебі, оның
бәрі ұлттық рухани құндылықтың ажырамас бөлшектері.
Шетелдегі алғашқы қазақ газеті 1935 жылы Шыңжаң жерінде "Алтай"
деген атпен жарық көргені туралы ресми дерек бар. Алайда, соңғы кезде одан
бұрын яғни 20-жылдардың ортасында да газет шығарылғаны жайында мәліметтер
айтылып жүр. Қалай болғанда да, шетелдердегі қазақ баспасөзінің тарихы
жарты ғасырдан астам уақытты қамтитыны, өзіндік қалыптасу, даму жолдары бар
ірі обьект екендігі дау тудырмайды. Шетелдердегі қазақ баспасөзінің пайда
болуы мен қалыптасып дамуының өзі тарихи аспектілі, күрделі де қызықты
үрдіс. Сондықтан оның тәуелсіз Қазақстанның жаңарған баспасөзіне,
публицистикасына, шығармашылық ісіне тәжірибе боларлық тұстарыныңда
кездесуі ықтимал екендігін жоққа шығаруға болмайды.
Жалпы, шетелдердегі қазақ баспасөзінің тарихи аспектілері
журналистика тану саласындағы тың проблемалардың бірі [1]. Бұл жөнінде
Қазақстанның мерзімді баспасөзінде, кейбір ғылыми журналдарында азын-
аулақ мақалалардың жарық көргенін, бірер ғылыми еңбектер
жазылып,диссертация қорғалғанын ғана тілге тиек етпесек, әзірше бәрінің
басын құраған қомақты туындылар жасала қойған жоқ. Танымдық мағлұмат беру
мақсатында Қуандық Шамахайұлының "20-шы ғасырдағы әлем журналистикасы" атты
кітабында ҚХР-дағы,Монғолиядағы,Өзбекстандағы қазақ баспасөзін, Ресей
Федерациясының кейбір өлкелерінде жарық көрген қазақ газеттері жөнінде
біраз мағлұмат берілген. Ол мәліметтерге қарағанда, Шыңжаңдағы қазақтар мен
өзге түркі тілдес халықтар 1942-1943 жылдар аралығында рухани жаңара
бастады. Халықтың рухани, мәдени өсуі Қытай отарынан бөлініп шығуына
ықпал жасады. Ұлт өкілдерінің қоғамдық белсенділіктері артып, саяси
санасының оянуы қытай басқыншыларының зәресін ұшырды. Көршілес қызыл
коммунист Кеңес одағы да қатты састы. Дәл өзінің іргесінде түркі
сипатындағы ислам демократиялық мемлекетінің орын тебуі Орта Азия
республикаларына сөзсіз әсер ететіндігінен Сталин өлердей қорқып
сақтанды. Осындай қорқыныш Қытайда да болғандықтан екі алып империя
мәжбүрлі түрде ауыз жаласа қалды. Қазақтардың қарқынмен қатайып, қару
ұстанып ұлт азаттық көтеріліс жасап жатқандары жер жерлерге тарап жатты.
Бұл көтеріліс 1943 жылы Алтай аймағында басталды. Келесі жылы 1944 жылы
Іле аймағында жалғасты. Олар қытай әскерлерімен жаман амандығы мен жер
амандығы үшін жаппай күресті.Елдің намысын арқалап, ата-баба өр рухына
жігерленген қандастарымыз жан аямай соғысты. Осы соғыста Түркістанның 50
мың атты әскері қытайдың 140 мың сақадай қаруланған әскерін жер
жастандырды.1945 жылы шығыстүркістандық қандастарымыз өздері мекен еткен
үш аймаққа қарасты 22 ауданды қаптаған қытайдан толық тазалап, азат
етті[2]. Осылайша, жауынгер де отаншыл қазақтар ел басына күн туған ауыр
сәтте жаудың қандай болсын жойқын күшінің күлін көкке ұшыра алатын
қаһарман жұрт екенін тарих алдында дәлелдеген еді.
Шет елдердегі қандастарымыз арасында осылай сең бұзылып,
атажұртқа бет бұру көш басталғанымен әлемдегі күллі қазақ келіп жеткен
жоқ. Бұл таяу арада жедел шешімін таба қоятын оңай мәселе де емес.
сондықтан,шет жұрттағы қандастарымыз үшін өзге елде жүрсе де өз тілін,
мәдениетін сақтап қалу -өзекті проблемалардың біріне айналып отыр.
Монғолиядағы қазақтардың проблемалары ондағы ресми биліктің
назарынан ешқашан да тыс қалған емес. 1931-1940 жылдар аралығында
Монғолияның кіші Хуралы яғни төменгі парламенті жанында аз ұлттар
жөніндегі арнайы кеңес жұмыс істеген. Оның негізгі мақсаты мемлекетте
өмір сүретін қазақ ұлты және тува, бурят ұранқай ұлысы өкілдерімен жұмыс
жүргізу еді. 1940 жылы дербес қазақ аймағы орнағанға дейін аталмыш
кеңес көптеген игілікті шаруалар атқарып, оның жемісін өзге ұлыстардан
гөрі қазақтар көп көрді. Д.Сұх батыр атындағы мемлекеттік баспа
кәсіпорнында қазақ баспа цехінің ашылуы - ондағы диаспора мәдениетінің
тарихында елеулі орын алғаны белгілі. Алайда, бұл жөнінде нақты
мұрағаттық деректер әзірше табылған жоқ. Десек те, аталмыш цех 1941 жылы
Баян- Өлгеий аймағына көшірілгенге дейін жекелеген газет-журналдарды
жарыққа шығармағанымен қазақ тілінде парақшалар басып келгендігі
жөнінде баспасөз тарихын зерттеушілердің мәліметтері баршылық.
Он тоғызыншы ғасырдың екінші жартысында Ресейдің қазақ жерін
иеленіп алуына орай Ташкент, Орынбор, Омбы, Астрахан сынды ірі қалаларда
патша үкіметінің ресми органы сипатында жергілікті ұлт тіліндегі алғашқы
басылым Түркістан уалаяты газетінен кейінгі Дала уалаяты газеті де
1888 жылы қаңтардың 1-нде Омбы қаласында жарық көрді.
Сондай-ақ Қазақ және Айқап журналының Троицкіде , Серке
газетінің Петербургте, Дала газетінің Томбовта, Қазақ газетінің
Орынборда негіздері қаланып, қазіргі Ресей жерінде шығарылғандығы
туралы деректер Б.Кенжебаев, Х.Бекхожин сынды ғалымдарымыздың баспасөз
тарихы жайындағы еңбектерінен мәлім [3]. Ал, Кеңес одағы тұсында Ресей
жерінде қазақ басылымдары шыққандығы туралы мағлұматтар жоққа тән. Олай
деуіміздің себебі, қайта құру кезінде Таулы Алтай өлкесінің Қош-Ағаш
ауданында бір ғана қазақ газеті шығарылып, аз ғана саны жарық көрген.
Бұдан өзге деректер жоқ. Одақ ыдырап республикалар тәуелсіздік алғаннан
кейін Ресейдің қазақтар көп шоғырланған қазақ ұлттық мәдени орталықтары
құрылып жұмыс істеді. Осындай орталықтар мен үкіметтік емес ұйымдар,
қоғамдық бірлестіктер қазақ тілінде басылымдар шығарғандығы туралы
деректер соңғы кезде Қазақстанның мерзімді баспасөзінде жарияланып, көпке
мәлім болуда.
Өзбекстанда тұратын қазақтардың жалпы саны шыңжаңдық
қандастарымыздан кем түспейді. Республикада жүздеген қазақ мектептері бар
және жоғары, арнайы білім беретін оқу орындарында қазақ тілі мен
әдебиеті мамандары даярлануда. Елде 1989 жылдан бері қазақ мәдени
орталығы жұмыс істеп келеді.
Шетелдегі қазақ журналистикасын зерттеуші-ғалым, доцент Рахима
Шәріпқызы: Өзбекстандағы қазақтарға 1963 жылдан бастап республикалық
радиодан қазақ тілінде күніне он бес минуттан хабар беріліп тұрса, үш
сағаттан Замандас телебағдарламасын көгілдір экраннан көре алады. БАҚ-
тың бұл салаларында да қазақтың ұлттық ой-мүддесі, проблемалары сөз
болып отырады. Әсіресе, Замандас бағдарламасы көпшіліктің көңілдегісін
сөз бен бейнелеу құралдары арқылы жеткізе біледі. Осы салада қызмет
істейтін радиожурналист Сүлеймен Бұқарбаев қазақтардың зәру мәселесін
баспасөз, радио мен теледидарда қатар көрсетіп жүрген азамат -деп
жазады. Расында, осы елдің тележурналистикасында Жүсіп Әбдіуәлиев, Сұлтан
Қалыбаев сынды қаламгерлердің ерекше орны бар. Алайда, аталған
бағдарламаның қазіргі таңда жабылып қалуы ондағы қазақ диаспорасы үшін
үлкен рухани шығын.
Бөтен ел, бөгде жұртта жүрген аз ұлттар яғни диаспора үшін өз
тілі мен мәдениетін сақтап қалудың ең тиімді жолы-төл баспасөзінің болуы
деп білеміз. Олардың кешегісі мен бүгіні, яғни тарихы да баспасөз арқылы
көрініс табатыны ешкімге күдік тудырмаса керек.
1.1. Қытайдағы қазақ баспасөзінің тарихы Алтай газеті
Шығыс Түркістан қазақтары ғайыптан пайда болған немесе әлдебір
жақтан ауып келген ел емес, қазақ халқының заңды да құрамдас бөлігі. Егер
біз қазақ даласын ұлы теңізге теңесек, сол теңізден жер сілкіністері
кезінде бөлініп қалған көлдер мен көлшіктер қаншама! Олардың кемелері
бөлек болғанымен, түп-тереңі бір-бірімен астасып жатыр. Бұған кеше ғана
іргесі ажыраған халықтың тарихи бірлігі, бір рудың екіге бөлініп жатқаны,
руды былай қойып бір әулеттің әлі күнге дейін бас біріктіре
алмай,шекараның екі жағында зарығып жүргені толық дәлел бола алады...
Сондықтан, халықтың тегі, тарихы, тілі мен әдебиеті сөз болғанда, осы
жағдайды әрқашан есте сақтауымыз керек."-деп ҚР-ның мемлекеттік сыйлығының
иегері, көрнекті жазушы, қоғам қайраткері Қабдеш Жұмаділов ерекше атап
көрсеткен еді [4].
Шыңжаң өлкесінде 1,5 миллион қазақ тұрады деген ресми дерек көптен
бері мәлім. Алтай, Іле, Тарбағатай аймақтарына қарасты 22 аудан, бес
қалада тұр атын қазақтар бүгінгі таңда 11 газет, 30 журналды өз
тілдерінде оқитыны туралы "Ана тілі" апталығының 1999 жылғы 27-санында
хабарлаған. Сонымен қатар ішкі өлкелерге таратылатын 3 газет, 10 журнал
тағы бар екен. 1934 жылы Шәріпхан Көгедаев деген азамат Зайсаннан баспа
машинасын алдырып, алғашқы мерзімді басылым -"Алтай" газетін жарыққа
шығарды. Бұл Шыңжаңда қазақ баспасөзінің пайда болуына, дамуына жасалған
тұңғыш қадам еді.
Шыңжаң қазақ жазба әдебиетінің негізін салушылардың бірі ретінде
көрнекті публицист Таңжарық Жолдыұлының да баспасөз тарихында алар орны
ерекше. "Таңжарық шығармалары -- өз дәуірінің ащы үні, айқын шындығы,
реалисттік бейнесі. Оларды оқи отырып, жұртшылық 1920-1940 жылдардағы
Шыңжаң халқының оянуын, надандық пен қара күшке, отаршылдыққа қарсы
күресін, осы жолдағы басып өткен тар жол тайғақ кешулі азап сапарын
түсініп, қатты толғанды", - [5]. дейді оның мұраларын зерттеуші Тілеужан
Сақалов.
Таңжарықтың өлеңдері Іледе жарық көрген алғашқы қазақ
газеттерінде жарияланып келгендігі туралы деректер бар. 1940-1946
жылдары Гоминдан түрмесінде отырып жазған "Елмен, жермен қоштасу", "Түрме
жолы", "Үнтолғау","Елге амандасу" "Жерге амандасу" деген өлеңдері көркем
әдебиеттен гөрі публицистикаға, деректі шығармаға етене жақын еді. Бұл
ақынның шығармаларының өміршеңдігін, дәлелдеп, құндылығын арттыра түсетін
елеулі факторлардың бірі.
Іледе шаңырақ көтерген қазақ- қырғыз мәдени ұйымы және оның
бастығы Мақсұт Сасанай ұлының кірісуімен 1935 жылы жарық көрген "Іле
айдыны" газетінің редакторы болып Таңжарық Жолдыұлының қызмет еткендігі
жайындағы деректің өзі оны баспасөзден бөле-жара қарауға болмайтындығын
көрсетеді. Дарынды ақынның негізін қалаған газеті кейннен "Іле өрендерінің
газеті" деп аталды. Осы елдегі қазақ баспа ісінің негізін салушылардың бірі
- кезінде Алтай аймағының уәлиі болған Шәріпхан Көгедайұлы. Ол газет
редакциясын техникалық құрал жабдықтармен қамтамасыз етуге көп еңбек
сіңірген. 1935 жылы 27 желтоқсанда жарық көрген "Алтай" газетінің
алғашқы санында кейбір редакциялық мақалалардың өзі өлең түрінде жазылып
жарық көрген екен. Мысалы тарихшы ғалымдар мынандай бір дерек келтіреді
"Зият Шәкәрәм ұлының бұл өлеңі Шыңжаңдағы қазақтардың баспасөзге
қаншалықты зәру екенін, енді әлеуметтік ілгерілеуде баспасөздің қандай
рөл атқаратынын, әлемнен ақпарат әкелетінін құрал болмай, дамудың да
болмайтынын айқын айтқан ақ жүрек сөз.
1935 жылдың Қытайдағы баспасөз үшін мәні ерекше. Алтай
аймағындағы "Алтай Шыңжаң" газеті, Іледегі "Шыңжаң Іле" газеті көшпелі
қалпынан ажырай қоймаған қандастарымызға өркениеттің кілтін табыс
етіп,рухани жаңарудың даңғыл жолын ашты. Олардың саяси бағыты
бастапқыда демократиялық тұрпатта болған. Сондықтан, оның әсері болса
керек, Сунятсеннің ұлтты сүю, демократияны қолдау, халыққа рахат тұрмыс
орнату деген үш ұстанымын газеттер қолдаған екен [7].
Баспасөз- дәуір үні болып табылатындықтан сол кездегі қоғамдық
-саяси ахуалдан алғашқы қазақ газеттері де тыс тұра алмады. Оның нақты
көрінісі ретінде жоғарыда аталған үш ұстанымның газет беттерінде
жарияланғанын атап айтуға болады. Мысалы, "Шыңжаң" газеті мен "Алтай
Шыңжаң" газеті басылымдарының 1937-1938 жылдардағы кезекті сандарында
Сунятсеннің саяси ұстанымы негізіндегі ұрандар "Жаңа тұрмыс қимылының
лозунгі және тәртібінен" деген арнайы айдарлар бойынша бірінші
беттерден орын алған.
"Әдеп, ынсап, адалдық, намыстылық" деп аталатын ұранның біріншісінде,
әдеп, тәртіп, түзулік, инабаттылықты мемлекеттің төрт тірегі деп атайды.
Сондай -ақ, осы ұранның 15-тармағында "Еңбекшіл сау, тәртіпті таза болу
-бақыттылықтың алғышарты. Жалқаулық, тәртіпсіздік, бойкүйездік-апатқа
ұшыраудың алғышарты"-делінеді. Аталмыш айдар бойынша "Шыңжаң" газетінің
1938 жылғы кезекті сандарында көптеген ұлағатты да өнегелі уағыз,
өсиеттер жарық көрген. Айталық "Істейтін қызметтің де, істе ұшырайтын
қиындыққа да шыда", "Мұратты алдыңғы шарт ету керек...", "Жалпы төңкерісшіл
іспен шұғылданғандар әр ауыз сөзің мен әр қимылың ұқсас болмаса да, б
ірақ, мұраты ұқсас болса -сол сіздің досыңыз. Егер оның мұраты сіздікіне
қарсы келсе сіз де соған қарсы тұрып, оны дұшпан деп біл!", "Сіз тұрмысты
күнде жаңалап, әр күнде жаңалап және үздіксіз жаңалап отырушылар ғана
көңілдегідей тұрмысқа ие бола алатынын біліңіз"т.б.
Адамдарды белсенділікке, әрекетшілдікке ұрандаған осындай
сарындағы уағыз мақалалар алғашқы кезеңдегі қазақ баспасөзінде көптеп
орын алып жатты. Сонымен қатар бірінші мамыр сандарында көркем-
публицистикалық жанрлардағы материалдар, эсселер жарыққа шыққанын көруге
болады. Осылардың бәрінен Шыңжаңда жарық көрген алғашқы қазақ
газеттері мазмұны жағынан да, тілдік-стилдік шеберлігімен де оқырмандарын
тарта алатын деңгейде болғанын аңғару қиын емес[8].
Осылайша шет елдерде жарыққа шыққан алғашқы қазақ газеттері
ондағы қазақ диаспорасын оятуға, жаңа дәуірге бастап прогреске бағыттауға
талаптанып игі мақсатты, ізгі мұратты көздеді. Алайда, олардың осы
"Көңілдегі көрікті ойларын" толықтай жүзеге асыруына аумалы-төкпелі заман
ырық бермеді. Еуразияны жалмаған сталиндік зобалаңнан олар да тысқары
қала алмапты. 1937 жылы Қазақстанды құрсауға алған қанды қырғыннан кейін
Сталин Кеңес Одағынан тыс шетелдерге шығып кеткен Алаш азаматтарына ауыз
сала бастаған еді. Алдымен, Түркиядан Мұстафа Шоқайды қуалатты. Осылайша
дәніккен отаршыл империя Қытай үкіметімен бірлесіп, халық зиялыларын
(аулауға) кірісті. Олардың қанды қақпанына алғашқылардың бірі болып,
Шыңжаңдағы тұңғыш баспагер -ағартушы Шәріпхан Көгдейұлы ілікті. Сонау
қанқұйлы шақта елдің сорпа бетіне шығар қаймағы болған білімді, адал,
зиялы қауым өкілдерінен құрылған.
Алаштың 40 азаматын құрылтайға қатыстырамыз деген желеумен
Үрімжіге жинап алып, олардың бәрін тірідей жерге көмгенін тарих
ұмытпайды. Ел ішіндегі мұндай дүбірлі дүмпу баспасөзді де айналып өткен
жоқ. Жаңадан аяғына тік тұрып, алғашқы қадамдарын сәтімен бастаған қазақ
газеттері 1941 жылы біртіндеп жабыла бастады.
Шыңжаңдағы қазақтар мен өзге түркі тілдес халықтар 1942-1943
жылдар аралығында рухани жаңара бастады. Халықтың рухани, мәдени өсуі
Қытай отарынан бөлініп шығуына ықпал жасады. Ұлт өкілдерінің қоғамдық
белсенділіктері артып,саяси санасының оянуы қытай басқыншыларының
зәресін ұшырды. Көршілес қызыл коммунист Кеңес одағы да қатты састы. Дәл
өзінің іргесінде түркі сипатындағы ислам демократиялық мемлекетінің орын
тебуі Орта Азия республикаларына сөзсіз әсер ететіндігінен Сталин
өлердей қорқып сақтанды. Осындай қорқыныш Қытайда да болғандықтан екі алып
империя мәжбүрлі түрде ауыз жаласа қалды. Қазақтардың қарқынмен
қатайып,қару ұстанып ұлт азаттық көтеріліс жасап жатқандары жер жерлерге
тарап жатты. Бұл көтеріліс 1943 жылы Алтай аймағында басталды. Келесі жылы
1944 жылы Іле аймағында жалғасты. Олар қытай әскерлерімен жаман амандығы
мен жер амандығы үшін жаппай күресті.Елдің намысын арқалап, ата-баба өр
рухына жігерленген қандастарымыз жан аямай соғысты. Осы соғыста
Түркістанның 50 мың атты әскері қытайдың 140 мың сақадай қаруланған
әскерін жер жастандырды.1945 жылы шығыстүркістандық қандастарымыз өздері
мекен еткен үш аймаққа қарасты 22 ауданды қаптаған қытайдан толық
тазалап, азат етті. Осылайша, жауынгер де отаншыл қазақтар ел басына күн
туған ауыр сәтте жаудың қандай болсын жойқын күшінің күлін көкке ұшыра
алатын қаһарман жұрт екенін тарих алдында дәлелдеген еді [9].
Білектің күші, найзаның ұшымен тәуелсіздікке қол жеткізген үш
аймақтың халқы өз өкіметін құрып, басшыларын таққа отырғызды. Халықтың
үні, сырласы мен мұңдасы ретінде төңкерістік ұлттық газеттерін ашып,қайта
ұйымдастыра бастады. Шыңжаңда көптеген қазақ басылымдары дүниеге келе
бастады. Және олар өз оқырмандарын таба білді. Мысалға, Құлжа қаласында
"Азат Шығыс Түркістан" басылымы шыға бастады. Біртіндеп жергілікті өлкелер
яғни аймақтар да өз газеттерін шығарып, таратып жатты. Іле аймағында
жарық көрген "Төңкеріс таңы" деп аталды. Ал Алтай аймағы болса, "Ерікті
Алтай" деген атпен өз газеттерін шығарды. Тарбағатай аймағы ұйғыр халқымен
бірлесіп екі тілде жарық көретін "Халық авазы" газетін шығарды. Ал
жоғарыда аталған аймақтық үш газет таза қазақ тілінде жарық көріп отырды.
Бұл газеттер 1944-1949 жылдар аралығында шынмәнінде тәуелсіз
демократиялық басылымдар болды. Елді, ұлттық тәуелсіздікті сақтауға,
отаршылдардың алдау-арбауына түспеуге шақырған мақала, жарияланымдармен
ерекше көзге түсті. Гоминдан билеушілерінің, жалпы қытайлардың отарлау
саясатының өте күрделі әрі жымысқы екенін ескертетін мақалалар да
жарияланып, көпшілікке жетіп жатты. Шығыс Түркістанда 1948 жылы "Одақ" деп
аталатын партия құрылды. Бұл партия елге саяси басшылық жасап отырды.
Аталмыш партияның ықпалын арттырып, саясатын тарату мақсатында "Алға"
деп аталатын газет пен журнал жарыққа шығып отырды. Дәл осы жылдарда Шығыс
Түркістанда құрылған баспа орындары да мәдени-ағарту саласына үлкен мән
берді. Әдеби құндылықтарды дәріптеуге, ұлттық мұраларды игеруге айрықша
назар аударып, көптеген игі істер жасады. "Алға" газетінің баспасы мектеп
оқушылары үшін оқулықтар жасап шығара бастады. Сонымен қатар "Білім" деп
аталатын әдеби-тұрмыстық журнал шығарып, үгіт, насихат парақшаларын басып
таратып отырды. Дәл осы баспа түрмеде жатып жазған, Іле өңірінің тумасы,
халқының азаттығын аңсаған күрескер ақын Таңжарық Жолдыұлының туындыларын
жинап кітап етіп басып шығарды[10].
Қытайдағы өзге қазақтар тұратын аймақтар да осындай игі істермен
айналыса бастаған еді. Айталық, Алтай аймағындағы "Ерікті Алтай газетінің
баспаханасы "Бірлік" атты әдеби журналды дүниеге әкелді. Бұл журналда
қазақ халқының мақал-мәтелдері, ұлттық рухтағы өлеңдер, әңгімелер,
публицистикалық туындылар жаияланып отырды. Бұл журнал оқырманның
жүрегіне жол тауып жатты. Яғни халықтың да рухани шөлін басты. Сондай –ақ,
Әсет ақынның шығармалары топтастырылып кітап болып басылып шықты. Осы
кітабында ақынның әйгілі "Сәлиха-Сәмед" поэмасы мен тағы көптеген өлеңдері
басылды. Мұның барлығы ұлттық құндылықтарын, әдебиет пен мәдениетін
аңсаған халықты ұлттық бірлікке шақыратын игілігі мол шаралар еді.
Сондықтан да, осынау ұлттық құндылықтарымыз ұлттық баспасөзіміздің
біртұтас тарихынан өз орнын алуға тиіс.
Өз бетімен дамудың даңғыл жолына түскен тәуелсіз Шығыс Түркістанның
дербес бапасөзін Кеңес Одағы мен коммунист Қытай бесігінде буындырып, үнін
өшіруге жан таласа кірісті. Отарлаушы империяларға жас елдің ұлттық
баспасөзінің отаншыл ұрандары мен рухы биік мақала, жарияланымдары ұнай
қоймады. Өздерінің арам пиғылдарын халықтан жасыруларына, оларға ұлы
қамқоршы, құтқарушы болып көрінулеріне, аз ұлттарды алдап уыстарына
түсірулеріне осы газеттердің кедергі жасайтынын алдын-ала білді.
Сондықтан, халықты оятушы әрі ағартушы болып жаңадан қалыптасып келе
жатқан қазақ газет-журналдарының аттарымен қоса заттарын да өзгертуге,
өздерінің сойылдарын соқтырып қоюға тынымсыз әрекеттеніп жатты.
Кезінде батыс Еуропада елес болып кезген коммунизімнің жалған
қиялы Қытай арқылы Шығыс Түркістан жеріне де сырттан "Экспортталып"
әкелінді. Қиялдағы жалған елесті өмірдегі ақиқат етіп көрсетуге Кеңес
Одағы да барын салып кірісті. Оның себебі де түсінікті еді. Олар үшін ұсақ
ұлттар тезарада яғни қанаттары қатаймай тұрып дербестіктерінен
ажыраулары, интернационалданып ұлы империяларға сіңісіп кетулері пайдалы
болды. Сондықтан енді ғана аяғынан қаз тұрған қазақ газеттерін бағытынан
адастыруға, коммунистік идеологиямен саясиландыруға көшті. Осындай
әрекеттерінің салдарынан "Іле газеті", "Ерікті Алтай","Халық авазы"
газеттері жарияланымдық саясаты тұрғысынан да, құрылымдық тарапынан да
көптеген өзгерістерге ұшырады. Құлжа қаласында шығып келген "Алға"
газеті мен дәл осы атаудағы журналды Үрімжіге көшіріп әкелді. Ондағы
басты мақсат- Кеңес одағында қалыптасқан жүйені Шыңжаң жерінде де орнату
болғандықтан аталмыш басылымдар азғана уақыттың ішінде өлкелік компартия
комитетінің органы болып шыға келді. Жергілікті аймақтардағы
газеттердің де осындай халге душар болды. "Төңкеріс таңы" газеті аймақтық
партия комитетінің құзырына беріліп, 1952 жылға дейін "Жаңа жол" деген
атпен, кейін 1955 жылға дейін "Іле газеті" атауымен шығып отырған[11].
1955 жылы үш аймақ бірігіп Қазақ автономиялы облысын құрғаннан кейін
"Іле газеті" күнделікті басылымға айналған. Бірақ, сонда да автономиялы
облыстық партия комитеті мен халық өкіметінің органы деген мәртебесі
сақталып қалды. Кейін "Іле жастары" ,"Іле пионері" деген дербес газеттер
жабылып, біріктірілгеннен кейін таралымы ұлғайып, аптасына екі рет жастар
мен балаларға арнаулы бет әзірлеп шығаратын болды. Жарияланымдық сипаты
кеңестік баспасөздің жалпы үрдісіне көшті.
ҚХР құрылған 1949 жылдан жарық көрген өлкелік "Шыңжаң" газеті
1955-1959 жылдар аралығында "Шыңжаң малшылары" деген атпен шығып тұрды.
1959 жылдан бастап қайтадан "Шыңжаң" атауына ие болып, автономиялық өлке
партия комитетінің қазақ тіліндегі органына айналды. Осындай тағдыр өзге
газеттерді де аттап өтпеді. Тарбағатай аймағындағы "Халық авазы" газеті
1951 жылы "Халықшыл" деген атаумен шығарылатын болды. 1954-1959 жылдар
аралығында бұл газет мүлдем шықпай тоқтап қалды да, кейін екі күнде бір
шығатын "Тарбағатай" газеті болып өзгерді. Сондай-ақ, Үрімжіде осы
газеттердің базасында қытай тілінде "Демократия" деген газет шығарылып
отырған. Оның негізгі мақсаты коммунисттік қызыл идеологияны, Мао-Зе-Дун
еңбектерін насихаттау еді. Коммунистер тіл, дәстүр, материалдық байлық,
ұлт атаулының бәрі ортақ дегенді меңзейтін ұрандарды қарша боратты. Қазақ
баспасөзі үшін Кеңестік Ресей мен Қытайдың ықпалы барған сайын күшейіп,
екі бүйірден қатар қысып, тыныстарын тарылта түсті. Газеттердің жалпы
принціптерінен бастап атауларына дейін Кеңес Одағындағы үрдістің көшірмесі
болды. Ал, қытай тіліндегі "Демократия" газетіне келсек ол- қазақ
тіліндегі басылымдардың жарияланымдық саясатын анықтаушы, оларға бағыт-
бағдар сілтеуші жетекші миссияны атқаруға кірісті. Қазақ газеттері отаршыл
империяның қысымының салдарынан Маоның "Қайшылық" деген шығармасын және
өзге де филасофиялық тұжырымдары мен қатар қытай коммунистік
ревалюциясының бағдарламаларын тәржімалап басып отыруға мәжбүр
болды[12].
Үш қазақ аймағы құрған төңкерістік өкімет 1947 жылы әлсіреп,
ыдырауға бет алды. Алтай аймағының көрнекті қоғам қайраткері, белгілі
қолбасшы Оспан батыр мен қайсар да ер жүрек сарбаздары коммунисттік
идеяны мойындаудан мүлдем бас тартты. Отаршылдардың әрбір әрекеттеріне
жан-тәндерімен қарсылық білдірді. Шығыстан Қытай, батыстан Кеңестік
Ресейдің өңештерін созып, үш аймақты жұтып жіберуге барын салатынын
Оспан батыр ерте сезді. Осыдан да алыстағы Америка Құрама Штаттарына арқа
сүйеуді жөн көрді. Алайда, үш аймақтың бірлігін нығайтып, тас түйілген
жұдырықтай еткісі келген есіл ердің адал ниеті, асыл мұраты адыра қалды.
Сыртқы жаулар қазақтарды аймақ-аймаққа бөліп, араларына от жағып, өз ара
соғыстырып қойды. Әрине мұндай соғыста май құйғанның асығы түгенделері
айтпаса да түсінікті еді.
Қазақтардың өз ара соғысып әлсіреуі, ортақ мұратқа деген
ынтымақтың аздығы коммунистік идеологияның сөзсіз келіп орнығуына,
иеленіп алып отарлаудың жаңаша билеп-төстеудің жаңа бір формасының Шығыс
Түркістанда жедел жүзеге асырылып кетуіне мүмкіндік жасалынып берілді.
Ендігі жерде күрес пен соғыстан нәтиже шығара алмастығын білген үш
аймақтың басшылары автономияны місе тұтпауға мәжбүр болды. Ал, Оспан батыр
бастаған патриот топтар оған көнбеді. Олар Шығыс Түркістан үшін және оны
тәуелсіз мемлекет ретінде сақтап қалу жолында жандарын құрбан етуге,
ақырғы демдері үзілгенше күресіп өтуге баратындарын мәлімдеді.
Ел басқарған өзгелер мәмілеге келуге ниеттенді. Алайда, сол
басшылардың да түбіне қытайлар жымысқы әрекетпен жетіп тынды. Үш аймақ
басшыларын келіссөз жүргіземіз деген сылтаумен Пекинге шақырады да із-
түзсіз жоғалтып жібереді. Кейіннен халыққа оларды жол-жөнекей ұшақ
апатынан мерт болды-деп айтқан. Қытайлар осындай айламен халықты басшысыз
қалдырып, момын халықты зымияндықпен алдап-арбап жаулап алудың оңай
жолын тапты.
Құлжа қаласындағы Кеңес одағының елшісі үш аймақтың өкілі етіп,
қасына үш адам ертіп Пекинге барады. Олар сонда ҚХР-сының құрылу
салтанатына қатысады. "Соған қатысқан Сайфедин мен Хакімжан екеуі Мао-
Зе-Дунға шапан жауып, үш аймақ Шығыс Түркістан өкіметінің ініне су
құйды"-деп жазады, қытайдағы қазақ тарихшылары. Шығыс Түркістанның ұлттық
армиясы болып табылатын 50 мың атты әскерді бейбітшілік орнады, енді
соғыс болмайды деген желеумен таратып, қару-жарақтарынан айырып алдап-
сулап құрылыстың ауыр жұмыстарына салып, адам төзбес қорлық көрсетіп
азаптаған. Осылайша қорланған алаш азаматтары кейіннен өз ауылдарына әрең
жеткен кен. Ал, Алтай аймағындағы Оспан батыр бастаған күрескерлер қару-
жарақтарын тастамай қақтығысты жалғастырып,азаттық үшін қан төгумен
болды.1949 жылы КСРО мен ҚХР армиясы бірігіп шабуыл жасағанда да, олар
қайсарлықпен қарсыласып бақты. Өздерінен неше есе көп әрі қару-жарақтың
жаңа түрлерін иемденген жаудың жойқын күшіне төтеп бере алмай шегінсе де
ержүрек қазақтар берілмеді. Осылайша отаршыл империялардың бірлескен
күштеріне қарсы шыққан қандастарымыздың ел мен жердің бүтіндігі, ұлттың
бостандығы үшін күрескен ерен еңбектері, табанды күрестері 1952 жылға
дейін жалғасты. Ақыр соңында, Оспан батыр қайсар сарбаздарын ішкі Қытай
мен Үндістанға баратын асу жолына жіберіп, өзі елде қалып қояды.
Оспанның одақтастары оның өзін Пәкістан арқылы АҚШ-қа алып кетпекке
ұсыныс жасағанда, есіл ер туған топырағынан безе алмайтындығын, бас
сауғалап кетуді намыс санайтынын мәлімдеп көнбеген екен. Кешікпей Оспан
батырдың соңғы оғы таусылып жау қолына түседі. Шығыс Түркістанның (Қазақ
елінің деуге де болады) тәуелсіздігі үшін қолына қару алып күрескен
ұлтымыздың ең ақырғы шынайы қаһарманы Оспан батыр 1952 жылы Үрімжіде
атылып, көз жұмады. Алайда, Қазақ халқының осынау тарихи тағдыры, шынайы
ерліктің, тектіліктің үлгісі болған деректер сол кезеңде баспасөзде
көрініс таба алмады. Себебі, газеттерді отаршы өкімет қатаң бақылауда
ұстады. Ондай жағдайда басқыншылардың зұлымдықтарын әшкерелеу былай
тұрсын, өмірдің қарапайым шындығын жазудың өзі мүмкін болмасы мәлім.
Осылайша, азаттықтан айрылған қазақ баспасөзі қытай компартиясының
қолшоқпарына айналып,еріксіз солардың идеологиялық үгіт-насихаттарын
жүргізуге көшті. "Алға","Шыңжаң" газеттері өздерінің ежелгі сипаттарын
жоғалта бастады. Қытайлық қызыл партиясының жалған әрі жылтырақ,қияли әрі
құрғақуағыздарын қайталап, әсершіл ұрандарын мәнерлейтін болды. "Ерікті
Алтай" газетінің атауын "Алтай халқы" деп өзгертті. Бұл аталмыш газеттің
атының ғана емес затының да өзгергенін аңғартады. Ежелгі Шығыс Түркістан
жерінде жарық көрген алғашқы қазақ баспасөзі ұлт азаттығы мен
бостандығын басты тақырыпқа айналдырған, қазақ диаспорасының мұрат-
мүддесін көтеруді негізгі парызы санаған ұлттық-демократиялық бағыттағы
газет-журналдар еді. Алайда, бодандықтың уысына түскен соң мүлдем
басқа жағдайға тап болды. Қытайдағы барлық ұлттардың қамын ойлаймыз
деген желеумен отаршылдардың озбырлық әрекеттерін мадақтауға көшті.
Үш қайнаса сорпасы қосылмайтын діні бөлек, ділі-тілі бөтен жат жұртқа
туыс- бауыр деп елжіреп, әсіре интернацияланды. Қытай ұлтымен "ауыз
жаласуға" шақырып бақты. Оның астарында отарлауға көнуді, құлдыққа
мойынсынуды шақырған астарлы сырлар жатты.
Шыңжаңдағы қазақ газетінің 1951 жылғы сандарынан сонау кезеңде
Қытай өкіметі жүзеге асырған әрбір қадамды анық көруге болады. Қазақ
баспасөзінің үгіт-насихаттарының жалпы сипаты: еңбекші бұқараны таптық
күреске шақыру, ескі өмірдің ошағын шағу, көненің қалдығын құрту т.с.с.
Мұндай әсіре қызыл ұрандардың соңы аз ұлттарды мәңгүрттендіріп, жойып
жіберетіндігі, өзге өктем ұлтқа диаспораны сіңіріп, дүбәрәландыратыны
бүгінде дәлелдеп жатуды қажет етпейтін аксиома[13].
Қытайда 1951 жылдан бастап кең өріс алған "Жерге социалистік
реформа жасау", "Қиянат, ысырапшылдық, бюрократтық үш іске қарсы тұру"
секілді саяси науқандар қазақ баспасөзінің негізгі жарияланымдарын
құрап, басты тақырыптарына айналды. Қазақтың бұрын-соңды тарихында
болмаған таптық күрес жайындағы құлаш-құлаш мақалаларға молынан орын
беріліп жатты. "Алға" журналы Шығыс Түркістан өкіметі құлағаннан кейін
өлкелік партия комитетінің органы болып шыға бастаса да, алғашқы кездегі
сандары тартымды, тақырыптарының аумағы кең, мазмұны терең болды. Өз
оқырмандарын отаншылдыққа, демократиялық әділеттікке, ұлттық татулыққа
шақырған мақалалар мен тарта білді. Алайда, журнал жүре-келе алғашқы
бағытынан жаңыла бастады. Жергілікті компартия ұйымдарының тікелей
басқаруымен тап күресін күшейту, халықтың таптық сезімін ояту секілді
жалған елеске бой ұрып, әлекке түсті. Журналдың 1952-1954 жылдардағы
кезекті сандарында "Тап деген не?", "Біздің шығар таптық тұрғымыз
қайсы?", "Езушілер еңбекшілерді қалай қанады?" т.с.с. тақырыптар көз
сүріндіріп, кеңінен орын алып жатты. Жыл өткен сайын осындай әсіре қызыл
саяси науқандардың тіпті қыза түскені байқалады. "Алға" журналы
осылайша мерзімді басылымнан гөрі сол замандағы саяси үйірмелердің
көмекші оқу құралына ұқсап кетті. Журналдың кезекті бір санын мынандай
тақырыптар алып жатты: "Тағы да пролетариат диктатурасының тарихи
тәжірибелері туралы", "Идеализмді насихаттау бостандығына неліктен жол
берілмейді?", "Мемлекеттік басшылығындағы еркін базар туралы", "Дамудың
бастапқы негізі не?", "Еріктілік, саналылық және тәртіптілік". "Алға"
журналында шынайы өмірдің болмысын бейнелеген, қоғамдық, әлеуметтік
деректерге негізделген мақалалардың да жарияланып тұрғанын жоққа
шығаруға болмайды. Дегенмен, саяси құрғақ уағыздардың,теориялық үгіт-
насихаттардың шектен тыс көп болғанын және комунизмді мадақтау,оған
әсіре тамсанудың басым түскенін де атап айтуға тиіспіз. Журнал
құрылтайшыларының басты мақсатының өзі кадрлардың саяси эканомиканы,
маркстік философияны үйренуі болатын. Сондықтан, жарияланымдардың бағыты
да аталған негізгі мақсатқа лайықталды. Журналда "Философия үйренушілерге
көмек", "Мао-Зе-Дун шығармаларын үйрену туралы", "Тәрбиелік кеңестер"
деген жаңа айдарлар ашылып,онда Кеңес одағы марксистерінің шығармалары
мен диалектикалық және тарихи материализм оқулықтарынан, компартия
тарихынан үзінділер жарияланған. Комунистік идеология мен қытайдың
отарлау саясатын дәріптейтін басылымдар аздық етіп тұрғандай осы кезде
тағы бір журнал дүниеге келді. Оның атауы "Коммунизмшіл жас". Журнал өз
мақсатын жастарды, жаңа заман мамандарын сана жағынан тәрбиелеп,
шынықтыру, халықтық көзқарасты қалыптастыру, осы бағытта үгіт-насихат
жүргізу деп анықтады. Жергілікті жастар одағының органы болған аталмыш
журнал 1956 жылдан бастап әр 15 күн сайын шығып тұрған. Жастарға
коммунистік тәрбие беру үшін Қытай өкіметі осындай бір басылым
шығаруды тағы да аса маңызды деп тапса керек[14].
Жаңадан журнал ашу мұнымен біткен жоқ. 1958 жылы саяси теориялық
және кәсіптік деген анықтамасы бар "Шыңжаң қызыл туы" деген журнал
жарыққа шықты. Басылымның жарияланымдарының жалпы сипатын білу үшін
төмендегі сілтемелерге назар аударуға болады. "1958 жылы стиль түзету
және оңшылдар мен жергілікті ұлт азаттығына, бостандығына атсалысқан
топтарға қарсы күрес кезінде журнал ұйымдасқан".
"Шыңжаң қызыл туы" журналының беттерінде "Қызарып атқан шығыс
таңы бізге ал қызыл шұғыласын төкті", "Төбемізде қан қызыл түсті ту
желбірейді", "Таңымыз қызыл,заңымыз қызыл" деген әсіре қызыл сөздер
"алаулап" оқырмандарға мол таралыммен жол тартып жатты. Журналдар
көпірме көп сөздің астында қалды. "Шыңжаң қызыл туы" журналында жарық
көрген бір мақалада мынандай жолдар бар: "Қызыл нұр өлкеміздің бар
түкпір-түкпіріне сәулесін шашып, ыбырсыған ықтасындағы бықсыған
буалдырлардың барлығын аластап, табиғат тынысын кеңейте түсуде. Міне,
қызыл журналымыз шықты. Бұл біздің санамызға қызыл сәуле түсіріп, қиял
дүниесіндегі қарауытқан тұмандарды түріп тастамақ. Біз идеяға айбарлы
қызыл ту тігіп, қан қызыл түске боялайық. Қызыл жауынгер, қызыл интелигент,
қызыл маман, қызыл жұмысшы, шаруа болайық"[15]. .
Қытай автордың "Қызыл" мақаласы қазақшаға тәржімаланып, осылай
жарияланған. Жалпы журналдағы көптеген мақалалар осы мазмұндас болды. 1960
жылға дейін журналда "Мао-Зе-Дун шығармаларын үйренейік", "Тұрмысқа
материалистік тұрғыдан қарауды талқылаймыз" деген айдарлар бойынша
саяси материалдар тұрақты жарияланып келді. сайып келгенде, Шығыс
Түркістан мемлекеті отаршыл қызыл империялардың қысымына ұшырап,
құлағаннан кейін ондағы қазақ баспасөзінің әсіре саясилану жалпы сипаты
төмендегі бағыттарға негізделді: Біріншіден; коммунистік идеологияның
құралы бола отырып, компартия ұйымдарының догматикалық баяндамалары мен
қастаң қағидаларының алаңына айналды. Екіншіден; Отаршылдардың қатаң
бақылауындағы басты обьект бола отырып баспасөз ісінен белгілі деңгейге
өзіндік тәжірибелерін жинақтады[16].
2. Моңғолиядағы алғашқы қазақ газеттері мен журналдары
Монғолиядағы қазақтардың проблемалары ондағы ресми биліктің
назарынан еш қашан да тыс қалған емес. 1931-1940 жылдар аралығында
Монғолияның кіші Хуралы яғни, төменгі парламенті жанында аз ұлттар
жөніндегі арнайы кеңес жұмыс істеген. Оның негізгі мақсаты мемлекетте
өмір сүретін қазақ ұлты және тува, бурят ұранқай ұлысы өкілдерімен жұмыс
жүргізу еді. 1940 жылы дербес қазақ аймағы орнағанға дейін аталмыш
кеңес көптеген игілікті шаруалар атқарып, оның жемісін өзге ұлыстардан
гөрі қазақтар көп көрді. Д.Сұх батыр атындағы мемлекеттік баспа
кәсіпорнында қазақ баспа цехінің ашылуы - ондағы диаспора мәдениетінің
тарихында елеулі орын алғаны белгілі. Алайда, бұл жөнінде нақты
мұрағаттық деректер әзірше табылған жоқ. Десек те, аталмыш цех 1941 жылы
Баян- Өлгеий аймағына көшірілгенге дейін жекелеген газет-журналдарды
жарыққа шығармағанымен қазақ тілінде парақшалар басып келгендігі
жөнінде баспасөз тарихын зерттеушілердің мәліметтері баршылық.
Ол парақшалар алғашқыда төте жазумен, кейінірек латын әрпімен
басылып келгені сонда басушы, әріп теруші болып жұмыс істеген қазақтардың
естелік әңгімелерінен мәлім болып отыр. Елдегі ең ірі баспа
комбинатында қазақ баспа цехінің орнауы сол мемлекеттің жоғарғы билік
орындары қабылдаған ресми қаулы-қарарлардың жемісі болатын. Айталық
МХРП орталық комитетінің хатшылар кеңесінің 1931 жылғы желтоқсанның 23-і
күнгі № 59 қаулысы бойынша қазақ тілінде газет, басылымдар шығаруды
және оған қажетті материал техника мен қаражат әзірлеуді МХР халыққа
білім беру уәзірлігіне міндет еткен. Осы мазмұндас шешімді бір жылдан соң
Министрлер кеңесі де қабылдаған.1932 жылы тамыздың 27-інде 9- отырыстың
күн тәртібінің екінші мәселесінде: "Үкіметтің саясаты, мақсаты, заң, қаулы-
қарар, нұсқаулар, атқарылған іс шаралар, халықтың тілек-талаптары мен
мүдделері, мәдени-ағарту, шаруашылық, экономикалық жай-күйін көпке
таныстырып отырудың маңызы зор.Әсіресе, аз ұлттарға оны өз тілдерінде
түсінікті түрде жеткізудің өзектілігі тіпті айрықша мәнді. Сондықтан,
қазақ тілінде жеке басылым шығару аса қажет" -делінген [17].
Осылайша қазақ баспа цехі ашылғаны мәлім болып отыр. 1935-1940
жылдары Монғолияда ұлттық кадрлар даярлау ісі мықтап қолға алынған.
Хат таныған, сауат ашқан жастарды кеңес одағының жоғары оқу орындарына
көптеп аттандырып жатты. Қазақ диаспорасы үшін бұлда бір қолайлы
мүмкіндік болды. Монғолиядағы қазақ жастары енді Алматыға жоғары оқу
орындарына түсе бастады. Өз тарихи отандарына барып, ана тілінде білім
алулары -қазақ диаспорасының ұлттық кадрларының туып қалыптасуына
себепкер болы. Бұл таяу болашақта жарыққа шығатын Моңғолиядағы қазақ
баспасөзі үшін үлкен олжа еді. Баспасөздің шығуына ықпал еткен де осы
ұлттық мамандар болатын. Олардың қазақ тілді баспасөздің қалыптасып
дамуына қосқан үлестері де айтарлықтай.
Сонымен қатар елдегі материалдық өндірістің дамуы, халықтың жаппай
сауат аша бастауы, сөз жоқ баспасөз ісінің өркендеуіне қозғаушы күш
болды. Моңғолиядағы өндіріс орындарының көбі қазақ азаматтарының
кірісулерімен түндігін ашып, түтінін түтетіп жатты. Алдымен, Налайх
қаласындағы көмір кен өндірісі қазақ жұмысшыларының еншісіне тиді. Кейін
Бэрх,Чоногол вольфром шахтасына,Зүүнбаян мұнай өндіру өндірісіне қазақ
отбасылары елдің батыс өлкесінен шығыс Моңғолияға қарай ағылды. Осылайша,
қазақ бауырларымыздың Монғол елінің 18 аймағына тарыдай шашылған тағы
бір көші басталып, қала қазақтарының түп тамыры пайда болды. Өркениеттік
тұрғыдан келгенде оның көптеген тиімді жақтары бар еді. Бұрын тек қана
көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген қазақтар өндірісті
игеріп,"техниканың құлағында ойнап" жаңа заманға бейімделе бастады. Көбі
тау-кен шахталарында жұмыс істегендіктен жалақылары жоғары болды да,
тұрмыстық-әлеуметтік жағдайлары күрт көтеріліп жақсарды. Қала жастанып
тіршілік етулерінің арқасында балаларын оқытып, көздерін ашты. Яғни,
материалдық және рухани жағынан қатар есейді. Қазақ кеншілері елге де,
өкіметке де жағымды жағымен көріне білді. Моңғолия өндірісшілері мен
кеншілерінің алғашқы еңбек ерлері, майталман қайраткерлері қазақтар
болды. Олардың аттарын құрметпен атай бастады. Өздерін бөтен жұртқа
еңбеккерліктерімен мойындата білгендерінің нәтижесінде Моңғол өкіметі
қазақ диаспорасына құрметпен қарайтын дәрежеге жетті. Әртүрлі салаларда
еңбек еткен қазақ азаматтары ұлт намысын қай кезде болмасын жоғары
ұстады.
Моңғол өкіметінің қазақтарға дербес аймақ құрып беріп, ана
тілдерінде баспасөз ашуларының өзі қандастарымыздың еңбеккерліктерін,
қоғамдағы жаңа құбылыстарға тез бейімделетін ізденгіштіктерін бағалаған
сый-құрметі болса керек. Көбінесе кен орындары мен өндірістерде жұмыс
істейтін, материалдық саланың негізгі тетігін ұстағандардың дені қазақтар
болғаны рас. Сондықтан олардың үкіметтің "ортақ қазанына" салғандары да
көп еді.
Моңғол елі жаппай мәдениеттенуге бет бұрған осы кезеңде халық
газет оқуды күнделікті тұрмыстық және рухани қажеттілікке айналдырған.
Үкімет орнының 1939 жылғы ақпан айының 28 күнгі жиналысы және мемлекеттік
кіші Хуралдың төменгі палата парламенті №17 қаулысы бойынша Қобда
аймағындағы қазақтардың білім, мәдени істерін Қазақстанда қолданыстағы
кирилица әрпімен жүргізу туралы шешім қабылдауды қазақ баспасөзінің
шығарылуына түрткі болды. Сонымен бірге қазақтардың атажұрттағы мәдени
өмірімен тікелей араласуға даңғыл жол ашты. Шет тілдерінде газет-
журналдар шығару үрдісі Моңғолияда ертеден бар болатын. Мысалы,1926 жылы
қазан айынан бастап "Хозяиство Монголии" деген журнал 140 бет, 500 дана
таралыммен Ұлан-Батырда орыс тілінде жарық көрген. 1933 жылы қазан
айынан бастап, "Современная Монголия" деген саяси -экономикалық журнал
1000 данамен жарық көре бастаған. 1942 жылдан бері " Новости Монголии"
деген апталық газет те шығарылуда. Сонымен қатар Монцамэ ақпараттық
агенттігі шығаратын қытай, ағылшын тілдерінде де жекелеген журналдар
бар. Осылайша қазақ баспасөзі пайда болардан бұрын Монғолияда өзге
тілде газет-журнал шығару ісі қолға алынған және белгілі дәрежеде
жинақталған тәжірибелері бар еді. Монғолияға қазақ басылымын шығару неге
керек болды? [18] - дегенге келер болсақ. Біріншіден, осы елдегі бірден бір
тілі, салт-санасы, діні-ділі бөлек қазақтар ғана болды. Белгілі бір ұлт бар
жерде оның проблемалары болатыны заңдылық еді. Екіншіден, Моңғолиядағы
қазақтар елдің заңын, ресми ережелерін қабылдап, құрметтегенімен моңғол
тілін жаппай үйреніп кете қойған жоқ. Керісінше, ауылдас ұранқай,тува
ұлыстары ежелгі түркі тайпаларының ұрпақтары болғандықтан ба екен, қазақ
тілін үйреніп кетті. Нәтижесінде, ондағы қазақ диаспорасы өз ана тілінің
қаймағын бұзбай сақтап қалды.Үшіншіден, моңғол мемлекеті өз саясатын ресми
тілде насихаттаудың нәтиже бере қоймасын ерте түсінді. Сондықтан, қазақ
мамандарын мемлекеттік қызметке тартудың, қазақ тілінде жекелеген
басылымдар шығарудың маңызын зор деп тапты.
Төртіншіден, мемлекеттік ресми органдарда кеңесші болып істеген,
кеңес одағынан шақырылған мамандар мен коминтерн өкілдерінің арасында
қазақ зиялыларының да болуы қандастарымызға деген құрмет пен игі
көзқарас қалыптастырды.
Моңғолиядағы қазақ баспасөзінің қажеттілігі жоғарыда аталған
осындай негізгі себептерден туындады. 1941 жылы әлем халықтары үшін ауыр
кезең еді. Кеңес одағы мен Германия арасындағы соғыс басталып,
дүниежүзілік сипат алған уақыт. Заманның осындай қиын кезеңінде дүниеге
келген Монғолиядағы қазақ баспасөзінің өзіндік даму жолдары мен оған
рухани және материалдық тірек болған төмендегідей шешуші факторлары
болды:
Біріншіден: Монғол өкіметі қазақ баспасөзінің дамып өркендеуіне
ерекше назар аударды. Дербес қазақ аймағын құру арқылы тарайтын ортаны
қалыптастырды, оқырмандарға жақындатты. Ұлан-Батырдағы қазақ баспа цехін
Баян-Өлгийге көшіріп, жеке қазақ баспаханасын ашты. Атажұрт Қазақстанмен
арадағы қарым-қатынасты жан-жақты нығайтуға күш салды. Мамандармен
қамтамасыз етуді әр кезеңде жүзеге асырумен қатар жекелеген қаулы
қарарлар қабылдап, оның орындалуын қадағалады.
Екіншіден: Атажұртта білім алған ұлт мамандары мен Қазақстан
басылымдары Монғолиядағы қазақ баспасөзінің қалыптасып, дамуына оң
ықпал еткен негізгі фактор болды. Жаңа заманның жас мамандары газет
ісіне автор ретінде белсене араласты. Олар атамекенде көрген-білгендерін
төл баспасөзінің игілігіне арнады. Қазақстанда жарық көретін ұлттық
басылымдардың Моңғолияға кеңінен таратылуының пайдасы орасан зор болды.
Ең бергісін айтқанда, әртүрлі атаулар мен саяси,ғылыми терминдерді ана
тілімізде бір ізді етуге, қалыптастыруға, газеттің тілі мен стилін
меңгеруге, баспа ісін үйренуге тікелей үлгі-өнеге көрсетті.
Үшіншіден: Қазақ тілінде моңғол жерінде жарық көрген басылымдар
социализм тұсында қаржы-қаражат жағынан қиындық көрмеді. Мұны
өкіметтің арқасы деуден бұрын қандастарымыздың ауылда да қалада да
аянбай тер төгіп, еңбек етулерінің жемісі деп білген дұрыс. Кеншілер мен
малшылар қандастарымыздың ел бюджетіне салған үлестері қомақты болатын.
Оны әділ бағалаған Монғол өкіметі "Сыйға-сый" деп қарады. Сондықтан да,
қазақтың ұлттық мәдениеті не,төл баспасөзіне келгенде қаржы аяған жоқ.
Төртіншіден: Қазақ диаспорасының мәдениеті үшін ең ұтымды фактор
Қазақстанда қолданылған кириллица әрпінің Моңғолияда да кәдеге жарауы
еді. Жазу-сызудың ортақ үлгіде болуы ондағы қазақтарды атажұртына тіпті
жақындата түскені анық. Сайып келгенде, Моңғолиядағы қазақ баспасөзінің
тақыр жерде ғайыптан пайда болғанын ерекше атап айту ләзім. оны
Моңғолиялық қандасымыз, әдеби мұралар зерттеумен көп жылдар бойы
айналысқан жазушы Соян Қажыбайұлы мен филология ғылымдарының докторы
Қабидаш Қалиасқарұлының еңбектерінен айқын аңғаруға болады. Аталған
азаматтар ауыз әдебиетінің мұраларын зерттеп,еңбектерін Баян-Өлгийде
бастырған.
Моңғолиядағы қазақтардың халық ақындарының жырлары, шығармалары
он тоғызыншы ғасырдың соңына таман ауызша да жазбаша да кеңінен
тараған[18]. Сол кезеңдегі ақындардың өлең, жырларынан ел басынан өткен
тарихи оқиғалар мен шынайы деректерді сол қалпында баяндағанын көруге
болады.Сол елдегі қазақтардың тарихының жаршысы ретінде Тауданбек,
Төлебай, Жолды, Отарбай тағы басқа ақындарды дәлел ретінде алсақ жарайды.
Халық ақындарының дәстүрін 1930 жылдан бастап Ақтан Бабиұлы
жалғастырды - дейді зерттеуші, жазушы Соян Қажыбайұлы. Бұл монғолиядағы
қазақ публицистикасының ежелгі бастауы, түп тамыры еді. Өзінің төл
баспасөзі шыққан тұста дәстүр жаңарып, дамудың жолына түсті. Қазақ
диаспорасының халық ақындарының публицистикалық сарындағы өлең-
дастандары болашақ журналистиканың пайла болуына, оның дамуына алғышарт
болды. Ендеше, өткен ғасырдың басында Моңғол жерін мекендеген ақындар
мерзімді баспасөз шықпай тұрып, халықтың өз айналасын тануларына,
бастан кешкендерін еске түсірулеріне, жырмен сусындап рухани нәр
алуларына белгілі деңгейде ықпал етті. Яғни мұны қазіргі тілмен айтсақ,
ақпарат таратушы міндетін атқарды десек те болатындай. Мұның өзі таяу
болашаққа оқырман қауымның қалыптасуына жасалған әзірлік еді.
Өркендеу газеті - Монғолиядағы алғашқы қазақ басылымы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім
I Тарау. Шетелдердегі тұңғыш қазақ баспасөзі
1. Қытайдағы қазақ баспасөзінің тарихы: Алтай газеті
... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Моңғолиядағы алғашқы қазақ газеттері мен
журналдары ... ... ... ... ... ...15
3. Ресейде жарық көрген қазақ
газеттері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... . 23
4. Өзбекстандағы қазақ диаспорасы және
баспасөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
II Тарау. Шетелдердегі қазақ баспасөзі және мәдени мұра
2.1. Шетелдегі қазіргі қазақ басылымдары мен баспа
ісі ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2. Шалқар-2 газеті – төл жазуымыздың
мұрагері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.3. Республикалық Нұрлы жол
газеті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 46
2.4. Оралман қаламгерлердің
публицистикасы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 51
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..58
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...60
Кіріспе
Бүгінгі таңда тарихи Отанынан жырақта, яғни өзге елдерде өмір
сүрген қазақтардың да ұлттық мәдениетті дамытуға, рухани құндылықтарды
толықтыруға сүбелі үлес қосқандығын ерекше атап айтуға тиіспіз. Олардың
Қытайдағы, Монғолиядағы, Өзбекстандағы өз мәдени орындары мен төл әдебиеті,
баспасөзі болғаны және сол ошақтардың әліде оттары сөнбегені баршаға аян.
Қайта құру кезеңінен соң, әсіресе, Қазақ елі тәуелсіздік алғаннан
кейінгі жылдарда Ресейдің Омбы, Астрахан облыстарында, Таулы Алтай
өлкесінде қазақ диоспорасы өкілдерінің белсенді қызметтерінің нәтижесінде
ұлттық мәдениет орталықтары құрыла бастады. Шетелдерде қазақ тілінде
жарық көріп жатқан мерзімді басылымдардың әрбірін біртұтас қазақ
баспасөзі мен ұлттық мәдениетінен бөліп қарауға негіз жоқ. Себебі, оның
бәрі ұлттық рухани құндылықтың ажырамас бөлшектері.
Шетелдегі алғашқы қазақ газеті 1935 жылы Шыңжаң жерінде "Алтай"
деген атпен жарық көргені туралы ресми дерек бар. Алайда, соңғы кезде одан
бұрын яғни 20-жылдардың ортасында да газет шығарылғаны жайында мәліметтер
айтылып жүр. Қалай болғанда да, шетелдердегі қазақ баспасөзінің тарихы
жарты ғасырдан астам уақытты қамтитыны, өзіндік қалыптасу, даму жолдары бар
ірі обьект екендігі дау тудырмайды. Шетелдердегі қазақ баспасөзінің пайда
болуы мен қалыптасып дамуының өзі тарихи аспектілі, күрделі де қызықты
үрдіс. Сондықтан оның тәуелсіз Қазақстанның жаңарған баспасөзіне,
публицистикасына, шығармашылық ісіне тәжірибе боларлық тұстарыныңда
кездесуі ықтимал екендігін жоққа шығаруға болмайды.
Жалпы, шетелдердегі қазақ баспасөзінің тарихи аспектілері
журналистика тану саласындағы тың проблемалардың бірі [1]. Бұл жөнінде
Қазақстанның мерзімді баспасөзінде, кейбір ғылыми журналдарында азын-
аулақ мақалалардың жарық көргенін, бірер ғылыми еңбектер
жазылып,диссертация қорғалғанын ғана тілге тиек етпесек, әзірше бәрінің
басын құраған қомақты туындылар жасала қойған жоқ. Танымдық мағлұмат беру
мақсатында Қуандық Шамахайұлының "20-шы ғасырдағы әлем журналистикасы" атты
кітабында ҚХР-дағы,Монғолиядағы,Өзбекстандағы қазақ баспасөзін, Ресей
Федерациясының кейбір өлкелерінде жарық көрген қазақ газеттері жөнінде
біраз мағлұмат берілген. Ол мәліметтерге қарағанда, Шыңжаңдағы қазақтар мен
өзге түркі тілдес халықтар 1942-1943 жылдар аралығында рухани жаңара
бастады. Халықтың рухани, мәдени өсуі Қытай отарынан бөлініп шығуына
ықпал жасады. Ұлт өкілдерінің қоғамдық белсенділіктері артып, саяси
санасының оянуы қытай басқыншыларының зәресін ұшырды. Көршілес қызыл
коммунист Кеңес одағы да қатты састы. Дәл өзінің іргесінде түркі
сипатындағы ислам демократиялық мемлекетінің орын тебуі Орта Азия
республикаларына сөзсіз әсер ететіндігінен Сталин өлердей қорқып
сақтанды. Осындай қорқыныш Қытайда да болғандықтан екі алып империя
мәжбүрлі түрде ауыз жаласа қалды. Қазақтардың қарқынмен қатайып, қару
ұстанып ұлт азаттық көтеріліс жасап жатқандары жер жерлерге тарап жатты.
Бұл көтеріліс 1943 жылы Алтай аймағында басталды. Келесі жылы 1944 жылы
Іле аймағында жалғасты. Олар қытай әскерлерімен жаман амандығы мен жер
амандығы үшін жаппай күресті.Елдің намысын арқалап, ата-баба өр рухына
жігерленген қандастарымыз жан аямай соғысты. Осы соғыста Түркістанның 50
мың атты әскері қытайдың 140 мың сақадай қаруланған әскерін жер
жастандырды.1945 жылы шығыстүркістандық қандастарымыз өздері мекен еткен
үш аймаққа қарасты 22 ауданды қаптаған қытайдан толық тазалап, азат
етті[2]. Осылайша, жауынгер де отаншыл қазақтар ел басына күн туған ауыр
сәтте жаудың қандай болсын жойқын күшінің күлін көкке ұшыра алатын
қаһарман жұрт екенін тарих алдында дәлелдеген еді.
Шет елдердегі қандастарымыз арасында осылай сең бұзылып,
атажұртқа бет бұру көш басталғанымен әлемдегі күллі қазақ келіп жеткен
жоқ. Бұл таяу арада жедел шешімін таба қоятын оңай мәселе де емес.
сондықтан,шет жұрттағы қандастарымыз үшін өзге елде жүрсе де өз тілін,
мәдениетін сақтап қалу -өзекті проблемалардың біріне айналып отыр.
Монғолиядағы қазақтардың проблемалары ондағы ресми биліктің
назарынан ешқашан да тыс қалған емес. 1931-1940 жылдар аралығында
Монғолияның кіші Хуралы яғни төменгі парламенті жанында аз ұлттар
жөніндегі арнайы кеңес жұмыс істеген. Оның негізгі мақсаты мемлекетте
өмір сүретін қазақ ұлты және тува, бурят ұранқай ұлысы өкілдерімен жұмыс
жүргізу еді. 1940 жылы дербес қазақ аймағы орнағанға дейін аталмыш
кеңес көптеген игілікті шаруалар атқарып, оның жемісін өзге ұлыстардан
гөрі қазақтар көп көрді. Д.Сұх батыр атындағы мемлекеттік баспа
кәсіпорнында қазақ баспа цехінің ашылуы - ондағы диаспора мәдениетінің
тарихында елеулі орын алғаны белгілі. Алайда, бұл жөнінде нақты
мұрағаттық деректер әзірше табылған жоқ. Десек те, аталмыш цех 1941 жылы
Баян- Өлгеий аймағына көшірілгенге дейін жекелеген газет-журналдарды
жарыққа шығармағанымен қазақ тілінде парақшалар басып келгендігі
жөнінде баспасөз тарихын зерттеушілердің мәліметтері баршылық.
Он тоғызыншы ғасырдың екінші жартысында Ресейдің қазақ жерін
иеленіп алуына орай Ташкент, Орынбор, Омбы, Астрахан сынды ірі қалаларда
патша үкіметінің ресми органы сипатында жергілікті ұлт тіліндегі алғашқы
басылым Түркістан уалаяты газетінен кейінгі Дала уалаяты газеті де
1888 жылы қаңтардың 1-нде Омбы қаласында жарық көрді.
Сондай-ақ Қазақ және Айқап журналының Троицкіде , Серке
газетінің Петербургте, Дала газетінің Томбовта, Қазақ газетінің
Орынборда негіздері қаланып, қазіргі Ресей жерінде шығарылғандығы
туралы деректер Б.Кенжебаев, Х.Бекхожин сынды ғалымдарымыздың баспасөз
тарихы жайындағы еңбектерінен мәлім [3]. Ал, Кеңес одағы тұсында Ресей
жерінде қазақ басылымдары шыққандығы туралы мағлұматтар жоққа тән. Олай
деуіміздің себебі, қайта құру кезінде Таулы Алтай өлкесінің Қош-Ағаш
ауданында бір ғана қазақ газеті шығарылып, аз ғана саны жарық көрген.
Бұдан өзге деректер жоқ. Одақ ыдырап республикалар тәуелсіздік алғаннан
кейін Ресейдің қазақтар көп шоғырланған қазақ ұлттық мәдени орталықтары
құрылып жұмыс істеді. Осындай орталықтар мен үкіметтік емес ұйымдар,
қоғамдық бірлестіктер қазақ тілінде басылымдар шығарғандығы туралы
деректер соңғы кезде Қазақстанның мерзімді баспасөзінде жарияланып, көпке
мәлім болуда.
Өзбекстанда тұратын қазақтардың жалпы саны шыңжаңдық
қандастарымыздан кем түспейді. Республикада жүздеген қазақ мектептері бар
және жоғары, арнайы білім беретін оқу орындарында қазақ тілі мен
әдебиеті мамандары даярлануда. Елде 1989 жылдан бері қазақ мәдени
орталығы жұмыс істеп келеді.
Шетелдегі қазақ журналистикасын зерттеуші-ғалым, доцент Рахима
Шәріпқызы: Өзбекстандағы қазақтарға 1963 жылдан бастап республикалық
радиодан қазақ тілінде күніне он бес минуттан хабар беріліп тұрса, үш
сағаттан Замандас телебағдарламасын көгілдір экраннан көре алады. БАҚ-
тың бұл салаларында да қазақтың ұлттық ой-мүддесі, проблемалары сөз
болып отырады. Әсіресе, Замандас бағдарламасы көпшіліктің көңілдегісін
сөз бен бейнелеу құралдары арқылы жеткізе біледі. Осы салада қызмет
істейтін радиожурналист Сүлеймен Бұқарбаев қазақтардың зәру мәселесін
баспасөз, радио мен теледидарда қатар көрсетіп жүрген азамат -деп
жазады. Расында, осы елдің тележурналистикасында Жүсіп Әбдіуәлиев, Сұлтан
Қалыбаев сынды қаламгерлердің ерекше орны бар. Алайда, аталған
бағдарламаның қазіргі таңда жабылып қалуы ондағы қазақ диаспорасы үшін
үлкен рухани шығын.
Бөтен ел, бөгде жұртта жүрген аз ұлттар яғни диаспора үшін өз
тілі мен мәдениетін сақтап қалудың ең тиімді жолы-төл баспасөзінің болуы
деп білеміз. Олардың кешегісі мен бүгіні, яғни тарихы да баспасөз арқылы
көрініс табатыны ешкімге күдік тудырмаса керек.
1.1. Қытайдағы қазақ баспасөзінің тарихы Алтай газеті
Шығыс Түркістан қазақтары ғайыптан пайда болған немесе әлдебір
жақтан ауып келген ел емес, қазақ халқының заңды да құрамдас бөлігі. Егер
біз қазақ даласын ұлы теңізге теңесек, сол теңізден жер сілкіністері
кезінде бөлініп қалған көлдер мен көлшіктер қаншама! Олардың кемелері
бөлек болғанымен, түп-тереңі бір-бірімен астасып жатыр. Бұған кеше ғана
іргесі ажыраған халықтың тарихи бірлігі, бір рудың екіге бөлініп жатқаны,
руды былай қойып бір әулеттің әлі күнге дейін бас біріктіре
алмай,шекараның екі жағында зарығып жүргені толық дәлел бола алады...
Сондықтан, халықтың тегі, тарихы, тілі мен әдебиеті сөз болғанда, осы
жағдайды әрқашан есте сақтауымыз керек."-деп ҚР-ның мемлекеттік сыйлығының
иегері, көрнекті жазушы, қоғам қайраткері Қабдеш Жұмаділов ерекше атап
көрсеткен еді [4].
Шыңжаң өлкесінде 1,5 миллион қазақ тұрады деген ресми дерек көптен
бері мәлім. Алтай, Іле, Тарбағатай аймақтарына қарасты 22 аудан, бес
қалада тұр атын қазақтар бүгінгі таңда 11 газет, 30 журналды өз
тілдерінде оқитыны туралы "Ана тілі" апталығының 1999 жылғы 27-санында
хабарлаған. Сонымен қатар ішкі өлкелерге таратылатын 3 газет, 10 журнал
тағы бар екен. 1934 жылы Шәріпхан Көгедаев деген азамат Зайсаннан баспа
машинасын алдырып, алғашқы мерзімді басылым -"Алтай" газетін жарыққа
шығарды. Бұл Шыңжаңда қазақ баспасөзінің пайда болуына, дамуына жасалған
тұңғыш қадам еді.
Шыңжаң қазақ жазба әдебиетінің негізін салушылардың бірі ретінде
көрнекті публицист Таңжарық Жолдыұлының да баспасөз тарихында алар орны
ерекше. "Таңжарық шығармалары -- өз дәуірінің ащы үні, айқын шындығы,
реалисттік бейнесі. Оларды оқи отырып, жұртшылық 1920-1940 жылдардағы
Шыңжаң халқының оянуын, надандық пен қара күшке, отаршылдыққа қарсы
күресін, осы жолдағы басып өткен тар жол тайғақ кешулі азап сапарын
түсініп, қатты толғанды", - [5]. дейді оның мұраларын зерттеуші Тілеужан
Сақалов.
Таңжарықтың өлеңдері Іледе жарық көрген алғашқы қазақ
газеттерінде жарияланып келгендігі туралы деректер бар. 1940-1946
жылдары Гоминдан түрмесінде отырып жазған "Елмен, жермен қоштасу", "Түрме
жолы", "Үнтолғау","Елге амандасу" "Жерге амандасу" деген өлеңдері көркем
әдебиеттен гөрі публицистикаға, деректі шығармаға етене жақын еді. Бұл
ақынның шығармаларының өміршеңдігін, дәлелдеп, құндылығын арттыра түсетін
елеулі факторлардың бірі.
Іледе шаңырақ көтерген қазақ- қырғыз мәдени ұйымы және оның
бастығы Мақсұт Сасанай ұлының кірісуімен 1935 жылы жарық көрген "Іле
айдыны" газетінің редакторы болып Таңжарық Жолдыұлының қызмет еткендігі
жайындағы деректің өзі оны баспасөзден бөле-жара қарауға болмайтындығын
көрсетеді. Дарынды ақынның негізін қалаған газеті кейннен "Іле өрендерінің
газеті" деп аталды. Осы елдегі қазақ баспа ісінің негізін салушылардың бірі
- кезінде Алтай аймағының уәлиі болған Шәріпхан Көгедайұлы. Ол газет
редакциясын техникалық құрал жабдықтармен қамтамасыз етуге көп еңбек
сіңірген. 1935 жылы 27 желтоқсанда жарық көрген "Алтай" газетінің
алғашқы санында кейбір редакциялық мақалалардың өзі өлең түрінде жазылып
жарық көрген екен. Мысалы тарихшы ғалымдар мынандай бір дерек келтіреді
"Зият Шәкәрәм ұлының бұл өлеңі Шыңжаңдағы қазақтардың баспасөзге
қаншалықты зәру екенін, енді әлеуметтік ілгерілеуде баспасөздің қандай
рөл атқаратынын, әлемнен ақпарат әкелетінін құрал болмай, дамудың да
болмайтынын айқын айтқан ақ жүрек сөз.
1935 жылдың Қытайдағы баспасөз үшін мәні ерекше. Алтай
аймағындағы "Алтай Шыңжаң" газеті, Іледегі "Шыңжаң Іле" газеті көшпелі
қалпынан ажырай қоймаған қандастарымызға өркениеттің кілтін табыс
етіп,рухани жаңарудың даңғыл жолын ашты. Олардың саяси бағыты
бастапқыда демократиялық тұрпатта болған. Сондықтан, оның әсері болса
керек, Сунятсеннің ұлтты сүю, демократияны қолдау, халыққа рахат тұрмыс
орнату деген үш ұстанымын газеттер қолдаған екен [7].
Баспасөз- дәуір үні болып табылатындықтан сол кездегі қоғамдық
-саяси ахуалдан алғашқы қазақ газеттері де тыс тұра алмады. Оның нақты
көрінісі ретінде жоғарыда аталған үш ұстанымның газет беттерінде
жарияланғанын атап айтуға болады. Мысалы, "Шыңжаң" газеті мен "Алтай
Шыңжаң" газеті басылымдарының 1937-1938 жылдардағы кезекті сандарында
Сунятсеннің саяси ұстанымы негізіндегі ұрандар "Жаңа тұрмыс қимылының
лозунгі және тәртібінен" деген арнайы айдарлар бойынша бірінші
беттерден орын алған.
"Әдеп, ынсап, адалдық, намыстылық" деп аталатын ұранның біріншісінде,
әдеп, тәртіп, түзулік, инабаттылықты мемлекеттің төрт тірегі деп атайды.
Сондай -ақ, осы ұранның 15-тармағында "Еңбекшіл сау, тәртіпті таза болу
-бақыттылықтың алғышарты. Жалқаулық, тәртіпсіздік, бойкүйездік-апатқа
ұшыраудың алғышарты"-делінеді. Аталмыш айдар бойынша "Шыңжаң" газетінің
1938 жылғы кезекті сандарында көптеген ұлағатты да өнегелі уағыз,
өсиеттер жарық көрген. Айталық "Істейтін қызметтің де, істе ұшырайтын
қиындыққа да шыда", "Мұратты алдыңғы шарт ету керек...", "Жалпы төңкерісшіл
іспен шұғылданғандар әр ауыз сөзің мен әр қимылың ұқсас болмаса да, б
ірақ, мұраты ұқсас болса -сол сіздің досыңыз. Егер оның мұраты сіздікіне
қарсы келсе сіз де соған қарсы тұрып, оны дұшпан деп біл!", "Сіз тұрмысты
күнде жаңалап, әр күнде жаңалап және үздіксіз жаңалап отырушылар ғана
көңілдегідей тұрмысқа ие бола алатынын біліңіз"т.б.
Адамдарды белсенділікке, әрекетшілдікке ұрандаған осындай
сарындағы уағыз мақалалар алғашқы кезеңдегі қазақ баспасөзінде көптеп
орын алып жатты. Сонымен қатар бірінші мамыр сандарында көркем-
публицистикалық жанрлардағы материалдар, эсселер жарыққа шыққанын көруге
болады. Осылардың бәрінен Шыңжаңда жарық көрген алғашқы қазақ
газеттері мазмұны жағынан да, тілдік-стилдік шеберлігімен де оқырмандарын
тарта алатын деңгейде болғанын аңғару қиын емес[8].
Осылайша шет елдерде жарыққа шыққан алғашқы қазақ газеттері
ондағы қазақ диаспорасын оятуға, жаңа дәуірге бастап прогреске бағыттауға
талаптанып игі мақсатты, ізгі мұратты көздеді. Алайда, олардың осы
"Көңілдегі көрікті ойларын" толықтай жүзеге асыруына аумалы-төкпелі заман
ырық бермеді. Еуразияны жалмаған сталиндік зобалаңнан олар да тысқары
қала алмапты. 1937 жылы Қазақстанды құрсауға алған қанды қырғыннан кейін
Сталин Кеңес Одағынан тыс шетелдерге шығып кеткен Алаш азаматтарына ауыз
сала бастаған еді. Алдымен, Түркиядан Мұстафа Шоқайды қуалатты. Осылайша
дәніккен отаршыл империя Қытай үкіметімен бірлесіп, халық зиялыларын
(аулауға) кірісті. Олардың қанды қақпанына алғашқылардың бірі болып,
Шыңжаңдағы тұңғыш баспагер -ағартушы Шәріпхан Көгдейұлы ілікті. Сонау
қанқұйлы шақта елдің сорпа бетіне шығар қаймағы болған білімді, адал,
зиялы қауым өкілдерінен құрылған.
Алаштың 40 азаматын құрылтайға қатыстырамыз деген желеумен
Үрімжіге жинап алып, олардың бәрін тірідей жерге көмгенін тарих
ұмытпайды. Ел ішіндегі мұндай дүбірлі дүмпу баспасөзді де айналып өткен
жоқ. Жаңадан аяғына тік тұрып, алғашқы қадамдарын сәтімен бастаған қазақ
газеттері 1941 жылы біртіндеп жабыла бастады.
Шыңжаңдағы қазақтар мен өзге түркі тілдес халықтар 1942-1943
жылдар аралығында рухани жаңара бастады. Халықтың рухани, мәдени өсуі
Қытай отарынан бөлініп шығуына ықпал жасады. Ұлт өкілдерінің қоғамдық
белсенділіктері артып,саяси санасының оянуы қытай басқыншыларының
зәресін ұшырды. Көршілес қызыл коммунист Кеңес одағы да қатты састы. Дәл
өзінің іргесінде түркі сипатындағы ислам демократиялық мемлекетінің орын
тебуі Орта Азия республикаларына сөзсіз әсер ететіндігінен Сталин
өлердей қорқып сақтанды. Осындай қорқыныш Қытайда да болғандықтан екі алып
империя мәжбүрлі түрде ауыз жаласа қалды. Қазақтардың қарқынмен
қатайып,қару ұстанып ұлт азаттық көтеріліс жасап жатқандары жер жерлерге
тарап жатты. Бұл көтеріліс 1943 жылы Алтай аймағында басталды. Келесі жылы
1944 жылы Іле аймағында жалғасты. Олар қытай әскерлерімен жаман амандығы
мен жер амандығы үшін жаппай күресті.Елдің намысын арқалап, ата-баба өр
рухына жігерленген қандастарымыз жан аямай соғысты. Осы соғыста
Түркістанның 50 мың атты әскері қытайдың 140 мың сақадай қаруланған
әскерін жер жастандырды.1945 жылы шығыстүркістандық қандастарымыз өздері
мекен еткен үш аймаққа қарасты 22 ауданды қаптаған қытайдан толық
тазалап, азат етті. Осылайша, жауынгер де отаншыл қазақтар ел басына күн
туған ауыр сәтте жаудың қандай болсын жойқын күшінің күлін көкке ұшыра
алатын қаһарман жұрт екенін тарих алдында дәлелдеген еді [9].
Білектің күші, найзаның ұшымен тәуелсіздікке қол жеткізген үш
аймақтың халқы өз өкіметін құрып, басшыларын таққа отырғызды. Халықтың
үні, сырласы мен мұңдасы ретінде төңкерістік ұлттық газеттерін ашып,қайта
ұйымдастыра бастады. Шыңжаңда көптеген қазақ басылымдары дүниеге келе
бастады. Және олар өз оқырмандарын таба білді. Мысалға, Құлжа қаласында
"Азат Шығыс Түркістан" басылымы шыға бастады. Біртіндеп жергілікті өлкелер
яғни аймақтар да өз газеттерін шығарып, таратып жатты. Іле аймағында
жарық көрген "Төңкеріс таңы" деп аталды. Ал Алтай аймағы болса, "Ерікті
Алтай" деген атпен өз газеттерін шығарды. Тарбағатай аймағы ұйғыр халқымен
бірлесіп екі тілде жарық көретін "Халық авазы" газетін шығарды. Ал
жоғарыда аталған аймақтық үш газет таза қазақ тілінде жарық көріп отырды.
Бұл газеттер 1944-1949 жылдар аралығында шынмәнінде тәуелсіз
демократиялық басылымдар болды. Елді, ұлттық тәуелсіздікті сақтауға,
отаршылдардың алдау-арбауына түспеуге шақырған мақала, жарияланымдармен
ерекше көзге түсті. Гоминдан билеушілерінің, жалпы қытайлардың отарлау
саясатының өте күрделі әрі жымысқы екенін ескертетін мақалалар да
жарияланып, көпшілікке жетіп жатты. Шығыс Түркістанда 1948 жылы "Одақ" деп
аталатын партия құрылды. Бұл партия елге саяси басшылық жасап отырды.
Аталмыш партияның ықпалын арттырып, саясатын тарату мақсатында "Алға"
деп аталатын газет пен журнал жарыққа шығып отырды. Дәл осы жылдарда Шығыс
Түркістанда құрылған баспа орындары да мәдени-ағарту саласына үлкен мән
берді. Әдеби құндылықтарды дәріптеуге, ұлттық мұраларды игеруге айрықша
назар аударып, көптеген игі істер жасады. "Алға" газетінің баспасы мектеп
оқушылары үшін оқулықтар жасап шығара бастады. Сонымен қатар "Білім" деп
аталатын әдеби-тұрмыстық журнал шығарып, үгіт, насихат парақшаларын басып
таратып отырды. Дәл осы баспа түрмеде жатып жазған, Іле өңірінің тумасы,
халқының азаттығын аңсаған күрескер ақын Таңжарық Жолдыұлының туындыларын
жинап кітап етіп басып шығарды[10].
Қытайдағы өзге қазақтар тұратын аймақтар да осындай игі істермен
айналыса бастаған еді. Айталық, Алтай аймағындағы "Ерікті Алтай газетінің
баспаханасы "Бірлік" атты әдеби журналды дүниеге әкелді. Бұл журналда
қазақ халқының мақал-мәтелдері, ұлттық рухтағы өлеңдер, әңгімелер,
публицистикалық туындылар жаияланып отырды. Бұл журнал оқырманның
жүрегіне жол тауып жатты. Яғни халықтың да рухани шөлін басты. Сондай –ақ,
Әсет ақынның шығармалары топтастырылып кітап болып басылып шықты. Осы
кітабында ақынның әйгілі "Сәлиха-Сәмед" поэмасы мен тағы көптеген өлеңдері
басылды. Мұның барлығы ұлттық құндылықтарын, әдебиет пен мәдениетін
аңсаған халықты ұлттық бірлікке шақыратын игілігі мол шаралар еді.
Сондықтан да, осынау ұлттық құндылықтарымыз ұлттық баспасөзіміздің
біртұтас тарихынан өз орнын алуға тиіс.
Өз бетімен дамудың даңғыл жолына түскен тәуелсіз Шығыс Түркістанның
дербес бапасөзін Кеңес Одағы мен коммунист Қытай бесігінде буындырып, үнін
өшіруге жан таласа кірісті. Отарлаушы империяларға жас елдің ұлттық
баспасөзінің отаншыл ұрандары мен рухы биік мақала, жарияланымдары ұнай
қоймады. Өздерінің арам пиғылдарын халықтан жасыруларына, оларға ұлы
қамқоршы, құтқарушы болып көрінулеріне, аз ұлттарды алдап уыстарына
түсірулеріне осы газеттердің кедергі жасайтынын алдын-ала білді.
Сондықтан, халықты оятушы әрі ағартушы болып жаңадан қалыптасып келе
жатқан қазақ газет-журналдарының аттарымен қоса заттарын да өзгертуге,
өздерінің сойылдарын соқтырып қоюға тынымсыз әрекеттеніп жатты.
Кезінде батыс Еуропада елес болып кезген коммунизімнің жалған
қиялы Қытай арқылы Шығыс Түркістан жеріне де сырттан "Экспортталып"
әкелінді. Қиялдағы жалған елесті өмірдегі ақиқат етіп көрсетуге Кеңес
Одағы да барын салып кірісті. Оның себебі де түсінікті еді. Олар үшін ұсақ
ұлттар тезарада яғни қанаттары қатаймай тұрып дербестіктерінен
ажыраулары, интернационалданып ұлы империяларға сіңісіп кетулері пайдалы
болды. Сондықтан енді ғана аяғынан қаз тұрған қазақ газеттерін бағытынан
адастыруға, коммунистік идеологиямен саясиландыруға көшті. Осындай
әрекеттерінің салдарынан "Іле газеті", "Ерікті Алтай","Халық авазы"
газеттері жарияланымдық саясаты тұрғысынан да, құрылымдық тарапынан да
көптеген өзгерістерге ұшырады. Құлжа қаласында шығып келген "Алға"
газеті мен дәл осы атаудағы журналды Үрімжіге көшіріп әкелді. Ондағы
басты мақсат- Кеңес одағында қалыптасқан жүйені Шыңжаң жерінде де орнату
болғандықтан аталмыш басылымдар азғана уақыттың ішінде өлкелік компартия
комитетінің органы болып шыға келді. Жергілікті аймақтардағы
газеттердің де осындай халге душар болды. "Төңкеріс таңы" газеті аймақтық
партия комитетінің құзырына беріліп, 1952 жылға дейін "Жаңа жол" деген
атпен, кейін 1955 жылға дейін "Іле газеті" атауымен шығып отырған[11].
1955 жылы үш аймақ бірігіп Қазақ автономиялы облысын құрғаннан кейін
"Іле газеті" күнделікті басылымға айналған. Бірақ, сонда да автономиялы
облыстық партия комитеті мен халық өкіметінің органы деген мәртебесі
сақталып қалды. Кейін "Іле жастары" ,"Іле пионері" деген дербес газеттер
жабылып, біріктірілгеннен кейін таралымы ұлғайып, аптасына екі рет жастар
мен балаларға арнаулы бет әзірлеп шығаратын болды. Жарияланымдық сипаты
кеңестік баспасөздің жалпы үрдісіне көшті.
ҚХР құрылған 1949 жылдан жарық көрген өлкелік "Шыңжаң" газеті
1955-1959 жылдар аралығында "Шыңжаң малшылары" деген атпен шығып тұрды.
1959 жылдан бастап қайтадан "Шыңжаң" атауына ие болып, автономиялық өлке
партия комитетінің қазақ тіліндегі органына айналды. Осындай тағдыр өзге
газеттерді де аттап өтпеді. Тарбағатай аймағындағы "Халық авазы" газеті
1951 жылы "Халықшыл" деген атаумен шығарылатын болды. 1954-1959 жылдар
аралығында бұл газет мүлдем шықпай тоқтап қалды да, кейін екі күнде бір
шығатын "Тарбағатай" газеті болып өзгерді. Сондай-ақ, Үрімжіде осы
газеттердің базасында қытай тілінде "Демократия" деген газет шығарылып
отырған. Оның негізгі мақсаты коммунисттік қызыл идеологияны, Мао-Зе-Дун
еңбектерін насихаттау еді. Коммунистер тіл, дәстүр, материалдық байлық,
ұлт атаулының бәрі ортақ дегенді меңзейтін ұрандарды қарша боратты. Қазақ
баспасөзі үшін Кеңестік Ресей мен Қытайдың ықпалы барған сайын күшейіп,
екі бүйірден қатар қысып, тыныстарын тарылта түсті. Газеттердің жалпы
принціптерінен бастап атауларына дейін Кеңес Одағындағы үрдістің көшірмесі
болды. Ал, қытай тіліндегі "Демократия" газетіне келсек ол- қазақ
тіліндегі басылымдардың жарияланымдық саясатын анықтаушы, оларға бағыт-
бағдар сілтеуші жетекші миссияны атқаруға кірісті. Қазақ газеттері отаршыл
империяның қысымының салдарынан Маоның "Қайшылық" деген шығармасын және
өзге де филасофиялық тұжырымдары мен қатар қытай коммунистік
ревалюциясының бағдарламаларын тәржімалап басып отыруға мәжбүр
болды[12].
Үш қазақ аймағы құрған төңкерістік өкімет 1947 жылы әлсіреп,
ыдырауға бет алды. Алтай аймағының көрнекті қоғам қайраткері, белгілі
қолбасшы Оспан батыр мен қайсар да ер жүрек сарбаздары коммунисттік
идеяны мойындаудан мүлдем бас тартты. Отаршылдардың әрбір әрекеттеріне
жан-тәндерімен қарсылық білдірді. Шығыстан Қытай, батыстан Кеңестік
Ресейдің өңештерін созып, үш аймақты жұтып жіберуге барын салатынын
Оспан батыр ерте сезді. Осыдан да алыстағы Америка Құрама Штаттарына арқа
сүйеуді жөн көрді. Алайда, үш аймақтың бірлігін нығайтып, тас түйілген
жұдырықтай еткісі келген есіл ердің адал ниеті, асыл мұраты адыра қалды.
Сыртқы жаулар қазақтарды аймақ-аймаққа бөліп, араларына от жағып, өз ара
соғыстырып қойды. Әрине мұндай соғыста май құйғанның асығы түгенделері
айтпаса да түсінікті еді.
Қазақтардың өз ара соғысып әлсіреуі, ортақ мұратқа деген
ынтымақтың аздығы коммунистік идеологияның сөзсіз келіп орнығуына,
иеленіп алып отарлаудың жаңаша билеп-төстеудің жаңа бір формасының Шығыс
Түркістанда жедел жүзеге асырылып кетуіне мүмкіндік жасалынып берілді.
Ендігі жерде күрес пен соғыстан нәтиже шығара алмастығын білген үш
аймақтың басшылары автономияны місе тұтпауға мәжбүр болды. Ал, Оспан батыр
бастаған патриот топтар оған көнбеді. Олар Шығыс Түркістан үшін және оны
тәуелсіз мемлекет ретінде сақтап қалу жолында жандарын құрбан етуге,
ақырғы демдері үзілгенше күресіп өтуге баратындарын мәлімдеді.
Ел басқарған өзгелер мәмілеге келуге ниеттенді. Алайда, сол
басшылардың да түбіне қытайлар жымысқы әрекетпен жетіп тынды. Үш аймақ
басшыларын келіссөз жүргіземіз деген сылтаумен Пекинге шақырады да із-
түзсіз жоғалтып жібереді. Кейіннен халыққа оларды жол-жөнекей ұшақ
апатынан мерт болды-деп айтқан. Қытайлар осындай айламен халықты басшысыз
қалдырып, момын халықты зымияндықпен алдап-арбап жаулап алудың оңай
жолын тапты.
Құлжа қаласындағы Кеңес одағының елшісі үш аймақтың өкілі етіп,
қасына үш адам ертіп Пекинге барады. Олар сонда ҚХР-сының құрылу
салтанатына қатысады. "Соған қатысқан Сайфедин мен Хакімжан екеуі Мао-
Зе-Дунға шапан жауып, үш аймақ Шығыс Түркістан өкіметінің ініне су
құйды"-деп жазады, қытайдағы қазақ тарихшылары. Шығыс Түркістанның ұлттық
армиясы болып табылатын 50 мың атты әскерді бейбітшілік орнады, енді
соғыс болмайды деген желеумен таратып, қару-жарақтарынан айырып алдап-
сулап құрылыстың ауыр жұмыстарына салып, адам төзбес қорлық көрсетіп
азаптаған. Осылайша қорланған алаш азаматтары кейіннен өз ауылдарына әрең
жеткен кен. Ал, Алтай аймағындағы Оспан батыр бастаған күрескерлер қару-
жарақтарын тастамай қақтығысты жалғастырып,азаттық үшін қан төгумен
болды.1949 жылы КСРО мен ҚХР армиясы бірігіп шабуыл жасағанда да, олар
қайсарлықпен қарсыласып бақты. Өздерінен неше есе көп әрі қару-жарақтың
жаңа түрлерін иемденген жаудың жойқын күшіне төтеп бере алмай шегінсе де
ержүрек қазақтар берілмеді. Осылайша отаршыл империялардың бірлескен
күштеріне қарсы шыққан қандастарымыздың ел мен жердің бүтіндігі, ұлттың
бостандығы үшін күрескен ерен еңбектері, табанды күрестері 1952 жылға
дейін жалғасты. Ақыр соңында, Оспан батыр қайсар сарбаздарын ішкі Қытай
мен Үндістанға баратын асу жолына жіберіп, өзі елде қалып қояды.
Оспанның одақтастары оның өзін Пәкістан арқылы АҚШ-қа алып кетпекке
ұсыныс жасағанда, есіл ер туған топырағынан безе алмайтындығын, бас
сауғалап кетуді намыс санайтынын мәлімдеп көнбеген екен. Кешікпей Оспан
батырдың соңғы оғы таусылып жау қолына түседі. Шығыс Түркістанның (Қазақ
елінің деуге де болады) тәуелсіздігі үшін қолына қару алып күрескен
ұлтымыздың ең ақырғы шынайы қаһарманы Оспан батыр 1952 жылы Үрімжіде
атылып, көз жұмады. Алайда, Қазақ халқының осынау тарихи тағдыры, шынайы
ерліктің, тектіліктің үлгісі болған деректер сол кезеңде баспасөзде
көрініс таба алмады. Себебі, газеттерді отаршы өкімет қатаң бақылауда
ұстады. Ондай жағдайда басқыншылардың зұлымдықтарын әшкерелеу былай
тұрсын, өмірдің қарапайым шындығын жазудың өзі мүмкін болмасы мәлім.
Осылайша, азаттықтан айрылған қазақ баспасөзі қытай компартиясының
қолшоқпарына айналып,еріксіз солардың идеологиялық үгіт-насихаттарын
жүргізуге көшті. "Алға","Шыңжаң" газеттері өздерінің ежелгі сипаттарын
жоғалта бастады. Қытайлық қызыл партиясының жалған әрі жылтырақ,қияли әрі
құрғақуағыздарын қайталап, әсершіл ұрандарын мәнерлейтін болды. "Ерікті
Алтай" газетінің атауын "Алтай халқы" деп өзгертті. Бұл аталмыш газеттің
атының ғана емес затының да өзгергенін аңғартады. Ежелгі Шығыс Түркістан
жерінде жарық көрген алғашқы қазақ баспасөзі ұлт азаттығы мен
бостандығын басты тақырыпқа айналдырған, қазақ диаспорасының мұрат-
мүддесін көтеруді негізгі парызы санаған ұлттық-демократиялық бағыттағы
газет-журналдар еді. Алайда, бодандықтың уысына түскен соң мүлдем
басқа жағдайға тап болды. Қытайдағы барлық ұлттардың қамын ойлаймыз
деген желеумен отаршылдардың озбырлық әрекеттерін мадақтауға көшті.
Үш қайнаса сорпасы қосылмайтын діні бөлек, ділі-тілі бөтен жат жұртқа
туыс- бауыр деп елжіреп, әсіре интернацияланды. Қытай ұлтымен "ауыз
жаласуға" шақырып бақты. Оның астарында отарлауға көнуді, құлдыққа
мойынсынуды шақырған астарлы сырлар жатты.
Шыңжаңдағы қазақ газетінің 1951 жылғы сандарынан сонау кезеңде
Қытай өкіметі жүзеге асырған әрбір қадамды анық көруге болады. Қазақ
баспасөзінің үгіт-насихаттарының жалпы сипаты: еңбекші бұқараны таптық
күреске шақыру, ескі өмірдің ошағын шағу, көненің қалдығын құрту т.с.с.
Мұндай әсіре қызыл ұрандардың соңы аз ұлттарды мәңгүрттендіріп, жойып
жіберетіндігі, өзге өктем ұлтқа диаспораны сіңіріп, дүбәрәландыратыны
бүгінде дәлелдеп жатуды қажет етпейтін аксиома[13].
Қытайда 1951 жылдан бастап кең өріс алған "Жерге социалистік
реформа жасау", "Қиянат, ысырапшылдық, бюрократтық үш іске қарсы тұру"
секілді саяси науқандар қазақ баспасөзінің негізгі жарияланымдарын
құрап, басты тақырыптарына айналды. Қазақтың бұрын-соңды тарихында
болмаған таптық күрес жайындағы құлаш-құлаш мақалаларға молынан орын
беріліп жатты. "Алға" журналы Шығыс Түркістан өкіметі құлағаннан кейін
өлкелік партия комитетінің органы болып шыға бастаса да, алғашқы кездегі
сандары тартымды, тақырыптарының аумағы кең, мазмұны терең болды. Өз
оқырмандарын отаншылдыққа, демократиялық әділеттікке, ұлттық татулыққа
шақырған мақалалар мен тарта білді. Алайда, журнал жүре-келе алғашқы
бағытынан жаңыла бастады. Жергілікті компартия ұйымдарының тікелей
басқаруымен тап күресін күшейту, халықтың таптық сезімін ояту секілді
жалған елеске бой ұрып, әлекке түсті. Журналдың 1952-1954 жылдардағы
кезекті сандарында "Тап деген не?", "Біздің шығар таптық тұрғымыз
қайсы?", "Езушілер еңбекшілерді қалай қанады?" т.с.с. тақырыптар көз
сүріндіріп, кеңінен орын алып жатты. Жыл өткен сайын осындай әсіре қызыл
саяси науқандардың тіпті қыза түскені байқалады. "Алға" журналы
осылайша мерзімді басылымнан гөрі сол замандағы саяси үйірмелердің
көмекші оқу құралына ұқсап кетті. Журналдың кезекті бір санын мынандай
тақырыптар алып жатты: "Тағы да пролетариат диктатурасының тарихи
тәжірибелері туралы", "Идеализмді насихаттау бостандығына неліктен жол
берілмейді?", "Мемлекеттік басшылығындағы еркін базар туралы", "Дамудың
бастапқы негізі не?", "Еріктілік, саналылық және тәртіптілік". "Алға"
журналында шынайы өмірдің болмысын бейнелеген, қоғамдық, әлеуметтік
деректерге негізделген мақалалардың да жарияланып тұрғанын жоққа
шығаруға болмайды. Дегенмен, саяси құрғақ уағыздардың,теориялық үгіт-
насихаттардың шектен тыс көп болғанын және комунизмді мадақтау,оған
әсіре тамсанудың басым түскенін де атап айтуға тиіспіз. Журнал
құрылтайшыларының басты мақсатының өзі кадрлардың саяси эканомиканы,
маркстік философияны үйренуі болатын. Сондықтан, жарияланымдардың бағыты
да аталған негізгі мақсатқа лайықталды. Журналда "Философия үйренушілерге
көмек", "Мао-Зе-Дун шығармаларын үйрену туралы", "Тәрбиелік кеңестер"
деген жаңа айдарлар ашылып,онда Кеңес одағы марксистерінің шығармалары
мен диалектикалық және тарихи материализм оқулықтарынан, компартия
тарихынан үзінділер жарияланған. Комунистік идеология мен қытайдың
отарлау саясатын дәріптейтін басылымдар аздық етіп тұрғандай осы кезде
тағы бір журнал дүниеге келді. Оның атауы "Коммунизмшіл жас". Журнал өз
мақсатын жастарды, жаңа заман мамандарын сана жағынан тәрбиелеп,
шынықтыру, халықтық көзқарасты қалыптастыру, осы бағытта үгіт-насихат
жүргізу деп анықтады. Жергілікті жастар одағының органы болған аталмыш
журнал 1956 жылдан бастап әр 15 күн сайын шығып тұрған. Жастарға
коммунистік тәрбие беру үшін Қытай өкіметі осындай бір басылым
шығаруды тағы да аса маңызды деп тапса керек[14].
Жаңадан журнал ашу мұнымен біткен жоқ. 1958 жылы саяси теориялық
және кәсіптік деген анықтамасы бар "Шыңжаң қызыл туы" деген журнал
жарыққа шықты. Басылымның жарияланымдарының жалпы сипатын білу үшін
төмендегі сілтемелерге назар аударуға болады. "1958 жылы стиль түзету
және оңшылдар мен жергілікті ұлт азаттығына, бостандығына атсалысқан
топтарға қарсы күрес кезінде журнал ұйымдасқан".
"Шыңжаң қызыл туы" журналының беттерінде "Қызарып атқан шығыс
таңы бізге ал қызыл шұғыласын төкті", "Төбемізде қан қызыл түсті ту
желбірейді", "Таңымыз қызыл,заңымыз қызыл" деген әсіре қызыл сөздер
"алаулап" оқырмандарға мол таралыммен жол тартып жатты. Журналдар
көпірме көп сөздің астында қалды. "Шыңжаң қызыл туы" журналында жарық
көрген бір мақалада мынандай жолдар бар: "Қызыл нұр өлкеміздің бар
түкпір-түкпіріне сәулесін шашып, ыбырсыған ықтасындағы бықсыған
буалдырлардың барлығын аластап, табиғат тынысын кеңейте түсуде. Міне,
қызыл журналымыз шықты. Бұл біздің санамызға қызыл сәуле түсіріп, қиял
дүниесіндегі қарауытқан тұмандарды түріп тастамақ. Біз идеяға айбарлы
қызыл ту тігіп, қан қызыл түске боялайық. Қызыл жауынгер, қызыл интелигент,
қызыл маман, қызыл жұмысшы, шаруа болайық"[15]. .
Қытай автордың "Қызыл" мақаласы қазақшаға тәржімаланып, осылай
жарияланған. Жалпы журналдағы көптеген мақалалар осы мазмұндас болды. 1960
жылға дейін журналда "Мао-Зе-Дун шығармаларын үйренейік", "Тұрмысқа
материалистік тұрғыдан қарауды талқылаймыз" деген айдарлар бойынша
саяси материалдар тұрақты жарияланып келді. сайып келгенде, Шығыс
Түркістан мемлекеті отаршыл қызыл империялардың қысымына ұшырап,
құлағаннан кейін ондағы қазақ баспасөзінің әсіре саясилану жалпы сипаты
төмендегі бағыттарға негізделді: Біріншіден; коммунистік идеологияның
құралы бола отырып, компартия ұйымдарының догматикалық баяндамалары мен
қастаң қағидаларының алаңына айналды. Екіншіден; Отаршылдардың қатаң
бақылауындағы басты обьект бола отырып баспасөз ісінен белгілі деңгейге
өзіндік тәжірибелерін жинақтады[16].
2. Моңғолиядағы алғашқы қазақ газеттері мен журналдары
Монғолиядағы қазақтардың проблемалары ондағы ресми биліктің
назарынан еш қашан да тыс қалған емес. 1931-1940 жылдар аралығында
Монғолияның кіші Хуралы яғни, төменгі парламенті жанында аз ұлттар
жөніндегі арнайы кеңес жұмыс істеген. Оның негізгі мақсаты мемлекетте
өмір сүретін қазақ ұлты және тува, бурят ұранқай ұлысы өкілдерімен жұмыс
жүргізу еді. 1940 жылы дербес қазақ аймағы орнағанға дейін аталмыш
кеңес көптеген игілікті шаруалар атқарып, оның жемісін өзге ұлыстардан
гөрі қазақтар көп көрді. Д.Сұх батыр атындағы мемлекеттік баспа
кәсіпорнында қазақ баспа цехінің ашылуы - ондағы диаспора мәдениетінің
тарихында елеулі орын алғаны белгілі. Алайда, бұл жөнінде нақты
мұрағаттық деректер әзірше табылған жоқ. Десек те, аталмыш цех 1941 жылы
Баян- Өлгеий аймағына көшірілгенге дейін жекелеген газет-журналдарды
жарыққа шығармағанымен қазақ тілінде парақшалар басып келгендігі
жөнінде баспасөз тарихын зерттеушілердің мәліметтері баршылық.
Ол парақшалар алғашқыда төте жазумен, кейінірек латын әрпімен
басылып келгені сонда басушы, әріп теруші болып жұмыс істеген қазақтардың
естелік әңгімелерінен мәлім болып отыр. Елдегі ең ірі баспа
комбинатында қазақ баспа цехінің орнауы сол мемлекеттің жоғарғы билік
орындары қабылдаған ресми қаулы-қарарлардың жемісі болатын. Айталық
МХРП орталық комитетінің хатшылар кеңесінің 1931 жылғы желтоқсанның 23-і
күнгі № 59 қаулысы бойынша қазақ тілінде газет, басылымдар шығаруды
және оған қажетті материал техника мен қаражат әзірлеуді МХР халыққа
білім беру уәзірлігіне міндет еткен. Осы мазмұндас шешімді бір жылдан соң
Министрлер кеңесі де қабылдаған.1932 жылы тамыздың 27-інде 9- отырыстың
күн тәртібінің екінші мәселесінде: "Үкіметтің саясаты, мақсаты, заң, қаулы-
қарар, нұсқаулар, атқарылған іс шаралар, халықтың тілек-талаптары мен
мүдделері, мәдени-ағарту, шаруашылық, экономикалық жай-күйін көпке
таныстырып отырудың маңызы зор.Әсіресе, аз ұлттарға оны өз тілдерінде
түсінікті түрде жеткізудің өзектілігі тіпті айрықша мәнді. Сондықтан,
қазақ тілінде жеке басылым шығару аса қажет" -делінген [17].
Осылайша қазақ баспа цехі ашылғаны мәлім болып отыр. 1935-1940
жылдары Монғолияда ұлттық кадрлар даярлау ісі мықтап қолға алынған.
Хат таныған, сауат ашқан жастарды кеңес одағының жоғары оқу орындарына
көптеп аттандырып жатты. Қазақ диаспорасы үшін бұлда бір қолайлы
мүмкіндік болды. Монғолиядағы қазақ жастары енді Алматыға жоғары оқу
орындарына түсе бастады. Өз тарихи отандарына барып, ана тілінде білім
алулары -қазақ диаспорасының ұлттық кадрларының туып қалыптасуына
себепкер болы. Бұл таяу болашақта жарыққа шығатын Моңғолиядағы қазақ
баспасөзі үшін үлкен олжа еді. Баспасөздің шығуына ықпал еткен де осы
ұлттық мамандар болатын. Олардың қазақ тілді баспасөздің қалыптасып
дамуына қосқан үлестері де айтарлықтай.
Сонымен қатар елдегі материалдық өндірістің дамуы, халықтың жаппай
сауат аша бастауы, сөз жоқ баспасөз ісінің өркендеуіне қозғаушы күш
болды. Моңғолиядағы өндіріс орындарының көбі қазақ азаматтарының
кірісулерімен түндігін ашып, түтінін түтетіп жатты. Алдымен, Налайх
қаласындағы көмір кен өндірісі қазақ жұмысшыларының еншісіне тиді. Кейін
Бэрх,Чоногол вольфром шахтасына,Зүүнбаян мұнай өндіру өндірісіне қазақ
отбасылары елдің батыс өлкесінен шығыс Моңғолияға қарай ағылды. Осылайша,
қазақ бауырларымыздың Монғол елінің 18 аймағына тарыдай шашылған тағы
бір көші басталып, қала қазақтарының түп тамыры пайда болды. Өркениеттік
тұрғыдан келгенде оның көптеген тиімді жақтары бар еді. Бұрын тек қана
көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген қазақтар өндірісті
игеріп,"техниканың құлағында ойнап" жаңа заманға бейімделе бастады. Көбі
тау-кен шахталарында жұмыс істегендіктен жалақылары жоғары болды да,
тұрмыстық-әлеуметтік жағдайлары күрт көтеріліп жақсарды. Қала жастанып
тіршілік етулерінің арқасында балаларын оқытып, көздерін ашты. Яғни,
материалдық және рухани жағынан қатар есейді. Қазақ кеншілері елге де,
өкіметке де жағымды жағымен көріне білді. Моңғолия өндірісшілері мен
кеншілерінің алғашқы еңбек ерлері, майталман қайраткерлері қазақтар
болды. Олардың аттарын құрметпен атай бастады. Өздерін бөтен жұртқа
еңбеккерліктерімен мойындата білгендерінің нәтижесінде Моңғол өкіметі
қазақ диаспорасына құрметпен қарайтын дәрежеге жетті. Әртүрлі салаларда
еңбек еткен қазақ азаматтары ұлт намысын қай кезде болмасын жоғары
ұстады.
Моңғол өкіметінің қазақтарға дербес аймақ құрып беріп, ана
тілдерінде баспасөз ашуларының өзі қандастарымыздың еңбеккерліктерін,
қоғамдағы жаңа құбылыстарға тез бейімделетін ізденгіштіктерін бағалаған
сый-құрметі болса керек. Көбінесе кен орындары мен өндірістерде жұмыс
істейтін, материалдық саланың негізгі тетігін ұстағандардың дені қазақтар
болғаны рас. Сондықтан олардың үкіметтің "ортақ қазанына" салғандары да
көп еді.
Моңғол елі жаппай мәдениеттенуге бет бұрған осы кезеңде халық
газет оқуды күнделікті тұрмыстық және рухани қажеттілікке айналдырған.
Үкімет орнының 1939 жылғы ақпан айының 28 күнгі жиналысы және мемлекеттік
кіші Хуралдың төменгі палата парламенті №17 қаулысы бойынша Қобда
аймағындағы қазақтардың білім, мәдени істерін Қазақстанда қолданыстағы
кирилица әрпімен жүргізу туралы шешім қабылдауды қазақ баспасөзінің
шығарылуына түрткі болды. Сонымен бірге қазақтардың атажұрттағы мәдени
өмірімен тікелей араласуға даңғыл жол ашты. Шет тілдерінде газет-
журналдар шығару үрдісі Моңғолияда ертеден бар болатын. Мысалы,1926 жылы
қазан айынан бастап "Хозяиство Монголии" деген журнал 140 бет, 500 дана
таралыммен Ұлан-Батырда орыс тілінде жарық көрген. 1933 жылы қазан
айынан бастап, "Современная Монголия" деген саяси -экономикалық журнал
1000 данамен жарық көре бастаған. 1942 жылдан бері " Новости Монголии"
деген апталық газет те шығарылуда. Сонымен қатар Монцамэ ақпараттық
агенттігі шығаратын қытай, ағылшын тілдерінде де жекелеген журналдар
бар. Осылайша қазақ баспасөзі пайда болардан бұрын Монғолияда өзге
тілде газет-журнал шығару ісі қолға алынған және белгілі дәрежеде
жинақталған тәжірибелері бар еді. Монғолияға қазақ басылымын шығару неге
керек болды? [18] - дегенге келер болсақ. Біріншіден, осы елдегі бірден бір
тілі, салт-санасы, діні-ділі бөлек қазақтар ғана болды. Белгілі бір ұлт бар
жерде оның проблемалары болатыны заңдылық еді. Екіншіден, Моңғолиядағы
қазақтар елдің заңын, ресми ережелерін қабылдап, құрметтегенімен моңғол
тілін жаппай үйреніп кете қойған жоқ. Керісінше, ауылдас ұранқай,тува
ұлыстары ежелгі түркі тайпаларының ұрпақтары болғандықтан ба екен, қазақ
тілін үйреніп кетті. Нәтижесінде, ондағы қазақ диаспорасы өз ана тілінің
қаймағын бұзбай сақтап қалды.Үшіншіден, моңғол мемлекеті өз саясатын ресми
тілде насихаттаудың нәтиже бере қоймасын ерте түсінді. Сондықтан, қазақ
мамандарын мемлекеттік қызметке тартудың, қазақ тілінде жекелеген
басылымдар шығарудың маңызын зор деп тапты.
Төртіншіден, мемлекеттік ресми органдарда кеңесші болып істеген,
кеңес одағынан шақырылған мамандар мен коминтерн өкілдерінің арасында
қазақ зиялыларының да болуы қандастарымызға деген құрмет пен игі
көзқарас қалыптастырды.
Моңғолиядағы қазақ баспасөзінің қажеттілігі жоғарыда аталған
осындай негізгі себептерден туындады. 1941 жылы әлем халықтары үшін ауыр
кезең еді. Кеңес одағы мен Германия арасындағы соғыс басталып,
дүниежүзілік сипат алған уақыт. Заманның осындай қиын кезеңінде дүниеге
келген Монғолиядағы қазақ баспасөзінің өзіндік даму жолдары мен оған
рухани және материалдық тірек болған төмендегідей шешуші факторлары
болды:
Біріншіден: Монғол өкіметі қазақ баспасөзінің дамып өркендеуіне
ерекше назар аударды. Дербес қазақ аймағын құру арқылы тарайтын ортаны
қалыптастырды, оқырмандарға жақындатты. Ұлан-Батырдағы қазақ баспа цехін
Баян-Өлгийге көшіріп, жеке қазақ баспаханасын ашты. Атажұрт Қазақстанмен
арадағы қарым-қатынасты жан-жақты нығайтуға күш салды. Мамандармен
қамтамасыз етуді әр кезеңде жүзеге асырумен қатар жекелеген қаулы
қарарлар қабылдап, оның орындалуын қадағалады.
Екіншіден: Атажұртта білім алған ұлт мамандары мен Қазақстан
басылымдары Монғолиядағы қазақ баспасөзінің қалыптасып, дамуына оң
ықпал еткен негізгі фактор болды. Жаңа заманның жас мамандары газет
ісіне автор ретінде белсене араласты. Олар атамекенде көрген-білгендерін
төл баспасөзінің игілігіне арнады. Қазақстанда жарық көретін ұлттық
басылымдардың Моңғолияға кеңінен таратылуының пайдасы орасан зор болды.
Ең бергісін айтқанда, әртүрлі атаулар мен саяси,ғылыми терминдерді ана
тілімізде бір ізді етуге, қалыптастыруға, газеттің тілі мен стилін
меңгеруге, баспа ісін үйренуге тікелей үлгі-өнеге көрсетті.
Үшіншіден: Қазақ тілінде моңғол жерінде жарық көрген басылымдар
социализм тұсында қаржы-қаражат жағынан қиындық көрмеді. Мұны
өкіметтің арқасы деуден бұрын қандастарымыздың ауылда да қалада да
аянбай тер төгіп, еңбек етулерінің жемісі деп білген дұрыс. Кеншілер мен
малшылар қандастарымыздың ел бюджетіне салған үлестері қомақты болатын.
Оны әділ бағалаған Монғол өкіметі "Сыйға-сый" деп қарады. Сондықтан да,
қазақтың ұлттық мәдениеті не,төл баспасөзіне келгенде қаржы аяған жоқ.
Төртіншіден: Қазақ диаспорасының мәдениеті үшін ең ұтымды фактор
Қазақстанда қолданылған кириллица әрпінің Моңғолияда да кәдеге жарауы
еді. Жазу-сызудың ортақ үлгіде болуы ондағы қазақтарды атажұртына тіпті
жақындата түскені анық. Сайып келгенде, Моңғолиядағы қазақ баспасөзінің
тақыр жерде ғайыптан пайда болғанын ерекше атап айту ләзім. оны
Моңғолиялық қандасымыз, әдеби мұралар зерттеумен көп жылдар бойы
айналысқан жазушы Соян Қажыбайұлы мен филология ғылымдарының докторы
Қабидаш Қалиасқарұлының еңбектерінен айқын аңғаруға болады. Аталған
азаматтар ауыз әдебиетінің мұраларын зерттеп,еңбектерін Баян-Өлгийде
бастырған.
Моңғолиядағы қазақтардың халық ақындарының жырлары, шығармалары
он тоғызыншы ғасырдың соңына таман ауызша да жазбаша да кеңінен
тараған[18]. Сол кезеңдегі ақындардың өлең, жырларынан ел басынан өткен
тарихи оқиғалар мен шынайы деректерді сол қалпында баяндағанын көруге
болады.Сол елдегі қазақтардың тарихының жаршысы ретінде Тауданбек,
Төлебай, Жолды, Отарбай тағы басқа ақындарды дәлел ретінде алсақ жарайды.
Халық ақындарының дәстүрін 1930 жылдан бастап Ақтан Бабиұлы
жалғастырды - дейді зерттеуші, жазушы Соян Қажыбайұлы. Бұл монғолиядағы
қазақ публицистикасының ежелгі бастауы, түп тамыры еді. Өзінің төл
баспасөзі шыққан тұста дәстүр жаңарып, дамудың жолына түсті. Қазақ
диаспорасының халық ақындарының публицистикалық сарындағы өлең-
дастандары болашақ журналистиканың пайла болуына, оның дамуына алғышарт
болды. Ендеше, өткен ғасырдың басында Моңғол жерін мекендеген ақындар
мерзімді баспасөз шықпай тұрып, халықтың өз айналасын тануларына,
бастан кешкендерін еске түсірулеріне, жырмен сусындап рухани нәр
алуларына белгілі деңгейде ықпал етті. Яғни мұны қазіргі тілмен айтсақ,
ақпарат таратушы міндетін атқарды десек те болатындай. Мұның өзі таяу
болашаққа оқырман қауымның қалыптасуына жасалған әзірлік еді.
Өркендеу газеті - Монғолиядағы алғашқы қазақ басылымы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz