Софьяға таққа ұмтылмасқа
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. І Петрдің
өмірі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
1.1. Балалық
шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..8
1.2. Жастық
шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .11
ІІ. І Петрдің
реформалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
2.1. Әлеуметтік-экономикалық
реформалары ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2. Әскери
реформалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 39
3. Сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .53
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Бір мемлекетте патшаның ұлы, отбасылық дұшпандықты көрген,
туыстарынан аластатылған, аса үрейлі қауіп-қатерге душар болған, ғажайып
түрде аман қалған, жағдайы төмен адамдардың ортасында жалғыз тәрбиеленген,
өзіне осы адамдардың арасынан достық қоғам құрған, олармен өзінің
қарсыластарын ұтқан және жаңа қоғамның, жаңа мемлекеттің негізін қалаушы
болған, өзінің бүкіл өмірін күреспен өткізген және артына екі түрлі пікір
қалдырған: кейбіреулер оны құрметтеген, ардақтаған, кейбіреулер қарғаған.
[1, 425 б.].
Бұл сөздер кім жайлы? Бізге ескі ертегіні еске түсіре ме қалай?
Бұл ешқандай да ертегі емес, әңгіме XVII ғасырдың соңы мен XVIII
ғасырдың басында өмір сүрген ұлы орыс патшасы Петр Алексеевич жайында
айтылады.
XVII ғасырда бірте-бірте жиналған мемлекеттің әлеуметтік экономикасы
мен саяси өміріндегі түрлі өзгерістер XVIII ғасырдың І жартысында күшті
ұмтылыста өсті. Мәскеу Русі Ресей империясына айналды. Оның экономикасы мен
өндірістік күшінің даму деңгейі мен формасы, саяси құрылымы, билік
органдарының функциясы мен құрылысы, басқарушылары, сот, әскери ұйымдары,
елдің класстық және сословиялық құрылысы, мемлекеттің мәдениеті мен
халқының тұрмыстық жағдайы қатты өзгеріске ұшырады. Қысқа қайырғанда
Ресейдің сол замандағы халықаралық қатынасындағы рөлі мен орны өзгерді.
Бұның барлығы феодалдық – бекіністік құрылымның негізінде болған елдің
прогрессивті дамуында басты тірек болып, оның жайылуына үлкен үлес қосты.
Елде жаңа капиталистік қарым-қатынастың туындауы мен дамуында барлығы да
анық көрінді. Осыған байланысты XVIII ғасырдың бірінші жартысына дейінгі
феодализмге қарама-қайшылық пайда болды.Самодержавалық-бекіністік
мемлекеттің, феодалдар класының, бүкіл ұлттық мемлекеттің қажеттігі
өндіруші күшті талап етті, оған себеп мемлекеттің техникалық – экономикалық
ликвидациядан артта қалуы, өндірістің дамуы, сауданың дамуына әсер ету.
Бірақ бұларды шешу үшін бекіністік басымы сферасының қысқартылуы, ерікті
еңбек ету білімінің тоқтатылуы, құрамды құқықтар мен ұстанымдардың
ликвидациялануы қажет болды. Бұл жерде қарама қайшылық туындады. Ол:
басыбайлылық құқықтың одан әрі таралуы, мемлекет күшінің бекемденуі сол
басыбайлық эмплуатацияның тез өсуімен, дворяндардың билігі мен бюрократ
шенеуніктер аппаратының самодержавиясының бекінуімен жалғасты. Ал одан әрі
жоғарыдағы билік басындағылар мен 90 % халықтың құрамындағы түрлі
категориялы шаруалармен қарама-қайшылыққа әкеліп тіреді. [1, 425 б.].
Буржуазияның қамтылуының баяулығы олардың басыбайлылық-феодалдармен
арасын шиеленістіре түсті. Мемлекеттің дамуының қиындығы І Петрдің
басшылығымен, белсенділігімен орындалған реформаларынан туған қарама-
қайшылықтан көрінді. Бір жағынан олар прогрессивтік мағынада ұлттық
қажеттіліктер мен қызығушылықтарға қарсы жүргенмен мемлекеттің тарихи дамуы
мен ликвидациялануының жылдамдатылуына әсер тигізді. Ал екінші жағынан –
басыбайлылық әдіспен үстемдіктің нығаюын көздеді. Сондықтан Петр жүргізген
саясат мемлекеттің одан әрі дамуына үлес қосудың орнына оны (одан сайын)
бір қалпында қалдырып отырды. Петрдің өзгертулерінің арқасында Ресей
шетелдерді, яғни батыс елдерін тез қуып жеткенмен, капиталистік даму
үстіндегі мемлекеттерден оза алмады. Осы кедергі мен қарама-қайшылық І
Петрдің жаңаруда алатын орнын ерекшелендірді. І Петрдің қимылы
шешімділігімен ғана емес, қанпезерлігімен ерекшеленді.
Біз XVII ғасырдың екінші жартысында орыс халқы жаңа жолға қарай
бұрылғанын көреміз. Көп ғасырлық шығысқа қозғалудан кейін ол батысқа мойын
бұра бастады. Бұл бұрылыс үрейлі төңкерістерге, халық өмірінде жанға
бататын қиратуларға, халықты өркениетпен жақындатуға, білімге, үйренуге
алып келу керек болатын.
Халық ісінде Петр өз халқының өкілі, көсемі болды: осы жерде
тарихшының бір міндеті ұлы төңкерісті суреттегенде басты кейіпкерді,
көсемді халықтан, қоғамнан ажыратпау. Петр өзінің жақтастарымен бірге орыс
тарихының ескі батырлық бөлімін аяқтайды: христиандық пен біздің уақытқа
жақындық орыс халқын культтықтан және сонау Геркулестен бастау алатын
аңыздық дәстүрлерден арылтты. [1, 426 б.].
Қалыптаспаған күші бар жас алып балуан (І Петр) қоғамда бір әрекет
жасауға ұмтылды. Бірақ мұндай артта қалған білім бастамалары кезінде бұл
күштер қайда жұмсалады деген үрей туады. Петр үшін бұл қоғам қандай өнегелі
жаялықтар даярлап қойды, олар оны қалай тәрбиелейді? Біз орыс қоғамының
өнегелік жағдайы қанағаттанарлықсыз екенін көреміз. Сонымен бірге XVII
ғасырдың екінші жартысында орыс қоғамында басталған күрес, болған істің
іздері өнегелік жағдайды тек нашарлатты.
Төңкеріс қорқынышты күреспен өтті. Қайта құрушы халық тарапынан
көптеген қарсылықтарға ұшырады, сонымен бірге қайта құру ісі Жоғары билік
тарапынан күш көрсету ісі болды. Шетелдіктер еш күмәнсіз Петр орыс халқын
күштеп, уақытынан бұрын өркениетке әкелді. Қайта құруларға Жоғарыдағылар
қарсы болады. Біз алдағыны білмейміз, сондықтан ол жайлы айтпаймыз. Алдағы
кезекте Петрдің істерін қарап отырып айтылатындарды уақытынан бұрын
айтпаймыз.
Ежелгі орыс қоғамы рулық қауымда өнегелі ұстанымдар ұстанды. Ру
мүшесі өзінің басшысына бағынды, кең көлемде қолданылған оның билігі мен
қол астында болды. Ру мүшесі өз руының пікірін құрметтеді, өзінің мінезімен
оған сенімсіздік тудырып аламын ба деп қорықты. Енді рулық байланыс
ескірді, ал оның орнына басқа ұстанымдарды қоғам дайындай алмады.
Орыс және шетел тарихнамасында І Петрдің дәуірі, мемлекеттік
құрастырушының, полководецтің, ұлы елшінің жеке өмірі айнымас көзқараспен
қолданылады. Оларды оқыту бай дәстүрге ие. Ол ұлы реформатордың өмірі
кезінде-ақ басталған: қазіргі уақытта Ұлы Петр жайлы әдебиеттер бір
кітапхананы құрауы мүмкін.
Өмірдің барлық салаларындағы үлкен жетістіктер, Ресейдің ұлы әлемдік
державаға айналуы, тарихта өз заманының феноменіне айналу орыс және шетел
тарихында І Петр дәуірімен түсіндіріледі.
Тақырыптың өзектілігі
Қазіргі таңда Ресей Федерациясы Европадағы, тек қана Европадағы емес
әлемдегі қуатты мемлекеттердің бірі. Сол алып, қуатты мемлекеттің басынан
талай өзгертулер мен жаңартулар, сан түрлі оқиғалар өткенін біреу білсе,
біреу білмейді. Мұндай өзгертулер әр елдің басынан өтетіні тарихи заңдылық.
Бірақ ежелгі орыс империясының патшасы болған Ұлы Петр жасаған қоғамның
барлық саласындағы европашылдық түбегейлі өзгертулер мен жаңартулар XVII
ғасырдың ІІ жартысында Европаның дамыған елдерінен едәуір артта қалған орыс
елінің болашағы үшін аса маңызды болды. Сол жаңартулар қазіргі қуатты
мемлекеттің алтын діңгегі болды десек қателеспейміз деп ойлаймын. Мұндай
өзгертулер мен жаңартулар, үлкен мемлекетте сан түрлі жаңалықтар енгізу
бүкіл орыс тарихында І Петр патшаның ғана қолынан келді. Тақырыптың
өзектілігі осында.
Жұмыстың тарихнамасы
Жұмысты дайындауда С.М. Соловьев, В.О. Ключевский, С.Ф. Платонов
сияқты ұлы тарихшылардың және тағы да басқа көрнекті тұлғалардың еңбектері
қолданылды. Соловьев І Петрдің басымдылығын, қорытындысын, батыстық
көзқарас пен славянофилдіктердің көзқарасын Петрдің ісіне жобалайды. Ол І
Петрдің жаңашылдығының көлемділігін және Ресейдің тарихи дамуына тигізген
әсерін көрсетеді. Әйгілі тарихшы І Петрдің билік еткен кезіндегі жайттарды
толық терең зерттемеген деп, батыс, славянофилдіктерді сынға алады.
Соловьев Петрдің әрекеттерін Петрге дейінгі заманнан туындағанын
түсіндірді. Ол кезеңде, тарихшының ойынша, орыс халқының өмірінде үлкен
өзгеріс бір деңгейден екінші деңгейге өсуі болды. Соловьев Петрдің мұрасына
құрметпен қарап, оның жеке басын жоғары бағалайды.[1]. В.О.Ключевский
болса, І Петр образына ену өте қиын дейді. Ол өзінің ойын Соловьевтың
ойымен ұштастыра отырып, І Петрді халықтың қажеттілігін халықпен сезіне
отырып жаңартты деген ойға тірелді. Сонымен қатар Ключевский Петрдің
қоршаған ортаның жағдайын түсініп, олардың алдындағы парыздар кейпін
байқаған. Бірақ, оның әйгілі Петрдің жаңартуларымен еш ұқсастығы жоқ
екенін, ойы мен қорытындысының бірдей емес екендігін байқады.
Ключевскийдің жазуы бойынша бюрократтандыру көптік қазынаны ұрлауға
және т.б. қылмыстарға әкеліп соққан. Сәл кешірек, ХХ ғасырдың басында,
Ключевскийдің антимонархиялық ұстанымы әлде қайда көріне бастады. Ол Петрді
сынға алады, оны халықты түсінбегені үшін айыптайды және т.б. [6].
С.Ф.Платоновтың ғұмырындағы еңбегінің негізі – тенденцияға ұмтылудан
қашу, алдын ала алынған кесте дәйектерін қумалау. Тек осы тұрғыдан ғана ол
Петрлік жаңартуды бағалауға көшеді.
Тенденциялық мақтау мен трактовкаларды жоққа шығарып, Петрдің табиғи
икемдерінің байлығын, полковод, азамат администратор ретінде жоғары
бағалап, бағаға ұмтылмайды, ал керісінше қарапайым қорытындыға келеді, оның
ойынша Петр құрған мемлекетте барлығы да әділетсіздік алдында тең дәрежеде
болды.[26]. Брокгауз бен Ефрон энциклопедиясында Петр кезеңіне құрғақ шолу
жасалған. Сол кездегі экономика көрсеткіштеріне байланысты цифрларды тек
содан табуға болады. Әйгілі Петрдің бейімі жайында осы энциклопедияда жақсы
көрсетілген.[31].
СССР тарихы, 1975 жылы шығарылғанмен, көптеген маңызды бағалар мен
дәйектердің көзі болып табылады. Кітап жоғары оқу орындарына арналған,
сондықтан онда Петр заманы жақсы жазылған. [7]. Петрдің сыртқы саясатын
қарастыру барысында баспасөз беттерінен алынған деректер қолданылды. Қазақ
тарихы журналынан қазақтың ханы Қайып хан мен І Петрдің арасында болған
байланыстар туралы деректер пайдаланылды.[28]. Осы мәселе жайлы деректер
Егемен Қазақстан газетінен де алынды.[29].
Жұмыстың мақсаты:
Ұлы патша І Петрдің саяси бейнесі жайлы баяндау, мағлұмат беру.
Жұмыстың міндеттері:
1. І Петрдің балалық шағы жайлы баяндау.
2. І Петрдің жастық шағы жайлы баяндау.
3. Оның реформаларына тоқталу.
4. Әлеуметтік-экономикалық реформалары туралы айту.
5. Әскери реформалары.
6. Сыртқы саясатына тоқталу.
Жұмыстың құрылымы
Аталмыш жұмыстың тақырыбы І Петрдің саяси портреті деп аталады.
Жұмыс кіріспе бөлімінен, екі тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер
тізімінен тұрады. Бірінші тарауда І Петрдің өмірі жайлы баяндалады. Бұл
тарау екі бөлімнен тұрады: 1.1. Балалық шағы. 1.2. Жастық шағы. Екінші
тарау І Петрдің реформалары деп аталады. Мұнда Ұлы Петрдің атқарған
істері, реформалары, қызметі жайында баяндалады. Бұл тарау өз ішінен үш
бөлімге бөлінеді: 2.1. Әлеуметтік-экономикалық реформалары. 2.2. Әскери
реформалары. 2.3. Сыртқы саясаты.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері
Жұмысты жазу барысында XVII ғасырдың ІІ жартысы мен XVIII ғасырдың І
жартысына дейінгі уақыт аралығы қарастырылды. Яғни І Петр өмірге келген
1672 жыл мен ол дүниеден өткен 1725 жылдар аралығы да осы дәуірде
қамтылады.
Жұмыс барысында қолданылған әдістер
Жұмыстың бірінші І Петрдің өмірі жайлы тарауды жазу барысында
баяндау әдісі қолданылды. Патшаның балашағынан бастап ер жетіп, билікке
келуі толықтай баяндалды. Екінші І Петрдің реформалары жайлы тарауда
негізінен талдау әдісі қолданылды.
І. I Петрдiң өмiрi
1.1. Балалық шағы
П.А.Романов (І Петр, Ұлы Петр) – бүкіл Ресейлік І император, ол 1672
жылы 30 мамырда патша Алексей Михайловичтың екінші әйелінен, А.С.Матвеевтің
тәрбиеленушісі Наталья Кирилловна Нарышкинадан туған. Петр – Алексей
патшаның 14-ші баласы, ал екінші әйелінен бір баласы болды. Патшаның
бірінші әйелі И.Д.Милославскийдің қызы Марья Ильнична 2 ұлы Федор мен
Иванды және көп қыздарын қалдырып қайтыс болған-тын. Осылай Алексейдің
отбасында бір-бірімен қас екі қандас топ: Милославский мен патшаның үлкен
ұлдары және Наталья Кирилловна ұлы мен туысқандарымен. Шындап келгенде
Федор мен Иван ханзада көпжылдық ғұмыр кешетін адамға ұқсамады, өздеріне
сенім арттыра алмады, ал Петр болса, мықты болып өсті, сондықтан патша болу
тек соған лайық болды. Нарышкиндер тек осыған сенді, ал Милославскийлер
бұдан қорықты. Бірақ туыстардың жауласуына Алексейдің алдындағы қорқыныш
жол бермеді. [1, 431 б.].
Бірақ Алексей өлісімен Милославскийлер мен Нарышкиндер арасындағы
үнсіз күрес ашық қақтығысқа айналады. Ұрыс-керіс басталды. Барлық істі
басқарған боярин А.С.Матвеев солтүстікке Пустозерскіге жіберілді. Петрдің
анасының ахуалы қиындыққа ұшырады. [1, 431 б.].
Софьяның билігі кезінде Наталья ханым Москваға тек қысқы бір-екі айға
ғана келіп, қалған уақытын Мәскеудің ауылы Преобразенскіде өткізді.
Бұлардың маңында Софья ханым билігімен байланысқысы келмегендер қатары
жиналды. Өз-өзімен қалған Петр ұялуды көтеруден, тілегінің орындалуынан
қалды. Наталья ханым князь Кураниннің айтуы бойынша ұлының тек физикалық
тәрбиеленуін қадағалаған. Біз Петрді қарапайым балалармен және жоғары
дәрежелі балалар қоршауында көреміз. Бірақ біріншісі әйтсе де жеңіп кетті,
ал белгілі азаматтар алшақ болды. Күші тасып, жалын атқан Петр қараңғы
түнек үйден шығып үй маңына қарапайым балаларды, қызметкерлерді жинап
ойынға кіріседі. Сондағы ойыны – соғыс, әскерлер. Ол Луза көлінің жағасына
бекініс салды. Оларға екі солдат кейпін беріп, ойнап жүре, оны шын полкке
айналдырды. Ол соғыстың не екенін, маңызын түсіне бастады. Сөйтіп
инженерлік, артиллериялық өнерге үйренуді бастады. Математиканы,
фортификацияны, токарлық шеберлікті және артифициалдық аттарды үйренуде
шетелдік мұғалім – Франц Тиммерманның пайдасы болды. Сақталып қалған
дәптерлер Петрдің арифметика, астрономия және артиллерияның ол үшін жұмбақ
боп қалғаны көрінеді. Ал токар өнері мен пиротехника Петрдің сүйікті ісі
болған. Петрдің қайық пен кемеге деген сүйіспеншілігі де белгілі. Сол
ауылда (Измаиловода) тастанды бот тауып алғаннан кейін, онда жүзіп
үйренісімен, үлкен кемелер құрастыра бастады. Көбінесе бұл жай еріккеннің
ісі болып көрінді. Петрді немістерге жақын деп айыптады. Петр шотландиялық
Гордонмен жақын дос болды, швейцарлық Лефортпен (полковник, әзілқой,
ынталы адам) араласты. Лефорттың ықпалымен Петр көңілді той-томалақ,
қыдырысқа үйренді. өкінішке орай князь Борис Алексеевич те, Петрдің
тәрбиешісі Никита Зотов та жас патшаны осындай томалақтардан ұстап қала
алмады(тоқтата алмады). [2, 56 б.].
Балалық шағының жағымсыз жақтарына байланысты Петр жөнді білімсіз
қалды, қайта оның орнына - әскери-техникалық білімге үйренді, ие болды. Бұл
жас басқарушы өзгеше мәдениет қоғамының адамы секілді көрінеді. Ескі
ұстанымдар мен ережелерді жақтырмады. Қайта немістерді жақсы көрді.
Софьяның билігін ұнатпады.
Петр үш жасында әкесінен жетім қалады да, таққа отырған оның үлкен
ағасы оны анасымен және анасының туған-туыстарымен бірге елден (Москвадан)
қуады. Тыныш қалыпты жағдай сәбидің дұрыс бағытта дамуына жағдай жасайды
бірақ оны тездетпейді, керісінше сәби шақтағы қайғылы жағдайлар, қудалау
баланың қабілеттілігінің ерте дамуына әсерін тигізеді. Анасының күн сайынғы
көз алдында жылауы ағаларының және оның жақтастарының қудалауы Петрдің
кішкентай кезінен ызасын келтірді. Ол қудалаушыларды өте қатты жек көрді,
кішкентайынан кекшіл, ызақор болып өсті. Кішкентай патшаны анасы оқуға
үйрете бастайды, патша ұрпақтарының қалыптасқан дәстүрі бойынша оны жақсы
жазуға, жақсы оқуға үйретеді. [2, 57 б.].
Петрді оқыту тым баяу жүрді. Ескі орыс дәстүрі бойынша оны бес жастан
оқытты. Петрдің ұстазы – хатшы Никита Моисеев болды, Зотовтың ұлы оқығанмен
ішуді жақсы көрген. Кейінірек Петр оны шут қауымдастығының князь-папасы
деп жариялады. Зотов Петрмен азбуканы, часославты, евангелиені, апостойды
өтті. Осылай Алексей патша да, оның үлкен ұлдарыда оқыған болатын. Зотов
тарихқа да көз салатын. Болашақ патшаға әкесінің істері жайлы айтатын,
сонымен қатар Иван Грозный, Дмитрий Донской, Александр Невский жайлы
айтатын. Петр тарихты қызыға тыңдаған, оған көп көңіл бөлетін. Әкесі
өлгенге дейін Петр патша отбасында ерке боп өсті, оған не бары 3 жас
болатын. Федор патша кішкентай інісінің кіндік әкесі болатын және оны қатты
жақсы көретін. Ол Петрді өзінің үлкен Мәскеулік сарайында ұстады және оның
оқуын қамтамасыз етті. Петрдің Зотовтан тағы не үйренгені әлі күнге
беймәлім, бірақ шетелден әкелінген тарихи суреттер көрсеткен деген
мәліметтер бар. Зотовтан алған дәрістен кейін Петрді әпкелері мен ағалары
өткен Киев монахтарының басшылығымен схеластикалық ғылымға үйренуден
ғылымға үйренуден өткізу керек болды. Петрге грамматиканы, пимтиканы,
риториканы, диалектиканы және философияны оқу, латын және грек әрпін тану,
тіпті польша тілін тану, оқу, білу керек болды. Бірақ осыларды бастамастан
бұрын Федор патша қайтыс болып 1682 жылы талқан басталды. Осының кесірінен
Петр жүйелі білімсіз қалды. Өмірінің соңына дейін ол орфография мен
грамматиканы шатастырып келді. [1, 432 б.].
Федор патша өліп артына мұрагер қалдырмайды. Федор өлгенде Петр
небары 10 жаста ғана болатын. Петрді патшалыққа тағайындайды, бірақ бұл
сайлау садақшылардың көтерілісіне алып келеді. Көптің ойынша оның орнына
таққа інісі Иван отыру керек болатын. Бірақ 15 жасар Иван өте әлсіз,
аурушаң болғандықтан билікті қабылдай алмады. Осыны білген Федордың достары
(Языков, Лихачев және т.б.) барлығын Федор өлгеннен кейін таққа Петр
отыратындай етіп қойды. Бірақ Иванның құқығы бұзылды, сондықтан оның
туыстары бұл жағдаймен келіспеді. Ішіндегі ең ақылды, шешімді болған Софья
Алексеевна ханым мен боярин Иван Милославский. Олар жауларына қарсы
(Языков, Лихачев және т.б.) садақшылар әскерін құрды. Садақшыларға
сатқындар тізімі берілді. Садақшылар соған сеніп ашық қозғалыс жүргізді.
1682 жылдың 15 мамырында олар қаруланып, Кремльге келді. Ханша Наталья
Кирилловна сарайдың Қызыл терезесіне патша Петр мен ханзада Иванды алып
шықса да, садақшылар сарайға баса көктеп кіріп, отбасы мүшелерінің көзінше
боярин Мотвеевті өлтіреді және Натальяның көп туыстарын өлтіреді. Ал Петр
көпшілікті бір таңырқатты, оның түрі Матвеевті және т.б. өлтірсе де, осы
тебіреністен көрген қаннан да өзгерген жоқ. Бірақ садақшылар қозғалысы
кезінде өзін қалай ұстаса да қанды көріністер Петрді толғандырмай
сезіндірмей қоймады, уақытша сабыр сақтағанымен де осы сақталып қалған
көріністер түптің түбінде бәрібір ашылу керек болатын. Мамыр қорқынышы оның
есінде мәңгіге сақталып қалды. Бәлкім содан болар Петр садақшыларды жек
көрген, олар оның жүйке жүйесіне әсер еткен. Енді осы оқиғаларға толығырақ
тоқталайық. [3, 27 б].
Тағы да аластату мен қудалау, тағы да көз алдында анасының жылауы,
билікті қолдан тартып алды, мемлекетте не болып жатқанын бір құдайдың өзі
біледі деген сияқты айтылып жатқан арыздар. Бұл жағдайлардың бәрі әрі
қайғылы, әрі іш пыстырарлықтай болды. Сыртқы күштердің әсерінен, ауыр
күндердің әсерінен ерте жетілген бала үшін бұның бәрі әрине іш
пыстырарлықтай болды. Петрдің оқуы Зотовтың елден кетуімен аяқталды. Оның
ағаларында оқуын әрі қарай жалғастыру үшін берілген Симеон Полоцкий деген
оқытушы болған, бірақ Петрге ондай мұғалімді ешкім де берген жоқ. Ерте
жетілген балаға істейтін басқа іс қалмады. Ходить по улице широкой, с
ребятами тешиться деп ескі әнде айтылғандай Петрге одан басқа іс қалмады.
[3, 28 б.]. Сөйтіп Петр сарайдан біржола кетеді, енді бұл сарайға өзінің
ағалары сияқты ескіліктің адамы болып кірмеуге өзіне өзі ант береді. Бір
жылдан соң 11 жасар Петр басқа елден келген адамға 16 жасар ер-бала болып
көрінді. Қозғалыстың басталуынан кейінгі аптада (23 мамыр) билік екі
ағайындыға берілсін дегенмен, (29 мамыр) садақшылардың талабы бойынша,
патшалардың әлі жас болуына байланысты билік Софья ханымға берілді. Ал Петр
мемлекеттік істерден толық алшақтатылды. Бұл ойындар Петрге жаңа достар,
жаңа ермек тауып береді. Ол өзінің ойына алған ісіне жарайтын адамдардың
бәрін дос қылып қасына жинады. Біз Петрдің қызметі туралы айтып жатқанда
тек қана патша жайлы емес, жаңа қоғамның басшысы, достықтың ханзадасы, жаңа
мемлекет құрастырушы, ұлы ойшыл адам жайлы айтып жатқанымызды бір минутқа
да есімізден шығармауымыз керек. Жаңа қарым-қатынастар жаңа формада
көрінбеуі мүмкін емес еді, Петр өз маңындағылармен өте қарапайым адам
ретінде ұстады, олармен патша ретінде емес дос ретінде сөйлесті. Олар
қандай сатыға көтерілсе де, қандай жаңалық ашса да, қандай істер атқарса да
соның бәрі тек қана жаңа қоғам үшін болатын, ол адамдардың бәрі қайта құру
кезеңінде Петрдің шын достары болды. Бұл қатынастарды жаңа қоғам жақсы
түсінді: орыс адамдары жік-жікке бөлінгенде, кейбіреулер ескілікті жақтап
Петрдің жаңалықтарына, жаңа достарына қарсы шыққанда. [3, 31 б.].
1.2. Жастық шағы
Жас жеткіншек патша өз ауласынан қашып шыққаннан соң жаңа өмір ағымына
тез сіңісіп кетті, өйткені онда болып жатқан жағдайлар Петрдің өзінің
әдеттерімен, қызметімен, ойға алған мақсаттарымен сәйкес келді. Бірақ жаңа
өмір жаңа көңіл көтерулерге, жаңа тойларға алып келді. Бұл дәстүр орыстарда
ежелден бар болатын. Бұл жайында орыстарда мәтел де бар: Руси есть веселие
пити. [1, 433 б.].
Петрдің маңына жиналған адамдардың бәрі Батысқа, батыстың мәдениетіне
өте жақын болған, білімнің жеткіліксіздігінен шөлдеген, құмарланған Петр
олардан көп нәрсені үйренуге, білуге талпынады.
Князь Яков Долгорукий Францияға елшілікке кетейін деп жатқанда он төрт
жасар Петрмен сөйлесіп: менде бір құрал болған жоғалтып алдым, әттең ол
құралмен қашықтықты жақындатып көруге болатын еді дейді. Бұл сөздер Петрдің
қызығушылығын бірден оятады: маған Франциядан сондай құрал әкеліп
беріңізші. Долгорукий сатып алады, әкеліп дереді. Бірақ астролябияны
қолына ұстаған Петр оны қалай қолданатынын білмейді. Неміс Дохтурдан
сұрайды. Дохтур өзінің білмейтін айтады бірақ мұнымен жұмыс жасауды білетін
голландиялық Франц Тиммерманды іздеп табатынын айтады. Оқытушы табылады
оқушы геометрия мен фортификацияны білуге деген құмарлықпен оқытушының
мазасын алады. Сол оқиғадан кейін, - дейді Петр, - Франц біздің арамызға
сіңісіп, айнымас досымыз, ең құрметті адамымыз болып кетті. [2, 236 б.].
Білетін адам табылады, бірақ іс төрт қабырғадағы біліммен аяқталып
қалмайды, Петр Тиммерманды өзімен бірге барлық жерде алып жүреді. Бір жаңа
құралды көріп қалса бірден сұрақтар жаудырады: Бұл не? Не үшін? Жаңа
құралдар ол кезде өте аз болды, ал Петр болса мазасызданып жаңа құрал
кездесіп қалмас па екен деп бүкіл жерді аралаумен болды. Измаиловада
Петрдің ағайындас туысы патша тұқымы Никита Иванович Романовтың сарайынан
жарамсыз ескі заттар шығады, ерекше ру кемесінің құралдары және де
шетелдікі! Енді Петр Тиммерманға сұрақтар жаудырады: Бұл не құрал? Мұны
қайда қолданады? Мұның біздікінен несі артық? Әрине Тиммерман барлық
сұраққа жауап береді: Бұл ағылшын боты, кемелерде жүруге және тасымалдауға
қолданылады, артықшылығы желкенмен тек қана ық жаққа емес желге қарсы да
жүре береді. Желге қарсы! Мүмкін емес! - деп таңқалады Петр. Бұл ботты
жөндеп маған оның жүргенін көрсететін адам бар ма деп сұрайды Тиммерманнан.
Тиммерман оған патша Алексейдің тұсында кеме құрылысына шақырылған
голландық Карштен-Брантты алдырып береді. Брант ботты жөндейді. Желкені мен
діңгегін орнатқаннан кейін Яуза өзенінде жүзе бастайды. Бұл маған үлкен
әсер берді, - дейді Петр. – Кейін мен ботпен жиі суға шыққанда боттың ылғи
да дұрыс жүзімейтінін байқадым, үнемі жағаға кеп тіреле береді, сосын одан
сұрадым: неге бұлай? Ол судың тайыздығынан деп жауап берді. Сосын мен оны
Измаиловадағы терең тоғанға әкеліп жүзіттім, мұнда бұрынғыға қарағанда
жақсы болды, сөйтіп менің ботқа құмарлығым арта берді.
Өзінің бұл саяттан қалай құмарланғанын айта келіп Петр: Біздің
аталарымыз орыс монархиясын жаулардан тазартқан, тыныштандырған, ал оны ары
қарай көркейту мен дамытуды өзінің ісімен көзге түскен, әсіресе әскери
істерде көптеген істер тындырған, Дединов пен Каспий теңізінде үлкен екі
кеме құрастырған Рига қаласына дейін жүзген өзінің ұлына қалдырған, - деп
талқылайды. [4, 43 б.].
Петрге құпия болғандардың бәрі оның ұрпағына енді құпия емес. Ол үшін
ең маңыздысы Ресей үшін қажетті теңіз бен флот құру керек болды: Алексей
патша өз заманында Дединовта кемелер құрастырды, сонымен қатар Курляндскі
герцогіне кемелер құру туралы ұсыныс жасады. Бірақ ол кезде кеме құрылысы
өте баяу жүрді, біреулері бұйрық берді, біреулері қолынан келмесе де,
орындағысы келмесе де амалдың жоқтығынан жұмыс істеді. Сөйтіп іс ары қарай
жалғасын таппай қалды. Іс ары қарай жүруі үшін патша Кремльдегі сарайынан
шықпай, бұйрықтар беріп отырмауы керек еді, патшаның өзінде теңіз ісіне
деген, кеме құрастыруға деген құмарлық болуы керек еді, ол ең бірінші
балтаны өзі ұстап кеме құрастыруды әуелі өзі бастауы керек еді. Жаңа
құрылыстар мен қайта құрулар Петр заманына дейін қажеттілік туғызған
болатын. Бірақ сол кездегі қажет болғандарды, жақсылық жасау орнына қастық
істегендердің орнына, жасалу керек болғандарды тек бір ғана Петр орындады.
Қай жерде су көп екенін іздестіре бастады. Бірақ 120 шақырым жердегі
Переяславскі көлінен басқа жақын жерде үлкен көл жоқ болып шықты. Бірақ
оған қалай барады? Кеме салуға барамын деп анасына шындықты айтса
жібермейді, анасын алдап кетуге тура келеді. Сөйтіп анасына Троицаға
құдайға жалбарынуға барамын деп өтірік айтады да, Троицадан Переяславльге
кетіп қалады. Енді бот жағасына қайта-қайта соғылмайтын көлдің көлемі
Петрді қатты таң қалдырғаны анық. Петр анасынан үлкен көлде тағы да көбірек
думанды кештер өткізуге рұқсат сұрайды. Анасы келісімін береді. Сөйтіп
Брант пен кеме құрастыру шебері Корт Переяславльге кеме салуға аттанады.
Жас патша жастық шақтың күшін тек қана құрлықта емес, айдын шалқар
көлде де сынап көру үшін анасынан қашып шығады. Анасы оның аяғын үйдің
қасына тұсап қою үшін түрлі айлалар қолданады. Он жетіге толмай жатып ұлын
1689 жылы 27 қаңтарда Лапухиннің қызы Евдокияға үйлендіреді. Патша
қалыңдығының әкесі ескі дәстүр бойынша өзінің бұрынғы Иларион деген атын
жаңа Федор деген атқа өзгертеді. [4, 45 б.].
Орыстың үйлену - өзгерту деген мақалы Петрге орындалмайды. Ол
бұрынғысынша анасы мен жас әйелінің қасынан көлге кетіп қала береді.
Петрдің мемлекеттік іс-шараларға қатысуы тек думанды кештермен ғана
шектелді(Софьяның билігі кезінде). Петр толығымен сауыққа сіңіп кетті.
Мәскеуліктер оны салмақсыз бос адам деп есептеді. Петрдің жеке өміріне
сұққан ең үлкен әрі сәтсіз аралас анасының Петрді Е.Ф.Лопухинаға
үйлендіруі. Наталья ханым ұлының есін жиғызғысы келді; өйткені Софья
ханымның билігі шектелуге тақау болатын, сондықтан анасының ойы тәрбиелік
емес, саяси болатын. [5, 374 б.].
Үйленгеннен кейін Петр өзгермейді. Қайта ол өзіне жаңа іс табады –
кеме құру – сөйтіп одан әрі қызықтырады. Лузадан ол кемелерімен Переяславль
өзеніне ауысады да сонда тіпті қыста да уақытын қызықты өткізген.Ол 1689
жылдың көктемінде Переяславльге барып, сол жерден анасына былай деп хат
жазады: бәрінен де қымбатты, ардақты анам, мемлекеттік патшайым және ұлы
княгина Наталья Кирилловнаға. Жұмыста жүрген сенің ұлың Петруша құдайдан
сенің деніңнің саулығын тілейді, бізде сенің біздің денсаулығымыздың
амандығын тілеп құдайға жалбарынғаныңның арқасында аман-есен жүріп
жатырмыз. Үлкен кемеден басқа барлық кемелер дайын болып қалды, тек қана
арқаны жетіспей тұр. Анашым сенен өтінерім Пушкарскіге тапсырыс берген 700
сажен арқан бір жері де түртілмей өсында жеткізілсе екен, кемелердің өмірі
сол арқанға қарап тұр, арқан арқылы біздің өміріміз жалғасады. Барлық
құдайлардың атынан өтінемін. Бұл жерде Петрдің қулығын анық көруге болады,
ол арқанды тез алу үшін анасын қорқытады: арқан арқылы біздің өміріміз
жалғасады.
Тиммерманмен айналысу, құрлықтағы және көлдегі думандар, күлдіргі және
жаңа аңшы адамдардан жасақталған солдат полктерін дайындау, Пресбург деген
(Яузаның жағасында) шетелдік ат қойылған бекіністер салу, Переяславльде
кемелердің салынуы бәрі-бәрі Петрдің барлық көңілін жаулап алды. Оның
ешнәрсеге де қарайтын мұршасы болмады. Анасы ағасы Федордың жаназасына
Петрді Переяславльден Москваға шақырады, ол анасына былай деп жауап береді:
Мен бәріне де дайынмын, бірақ жұмыс бастан асады; менің басым бір-ақ
нәрсеге байлаулы, бір нәрсе жайлы ғана ойлайды деп бекітеді ойын ол
анасына: Кеме құрастыру ісі маған бәрінен де қымбат. [1, 439 б.].
Бірақ патшайым Натальяның ойында кеме болған жоқ. Одан билікті тартып
алған оның жаулары мен оның арасындағы үнсіз күрес әлі де жалғасуда
болатын. Ұры әйелдің жағдайы мәз емес болатын: ол садақшыларды көтерді,
билікті оның анасының қолынан тартып алды, орнына шикіөкпе ұлын отырғызды.
Бірақ осының бәрі ұзаққа созыла ма? Нарышкинаның ұлы патша болып қалды,
ержетіп келеді – енді патшайым керексіз бола бастайды, монастырь уақытша
қуылған, бірақ ылғи да көз алдында. Софьяның жағдайы аңыздардағы уақытша
барлық өмірдің рахатын көрген, бірақ кейін тозақтан қалай бір-ақ шыққанын
білмей қалатын адамдардың жағдайына ұқсас болды. Софьяның билікті
қалыптастыратын құралдар жайлы ойлауы керек екені түсінікті еді. Софья бір
інісінің әлжуаздығының, бірінің жастығының арқасында таққа отырған билеуші.
Соңғысы өсіп келеді, сонымен бірге Софьяның билігі де таусылмақ. Ол
таусылмас үшін бірдеңе істеу керек. Оған бір қадам жасалды, қос үкіметтілік
құрылды. Екі ағайынды да билікке құқылы, неге үш үкімет құрмасқа? Неге
Софьяға таққа ұмтылмасқа? Онда құдайдың үкіметін ешкім де құлатпайды. Софья
мемлекеттік іс қағаздарға екі ағайындының атымен бірге өзінің атын тіркеп
жазды, олармен бірге орыс елінің көсемі деп аталды. Венецияға елшілікке
кеткен хатшы Волков ұлы патшалардың атынан екі інісімен бірге олардың апасы
патшайым Софья Алексеевна да патшалық етеді деп хабарлады. Сенаторлардың
бірі биліктегі олқылықты байқап: патшаларына шын берілген барлық сенат
елді үш үкімет қалай басқарады деп таң қалып жатыр деп сұрады. Оған Волков
үш патша бірігіп барлық қызметтерді атқарады деп жауап берді. Бірақ бұл
басқарулардың барлығы берік емес, мұның барлығы жағу емес. Сонымен бірге
уақыт та таяп қалды. Петр ержетті, ал онымен бірге анасының армандары да
өсті, оның сөздері батыл да жылдам бола бастады. Софья өз атын екі
ағайындының атына қосқанда патшайым Михайловналар мен Алексеевналардың
бетіне тіке былай деп айтып салды: Неге ол өзінің атын ұлы басқарушылармен
бірге жазады. Бізде ел басқаратын адамдар онсыз да жетіп артылады, олардан
әлі істелмеген іс артылған жоқ. Натальяның екі қызметшісі Софья жайлы
айтылған жаман сөздерді, өгей шешенің өшпенділігін және оның ағасы ханзада
Лев Кириллович Нарышкин мен князь Борис Алексеевич Голицыннен көбірек
сақтану керектігін Софьяға сол сәтте-ақ жеткізіп отырды. [5, 381
б.].
Лев Нарышкин мен князь Борис Голицын Наталья патшайымның ең жақын
адамдары болды; князь Василий Голицын мен Шакловитый Софьяның ең жақын
адамдары болды, князь Василийдің қолынан қылмыстар жасау, қанды шешімдер
қабылдау келе бермейді. Бірақ біз оның Софьямен қарым-қатынасынан оның оған
шын берілгендігін көреміз. Осы жағдайда оның басына егер оның қолымен емес
басқа біреулердің қолымен бір нәрселер істелсе тым жақсы болар еді деген
түрлі ойлар келді, бір күні ол бұл ойын айтып салды: Садақшылардың
патшайым Натальяның ағайындылармен бірге көзін құртпағаны қандай өкінішті,
ендігі қазір ештеңе де болмайтын еді. Ал Шакловитыйдың табиғаты мүлдем
басқа болатын: ол ешқандай құралдардың алдында қорыққан жоқ, өткен істерге
өкініп бармақ шайнаған жоқ, Софья үшін өлуге дайын болатын, ақыры Софьяның
құлауымен бірге өмірден өтті. [3, 39 б.].
Шакловитый Петрдің жолын ұстаушылардың біріне (қайсысына болсын) қол
жұмсауға асықты, Петр Алексеевичтің атының өзі патша, оны ешкім де
маңдайдан соға алмайды деген стольник Языковты Москвадан қуып жіберді.
Бірақ оны да, басқаны да сөзден ұстаудың ешқандай маңызы болған жоқ. бізде
адамдар бар деді Наталья патшайым және шынында да Петр патшада бір жағдай
туса сөзбен ғана тоқталып қалмайтын адамдар болды, Софья өзінің
жақтастарымен бірге күлдіргі аттылар, сотқарлар деп атаған Петрдің өзінің
әскері болды. Олардан Софьяны құтқарса садақшылар ғана құтқара алады,
оларды 1682 жылдағы сияқты тағы да шақыру керек. Бірақ бұл 1682 жылғы қару-
жарақ немесе оны Хорванскийдің қолынан тартып алуға жағдай жасаған Софья
мен Шакловитыйдың өзі ескіріп керексіз болып қалған жоқ па екен? Ең дөкір
садақшылар Шакловитыйдың жарлығымен Москвадан қуылды, өзін еркін ұстайтын,
байсалды, жанын түсіну қиын садақшылар ғана қалды. Енді оларды қандай іске
көтеру керек? 1687 жылы бір күні Шакловитый садақшылардың басшыларына Софья
таққа отыру үшін аяққа жығылу туралы хат жазыңдар деп бұйырады. Біз
ондайды жаза алмаймыз деді садақшылар. Хат жазылады, - деді Шакловитый.
Бірақ оны кімге беру керек? Патшаларға ма? Үлкені туралы ешкім ойлаған жоқ,
барлық шаруа кішісінде болды. Петр Алексеевич бізді тыңдар ма екен? - деп
сұрады садақшылар. Егер тыңдамаса Жоғарыға барып бояр Лев Кириллович пен
Борис Алексеевичті ұстап алыңдар. Сонда хатты қабылдайды. Ал боярла мен
патриархтар ше? - деп тағыда сұрады садақшылар. Патриархты ауыстыруға
болады, ал боярлар – құлаған, шіріген ағаш; жалғыз князь Василий Васильевич
Голицын қанша уақытқа дейін түрегеліп тұрады дейсің. [2, 242 б].
Міне гәп қайда жатыр! Патшайым мен Шакловитыйдың тілегін орындау үшін
Жоғарыға барып патшаның ең жақын адамын ұстау, патриархты ауыстыру! Бұрын
садақшылар көтеріліске түрлі сөздер айтып тітіркендірумен, Нарышкиндер
ханзаданы тұншықтырып өлтірді деген хабарлармен алдын ала дайындалған
болатын. Ал қазір садақшыларды көтеріліске дайындау үшін барлық құралдар
қолданылғаннан кейін болмаған нәрсеге жету үшін, ғажайып істерге жету үшін
дайындалатын болды және бәрін олардан қорқуға мәжбүрлеуге талпынды.
Ең ақырында садақшылардың өзіне шын берілгендігін қыздыру керек болды
және қандай да болмасын бір жағдай бола қалған жағдайда олардың оны
қорғауын тағы да бекіту керек болды. Софья патшайым түнде өзіне бірнеше
садақшыларды шақырып алып, оларды Наталья патшайым ағайындылармен және
Борис Голицынмен бірігіп көтеріліс ұйымдастырып жатыр, ал патриарх оларға
қарсы, Софьяны бұл істі қалай шешу жолы толғандырады деп үгіттей бастады.
Шакловитый өтірік білмеген болып Софьяны жұбатады: князь Борис пен Лев
Нарышкинді өлтіре салсақ қайтеді. Патшайымның өзін де құртуға болады.
Софья бұған былай деп жауап береді: Мен ол байғұстарды аяймын, онсыз да
оларды құдай өлтірді. Сол кезде садақшылар мынадай белгісіз сөздермен
жауап береді: Билік сенікі патшайым, не істегің келеді соны істе. [2, 243
б.].
Белгісіз қажеттіліктер мен белгісіз тілектерге садақшылар белгісіз
сөздермен жауап берді. Патшайым қандай көтеріліс шығарады? Шакловитыйдың
садақшылардың ішінен бәріне дайын бес адам ғана таба алатыны түсінікті еді.
Бұл бестікке қызығушылы Софьяның қызығушылығымен байланысты: Петров,
Стрижов, Кондратьев, Чермный және Гладкий кірді. Шакловитый Чермныйға былай
дейді: Олар біздің барлығымызды асып тастағысы келеді, ал барлығын
патшайым азаптайды: мені бұйрықтан аластатады, ал менің үйіме күнде келіп
туысқанымдай болып кеткен сендерді барлық қалаларға аластатып жібереді.
[1, 451 б.].
Садақшылар бұл әңгімелерге салқынқандылықпен қарады. Бұрын мүлдем
тұншықтырды деп айтылып еді, одан не шықты. Бұрынғыдан да күштірек құрал
ойластырды. Түнде екі жерге садақшылардың қарауылдарына қаруланған топ
келіп онбасыны ұстап, қарулы топтың басшысы оны өлмеші ғып ұруға бұйрық
береді. Бейшараны сабап жатқан кезде топ арасынан бір дауыс естіледі: Лев
Кириллович! Оны неге өлгенше ұрамыз? Оның жаны христиандікі ғой!. Кейін
белгілі болғандай Нарышкиннің жорамалы бойынша қазынаның үлкен адамы,
патшайымның сенімді өкілі Шошиннің бұйрығымен болған іс екен бұл.
Бұл оқиға да сескендірмеді. Садақшылар боярлар мен сауда адамдарының
үйлерін тонағанда барлық байлықты бөлісеміз деген Гладкийдің қызығушылығына
да көңіл білдірген жоқ. Гладкий Шакловитыйдың өз адамы, сонымен бірге
Медведевтің де сенімді адамы діни қызығушылық қозғады. Ол патриархты
құдайға жалбарынып аминь айтқанда басын имейді деп кінәлады. 1682 жылғы
5 шілдедегі оқиғаны естеріне түсірген садақшылар бұл патриарх туралы
әңгімеге салқынқандылықпен қарады. Тіпті Софья мен Петрдің мінезіне қарсы
айтылған Гладкийдің сөзіне де қозғалған жоқ: Біздің патшайым құдайға
жалбарыну үстіне жалбарынады, бірақ онда тек органдар мен скрипицаларды
ғана тыңдайды. [6, 117 б.].
Садақшылар қозғалмады, ал 1689 жылы Петрдің Софьяға қарсы қылықтары
шыға бастады. Бірақ оларда ешбір маңызды, жүйелі нәрсе болған жоқ: Петр жас
болды және кеме ісінен оның қолы босамады. Бірақ осыған қарамастан соңында
монастырь болып аяқталған істің бастамасын көрген Софья сескенбей,
мазасызданбай отыра алмады. Сегізінші шілдеде Казанскийде Петр шіркеуде
апасынан крест бөлмелеріне бармауын сұрады, бірақ оның сөзін тыңдамаған
Софья қолына крест алып бөлмеге кіріп кетеді. Оған ашуланған Петр крест
алуға бармай Москваға кетіп қалады. Оның тарапынан осы ұшқынмен бәрі де
біткен еді. Софьяның жағдайы да бұл кезде мәз болмады. Ол өзінен билікті
тартып алуға келетін күлдіргі аттылардан (ол Петрдің атты әскерін осылай
атайды) қорғануға дайындалу керек деп ойлады. 25 шілде күні бұрынғы
патшайым Анна Михайловнаның басынан өткен оқиға бойынша Петрді күткен Софья
Қызыл қанатқа құпия түрде патшайымға қулық жасалады дегенді білдіретін
дабылды тыңдау үшін 50 садақшыны қояды. [4, 47 б.].
Ешқандай қулық жасалған жоқ, бірақ Петр Софьяны қатты сескендіретін
тағы бір қылық көрсетті. Іс немесе оның биліктегі даңқы жайында, не болмаса
князь Василий Васильевич жайында болатын. Петр Голицын жайындағы өтінішпен
оның екінші Қырым жорығына байланысты келіскен жоқ, артынан келісуге өзін-
өзі көндірді, бірақ бұл жүрегін жұлып бергенмен бірдей болды, бірақ ол
өзіне алған наградаларына рахмет айтамыз деп келген Голицынды да басқа
әскери генералдарды да кіргізген жоқ. Бұл шілденің 27-сі болатын. Дәл осы
күні кешқұрым бес жүздіктер мен бес ондықтардың қолпаштауымен Новодевичий
монастырьіне түнгі шіркеу қызметіне барады. Қызметтен кейін қасіретті тағы
да бастады деп Наталья патшайым жайлы оларға шағымдана бастады. Егер біз
сіздерге жарамды болсақ, - деді Софья, - біздің құқығымызды қорғаңыздар, ал
егер керек болмасақ біз мемлекеттен кетеміз. Садақшылар оған оның бұйрығын
орындауға әзірміз деп жауап берді. Софья оларға бұйрықты күтіңдер деп жауап
берді. Бірақ садақшылардың көбісі дабыл бойынша іс бастағысы келмеді. Егер
шын мәнінде патша үйінің бір адамына қасірет төніп тұрса, онда неге іс заң
жүзінде жүрмейді: неге дума хатшысы патша указы жайлы айтпайды, онда олар
оны алады, ал указсыз ештеңе істей алмайды. Шакловитыйдың жолын ұстаушылар
көпшіліктің бұл әрекетіне қарсы әрекет жасауға тырысты, Стрижков текке құр
іздеу салудан түк өнбейді, патшайымның әрекеттері мәлім: оларды қабылдау
керек! Ал патшайымсыз садақшыларға жаман болады. Петр Стрижковты
тұтқындауға адамдарын жібереді, бірақ Шакловитый оны бермейді. Енді Петр
Измаиловада Шакловитыйдың өзін тұтқындауға бұйрық береді – бірақ артынан
босатады. Бұл бір жағынан ойласпай істелген іс болса, бір жағынан оларды
сескендіріп, уайымға түсіріп қоюға жақсы әрекет болды.
Жетінші тамызда Жоғарыға құпия тасталған хат табылды деген хабар
жетеді: түнде Преображенскіден патша Иван Алексеевич пен оның барлық апа-
қарындастарын өлтіруге күлдіргі аттылар келеді. Кешкілік Шакловитый
Кремльге оқталған қаруларымен 400 садақшы, Лубянада 300 садақшы жинайды,
өзінің үш атқосшысын Петр патшаның қайда баратынын бақылау үшін
Преображенскіге жібереді. Бірақ бұйрық нашар орындалады: атқосшылар
Преображенскідегі көрсетілген жерге бармайды, Лубянада әскер жиналмайды.
Кремльде Гладкий мен Чермный қатты алаңдайды, бірақ лардың жалыны ешкімге
айтылмайды. Өздерін неге жинағанын ешкім де білмейді: қорғау үшін бе әлде
шабуыл жасау үшін бе? Екі жағдайға да олардың қатысқысы келмейді. Осы ауыр,
үрейлі уақытта Кремльге Петр патшаның қызметшісі Плещев келеді. Манадан
істі бастауға сылтау таба алмай отырған Гладкий Плещевке оқша атылып, оны
аттан жұлып алады. Қылышын суырып сұғып-сұғып алады да, оны сүйрелеп
Жоғарыға Шакловитыйға алып барады. Гладкий шын мәнінде істі бастайды. [6,
119 б.].
Егер садақшылардың көпшілігі Шакловитый және оның жақтастарының
айтуымен қатарға алынбаса, Софьяның атынан көтеріліс бастағысы келмесе,
басқа қабылданғандардың ішінде іріткі шыға бастады. Бұл топтан тек қана
1982 жылдың он бесінші мамырындағыдай Софья үшін жанын беруге дайындардың
қатарына жоғарыда айтылғандай бес адам ғана ілікті. Бірақ бұған қарсы осы
топтан Шакловитый мен Софьяның, Чермный мен Гладкийдің істерінен үлкен,
ауыр қылмыстардың іздерін көрген сегіз адамнан құралған, Петрдің атынан
күресуге дайын топ шықты. Бұл сегіз адам: бес жүз басы Елизарьев, елу басы
Мельнов, Ульфов, онбасылар Ладогин, Феоктистов, Турка, Троицкий және
Капранов. Тамыздың 7-нен 8-іне қараған түні топ ешқандай қозғалыссыз
қалады, бұл жағдайларда алдыға өз мақсаттарын таңдаған, ең шешімді,
шайқалмайтын, толқымайтын адамдар ғана шығады. Елизарьев 8-іне қараған түні
жолдастарымен Лубянада тұрды. Олардың ішінен Мельнов жолдастарының
тапсыруымен Кремльге барлауға аттанады, қайтып келген ол Гладкийдің
Плещевке жасаған ісі жайлы баяндайды. Бұл істен олар істің бастамасын
көреді, сосын өз тараптарынан істі бастауды ұйғарады: Мельнов пен Ладогин
петр патшаға оған және оның анасына Кремльден қауіп төніп тұрғанын хабарлау
үшін Преображенскіге аттанады. Бірақ Преображенскіге хабар беруге Мельнов
пен Ладогин ғана асыққан жоқ. Кешкілік мырзалар Кремльге патшайымға сенімді
және белгілі адамдарды ғана кіргізіліп жатқанын естиді. Бұл жағдай Петрдің
жақтаушыларын қатты үрейлендіреді. Олар бірден Преображенскіге Петрге хабар
беруге аттанады. Түн ортасында Петр қатты ұйықтап жатқанда оны оятып былай
дейді: Москвадан сізді жақтайтын садақшылар және басқа адамдар келді,
олардың айтуынша Кремльге садақшыларды көптеп жинап жатыр. Олар
Преображенскіге шабуыл жасайын деп жатыр деген хабар бар. Үрейленген патша
төсегінен атып тұрып ат қораға жүгіреді атына отыра сала жақын жердегі
орманға шаба жөнеледі. Сол жерде оған киім әкеліп береді. Киініп алған ол
қызметшісі Гаврил Головкин мен барлаушы-садақшылардың бірін ертіп Троицаға
қарай шаба жөнеледі. Таңғы алтыда шаршап-шалдығып Троицаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І. І Петрдің
өмірі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
1.1. Балалық
шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..8
1.2. Жастық
шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .11
ІІ. І Петрдің
реформалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
2.1. Әлеуметтік-экономикалық
реформалары ... ... ... ... ... ... ... ... .33
2. Әскери
реформалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 39
3. Сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .53
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Бір мемлекетте патшаның ұлы, отбасылық дұшпандықты көрген,
туыстарынан аластатылған, аса үрейлі қауіп-қатерге душар болған, ғажайып
түрде аман қалған, жағдайы төмен адамдардың ортасында жалғыз тәрбиеленген,
өзіне осы адамдардың арасынан достық қоғам құрған, олармен өзінің
қарсыластарын ұтқан және жаңа қоғамның, жаңа мемлекеттің негізін қалаушы
болған, өзінің бүкіл өмірін күреспен өткізген және артына екі түрлі пікір
қалдырған: кейбіреулер оны құрметтеген, ардақтаған, кейбіреулер қарғаған.
[1, 425 б.].
Бұл сөздер кім жайлы? Бізге ескі ертегіні еске түсіре ме қалай?
Бұл ешқандай да ертегі емес, әңгіме XVII ғасырдың соңы мен XVIII
ғасырдың басында өмір сүрген ұлы орыс патшасы Петр Алексеевич жайында
айтылады.
XVII ғасырда бірте-бірте жиналған мемлекеттің әлеуметтік экономикасы
мен саяси өміріндегі түрлі өзгерістер XVIII ғасырдың І жартысында күшті
ұмтылыста өсті. Мәскеу Русі Ресей империясына айналды. Оның экономикасы мен
өндірістік күшінің даму деңгейі мен формасы, саяси құрылымы, билік
органдарының функциясы мен құрылысы, басқарушылары, сот, әскери ұйымдары,
елдің класстық және сословиялық құрылысы, мемлекеттің мәдениеті мен
халқының тұрмыстық жағдайы қатты өзгеріске ұшырады. Қысқа қайырғанда
Ресейдің сол замандағы халықаралық қатынасындағы рөлі мен орны өзгерді.
Бұның барлығы феодалдық – бекіністік құрылымның негізінде болған елдің
прогрессивті дамуында басты тірек болып, оның жайылуына үлкен үлес қосты.
Елде жаңа капиталистік қарым-қатынастың туындауы мен дамуында барлығы да
анық көрінді. Осыған байланысты XVIII ғасырдың бірінші жартысына дейінгі
феодализмге қарама-қайшылық пайда болды.Самодержавалық-бекіністік
мемлекеттің, феодалдар класының, бүкіл ұлттық мемлекеттің қажеттігі
өндіруші күшті талап етті, оған себеп мемлекеттің техникалық – экономикалық
ликвидациядан артта қалуы, өндірістің дамуы, сауданың дамуына әсер ету.
Бірақ бұларды шешу үшін бекіністік басымы сферасының қысқартылуы, ерікті
еңбек ету білімінің тоқтатылуы, құрамды құқықтар мен ұстанымдардың
ликвидациялануы қажет болды. Бұл жерде қарама қайшылық туындады. Ол:
басыбайлылық құқықтың одан әрі таралуы, мемлекет күшінің бекемденуі сол
басыбайлық эмплуатацияның тез өсуімен, дворяндардың билігі мен бюрократ
шенеуніктер аппаратының самодержавиясының бекінуімен жалғасты. Ал одан әрі
жоғарыдағы билік басындағылар мен 90 % халықтың құрамындағы түрлі
категориялы шаруалармен қарама-қайшылыққа әкеліп тіреді. [1, 425 б.].
Буржуазияның қамтылуының баяулығы олардың басыбайлылық-феодалдармен
арасын шиеленістіре түсті. Мемлекеттің дамуының қиындығы І Петрдің
басшылығымен, белсенділігімен орындалған реформаларынан туған қарама-
қайшылықтан көрінді. Бір жағынан олар прогрессивтік мағынада ұлттық
қажеттіліктер мен қызығушылықтарға қарсы жүргенмен мемлекеттің тарихи дамуы
мен ликвидациялануының жылдамдатылуына әсер тигізді. Ал екінші жағынан –
басыбайлылық әдіспен үстемдіктің нығаюын көздеді. Сондықтан Петр жүргізген
саясат мемлекеттің одан әрі дамуына үлес қосудың орнына оны (одан сайын)
бір қалпында қалдырып отырды. Петрдің өзгертулерінің арқасында Ресей
шетелдерді, яғни батыс елдерін тез қуып жеткенмен, капиталистік даму
үстіндегі мемлекеттерден оза алмады. Осы кедергі мен қарама-қайшылық І
Петрдің жаңаруда алатын орнын ерекшелендірді. І Петрдің қимылы
шешімділігімен ғана емес, қанпезерлігімен ерекшеленді.
Біз XVII ғасырдың екінші жартысында орыс халқы жаңа жолға қарай
бұрылғанын көреміз. Көп ғасырлық шығысқа қозғалудан кейін ол батысқа мойын
бұра бастады. Бұл бұрылыс үрейлі төңкерістерге, халық өмірінде жанға
бататын қиратуларға, халықты өркениетпен жақындатуға, білімге, үйренуге
алып келу керек болатын.
Халық ісінде Петр өз халқының өкілі, көсемі болды: осы жерде
тарихшының бір міндеті ұлы төңкерісті суреттегенде басты кейіпкерді,
көсемді халықтан, қоғамнан ажыратпау. Петр өзінің жақтастарымен бірге орыс
тарихының ескі батырлық бөлімін аяқтайды: христиандық пен біздің уақытқа
жақындық орыс халқын культтықтан және сонау Геркулестен бастау алатын
аңыздық дәстүрлерден арылтты. [1, 426 б.].
Қалыптаспаған күші бар жас алып балуан (І Петр) қоғамда бір әрекет
жасауға ұмтылды. Бірақ мұндай артта қалған білім бастамалары кезінде бұл
күштер қайда жұмсалады деген үрей туады. Петр үшін бұл қоғам қандай өнегелі
жаялықтар даярлап қойды, олар оны қалай тәрбиелейді? Біз орыс қоғамының
өнегелік жағдайы қанағаттанарлықсыз екенін көреміз. Сонымен бірге XVII
ғасырдың екінші жартысында орыс қоғамында басталған күрес, болған істің
іздері өнегелік жағдайды тек нашарлатты.
Төңкеріс қорқынышты күреспен өтті. Қайта құрушы халық тарапынан
көптеген қарсылықтарға ұшырады, сонымен бірге қайта құру ісі Жоғары билік
тарапынан күш көрсету ісі болды. Шетелдіктер еш күмәнсіз Петр орыс халқын
күштеп, уақытынан бұрын өркениетке әкелді. Қайта құруларға Жоғарыдағылар
қарсы болады. Біз алдағыны білмейміз, сондықтан ол жайлы айтпаймыз. Алдағы
кезекте Петрдің істерін қарап отырып айтылатындарды уақытынан бұрын
айтпаймыз.
Ежелгі орыс қоғамы рулық қауымда өнегелі ұстанымдар ұстанды. Ру
мүшесі өзінің басшысына бағынды, кең көлемде қолданылған оның билігі мен
қол астында болды. Ру мүшесі өз руының пікірін құрметтеді, өзінің мінезімен
оған сенімсіздік тудырып аламын ба деп қорықты. Енді рулық байланыс
ескірді, ал оның орнына басқа ұстанымдарды қоғам дайындай алмады.
Орыс және шетел тарихнамасында І Петрдің дәуірі, мемлекеттік
құрастырушының, полководецтің, ұлы елшінің жеке өмірі айнымас көзқараспен
қолданылады. Оларды оқыту бай дәстүрге ие. Ол ұлы реформатордың өмірі
кезінде-ақ басталған: қазіргі уақытта Ұлы Петр жайлы әдебиеттер бір
кітапхананы құрауы мүмкін.
Өмірдің барлық салаларындағы үлкен жетістіктер, Ресейдің ұлы әлемдік
державаға айналуы, тарихта өз заманының феноменіне айналу орыс және шетел
тарихында І Петр дәуірімен түсіндіріледі.
Тақырыптың өзектілігі
Қазіргі таңда Ресей Федерациясы Европадағы, тек қана Европадағы емес
әлемдегі қуатты мемлекеттердің бірі. Сол алып, қуатты мемлекеттің басынан
талай өзгертулер мен жаңартулар, сан түрлі оқиғалар өткенін біреу білсе,
біреу білмейді. Мұндай өзгертулер әр елдің басынан өтетіні тарихи заңдылық.
Бірақ ежелгі орыс империясының патшасы болған Ұлы Петр жасаған қоғамның
барлық саласындағы европашылдық түбегейлі өзгертулер мен жаңартулар XVII
ғасырдың ІІ жартысында Европаның дамыған елдерінен едәуір артта қалған орыс
елінің болашағы үшін аса маңызды болды. Сол жаңартулар қазіргі қуатты
мемлекеттің алтын діңгегі болды десек қателеспейміз деп ойлаймын. Мұндай
өзгертулер мен жаңартулар, үлкен мемлекетте сан түрлі жаңалықтар енгізу
бүкіл орыс тарихында І Петр патшаның ғана қолынан келді. Тақырыптың
өзектілігі осында.
Жұмыстың тарихнамасы
Жұмысты дайындауда С.М. Соловьев, В.О. Ключевский, С.Ф. Платонов
сияқты ұлы тарихшылардың және тағы да басқа көрнекті тұлғалардың еңбектері
қолданылды. Соловьев І Петрдің басымдылығын, қорытындысын, батыстық
көзқарас пен славянофилдіктердің көзқарасын Петрдің ісіне жобалайды. Ол І
Петрдің жаңашылдығының көлемділігін және Ресейдің тарихи дамуына тигізген
әсерін көрсетеді. Әйгілі тарихшы І Петрдің билік еткен кезіндегі жайттарды
толық терең зерттемеген деп, батыс, славянофилдіктерді сынға алады.
Соловьев Петрдің әрекеттерін Петрге дейінгі заманнан туындағанын
түсіндірді. Ол кезеңде, тарихшының ойынша, орыс халқының өмірінде үлкен
өзгеріс бір деңгейден екінші деңгейге өсуі болды. Соловьев Петрдің мұрасына
құрметпен қарап, оның жеке басын жоғары бағалайды.[1]. В.О.Ключевский
болса, І Петр образына ену өте қиын дейді. Ол өзінің ойын Соловьевтың
ойымен ұштастыра отырып, І Петрді халықтың қажеттілігін халықпен сезіне
отырып жаңартты деген ойға тірелді. Сонымен қатар Ключевский Петрдің
қоршаған ортаның жағдайын түсініп, олардың алдындағы парыздар кейпін
байқаған. Бірақ, оның әйгілі Петрдің жаңартуларымен еш ұқсастығы жоқ
екенін, ойы мен қорытындысының бірдей емес екендігін байқады.
Ключевскийдің жазуы бойынша бюрократтандыру көптік қазынаны ұрлауға
және т.б. қылмыстарға әкеліп соққан. Сәл кешірек, ХХ ғасырдың басында,
Ключевскийдің антимонархиялық ұстанымы әлде қайда көріне бастады. Ол Петрді
сынға алады, оны халықты түсінбегені үшін айыптайды және т.б. [6].
С.Ф.Платоновтың ғұмырындағы еңбегінің негізі – тенденцияға ұмтылудан
қашу, алдын ала алынған кесте дәйектерін қумалау. Тек осы тұрғыдан ғана ол
Петрлік жаңартуды бағалауға көшеді.
Тенденциялық мақтау мен трактовкаларды жоққа шығарып, Петрдің табиғи
икемдерінің байлығын, полковод, азамат администратор ретінде жоғары
бағалап, бағаға ұмтылмайды, ал керісінше қарапайым қорытындыға келеді, оның
ойынша Петр құрған мемлекетте барлығы да әділетсіздік алдында тең дәрежеде
болды.[26]. Брокгауз бен Ефрон энциклопедиясында Петр кезеңіне құрғақ шолу
жасалған. Сол кездегі экономика көрсеткіштеріне байланысты цифрларды тек
содан табуға болады. Әйгілі Петрдің бейімі жайында осы энциклопедияда жақсы
көрсетілген.[31].
СССР тарихы, 1975 жылы шығарылғанмен, көптеген маңызды бағалар мен
дәйектердің көзі болып табылады. Кітап жоғары оқу орындарына арналған,
сондықтан онда Петр заманы жақсы жазылған. [7]. Петрдің сыртқы саясатын
қарастыру барысында баспасөз беттерінен алынған деректер қолданылды. Қазақ
тарихы журналынан қазақтың ханы Қайып хан мен І Петрдің арасында болған
байланыстар туралы деректер пайдаланылды.[28]. Осы мәселе жайлы деректер
Егемен Қазақстан газетінен де алынды.[29].
Жұмыстың мақсаты:
Ұлы патша І Петрдің саяси бейнесі жайлы баяндау, мағлұмат беру.
Жұмыстың міндеттері:
1. І Петрдің балалық шағы жайлы баяндау.
2. І Петрдің жастық шағы жайлы баяндау.
3. Оның реформаларына тоқталу.
4. Әлеуметтік-экономикалық реформалары туралы айту.
5. Әскери реформалары.
6. Сыртқы саясатына тоқталу.
Жұмыстың құрылымы
Аталмыш жұмыстың тақырыбы І Петрдің саяси портреті деп аталады.
Жұмыс кіріспе бөлімінен, екі тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер
тізімінен тұрады. Бірінші тарауда І Петрдің өмірі жайлы баяндалады. Бұл
тарау екі бөлімнен тұрады: 1.1. Балалық шағы. 1.2. Жастық шағы. Екінші
тарау І Петрдің реформалары деп аталады. Мұнда Ұлы Петрдің атқарған
істері, реформалары, қызметі жайында баяндалады. Бұл тарау өз ішінен үш
бөлімге бөлінеді: 2.1. Әлеуметтік-экономикалық реформалары. 2.2. Әскери
реформалары. 2.3. Сыртқы саясаты.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері
Жұмысты жазу барысында XVII ғасырдың ІІ жартысы мен XVIII ғасырдың І
жартысына дейінгі уақыт аралығы қарастырылды. Яғни І Петр өмірге келген
1672 жыл мен ол дүниеден өткен 1725 жылдар аралығы да осы дәуірде
қамтылады.
Жұмыс барысында қолданылған әдістер
Жұмыстың бірінші І Петрдің өмірі жайлы тарауды жазу барысында
баяндау әдісі қолданылды. Патшаның балашағынан бастап ер жетіп, билікке
келуі толықтай баяндалды. Екінші І Петрдің реформалары жайлы тарауда
негізінен талдау әдісі қолданылды.
І. I Петрдiң өмiрi
1.1. Балалық шағы
П.А.Романов (І Петр, Ұлы Петр) – бүкіл Ресейлік І император, ол 1672
жылы 30 мамырда патша Алексей Михайловичтың екінші әйелінен, А.С.Матвеевтің
тәрбиеленушісі Наталья Кирилловна Нарышкинадан туған. Петр – Алексей
патшаның 14-ші баласы, ал екінші әйелінен бір баласы болды. Патшаның
бірінші әйелі И.Д.Милославскийдің қызы Марья Ильнична 2 ұлы Федор мен
Иванды және көп қыздарын қалдырып қайтыс болған-тын. Осылай Алексейдің
отбасында бір-бірімен қас екі қандас топ: Милославский мен патшаның үлкен
ұлдары және Наталья Кирилловна ұлы мен туысқандарымен. Шындап келгенде
Федор мен Иван ханзада көпжылдық ғұмыр кешетін адамға ұқсамады, өздеріне
сенім арттыра алмады, ал Петр болса, мықты болып өсті, сондықтан патша болу
тек соған лайық болды. Нарышкиндер тек осыған сенді, ал Милославскийлер
бұдан қорықты. Бірақ туыстардың жауласуына Алексейдің алдындағы қорқыныш
жол бермеді. [1, 431 б.].
Бірақ Алексей өлісімен Милославскийлер мен Нарышкиндер арасындағы
үнсіз күрес ашық қақтығысқа айналады. Ұрыс-керіс басталды. Барлық істі
басқарған боярин А.С.Матвеев солтүстікке Пустозерскіге жіберілді. Петрдің
анасының ахуалы қиындыққа ұшырады. [1, 431 б.].
Софьяның билігі кезінде Наталья ханым Москваға тек қысқы бір-екі айға
ғана келіп, қалған уақытын Мәскеудің ауылы Преобразенскіде өткізді.
Бұлардың маңында Софья ханым билігімен байланысқысы келмегендер қатары
жиналды. Өз-өзімен қалған Петр ұялуды көтеруден, тілегінің орындалуынан
қалды. Наталья ханым князь Кураниннің айтуы бойынша ұлының тек физикалық
тәрбиеленуін қадағалаған. Біз Петрді қарапайым балалармен және жоғары
дәрежелі балалар қоршауында көреміз. Бірақ біріншісі әйтсе де жеңіп кетті,
ал белгілі азаматтар алшақ болды. Күші тасып, жалын атқан Петр қараңғы
түнек үйден шығып үй маңына қарапайым балаларды, қызметкерлерді жинап
ойынға кіріседі. Сондағы ойыны – соғыс, әскерлер. Ол Луза көлінің жағасына
бекініс салды. Оларға екі солдат кейпін беріп, ойнап жүре, оны шын полкке
айналдырды. Ол соғыстың не екенін, маңызын түсіне бастады. Сөйтіп
инженерлік, артиллериялық өнерге үйренуді бастады. Математиканы,
фортификацияны, токарлық шеберлікті және артифициалдық аттарды үйренуде
шетелдік мұғалім – Франц Тиммерманның пайдасы болды. Сақталып қалған
дәптерлер Петрдің арифметика, астрономия және артиллерияның ол үшін жұмбақ
боп қалғаны көрінеді. Ал токар өнері мен пиротехника Петрдің сүйікті ісі
болған. Петрдің қайық пен кемеге деген сүйіспеншілігі де белгілі. Сол
ауылда (Измаиловода) тастанды бот тауып алғаннан кейін, онда жүзіп
үйренісімен, үлкен кемелер құрастыра бастады. Көбінесе бұл жай еріккеннің
ісі болып көрінді. Петрді немістерге жақын деп айыптады. Петр шотландиялық
Гордонмен жақын дос болды, швейцарлық Лефортпен (полковник, әзілқой,
ынталы адам) араласты. Лефорттың ықпалымен Петр көңілді той-томалақ,
қыдырысқа үйренді. өкінішке орай князь Борис Алексеевич те, Петрдің
тәрбиешісі Никита Зотов та жас патшаны осындай томалақтардан ұстап қала
алмады(тоқтата алмады). [2, 56 б.].
Балалық шағының жағымсыз жақтарына байланысты Петр жөнді білімсіз
қалды, қайта оның орнына - әскери-техникалық білімге үйренді, ие болды. Бұл
жас басқарушы өзгеше мәдениет қоғамының адамы секілді көрінеді. Ескі
ұстанымдар мен ережелерді жақтырмады. Қайта немістерді жақсы көрді.
Софьяның билігін ұнатпады.
Петр үш жасында әкесінен жетім қалады да, таққа отырған оның үлкен
ағасы оны анасымен және анасының туған-туыстарымен бірге елден (Москвадан)
қуады. Тыныш қалыпты жағдай сәбидің дұрыс бағытта дамуына жағдай жасайды
бірақ оны тездетпейді, керісінше сәби шақтағы қайғылы жағдайлар, қудалау
баланың қабілеттілігінің ерте дамуына әсерін тигізеді. Анасының күн сайынғы
көз алдында жылауы ағаларының және оның жақтастарының қудалауы Петрдің
кішкентай кезінен ызасын келтірді. Ол қудалаушыларды өте қатты жек көрді,
кішкентайынан кекшіл, ызақор болып өсті. Кішкентай патшаны анасы оқуға
үйрете бастайды, патша ұрпақтарының қалыптасқан дәстүрі бойынша оны жақсы
жазуға, жақсы оқуға үйретеді. [2, 57 б.].
Петрді оқыту тым баяу жүрді. Ескі орыс дәстүрі бойынша оны бес жастан
оқытты. Петрдің ұстазы – хатшы Никита Моисеев болды, Зотовтың ұлы оқығанмен
ішуді жақсы көрген. Кейінірек Петр оны шут қауымдастығының князь-папасы
деп жариялады. Зотов Петрмен азбуканы, часославты, евангелиені, апостойды
өтті. Осылай Алексей патша да, оның үлкен ұлдарыда оқыған болатын. Зотов
тарихқа да көз салатын. Болашақ патшаға әкесінің істері жайлы айтатын,
сонымен қатар Иван Грозный, Дмитрий Донской, Александр Невский жайлы
айтатын. Петр тарихты қызыға тыңдаған, оған көп көңіл бөлетін. Әкесі
өлгенге дейін Петр патша отбасында ерке боп өсті, оған не бары 3 жас
болатын. Федор патша кішкентай інісінің кіндік әкесі болатын және оны қатты
жақсы көретін. Ол Петрді өзінің үлкен Мәскеулік сарайында ұстады және оның
оқуын қамтамасыз етті. Петрдің Зотовтан тағы не үйренгені әлі күнге
беймәлім, бірақ шетелден әкелінген тарихи суреттер көрсеткен деген
мәліметтер бар. Зотовтан алған дәрістен кейін Петрді әпкелері мен ағалары
өткен Киев монахтарының басшылығымен схеластикалық ғылымға үйренуден
ғылымға үйренуден өткізу керек болды. Петрге грамматиканы, пимтиканы,
риториканы, диалектиканы және философияны оқу, латын және грек әрпін тану,
тіпті польша тілін тану, оқу, білу керек болды. Бірақ осыларды бастамастан
бұрын Федор патша қайтыс болып 1682 жылы талқан басталды. Осының кесірінен
Петр жүйелі білімсіз қалды. Өмірінің соңына дейін ол орфография мен
грамматиканы шатастырып келді. [1, 432 б.].
Федор патша өліп артына мұрагер қалдырмайды. Федор өлгенде Петр
небары 10 жаста ғана болатын. Петрді патшалыққа тағайындайды, бірақ бұл
сайлау садақшылардың көтерілісіне алып келеді. Көптің ойынша оның орнына
таққа інісі Иван отыру керек болатын. Бірақ 15 жасар Иван өте әлсіз,
аурушаң болғандықтан билікті қабылдай алмады. Осыны білген Федордың достары
(Языков, Лихачев және т.б.) барлығын Федор өлгеннен кейін таққа Петр
отыратындай етіп қойды. Бірақ Иванның құқығы бұзылды, сондықтан оның
туыстары бұл жағдаймен келіспеді. Ішіндегі ең ақылды, шешімді болған Софья
Алексеевна ханым мен боярин Иван Милославский. Олар жауларына қарсы
(Языков, Лихачев және т.б.) садақшылар әскерін құрды. Садақшыларға
сатқындар тізімі берілді. Садақшылар соған сеніп ашық қозғалыс жүргізді.
1682 жылдың 15 мамырында олар қаруланып, Кремльге келді. Ханша Наталья
Кирилловна сарайдың Қызыл терезесіне патша Петр мен ханзада Иванды алып
шықса да, садақшылар сарайға баса көктеп кіріп, отбасы мүшелерінің көзінше
боярин Мотвеевті өлтіреді және Натальяның көп туыстарын өлтіреді. Ал Петр
көпшілікті бір таңырқатты, оның түрі Матвеевті және т.б. өлтірсе де, осы
тебіреністен көрген қаннан да өзгерген жоқ. Бірақ садақшылар қозғалысы
кезінде өзін қалай ұстаса да қанды көріністер Петрді толғандырмай
сезіндірмей қоймады, уақытша сабыр сақтағанымен де осы сақталып қалған
көріністер түптің түбінде бәрібір ашылу керек болатын. Мамыр қорқынышы оның
есінде мәңгіге сақталып қалды. Бәлкім содан болар Петр садақшыларды жек
көрген, олар оның жүйке жүйесіне әсер еткен. Енді осы оқиғаларға толығырақ
тоқталайық. [3, 27 б].
Тағы да аластату мен қудалау, тағы да көз алдында анасының жылауы,
билікті қолдан тартып алды, мемлекетте не болып жатқанын бір құдайдың өзі
біледі деген сияқты айтылып жатқан арыздар. Бұл жағдайлардың бәрі әрі
қайғылы, әрі іш пыстырарлықтай болды. Сыртқы күштердің әсерінен, ауыр
күндердің әсерінен ерте жетілген бала үшін бұның бәрі әрине іш
пыстырарлықтай болды. Петрдің оқуы Зотовтың елден кетуімен аяқталды. Оның
ағаларында оқуын әрі қарай жалғастыру үшін берілген Симеон Полоцкий деген
оқытушы болған, бірақ Петрге ондай мұғалімді ешкім де берген жоқ. Ерте
жетілген балаға істейтін басқа іс қалмады. Ходить по улице широкой, с
ребятами тешиться деп ескі әнде айтылғандай Петрге одан басқа іс қалмады.
[3, 28 б.]. Сөйтіп Петр сарайдан біржола кетеді, енді бұл сарайға өзінің
ағалары сияқты ескіліктің адамы болып кірмеуге өзіне өзі ант береді. Бір
жылдан соң 11 жасар Петр басқа елден келген адамға 16 жасар ер-бала болып
көрінді. Қозғалыстың басталуынан кейінгі аптада (23 мамыр) билік екі
ағайындыға берілсін дегенмен, (29 мамыр) садақшылардың талабы бойынша,
патшалардың әлі жас болуына байланысты билік Софья ханымға берілді. Ал Петр
мемлекеттік істерден толық алшақтатылды. Бұл ойындар Петрге жаңа достар,
жаңа ермек тауып береді. Ол өзінің ойына алған ісіне жарайтын адамдардың
бәрін дос қылып қасына жинады. Біз Петрдің қызметі туралы айтып жатқанда
тек қана патша жайлы емес, жаңа қоғамның басшысы, достықтың ханзадасы, жаңа
мемлекет құрастырушы, ұлы ойшыл адам жайлы айтып жатқанымызды бір минутқа
да есімізден шығармауымыз керек. Жаңа қарым-қатынастар жаңа формада
көрінбеуі мүмкін емес еді, Петр өз маңындағылармен өте қарапайым адам
ретінде ұстады, олармен патша ретінде емес дос ретінде сөйлесті. Олар
қандай сатыға көтерілсе де, қандай жаңалық ашса да, қандай істер атқарса да
соның бәрі тек қана жаңа қоғам үшін болатын, ол адамдардың бәрі қайта құру
кезеңінде Петрдің шын достары болды. Бұл қатынастарды жаңа қоғам жақсы
түсінді: орыс адамдары жік-жікке бөлінгенде, кейбіреулер ескілікті жақтап
Петрдің жаңалықтарына, жаңа достарына қарсы шыққанда. [3, 31 б.].
1.2. Жастық шағы
Жас жеткіншек патша өз ауласынан қашып шыққаннан соң жаңа өмір ағымына
тез сіңісіп кетті, өйткені онда болып жатқан жағдайлар Петрдің өзінің
әдеттерімен, қызметімен, ойға алған мақсаттарымен сәйкес келді. Бірақ жаңа
өмір жаңа көңіл көтерулерге, жаңа тойларға алып келді. Бұл дәстүр орыстарда
ежелден бар болатын. Бұл жайында орыстарда мәтел де бар: Руси есть веселие
пити. [1, 433 б.].
Петрдің маңына жиналған адамдардың бәрі Батысқа, батыстың мәдениетіне
өте жақын болған, білімнің жеткіліксіздігінен шөлдеген, құмарланған Петр
олардан көп нәрсені үйренуге, білуге талпынады.
Князь Яков Долгорукий Францияға елшілікке кетейін деп жатқанда он төрт
жасар Петрмен сөйлесіп: менде бір құрал болған жоғалтып алдым, әттең ол
құралмен қашықтықты жақындатып көруге болатын еді дейді. Бұл сөздер Петрдің
қызығушылығын бірден оятады: маған Франциядан сондай құрал әкеліп
беріңізші. Долгорукий сатып алады, әкеліп дереді. Бірақ астролябияны
қолына ұстаған Петр оны қалай қолданатынын білмейді. Неміс Дохтурдан
сұрайды. Дохтур өзінің білмейтін айтады бірақ мұнымен жұмыс жасауды білетін
голландиялық Франц Тиммерманды іздеп табатынын айтады. Оқытушы табылады
оқушы геометрия мен фортификацияны білуге деген құмарлықпен оқытушының
мазасын алады. Сол оқиғадан кейін, - дейді Петр, - Франц біздің арамызға
сіңісіп, айнымас досымыз, ең құрметті адамымыз болып кетті. [2, 236 б.].
Білетін адам табылады, бірақ іс төрт қабырғадағы біліммен аяқталып
қалмайды, Петр Тиммерманды өзімен бірге барлық жерде алып жүреді. Бір жаңа
құралды көріп қалса бірден сұрақтар жаудырады: Бұл не? Не үшін? Жаңа
құралдар ол кезде өте аз болды, ал Петр болса мазасызданып жаңа құрал
кездесіп қалмас па екен деп бүкіл жерді аралаумен болды. Измаиловада
Петрдің ағайындас туысы патша тұқымы Никита Иванович Романовтың сарайынан
жарамсыз ескі заттар шығады, ерекше ру кемесінің құралдары және де
шетелдікі! Енді Петр Тиммерманға сұрақтар жаудырады: Бұл не құрал? Мұны
қайда қолданады? Мұның біздікінен несі артық? Әрине Тиммерман барлық
сұраққа жауап береді: Бұл ағылшын боты, кемелерде жүруге және тасымалдауға
қолданылады, артықшылығы желкенмен тек қана ық жаққа емес желге қарсы да
жүре береді. Желге қарсы! Мүмкін емес! - деп таңқалады Петр. Бұл ботты
жөндеп маған оның жүргенін көрсететін адам бар ма деп сұрайды Тиммерманнан.
Тиммерман оған патша Алексейдің тұсында кеме құрылысына шақырылған
голландық Карштен-Брантты алдырып береді. Брант ботты жөндейді. Желкені мен
діңгегін орнатқаннан кейін Яуза өзенінде жүзе бастайды. Бұл маған үлкен
әсер берді, - дейді Петр. – Кейін мен ботпен жиі суға шыққанда боттың ылғи
да дұрыс жүзімейтінін байқадым, үнемі жағаға кеп тіреле береді, сосын одан
сұрадым: неге бұлай? Ол судың тайыздығынан деп жауап берді. Сосын мен оны
Измаиловадағы терең тоғанға әкеліп жүзіттім, мұнда бұрынғыға қарағанда
жақсы болды, сөйтіп менің ботқа құмарлығым арта берді.
Өзінің бұл саяттан қалай құмарланғанын айта келіп Петр: Біздің
аталарымыз орыс монархиясын жаулардан тазартқан, тыныштандырған, ал оны ары
қарай көркейту мен дамытуды өзінің ісімен көзге түскен, әсіресе әскери
істерде көптеген істер тындырған, Дединов пен Каспий теңізінде үлкен екі
кеме құрастырған Рига қаласына дейін жүзген өзінің ұлына қалдырған, - деп
талқылайды. [4, 43 б.].
Петрге құпия болғандардың бәрі оның ұрпағына енді құпия емес. Ол үшін
ең маңыздысы Ресей үшін қажетті теңіз бен флот құру керек болды: Алексей
патша өз заманында Дединовта кемелер құрастырды, сонымен қатар Курляндскі
герцогіне кемелер құру туралы ұсыныс жасады. Бірақ ол кезде кеме құрылысы
өте баяу жүрді, біреулері бұйрық берді, біреулері қолынан келмесе де,
орындағысы келмесе де амалдың жоқтығынан жұмыс істеді. Сөйтіп іс ары қарай
жалғасын таппай қалды. Іс ары қарай жүруі үшін патша Кремльдегі сарайынан
шықпай, бұйрықтар беріп отырмауы керек еді, патшаның өзінде теңіз ісіне
деген, кеме құрастыруға деген құмарлық болуы керек еді, ол ең бірінші
балтаны өзі ұстап кеме құрастыруды әуелі өзі бастауы керек еді. Жаңа
құрылыстар мен қайта құрулар Петр заманына дейін қажеттілік туғызған
болатын. Бірақ сол кездегі қажет болғандарды, жақсылық жасау орнына қастық
істегендердің орнына, жасалу керек болғандарды тек бір ғана Петр орындады.
Қай жерде су көп екенін іздестіре бастады. Бірақ 120 шақырым жердегі
Переяславскі көлінен басқа жақын жерде үлкен көл жоқ болып шықты. Бірақ
оған қалай барады? Кеме салуға барамын деп анасына шындықты айтса
жібермейді, анасын алдап кетуге тура келеді. Сөйтіп анасына Троицаға
құдайға жалбарынуға барамын деп өтірік айтады да, Троицадан Переяславльге
кетіп қалады. Енді бот жағасына қайта-қайта соғылмайтын көлдің көлемі
Петрді қатты таң қалдырғаны анық. Петр анасынан үлкен көлде тағы да көбірек
думанды кештер өткізуге рұқсат сұрайды. Анасы келісімін береді. Сөйтіп
Брант пен кеме құрастыру шебері Корт Переяславльге кеме салуға аттанады.
Жас патша жастық шақтың күшін тек қана құрлықта емес, айдын шалқар
көлде де сынап көру үшін анасынан қашып шығады. Анасы оның аяғын үйдің
қасына тұсап қою үшін түрлі айлалар қолданады. Он жетіге толмай жатып ұлын
1689 жылы 27 қаңтарда Лапухиннің қызы Евдокияға үйлендіреді. Патша
қалыңдығының әкесі ескі дәстүр бойынша өзінің бұрынғы Иларион деген атын
жаңа Федор деген атқа өзгертеді. [4, 45 б.].
Орыстың үйлену - өзгерту деген мақалы Петрге орындалмайды. Ол
бұрынғысынша анасы мен жас әйелінің қасынан көлге кетіп қала береді.
Петрдің мемлекеттік іс-шараларға қатысуы тек думанды кештермен ғана
шектелді(Софьяның билігі кезінде). Петр толығымен сауыққа сіңіп кетті.
Мәскеуліктер оны салмақсыз бос адам деп есептеді. Петрдің жеке өміріне
сұққан ең үлкен әрі сәтсіз аралас анасының Петрді Е.Ф.Лопухинаға
үйлендіруі. Наталья ханым ұлының есін жиғызғысы келді; өйткені Софья
ханымның билігі шектелуге тақау болатын, сондықтан анасының ойы тәрбиелік
емес, саяси болатын. [5, 374 б.].
Үйленгеннен кейін Петр өзгермейді. Қайта ол өзіне жаңа іс табады –
кеме құру – сөйтіп одан әрі қызықтырады. Лузадан ол кемелерімен Переяславль
өзеніне ауысады да сонда тіпті қыста да уақытын қызықты өткізген.Ол 1689
жылдың көктемінде Переяславльге барып, сол жерден анасына былай деп хат
жазады: бәрінен де қымбатты, ардақты анам, мемлекеттік патшайым және ұлы
княгина Наталья Кирилловнаға. Жұмыста жүрген сенің ұлың Петруша құдайдан
сенің деніңнің саулығын тілейді, бізде сенің біздің денсаулығымыздың
амандығын тілеп құдайға жалбарынғаныңның арқасында аман-есен жүріп
жатырмыз. Үлкен кемеден басқа барлық кемелер дайын болып қалды, тек қана
арқаны жетіспей тұр. Анашым сенен өтінерім Пушкарскіге тапсырыс берген 700
сажен арқан бір жері де түртілмей өсында жеткізілсе екен, кемелердің өмірі
сол арқанға қарап тұр, арқан арқылы біздің өміріміз жалғасады. Барлық
құдайлардың атынан өтінемін. Бұл жерде Петрдің қулығын анық көруге болады,
ол арқанды тез алу үшін анасын қорқытады: арқан арқылы біздің өміріміз
жалғасады.
Тиммерманмен айналысу, құрлықтағы және көлдегі думандар, күлдіргі және
жаңа аңшы адамдардан жасақталған солдат полктерін дайындау, Пресбург деген
(Яузаның жағасында) шетелдік ат қойылған бекіністер салу, Переяславльде
кемелердің салынуы бәрі-бәрі Петрдің барлық көңілін жаулап алды. Оның
ешнәрсеге де қарайтын мұршасы болмады. Анасы ағасы Федордың жаназасына
Петрді Переяславльден Москваға шақырады, ол анасына былай деп жауап береді:
Мен бәріне де дайынмын, бірақ жұмыс бастан асады; менің басым бір-ақ
нәрсеге байлаулы, бір нәрсе жайлы ғана ойлайды деп бекітеді ойын ол
анасына: Кеме құрастыру ісі маған бәрінен де қымбат. [1, 439 б.].
Бірақ патшайым Натальяның ойында кеме болған жоқ. Одан билікті тартып
алған оның жаулары мен оның арасындағы үнсіз күрес әлі де жалғасуда
болатын. Ұры әйелдің жағдайы мәз емес болатын: ол садақшыларды көтерді,
билікті оның анасының қолынан тартып алды, орнына шикіөкпе ұлын отырғызды.
Бірақ осының бәрі ұзаққа созыла ма? Нарышкинаның ұлы патша болып қалды,
ержетіп келеді – енді патшайым керексіз бола бастайды, монастырь уақытша
қуылған, бірақ ылғи да көз алдында. Софьяның жағдайы аңыздардағы уақытша
барлық өмірдің рахатын көрген, бірақ кейін тозақтан қалай бір-ақ шыққанын
білмей қалатын адамдардың жағдайына ұқсас болды. Софьяның билікті
қалыптастыратын құралдар жайлы ойлауы керек екені түсінікті еді. Софья бір
інісінің әлжуаздығының, бірінің жастығының арқасында таққа отырған билеуші.
Соңғысы өсіп келеді, сонымен бірге Софьяның билігі де таусылмақ. Ол
таусылмас үшін бірдеңе істеу керек. Оған бір қадам жасалды, қос үкіметтілік
құрылды. Екі ағайынды да билікке құқылы, неге үш үкімет құрмасқа? Неге
Софьяға таққа ұмтылмасқа? Онда құдайдың үкіметін ешкім де құлатпайды. Софья
мемлекеттік іс қағаздарға екі ағайындының атымен бірге өзінің атын тіркеп
жазды, олармен бірге орыс елінің көсемі деп аталды. Венецияға елшілікке
кеткен хатшы Волков ұлы патшалардың атынан екі інісімен бірге олардың апасы
патшайым Софья Алексеевна да патшалық етеді деп хабарлады. Сенаторлардың
бірі биліктегі олқылықты байқап: патшаларына шын берілген барлық сенат
елді үш үкімет қалай басқарады деп таң қалып жатыр деп сұрады. Оған Волков
үш патша бірігіп барлық қызметтерді атқарады деп жауап берді. Бірақ бұл
басқарулардың барлығы берік емес, мұның барлығы жағу емес. Сонымен бірге
уақыт та таяп қалды. Петр ержетті, ал онымен бірге анасының армандары да
өсті, оның сөздері батыл да жылдам бола бастады. Софья өз атын екі
ағайындының атына қосқанда патшайым Михайловналар мен Алексеевналардың
бетіне тіке былай деп айтып салды: Неге ол өзінің атын ұлы басқарушылармен
бірге жазады. Бізде ел басқаратын адамдар онсыз да жетіп артылады, олардан
әлі істелмеген іс артылған жоқ. Натальяның екі қызметшісі Софья жайлы
айтылған жаман сөздерді, өгей шешенің өшпенділігін және оның ағасы ханзада
Лев Кириллович Нарышкин мен князь Борис Алексеевич Голицыннен көбірек
сақтану керектігін Софьяға сол сәтте-ақ жеткізіп отырды. [5, 381
б.].
Лев Нарышкин мен князь Борис Голицын Наталья патшайымның ең жақын
адамдары болды; князь Василий Голицын мен Шакловитый Софьяның ең жақын
адамдары болды, князь Василийдің қолынан қылмыстар жасау, қанды шешімдер
қабылдау келе бермейді. Бірақ біз оның Софьямен қарым-қатынасынан оның оған
шын берілгендігін көреміз. Осы жағдайда оның басына егер оның қолымен емес
басқа біреулердің қолымен бір нәрселер істелсе тым жақсы болар еді деген
түрлі ойлар келді, бір күні ол бұл ойын айтып салды: Садақшылардың
патшайым Натальяның ағайындылармен бірге көзін құртпағаны қандай өкінішті,
ендігі қазір ештеңе де болмайтын еді. Ал Шакловитыйдың табиғаты мүлдем
басқа болатын: ол ешқандай құралдардың алдында қорыққан жоқ, өткен істерге
өкініп бармақ шайнаған жоқ, Софья үшін өлуге дайын болатын, ақыры Софьяның
құлауымен бірге өмірден өтті. [3, 39 б.].
Шакловитый Петрдің жолын ұстаушылардың біріне (қайсысына болсын) қол
жұмсауға асықты, Петр Алексеевичтің атының өзі патша, оны ешкім де
маңдайдан соға алмайды деген стольник Языковты Москвадан қуып жіберді.
Бірақ оны да, басқаны да сөзден ұстаудың ешқандай маңызы болған жоқ. бізде
адамдар бар деді Наталья патшайым және шынында да Петр патшада бір жағдай
туса сөзбен ғана тоқталып қалмайтын адамдар болды, Софья өзінің
жақтастарымен бірге күлдіргі аттылар, сотқарлар деп атаған Петрдің өзінің
әскері болды. Олардан Софьяны құтқарса садақшылар ғана құтқара алады,
оларды 1682 жылдағы сияқты тағы да шақыру керек. Бірақ бұл 1682 жылғы қару-
жарақ немесе оны Хорванскийдің қолынан тартып алуға жағдай жасаған Софья
мен Шакловитыйдың өзі ескіріп керексіз болып қалған жоқ па екен? Ең дөкір
садақшылар Шакловитыйдың жарлығымен Москвадан қуылды, өзін еркін ұстайтын,
байсалды, жанын түсіну қиын садақшылар ғана қалды. Енді оларды қандай іске
көтеру керек? 1687 жылы бір күні Шакловитый садақшылардың басшыларына Софья
таққа отыру үшін аяққа жығылу туралы хат жазыңдар деп бұйырады. Біз
ондайды жаза алмаймыз деді садақшылар. Хат жазылады, - деді Шакловитый.
Бірақ оны кімге беру керек? Патшаларға ма? Үлкені туралы ешкім ойлаған жоқ,
барлық шаруа кішісінде болды. Петр Алексеевич бізді тыңдар ма екен? - деп
сұрады садақшылар. Егер тыңдамаса Жоғарыға барып бояр Лев Кириллович пен
Борис Алексеевичті ұстап алыңдар. Сонда хатты қабылдайды. Ал боярла мен
патриархтар ше? - деп тағыда сұрады садақшылар. Патриархты ауыстыруға
болады, ал боярлар – құлаған, шіріген ағаш; жалғыз князь Василий Васильевич
Голицын қанша уақытқа дейін түрегеліп тұрады дейсің. [2, 242 б].
Міне гәп қайда жатыр! Патшайым мен Шакловитыйдың тілегін орындау үшін
Жоғарыға барып патшаның ең жақын адамын ұстау, патриархты ауыстыру! Бұрын
садақшылар көтеріліске түрлі сөздер айтып тітіркендірумен, Нарышкиндер
ханзаданы тұншықтырып өлтірді деген хабарлармен алдын ала дайындалған
болатын. Ал қазір садақшыларды көтеріліске дайындау үшін барлық құралдар
қолданылғаннан кейін болмаған нәрсеге жету үшін, ғажайып істерге жету үшін
дайындалатын болды және бәрін олардан қорқуға мәжбүрлеуге талпынды.
Ең ақырында садақшылардың өзіне шын берілгендігін қыздыру керек болды
және қандай да болмасын бір жағдай бола қалған жағдайда олардың оны
қорғауын тағы да бекіту керек болды. Софья патшайым түнде өзіне бірнеше
садақшыларды шақырып алып, оларды Наталья патшайым ағайындылармен және
Борис Голицынмен бірігіп көтеріліс ұйымдастырып жатыр, ал патриарх оларға
қарсы, Софьяны бұл істі қалай шешу жолы толғандырады деп үгіттей бастады.
Шакловитый өтірік білмеген болып Софьяны жұбатады: князь Борис пен Лев
Нарышкинді өлтіре салсақ қайтеді. Патшайымның өзін де құртуға болады.
Софья бұған былай деп жауап береді: Мен ол байғұстарды аяймын, онсыз да
оларды құдай өлтірді. Сол кезде садақшылар мынадай белгісіз сөздермен
жауап береді: Билік сенікі патшайым, не істегің келеді соны істе. [2, 243
б.].
Белгісіз қажеттіліктер мен белгісіз тілектерге садақшылар белгісіз
сөздермен жауап берді. Патшайым қандай көтеріліс шығарады? Шакловитыйдың
садақшылардың ішінен бәріне дайын бес адам ғана таба алатыны түсінікті еді.
Бұл бестікке қызығушылы Софьяның қызығушылығымен байланысты: Петров,
Стрижов, Кондратьев, Чермный және Гладкий кірді. Шакловитый Чермныйға былай
дейді: Олар біздің барлығымызды асып тастағысы келеді, ал барлығын
патшайым азаптайды: мені бұйрықтан аластатады, ал менің үйіме күнде келіп
туысқанымдай болып кеткен сендерді барлық қалаларға аластатып жібереді.
[1, 451 б.].
Садақшылар бұл әңгімелерге салқынқандылықпен қарады. Бұрын мүлдем
тұншықтырды деп айтылып еді, одан не шықты. Бұрынғыдан да күштірек құрал
ойластырды. Түнде екі жерге садақшылардың қарауылдарына қаруланған топ
келіп онбасыны ұстап, қарулы топтың басшысы оны өлмеші ғып ұруға бұйрық
береді. Бейшараны сабап жатқан кезде топ арасынан бір дауыс естіледі: Лев
Кириллович! Оны неге өлгенше ұрамыз? Оның жаны христиандікі ғой!. Кейін
белгілі болғандай Нарышкиннің жорамалы бойынша қазынаның үлкен адамы,
патшайымның сенімді өкілі Шошиннің бұйрығымен болған іс екен бұл.
Бұл оқиға да сескендірмеді. Садақшылар боярлар мен сауда адамдарының
үйлерін тонағанда барлық байлықты бөлісеміз деген Гладкийдің қызығушылығына
да көңіл білдірген жоқ. Гладкий Шакловитыйдың өз адамы, сонымен бірге
Медведевтің де сенімді адамы діни қызығушылық қозғады. Ол патриархты
құдайға жалбарынып аминь айтқанда басын имейді деп кінәлады. 1682 жылғы
5 шілдедегі оқиғаны естеріне түсірген садақшылар бұл патриарх туралы
әңгімеге салқынқандылықпен қарады. Тіпті Софья мен Петрдің мінезіне қарсы
айтылған Гладкийдің сөзіне де қозғалған жоқ: Біздің патшайым құдайға
жалбарыну үстіне жалбарынады, бірақ онда тек органдар мен скрипицаларды
ғана тыңдайды. [6, 117 б.].
Садақшылар қозғалмады, ал 1689 жылы Петрдің Софьяға қарсы қылықтары
шыға бастады. Бірақ оларда ешбір маңызды, жүйелі нәрсе болған жоқ: Петр жас
болды және кеме ісінен оның қолы босамады. Бірақ осыған қарамастан соңында
монастырь болып аяқталған істің бастамасын көрген Софья сескенбей,
мазасызданбай отыра алмады. Сегізінші шілдеде Казанскийде Петр шіркеуде
апасынан крест бөлмелеріне бармауын сұрады, бірақ оның сөзін тыңдамаған
Софья қолына крест алып бөлмеге кіріп кетеді. Оған ашуланған Петр крест
алуға бармай Москваға кетіп қалады. Оның тарапынан осы ұшқынмен бәрі де
біткен еді. Софьяның жағдайы да бұл кезде мәз болмады. Ол өзінен билікті
тартып алуға келетін күлдіргі аттылардан (ол Петрдің атты әскерін осылай
атайды) қорғануға дайындалу керек деп ойлады. 25 шілде күні бұрынғы
патшайым Анна Михайловнаның басынан өткен оқиға бойынша Петрді күткен Софья
Қызыл қанатқа құпия түрде патшайымға қулық жасалады дегенді білдіретін
дабылды тыңдау үшін 50 садақшыны қояды. [4, 47 б.].
Ешқандай қулық жасалған жоқ, бірақ Петр Софьяны қатты сескендіретін
тағы бір қылық көрсетті. Іс немесе оның биліктегі даңқы жайында, не болмаса
князь Василий Васильевич жайында болатын. Петр Голицын жайындағы өтінішпен
оның екінші Қырым жорығына байланысты келіскен жоқ, артынан келісуге өзін-
өзі көндірді, бірақ бұл жүрегін жұлып бергенмен бірдей болды, бірақ ол
өзіне алған наградаларына рахмет айтамыз деп келген Голицынды да басқа
әскери генералдарды да кіргізген жоқ. Бұл шілденің 27-сі болатын. Дәл осы
күні кешқұрым бес жүздіктер мен бес ондықтардың қолпаштауымен Новодевичий
монастырьіне түнгі шіркеу қызметіне барады. Қызметтен кейін қасіретті тағы
да бастады деп Наталья патшайым жайлы оларға шағымдана бастады. Егер біз
сіздерге жарамды болсақ, - деді Софья, - біздің құқығымызды қорғаңыздар, ал
егер керек болмасақ біз мемлекеттен кетеміз. Садақшылар оған оның бұйрығын
орындауға әзірміз деп жауап берді. Софья оларға бұйрықты күтіңдер деп жауап
берді. Бірақ садақшылардың көбісі дабыл бойынша іс бастағысы келмеді. Егер
шын мәнінде патша үйінің бір адамына қасірет төніп тұрса, онда неге іс заң
жүзінде жүрмейді: неге дума хатшысы патша указы жайлы айтпайды, онда олар
оны алады, ал указсыз ештеңе істей алмайды. Шакловитыйдың жолын ұстаушылар
көпшіліктің бұл әрекетіне қарсы әрекет жасауға тырысты, Стрижков текке құр
іздеу салудан түк өнбейді, патшайымның әрекеттері мәлім: оларды қабылдау
керек! Ал патшайымсыз садақшыларға жаман болады. Петр Стрижковты
тұтқындауға адамдарын жібереді, бірақ Шакловитый оны бермейді. Енді Петр
Измаиловада Шакловитыйдың өзін тұтқындауға бұйрық береді – бірақ артынан
босатады. Бұл бір жағынан ойласпай істелген іс болса, бір жағынан оларды
сескендіріп, уайымға түсіріп қоюға жақсы әрекет болды.
Жетінші тамызда Жоғарыға құпия тасталған хат табылды деген хабар
жетеді: түнде Преображенскіден патша Иван Алексеевич пен оның барлық апа-
қарындастарын өлтіруге күлдіргі аттылар келеді. Кешкілік Шакловитый
Кремльге оқталған қаруларымен 400 садақшы, Лубянада 300 садақшы жинайды,
өзінің үш атқосшысын Петр патшаның қайда баратынын бақылау үшін
Преображенскіге жібереді. Бірақ бұйрық нашар орындалады: атқосшылар
Преображенскідегі көрсетілген жерге бармайды, Лубянада әскер жиналмайды.
Кремльде Гладкий мен Чермный қатты алаңдайды, бірақ лардың жалыны ешкімге
айтылмайды. Өздерін неге жинағанын ешкім де білмейді: қорғау үшін бе әлде
шабуыл жасау үшін бе? Екі жағдайға да олардың қатысқысы келмейді. Осы ауыр,
үрейлі уақытта Кремльге Петр патшаның қызметшісі Плещев келеді. Манадан
істі бастауға сылтау таба алмай отырған Гладкий Плещевке оқша атылып, оны
аттан жұлып алады. Қылышын суырып сұғып-сұғып алады да, оны сүйрелеп
Жоғарыға Шакловитыйға алып барады. Гладкий шын мәнінде істі бастайды. [6,
119 б.].
Егер садақшылардың көпшілігі Шакловитый және оның жақтастарының
айтуымен қатарға алынбаса, Софьяның атынан көтеріліс бастағысы келмесе,
басқа қабылданғандардың ішінде іріткі шыға бастады. Бұл топтан тек қана
1982 жылдың он бесінші мамырындағыдай Софья үшін жанын беруге дайындардың
қатарына жоғарыда айтылғандай бес адам ғана ілікті. Бірақ бұған қарсы осы
топтан Шакловитый мен Софьяның, Чермный мен Гладкийдің істерінен үлкен,
ауыр қылмыстардың іздерін көрген сегіз адамнан құралған, Петрдің атынан
күресуге дайын топ шықты. Бұл сегіз адам: бес жүз басы Елизарьев, елу басы
Мельнов, Ульфов, онбасылар Ладогин, Феоктистов, Турка, Троицкий және
Капранов. Тамыздың 7-нен 8-іне қараған түні топ ешқандай қозғалыссыз
қалады, бұл жағдайларда алдыға өз мақсаттарын таңдаған, ең шешімді,
шайқалмайтын, толқымайтын адамдар ғана шығады. Елизарьев 8-іне қараған түні
жолдастарымен Лубянада тұрды. Олардың ішінен Мельнов жолдастарының
тапсыруымен Кремльге барлауға аттанады, қайтып келген ол Гладкийдің
Плещевке жасаған ісі жайлы баяндайды. Бұл істен олар істің бастамасын
көреді, сосын өз тараптарынан істі бастауды ұйғарады: Мельнов пен Ладогин
петр патшаға оған және оның анасына Кремльден қауіп төніп тұрғанын хабарлау
үшін Преображенскіге аттанады. Бірақ Преображенскіге хабар беруге Мельнов
пен Ладогин ғана асыққан жоқ. Кешкілік мырзалар Кремльге патшайымға сенімді
және белгілі адамдарды ғана кіргізіліп жатқанын естиді. Бұл жағдай Петрдің
жақтаушыларын қатты үрейлендіреді. Олар бірден Преображенскіге Петрге хабар
беруге аттанады. Түн ортасында Петр қатты ұйықтап жатқанда оны оятып былай
дейді: Москвадан сізді жақтайтын садақшылар және басқа адамдар келді,
олардың айтуынша Кремльге садақшыларды көптеп жинап жатыр. Олар
Преображенскіге шабуыл жасайын деп жатыр деген хабар бар. Үрейленген патша
төсегінен атып тұрып ат қораға жүгіреді атына отыра сала жақын жердегі
орманға шаба жөнеледі. Сол жерде оған киім әкеліп береді. Киініп алған ол
қызметшісі Гаврил Головкин мен барлаушы-садақшылардың бірін ертіп Троицаға
қарай шаба жөнеледі. Таңғы алтыда шаршап-шалдығып Троицаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz