Қара шал сондай кейіпкер
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 А.СҮЛЕЙМЕНОВ ПРОЗАСЫНЫҢ МАЗМҰНДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР ЖӘНЕ ОБРАЗДАР ЖҮЙЕСІ
1.1 А.Сүлейменов прозасының тақырыптық – идеалық тұтастығы
1.2 Жазушы көркем прозасындағы кейіпкерлер әлемі
1.3 А.Сүлейменов прозасының көркемдік жүйесі (монолог, диалог, пейзаж,
көркем деталь)
2 А.СҮЛЕЙМЕНОВ ПРОЗАСЫНЫҢ АРХИТЕКТОНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ТІЛДІК КЕСТЕСІ
2.1 Уақыттық алмастыру және мотив
2.2 Жазушы прозасының тілдік – стилдік ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Әдебиетке ХХ ғасырдың екінші
жартысында келген алпысыншы жылғылар деп аталып жүрген әдеби буын төл
әдебиетіміздегі елеулі құбылыс болып табылады. Оны зерттеп саралаудың
маңызы зор дер едік. Бұл бағытта алғашқы қадамдар жасалып жатыр деуге
болады. Оған дәлел ретінде сол кезеңдегі әдеби процесс мәселелерін зерттеу
нысанына айналдырған А.Ісімақова, Ө.Көзбеков, Қ.Әбдезұлы, С.Асылбекұлы т.б.
диссертациялық жұмыстарын айтып өтуге болады. А.Сүлейменов – ХХ ғасырдың
екінші жартысындағы әдеби толқынға қатысты тұлға. Бұл толқынға жататын
тұлғалар: І.Есенберлин, Ә.Нұршайықов, М.Мақатаев, Ш.Мұртаза, О.Сүлейменов,
Ә.Кекілбай, М.Мағауин, М.Шаханов сынды суреткерлер. Мұндағы әрбір есімнің
әдеби құбылысқа айналғаны - ешкім жоққа шығармас шындық. ХХ ғасырдың
екінші жартысындағы әдеби кезеңнің төл перзенті болып табылар
А.Сүлейменовтің шығармашылығын саралау – осы кезеңдегі әдеби процессті
түсініп игеруге жол ашар іргелі қадам.
Осындай қажеттіліктен барып біз, А.Сүлейменов шығармашылығын зерртеу
нысанына айналдырдық. Жұмыста негізінен жазушы шығармашылығының бір
саласына ғана баса көңіл бөлінді. Ол – жазушы прозасы және оның көркемдік
сипаты. Жазушы шығармашылығындағы негізгі арна – көркем проза. Қаламгердің
проза саласындағы еңбектері өткен ғасырдың 60 – 70 жылдардағы “Қара
шал”(1964), “Ақ кемпір”(1965) әңгімелері, “Бесатар”(1970),
“Ситуация”(1964) повестерінен бастау алып, 80-90 жылдардағы “Адасқақ”(1988)
әңгімелер циклы, “Шашылып түскен тіркестер”(1992) ой толғамдарымен
түйінделеді. “Адасқақ” – жазушының шеберлігі толысқан кезде жазған,
стильдік даралық ерекшеліктері мейлінше айқындалып көрінетін туындысы.
Сондықтан да ғылыми жұмыста бұл туындыны талдап саралауға баса назар
аударылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерртеу жұмысының
мақсаты – жазушы А.Сүлейменов шығармашылығының көркемдік сипаты жағынан
қырларын ашып көрсетіп, идеялық – көркемдік тұрғыдан саралау.
Осы орайдағы зерттеу мақсатынан мынадай міндеттер келіп шоғыры
туындайды:
1. Жалпы жазушы шығармашылығына тұтас көркемдік талдау жасау.
2. Суреткер шығармашылығының даму кезеңдерін анықтау.
3. Тақырыптың бұған дейінгі зерттелу деңгейін анықтау үшін жазушы
шығармашылығы жайлы мәліметтерді жинақтап, саралау.
Тақырыптың бұған дейін зерттелу деңгейі. Жазушы шығармашылығына
назар аудару 60 – жылдардың өзінде басталып қойған еді. Оған дәлел – З.
Серікқалиевтің, Қ. Ысқақовтың А.Сүлейменовтің “Түр туралы бірер сөз” атты
мақаласына орай жазған сын – пікірлері.
Асқар Сүлейменовтің шығармашылық тұлғасын дамытудағы бірегей қадам
ретінде оның “Бесін” атты тұңғыш кітабы жайлы Ғ.Мүсіреповтің 1970 жылы 25
қыркүйек айында “Қазақ әдебиетінде” жарияланған “Кітап аты – “Бесін”
авторы - Асқар” атты мақаласын айтуға болады. Асқар шығармашылығын танып,
зерттеудегі бір ірі қадам ол - “Парасат падишасы” атты естеліктер жинағы.
Жазушы жайлы естеліктердің бір ерекшелігі терең ғылыми сипатқа ие
болуында дер едік. Жазушы шығармашылығының тілдік қырлары жайлы академик
Р.Сыздықованың мақаласы құнды мағұлыматтар береді. Сыншы Т.Тоқбергенов
жазушының ірі шығармасы болып табылатын “Адасқақ” әңгімелер циклы жайында
өзінің “Шым – шымдап ойды толғатып...” атты мақаласында алғашқы пікір
білдіруші автор ретінде көрінеді.
Жазушының шығармашылық тұлғасын тануда Өтеш Қырғызбаевтың еңбегі
атап өтерлік. А. Сүлейменов шығармашылығы жайында жазылған зерттеу дүниелер
негізінен фрагментті түрде болып келеді. Бұл күнге дейін жазушы
шығармашылығы тұтас күйінде зерттеу нысанына айнала қойған жоқ.
Зерттеу әдіс – тәсілдері. Зерттеу жұмысында негізінен
хронологиялық, тарихи – салыстырмалы, жүйелі – комплексті, объективті –
аналитикалық әдіс – тәсілдер басшылыққа алынды.
Ғылыми-зерттеу жұмысының дерек көздері. Бұл бағытта жазушының
“Бесін” (1970) , “Адасқақ” (1988) , “Бесатар” (1997), “Болмыспен бетпе -
бет” (2001) атты жинақтары мен “Парасат падишасы”(1998) атты естелік кітап
пайдаланылды.
Ғылыми-зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысының құрнылымы
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерн
тізімінен тұрады.
1-ТАРАУ
А. СҮЛЕЙМЕНОВ ПРОЗАСЫНЫҢ МАЗМҰНДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ОБРАЗДАР ЖҮЙЕСІ
1.1 Асқар Сүлейменов прозасының тақырыптық – идеялық тұтастығы
1960-80 жылдары әңгіме жанры мазмұн, түр жағынан да үлкен табыстарға
жетті. Түрі жағынан шартты реалистік, романтикалық, символдық деп бөлсек,
реалистік әңгімелердің өзін тақырыбына қарай: Ұлы Отан соғысы жылдарындағы
тыл өмірі, Өнер және өнер адамдары, Әйел-ана, Атамекен, Туған жер,
Бүгінгі ауыл және Махаббат тақырыбы деп топтауға болады. Алайда бұл
жанр көтерген мәселелері жағынан аталған тақырып аясына сыймайтындығын
көрсетті.
Бұл кезеңде қазақ әдебиеті сандық та, сапалық жағынан да
өсу үстінде болды. Яғни даму болған жерде уақытпен қанаттаса қазақ
әдебиеті де өркендей түсті.
Атап айтқанда, жетпісінші жылдар прозасының озық үлгілерінде
жанрлық-стильдік тың мүмкіндіктерді табу мен игеру бағытындағы
ізденіс нышандары байқалады. Қаламгердің көркемдік әр беруде
кемелділікке, қоғамдық ортаның әлеуметтік өмір шындығы мен
характерлер құбылысын шынайы көрсетуге деген ұмтылыс пайда болды.
Сонымен қатар белгілі бір ойды айту үшін философиялық,
психологиялық тереңдікке, интеллектуализмге ұмтылу тенденциясы және
адам жанының ұңғыл-шұңғылын тереңірек зерттеу пафосы бой көрсете
бастады. Нақтырақ айтқанда, бұл кезеңде прозада лирико-психологиялық
сарынмен қатар, философиялық ой айтуға ден қою факторы орын
алды. Яғни адам өміріне, оның қоғаммен терең тамырлы байланысына
әлеуметтік қана емес, психологиялық тұрғыдан анализ бен синтез
жасауды табиғи ұштастыра білу осы кезеңде туған прозаның басты
сипатына айналды.
60 - жылдардың екінші жартысы мен 70-жылдардың бас кезеңінде
прозадағы лирико-психологиялық тенденция тереңдей түсті де, енді
бұған қоса философиялық ойға құрылған интеллектуальдық мотивтегі
әңгіме, повестер туа бастады. Және мұның өзі прозадағы идеялық-
көркемдік тәжібиенің молайғандығын дәлелдеді. Бұл жетістік орыс
әдебиетінен, әлемдік әдебиеттің жауһарларынан қаламгердің
шығармашылық тұрғыдан еркін үйренудің де әсерінен туындады деп
ойлаймыз.
70-жылдары жазылған А.Сүлейменовтың Бесінін, М.Мағауиннің Қара
қызы мен Тазының өлімін, Ә.Кекілбаевтың Дала балладаларын мен
Шыңырауын, О.Бөкеевтің, О.Сәрсенбаевтың, Д.Исабековтың повесть-
әңгімелерін әр түрлі стильдік ыңғайда жазылған, психологиялық,
интеллектуальдық бағыттағы ізденістердің жемісі дер едік.
Зерттеу нысанына алынып отырған суреткердің адамгершілік-парасаттылық
сияқты мәселелерді көтерген шығармаларынан байқалатын басты ерекшелік –
адамның ішкі әлемін, рухани сырын айқын аңғарту. Осыдан бастау алып,
жалғасын тауып жататын жаңалықтың бірі – жазушы қаламынан туған көптеген
шығармаларға тән тамаша нәзіктік, сазды сыршылдық, әдемі әуездік. Жазушы
шығармашылығындағы кейіпкер психологиясының ашылуы олардың сөйлеген сөздері
арқылы, іс-әрекеттері, ішкі монолог, психологиялық диалогтар, ым-ишарат,
жест, бет құбылысы, дене қозғалысы, психологиялық пейзаж, параллелизм,
деталь, портрет, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі талдау, өзіндік таным, түс
көру, сандырақтау, күлкі, жылау, сыр ашу және т.б. арқылы жүзеге асып
жатады.
Өткен ғасырдың 60 – жылдар кезеңінде жазушы сын мен қатар өзінің
негізгі шығармашылық арнасы проза саласында тынымсыз еңбек етті. “Қара шал”-
солардың ішінде көрнекті орын алатын шығарма - әңгіме. Біріншіден, ол –
автордың алғашқы қолтаңбалық көрсеткіші ретінде құнды дүние болып табылады.
Екіншіден, өзінің көркемдігі жағынан шын мәнінде деңгейі жоғары шығарма.
Әңгіме әдеби ортада бірден көзге ілінді. Жазушы Ә.Нүрпейісов әңгімедегі
кейіпкер туралы: “Асқар Сүлейменовтің қара шалы – ұлтшылдығы басым
колоритті образ”, [5, 261 б] - деп пікір білдірген. Жазушы, шындығында,
әңгімедегі қара шал (кейіпкер есімі – Үкібай Омаров) туралы өте дәл,
орнықты пікір білдірген. Шығарма қалың ішкі монолог, баяндауға құрылған.
Әңгімедегі ең алғаш көзге көрінер нәрсе жазушының болашақта толық ашылып
көрінер поэтикалық дарын элементтерінің осы әңгіме ішінде ұшқын болып
көрінуі. Олар: күрделі, қалың ішкі монолог – баяндау. Шығарманың тұла бойы
қалың нағыз авторлық баяндау мен өзімен - өзі сөйлесіп ой құраушы кейіпкер
(қара шал – Үкібай Омаров, Нығмет Сафин) әлемінен тұрады. Әдеттегідей
модельдегі қимыл қозғалысқа жетік сюжет жоқ. Керсінше ішкі монолог баяндау
кеңістігіне сіңісіп кеткен әлсіз сюжеттік қаңқа бар. 2. Тақырып: ұлттық
идеология. Жоғарыдағы Ә.Нүрпейісовтің “қара шалды”-“ұлтшылдығы басым
колоритті образ ” дегені осы жерден шықса керек.
Яғни, әңгімедегі ұлттық идея негізі, көрнекті желі болып тартылады.
Ол идеяны арқалаушы басты кейіпкеріміз – қара шал. Сырттай қарағанда қара
шал- кәдімгі қара шал. Ал, іштей үңілетін болсақ ол жай ғана атбегі емес.
Ойы атбегілік шеңберден әлдеқайда ауқымдырақ. Жылқыны етке өткізу, Үкібай
үшін даланы етке өткізу. Яғни, бұл жерде рухани қарсылық түрі бой
көрсетеді. Ал енді оның қаншалықты көркемдігі жағынан нанымды шығуы
бөлек әңгіме. 3. Жылқы культі (жылқы бейнесінің әсерленіп суреттелуі). Бұл
тақырып жазушы шығармасының өн бойынан табылатын, қай түрде болсын
(публицистика, сын, проза, драма) көрініс табатын, көрініс тапқанда да жай
емес, өте шеберлікпен, ерекше ыждахаттылықпен көрініс табатын компонент.
Бұл автордың жеке басына, жаратылысына, болмысына индивидне қатысты да
нәрсе. Жылқы жазушы үшін тек әдеби поэтикалық образ емес, ол – шын өмірлік
мәні бар нәрсе. Замандастырының айтуына қарағанда, Асқар Сүлейменов жылқыны
өз өмірінен бөліп қарамаған жан екен. Өмірінің ең бір күрделі соңғы шешуші
сәттерін еске алушы, жан досы Г.Бельгердің: “Уақыт өте келе ол үшін ең
қымбат нәрселер болып - өзі жоғары бағалаған музыка мен магиялық символына
айналған жылқы ғана қалды” [5, 268 б ] , - деуінде үлкен шындық табын
көрсетуші сыр бар. Осы тұрғыдан келгенде “Қара шалда” негізгі екі кейіпкер
бар. Ол – қара шал және қызыл (жылқы). Әңгіменің ішкі, түпкі қайнары да осы
екі кейіпкердің арақатынасынан тұрады. Қара шал негізінен сыртқы
композициялық құрылымға ие
де, ішкі қайнар көзі қызыл жылқының
бойында жатыр. Әлгі біздің айтып отырған әңгіменің ұлтық бояуға қанық бет
ажары да қызыл жылқының бойына жинақталған құбылыс болып табылады. Бұл
турасында қара шалдың өзі екі араны ашқан, Ол: “Ия, ия. Қызыл кім, мен
кім?” [12, 132 б ], дейді. Өзін бұл жерде қызыл айғырдан төмен қойып отыр.
Қызылдың шал өміріндегі алатын орыны : “Әрқайсысы арқар сақадай жаңағы алты
сөзге атқұмар қара шалдың бүкіл өмірі сиып кетті [12, 132 б ]. Жалпы,
әңгіменің бүкіл идеялық - көркемдік мәні, кілті де осы “алты сөзде”. Ол
жаңағы айтып өткеніміздей, қызыл мен шал ара қатынасы. Ал, енді осы екі
үлкен кейіпкердің ара қатнасында қандай байланыс бар? Олардың ара жігін
қалай ашамыз? Яғни, қара шал мен қызыл кім? Бірінші қара шал – кәдімгі
қазақы ауылдағы (қазақы ауыл – ұлт ошағы, қаймағы) ұлттық болмыстың түп
негіз тірегі,ұлттық болмыстың философиялық, идеялық қайнар көзі. Немесе
биологиялық – гендік негіз нүктесі. Ұлтымыздың әлеуметтік – философиялық
қалпы ХХ ғасырдың соңында да осы кейпінен ажыраған емес. Елдіктің “қан
қазынасы” кейіпкер қара шал сияқты миллиондаған қара шалдардың болмысында,
жаратылысында сақтаулы тұр. Бұл – біздің ең бағалы, ең асыл затымыз.
Ал, қызыл кім? Оны әңгімеде анық ашып айтып өткен. “Жылқы ол – самал,
жылқы ол – шоқтығынан ұстар – ұстамастан денеңді құрыстыратын арқа, аруақ.
Иа, аруақ. Даланың аруағы, даланың өзі ол, жүдә. Даладан қашып, даланы етке
өткізіп қайда барам!” [12,132 б. ]. Яғни, жылқы – аруақ, жылқы – дала. Ұлт
деген болмыстың дүниеде осы екеуінен (аруақ, дала) қадірлі не бар? Ең
қадірлісі емес пе? Әруақ деген – жан, тұлға; ал дала – сол жан, тұлғаның
мекен – тұрағы. Өмір сүрер кеңістік үйі. Шығарма консепциясындағы жылқы
рөлі осындай. Бұл екі бас кейіпкердің дараланып көрінуі. Ал, енді екеуінің
арасындағы байланыс қалай көрінер екен? Қара шалдың арқасында не жүк бар?
Шығармадағы рөлі қандай? Қызыл жылқының не рөлі бар? Оны мына қара шал
әлемінен көре аламыз ба? “Бағым еді – ауу!
Қара немересінің арық тамағына қажыр, көзіне-от, көкірегіне-сес егем
деп бағып еді-ау!
Жердің танабын қуырмаған да ер ме екен? Жердің танабы тұяқсыз қуырла
ма, сірә да? Қайда шабады енді ол, қашан немен шаппақ?” [12, 134 б.]
Қара шал Ұлттық идеяны іске асырушы, ал қызыл сол идеяның өзі екен.
Оның жан ұшыра қызылды етке өткізуге қарсы болып, одан айрылмаудың қамын
жеуі осыдан. Ет орнына өзін өткізуге де даяр. Өйткені қызылдан айрылған
жерде идеядан айрылады. Кейінгі ұрпақ (немересі Абылай) сол идея – заттан
айырылу қаупінде тұр. Қара шалдың мұң – зары да осы. Қызылды етке өткізу –
идеяны етке өткізу (даланы етке өткізу). Сонда күрескер қара шал – үлкен
идея үшін күресуші. Ол ұрпақтың (жай ұрпақ емес) “көзіне от, көкірегіне
сес” егу үшін күрес жүргізіп жатыр.
Шығармадағы кейіпкерлердің характер сомдауында қызық ерекшеліктер
бар. Шығарма басындағы қара шал “аяғында керзі етік, қара шалбармен шарт
буған сырма шапанның о жер, бұ жерінен мақтасы қобыраған” елеусіз ғана
қара шал. Қызыл – “бие қуғыштаған” айғыр ғана. Осындай натуралды, реалды
кейіпкер
сипатынан оларды автор шығарма соңында кейіпкер – символға айналдырады.
Әрине, қара шалдан гөрі қызылдың символдық бейнесі басым түседі. Бейне –
символ жасау оңай шаруа емес. Қиынның қиыны. Символ өзі бекерден,
асығыстықтан тумайды.
Ол – суреткер жанына аса жақын қадірлі сезімге иелігінен ғана туатын
нәрсе. Әңгімедегі жылқы образы – жазушы үшін сондай қадірлі бейне-образ.
Жылқы бейнесіне жазушы қылау түсіргісі жоқ. Қызылдың әңгімедегі біз атап
айтып отырған символдық ерекшелік түп – негізі осындай терең түпкі
сүйіспеншіліктен туады. Енді осы жерден қара шалға біраз тоқталып көрелік.
Әңгіме басында біз қара шалды совхоз басқармасынан “жаназаға ұйыған қария
боп момын тыншыған қалпында” көреміз. Әшейінде адуын қарттың дәл бұлай моп
– момақан боп отырған қалпына еріксіз таң қаласыз. Үлкен үрей алдындағы
үнсіздік қалып, бұл – адам психикасының кейбір кездеріндегі заңды құбылыс.
Совхоз бастығы Сафиннің кеңсеге не үшін шақырғаны беймәлім қалыпта ол
тұңғиық ойға батады, іштей төлемедім - ау деген салықтарын санады,“...санап
отырғанда көкірегіне құптан қорқыныш шым – шымдап кіре берді”, енді бір сәт
құптан қорқыныш жайлап алды. Жоқ, шаруақор Үкең бар салығын төлеп қойған.
Қарызы жоқ. Енді басшы кеңсесінде неғып отыр?! Үміт пен күдік күшейе түсті.
Ішкі түйсігі қара шалға алдағы болатын оқиғаны меңзегендей сезім
қалыптастырады.[36, 137 б.]
“- Иә.Үке, өзіңіз естіп жүрген шығарсыз. Қызыл айғырды совхозға
өткізесіз... ”[12]. Сафиннің “өзек өртер зәрі бар сияқтанған” сөздерін
естіген қара шал жанына шоқ түскендей әсерде болды. Одан әрі Сафин мен
Үкеңнің диологында шалдың атқұмарлығы анық байқалады.
“- Маған ат ұстауға неге болмайды?
- Сіз кімнен артықсыз?
- Мен емес, атым артық қой.”
“Мен емес, атым артық қой” деген сөзі қара шалдың жылқы малының қадір –
қасиетін өз жанынан да ерекше бағалайтынын танытады. Осы кезеңдегі
науқаншылықтың кесірінен қазақ асыл тұқымды жылқылардың бараны мен
қылаңдарының қаншамасы қан қасаптың құрбаны болды десеңші! “Қара шал осы
бетте өзіне өзі таңданып келеді. Кәрі тәні кепкен құрықтай жеңілейіп алған
ба – таяқ тастам жер басса күйіп шыға келетін кінәмшіл өкшесі де қазір сұп
– суық, ісініп аузына тығылатын өкпесі де елпідек емес.Бұ несі, - деді қара
шал, өңешінің бейне үлкен қасық сынап жұтқандай мұздап жүре бергенін сезіп.
Көзі бірақ ысып – ақ келеді, Үкең мұны да түсінген жоқ...”, “Үкең, бірақ,
ләм- мим дыбыс естіген жоқ.”
“- Жалған – ай! – деді төбе құйқасы шымырлап кеткен қара шал... есіне
Жақсылық, аңырап қалған сары айғыр түсті. Содан соң Үкең домалап жөнелген
ақ көлеңкеге қарады да тұрды. Әрі тесіліп, бері тесіліп көзі талғанда
көңіліне үрей кірді – құптан мәшіні емес, қызыл айғырды жұтып жатқандай
екен”[12].
Осы ішкі монологтарда қара шалдың күрсінісімен бірге негізгі рәміз
образы жылқы екендігін тағы да аңғарамыз. Сонымен қоса қара шал құранды ер
салып мінер, жылқы қасиетін білер қазақ ұрпағының ұсақтығына қайғырады.
Себебі қара шал қайғысы – қазақы қасірет, орны толмас ұлт қасіреті. Орны
толмас қасіреттің алды – опыну, сорақысы – опық жеу. Бұл әңгімеде негізгі
екі кейіпкер – қара шал мен қызыл айғыр екендігі белгілі. Осы екі кейіпкер
арақатынасынан шығарманың ішкі қуаты мен қайнары, түпкі мән – мағынасы
аңғарылады. “Қаламгерлік іс – қоғамдық іс; көркем әдебиеттің қоғамдық
мәнін, әлеуметтік мазмұнын еш нәрсемен салыстыруға да, ауыстыруға да
болмайды” деген белгілі ғалым З.Қабдолов пікірі жазушы Асқар Сүлейменовтың
әлеуметтік мәні бар нәрсені әдебиеттің шағын жанры арқылы жеткізгеніне
дәлел.
“Қара көк тұман бүркенген шоқы, бүгін, әдеттегідей еңселі емес екен –
құлаққа ұрған танадай наурыз түнінің балбыр , ойлы уайымына бой алдырып,
налып бұғып қалыпты”[12].
Қара шал мен табиғат мінезі қатарласып тұр. “Жер де ол бір адам ғой...
Ол шіркін де тән бар, ол да ашу шақырады, ол да шамырқанады, оның да пайын
шайнап қалар кезі болмақ. Қанша айтқанымен торы айғырдың құлын дауысын
естіген төбе ғой, торының тұяғына – қызыл айғырға, төнген бір қатерді ол да
сезген шығар”[12]. Қара шал өз жан күйін табиғат, жер туралы ойы арқылы аша
түседі де, торы айғырды еске түсіру арқылы ой тұңғиығына шым батады. Аз
ғана уақыт ішінде түрлі сезім күйіне бөленеді. Қара шалдың ыңырсуы, жұбаныш
іздеуі, өзін өзі жұбатуы, өзіне өзі басу айтуы, құмнан құйған кесектей
үгілмелі басуы, кеудесін біз өксік қысуы, көзінің ысып – ысып кетуі, осыдан
тоғыз жыл бұрынғы оқиғаның еске түсуі (осы жерде қабылан тірсек торы
айғырының жазым болғаны, ышқына шыңғырған торы, қартасы үзілген жылқының
құлын дауысы, жалбарынып оқыранған торы, тыпырлап талпынған бойында қабан
қанжармен орып жібергені) – ішкі түйсіктер дүниесінің жаңғырығы.
“Қара шал бұл тұста қорыққан да, ашуланған да жоқ. Себебі бұл елес, бұл
көрініс, дәл қазір қара шал үшін атамзаманда естіген әуен сияқты, сырқат
әуен, үкім әуен әрине, бірақ атамзаманғы әуен. Неге? Оны бүгін естрімеп пе
еді, оған бүгін буынбап па еді? Білмейді Бар білері: бұл әуеннің
сырқаттығынан үкімдігі басым, сөз жоқ”[12]. Қара шалдың осындай қимыл -
әрекеттері арқылы ішкі жан күйлері ашыла түседі. Құсаның желімі шегендеп
тастағандай күй кешуі, енді бірде шалдың жанына қорқыныш кіруі, дәрменсіз
халі, көңілінің түңілу сарыны үрейлі жан күйіне әкеле жатқан баспалдақтар
сияқты. Торы айғырдың елесі келіп, құлағына кісінегені шалынуы, біраздан
кейін қышқына оқырғаны естілуі, шалдың денесіне діріл жүгірді, сана
астарындағы түйсік ұшқындарын білдірді. Біраздан соң сол елестің қызыл
айғырға айналуы да жазушы шеберлігімен шынайы суреттелген. Асқар
Сүлейменов кейіпкер толғанысы, ішкі монологы арқылы шығарма идеясын ашқан.
Көрнекті ғалым Г.Бельгер “Талант және еңбексүйгіштік” атты мақаласында
қазақ әдебиетінің қай дәуірі, қай кезеңі, қай жанры болмасын, ердің қанаты
болған жылқы әдебиеттің барлық жанрына тақырып болып келе жатқанын, оның
ешқашан күн тәртібінен түспейтінін ерекше атап көрсеткен еді [37]. Жалпы
жылқы бұл жерде автор үшін тек кейіпкер ғана еместігін білуіміз керек.
Асқар Сүлейменов өмірде де жылқыны ерекше жақсы көріп, бағалап өткен. Асқар
Сүлейменов замандас жазушысы Тәкен Әлімқұловты аса қадірлейтін болған. Және
жылқы тақырыбына қалам тербегеніне, атты жанындай жақсы көретініне ерекше
риза болатын. “Басқа жұрт маймылдан жаралған шығар, әйтеуір, қазақтың арғы
тегі жылқы” дейтін әзіл аралас сөзін аузынан тастамай кетуі – жылқы әлемін
өзінше бағамдайтындығының көрінісі, бұл жазушының өмірде де, өнерде де
ұстанымы, темірқазығы, яки кредосы. Жылқы бойындағы алуан түрлі қасиеттерді
қазақы қасиеттермен салыстыра суреттейді.
Әңгімедегі қара шал, қызыл айғыр бір жақ топ кейіпкерлер. Екінші жақ –
Нығмет Сафин. Ол- басқарма. Бірінші жаққа қарама – қарсы жақ. Нығмет Сафин
- өкімет өкілі. Ресми күш өкілі (тоталитаризм). Қара шалдың драмалық
қалпына “қызыл айғыр” идеаның трагедиялық халіне себепкер – персонаж. Жай,
себепкер ғана. Нығмет Сафиннің жағында кім? Райком. Саясат ошағы. Нығмет
Сафин – ол да қазақ. Ұлт, ел қаны бойында бар. Бірақ ол саясат құрбаны.
Құрылым қызметкері. “Тау ішіндегіні ” айтады. Үкібай Омаров – қара шал -
“Бас кеспек бар, тіл кеспек жоқтың ” адамы. Ол төменгі құрылымда жұмыс
істеген. “Звеновой”. “Звеновойлар” билік пирамидасына кірмейді. Төменгі
дәреже өкілі. “Мотоциклдің фары” – не? Ол – техника. Социалистік қоғам
технологиясы. Қара шал оны неге қиратады? Техникаға қарсы ма? Жоқ.
Техникаға қарсы емес. Өркениетке қарсы емес. Идеясыз, рухсыз техникаға
қарсы. “Қызылсыз ” “мотоцикл фарына” қарсы. “Қызыл”мен “мотоцикл фары”
тіл табыса алмады. Екеуі бірігуі керек еді. Бірікпеді. Нәтижесінде не
болды? “Қызыл” етке өткізілді. Сойылды. Совхоз “құрбандығына” шалынды.
“Мотоцикл фары” күл – талқан болып қирады. “Совхоз” қызылды жойды.
“Мотоцикл фарын” қара шал қиратты. Идея мен құрылым үндестік таппаған жерде
осындай трагедиялық шиеленіс болды. Қара шалдың техникаға өшпенділігі
көрініс табады. Мотоциклдің фарын ұрып сындырғанда ештеңе өзгеген жоқ
Техника түбегейлі құрдымға ұшырамады. Бұл тек қара шалдың әділетсіздікке
іштей бұрқанған қарсылығының бір көрінісі болды да қойды. Ал, қызыл айғыр
жоғалды. Мықтылардың дегені болды. Олардың мақсаты қара шалдан жылқыны
тартып алу болатын. Мақсаттарына жетті олар. Ал жәбірленген кім? Дәрменсіз
қара шал. Ол жеңілді. Рухты, даланы сақтап қала алмады. Сақтап қалуға
тырысты. Сақтап қалушы еді де. Бірақ, күші жетпеді. Қай заманда болса да
күштілердің, әлділердің үстемдігі жүретіндігін шығармадан ұғуға болады.
Өркениет дамып жатыр. Өркениеттің дамып, алға жылжуы үшін рухани байлықтың
аса маңызды емес екендігі көрініс тапты. Бұндай үрдістің әлі де жалғасып
келе жатқаны белгілі. Жалпы алғанда, өркениет пен халықтың рухани
байлығының соқтығысы қазақ әдебиетінде біраз орын теуіп үлгерген тақырып.
Бұл сонау ХХ ғасыр басындағы Сұлтанмахмұт Торайғыровтың “Айтыс” поэмасында
ерекше зерделенген тақырып болатын. Ал,беріде, Асқар Сүлейменовпен замандас
жазушылар арасынан Оралхан Бөкеевті алуға болады. О.Бөкеевтің белгілі
“Жетім бота” повесінде өркениет пен рух қақтығысы өте шеберлікпен
нанымдылықпен көрсетіле білген. Бұл психологиялық көрініс, әсіресе,
повестегі Жантас бейнесі айқын аңғарылады [13].
Шығарма соңы. Соңғы сюжеттік шешім. Кульминациялық эпизод. Кемпірі:
Сорлы – ау, айғырдың жазығы не, одан да мені жар, еркек басыңмен Абылайдың
алдында қарабет болғанша мені жар,” – деп келіп қара шалдың қолындағы қабан
қанжарға жармасты [12,134 б]. Абылай – немересі. Неге Абылай? Қазақ
тарихындағы Абылай ханға сілтеме, емеурін емес пе? Мүмкін. Мүмкін қатысы
жоқ. Бірақ қатысы бар десек сол шыншыл әдемі көрінбек. Шығармадағы идеялық
ахуал ыңғай солай көрінеді, соңғы эпизодта қара шал қалай көрінеді? Соған
тоқталып көрелік: “Қайтейін, Рәбә - ау (кемпірі) қайт дейсің енді?” – деді
кемсеңдеп. Бұл әбден қорланған қауқарсыз шалдың сөзі еді. Шал жеңілді.
Құрылымнан, отаршылдық – зорлық машинасынан жеңілді. Осы эпизодта барлық
кейіпкер – көркем бөлшек образдар топтасады.Образдық топтасу. Табиғат та
мінез танытады. “Ал, жаңбыр болса тоқтаған жоқ, қайта сарылы – сарыны
молайып кеткен екен”. Табиғат та зорлыққа, күштеуге қарсы. Табиғат
тыныштықты, гармонияны қалайды. Бұл жерде гармония бұзылған. “Нажағай
ойнайды”. Кішкентай қыз Рая жылайды. Кейіпкерлер тобы сахна алдына
шыққандай топтасады. “Қар шал” – қиқар қара шал – мінез жағынан авторға жат
бөтен емес. Екі сөйлемейтін, “бас кеспек бар, тіл кеспек жоқ” дейтін
кейіпкер авторға алыс емес. “Қара шал сондай кейіпкер”. Дене жеңілді (бас
кесілді), бірақ рух жеңілген жоқ. ( “тіл кесілген жоқ”). Қара шал айтарын
айтып кетті. Қапалығын, құсалығын айнытпай өз қалпында сақтап кетті. Өзімен
бірге ала кетті. Өз өз көңіл күйін сыртқы әсер, сыртқы объект, саяси
құрылым ыңғайына қарай өзгерткен жоқ. “Қара шалдың” – ішкі ұстанымы,
рухани берік мызғымастығы – жазушының авторлық позициясы, жеке тұлғалық
позициясы. Қара шал қандай қиыншылықты басынан өткерсе де, жоғарғы күштің
пікірін қолдамай кетті. Бұл қара шалдың жеңілгені емес.
1.2 ЖАЗУШЫ КӨРКЕМ ПРОЗАСЫНДАҒЫ КЕЙІПКЕРЛЕР ӘЛЕМІ
Көркемдік сыннан өтетін өмір шындығының сенімділігінің айқын
кепілдерінің бірі – кейіпкер сөздері. Қаһарманның өзіне хас дара характері
оның сөйлеу мәнерінен көрінеді. Бұл әрине, диалогтың эстетикалық мәнін
айқындайды. Монолог арқылы да мінездер ерекшелігі, ойлау сипаттары,
образдың дүниетанымдық арналары өрнектеледі. Шығарма идеясының небір нәзік
тұстары кейде автор мақсатының басты дәні көп ретте ішкі сөздер ағымымен
бейнелеленеді. Ашық тілдесулердегі тәрізді үнсіз ой жүлгелерінде де
образдың даму логикасына сәйкес психологиялық дәлелдемені керек қылатын
сюжеттік-композициялық бастаулар шешімі жатады.
Майталман қаламгер Асқар Сүлейменовті жоғарыда айтқандай адам жан-
дүниесінің білгірі десек артық айтпаған болар едік. Ол қарапайым адамдардың
жүрек-жарды арманы мен тілектерінің бүкіл өмір жолдарының сан-қилы
себептермен өзгеріп, бұрмаланып, не бақытқа не бақытсыздыққа әкеп соғар
арналарын табиғи қарапайым тілмен шебер ұқтырады. Ғ.Мүсірепов айтады:
менің алдымда Сүлейменұлы Асқардың “Бесін” атты кітабы жатыр, соған кірген
“Бесатар” атты повесі мені көптен қызықтырып жүр. Жас жазушының өзіндік бет
алысын, болашақтағы өрісі мен өресін аңдағандай боламын. Қызықтыратыны да
осынысы: не жайлы жазғаны емес, қалай жазғаны, қандай жазушының бой
көрсеткені [2].
А.Сүлейменовтің Бесатар повесінде 1916 жылғы ұлт-азаттық
қозғалыстың көрінісін бір тәулікке сыйғызып баяндайды. Әңгіме кеше күн
көтеріле басталды да, бүгін күн ауа аяқталды. Езбесі көп еріншек өмірден
бұрқ еткен жалын, жігер ғана алынған. Сол аз уақыттың ішінде айналасы 4-5
адамның басынан кешкен қақтығыстар арқылы қозғалыстың ішкі сырын, мән-
мәнісін аша алған, есте қаларлық бейнелер жасап үлгерген. Екі түрлі сипатта
екі офицер, екі түрлі сипатта екі көтеріліс басшылары, делдалдау, дүмшелеу
оқыған жігіт. Ең асылы – үрлеп өсіру де жоқ, кекетіп кеміту де жоқ. Әр
бейненің сыр сипаты өзіне лайық шыққан.
Көтеріліс басшыларының бірі – Мұқағали аққұба шалға тіпті
ұқсамайды. Сырт көрінісі аздаған аңғалдау, батырлау, сонымен бірге
ұтқызбайтын, айлалы да ақылды адам. Аңғалдау, батырлау, айлалы, ақылды
деген мінездемелер үстірт жанап өткенде бірімен-бірі сиыспайтын қайшылық
болып көрінуі мүмкін. Бірақ адам бойына оданда көп қарама-қарсы мінездер
сияды. Жазушыда бұл өте сенімді түрде берілген. А.Сүлейменов Мұқағалиды
тұтқынға түскен жазалаушы офицердің көзімен көріп отырып жазады. “Қызыл бет
қазақ шашын осы бір-екі күннің жүзінде ғана сыпырып тастағандай екен –
жонына тілген таспадай көгілдір тамырлар ақ құйқаны айқұш-ұйқыш шандып
апты... Қос шекеден құлақтың үстісен қара құсқа кетіп жатқан қос көк тамыр
Иноземцевке қысқа түйген тізгіндей байқалды да есіне қылпылдаған ұстара
түсті... Қайратты шашты қау орғандай ұшыртып келе жатып, тізгін тамырды
кірш-кірш қырқып жіберсе... ”
Тұтқын өзінің офицер екенін айтып, сонысына қарай құрмет
көрсетуді дәме еткенде, Мұқағали бір аяғын оның тізесіне салады.
- Тартып жібер, батыр. Шұлғауы жиырылып қалғанба, аяғымды қысып
бара жатқаны, - дейді
Иноземцев амалсыз Мұқағалидың етігін суырып береді...
Қалай болса солай аңғал отырған Мұқағали әуелі жазалаушы
офицердің кісі атпадым, ел тонамыдым дегендеріне қалтқысыз сенетін қалпын
көресетеді де, аяқтап келгенде төбеден ұрғандай бір - ақ отырғызады:
“Сенемін, сенемін... Сенің Райымның ауылына бармағаныңа да сенемін.
Райымның екі інісі мен үш баласын қабаттап қойып, қаншасынан тесіп өтер
екен деп алды-артынан атқан сен емес.. мен... Ортада аман қалған Нұрғазыны
екі солдатқа сүйретіп апарып, қойдың қиы қып-қызыл болып балқып жатқан
тандырға лақтырған да мен...”
Басқа бір жазушы, мүмкін, жазалаушы офицердің бес адамды қабаттастырып
қойып, оқ нешеуін тесіп өтер екен деп атқанына ондаған бет берер еді. Асқар
оған қызықпаған. Оны оқушының өз тәптіштеуіне қалдырған. Адам табиғаты
қабылдамас сондай тағылықтарға қызықпауында болашағы сенімді жазушының сыры
бар.
Жоғарыдағы айтылған пікірлерден жазушының өзіндік беті, кейіпкер
бейнесін жасаудағы, әңгіме желісін баяндаудағы көркемдік шеберлігі
аңғарылады. Сондықтанда болар, Асқарды сыдыртып оқымай, ішке түйе оқу
керек.
Сонымен бірге А.Сүлейменов кемшіліксіз де емес. Жазушының прозалық
шығармаларын оқу кезінде кейбір тіркестердің қайталануы орын алады дейді
А.Қалшабеков. Мәселен, “алайда, сосын, сонсоң” деген сөздерді көп жерде
артығырақ пайдаланады. “көзін сонсоң шешкен, алайда түк көрген жоқ”,
“сүтпен тершіген тас көргендей”, “көмейіне қол басындай айғай тығылып еді”
деген теңеулерде көркемдік ұғымына жанаспайды, әрине.
Әрі ауыр құрылған, әрі ішкі теңеулері рабайсыз сөйлемдер де
кездеседі. “Нұрғазы, бірақ, қабірдің нарпос, қызғылт қабырғасына, күректің
жендетшіл алаұанына, ақ шағырмақ аспанға қанша жалтақтағанымен әжесінің бет
пішінін елестете алмады ”.
Мұның бәріде іздену жолында, мың тоннадан бір мысқал асыл табудың
жолында кездеспей қалмайтын, біреу ерте, біреу кеш арылатын сөз шығындар.
Атап айтқанда , кітаптың редакторы М.Сүндетовтың елегіген өтпей қалуға
тиісті қауызғақтар. Оның үстіне, бұл жазушы Асқардың жолын әр тасадан тосып
тұратын қауіптер емес.
Жазушының ең үлкен қауіпі – болымсыздығы боямалалау айналасында.
Асқар ашық, айқын жазады. Жасырар, бүгері, мысық көмбесі жоқ жазушы.
Сондықтан, болымсызға еліктеп кете ме деген қауіп те жоқ, мұны кесіп айтуға
болады.
Осындай жаңа әуенді, оқушының ой-сезімін тереңдете беретін шығармалар
туындап келеді. Әрқайсысы туралы пікір айтудан бұрын тізімін беруді
лайықсыз көрдім, әйтпесе ол тізім қысқа да болатын емес [2].
Бектұровты ойландыратын мәселе осы. Оның кінәсі не? “Әй, бала, сен
жазуды қой, сенің қолың емес, бұл ” деген тірі пенде болмады. Сондықтанда
ол мына сегізінші қол жазбаныңда - “тракторситер туралы тұңғыш романының
шығытынына, ертеңгі талқылаудан да сәтті өтетігніне, оның қаржысына “волга”
мінетініне сенеді, оның бәрін алдын-ала есептеп те қойған, жоспарлап та
жүргне, отбасымен ойласып, армандап, қиялдап та қойған. Алайда сегіз жыл
жолдас болған Бектұровтың бүгінгі сиқы оған ұнамайды. Сұсы басым, айта
алмай отырған, бата алмай отырған бір сыры бар секілді. Оның ауызынан бір
ауыз, бір-ақ ауыз сөз, жылы сөз есіткісі келеді. Бірақ оны айтатын адам
көрінбейді. Сызданады кеп , сызданады, онысымен қоймай мысқылдап та қояды,
көзін алып қашып мұны моншақ-моншақ терге де малшынқырады. Іштей бір
жаманшылықты сезсе де мойндағысы келмеген жазушы Сержан да өз аузынан
естімей, ештеңені де жаманшылыққа жорыңысы жоқ. Жеті кітабы шықса да жас
баладай жаутаңдап Бектұровтың ауызын баққан Сержанның сол бір сәттегі
психологиялық жағдайына назар аударайықшы: “романыңны бітірдім.- Ия?!
Сержан өзіде күтпеген жерде креслоны іле қашардай қозғалақтап қалды.
Тепкісінен айырылған жанарымен Бектұровқа қарай ұмсынып телмірді де, арзан
қимыл жасағанын тез сезіп шегінді – қайтадан шалқайып отырды. Аңдып отырған
Бектұров Сержанның қара көзінің бояуы оңып бозамықтанып кеткенде, сол
көздер иесі шалқайғаынмен шарасыздық көрсеткенде жүрегіне қаңтардың қылыш
қаруы қонғандай, орындығына жабысып тітіреніп алды... ” [38]
Сержан өз еркінен айырылып қалды, сол сәт өзінің қандай әрекеттерге
барғанын да байыптай алмады. Өз еркінен тыс жасалған қимыл рның ішкі
әлемінің ең бір әлсіз тұсын танытып алғандай болды. Ішкі ой ағымының қуаты
қатты болғандықтан да адам онымен әсте ілесе алмайды. Сондықтанда бір
сәттік әлсіздіктің құлы болу - әр пендеге тән табиғи құбылыс.Сержан да
күдігі мол көңілін басып, Бектұровтың вуызын аңдимсын дегенде өз әрекетін
танып, таразылауға оны еркін меңгеріп, игеруге үлгере алмай қалды, артынан
барып “ арзан қимыл жасағанын ” сезіп қалды. Екі кейіпкердің екі ауыз ған
сөзі, диалогы олардың қаншама қимыл-әрекетіне-бүкіл түр-т үсінін, қимыл-
әрекеттерінің әр түрлі-әр алуан астарлы күтпеген писхологиялық тосын
жағдайына әсер етті. Олардың денесі ғана емес, кескін-келбеті де
күтпеген сезімдік құбылыстарға ие болды. Сержанның көзі бозамықтанып кетсе,
Бектұров тас құдайдай безірейеді, яғни, мұнда көз, ерін, бүкіл дене мен жан
қомдасып “қызмет” көрсетті. Адамның ішкі әлемін, бұкіл жұлын-жүйесін
зерттеуде психологиялық силь қалыптастыра білген Асқар Сүлейменовтың қай
шығармасында да екі түрлі сана, екі түрлі көзқарас, екі түрлі адамның екі
түрлі көңіл-күйі, ауырда жауапты сәттер, күрделі психологиялық жағдайлар
орын алған. Сондықтанда тырс еткен дыбыстан бастап, бір артық қимылы да
олардың қырағы көздерінен, сақ саналарынан сырт қалар емес. Повестегі
Бектұров та ащы шындықты ашып айта алмай, абдырап, өзін де, Сержанды да
әлде бір арзан сөздер мен мысқыл аралас қағытпа диалогпен алдаудан арыға
барар емес. Ол – көбіне тілсіз, тас мүсіндей мылқау. Сондықтанда оның
мысы басып, Сержанды тырп еткізер емес. Үнсіздік үдеген сайын екі
санадағы психологиялық үдеріс те күрделеніп, салмақтана түсері хақ, ол
әшейінде байқала бермейтін ішкі әлсіздіктердің әшкереленуіне мүмкіндік
береді.
Әрине, әр жазушы кейіпкерінің ішкі жан әлемін ашуда әр түрлі
көркемдік тәсілдерге жүгінері белгілі. Сонымен қатар олардың бәрі де өзінше
қайталанбас, ерекше психологиялық стиль қалыптастыратыны да хақ. Асқар
Сүлейменовтің де өіне ғана тән стильдік ерекшелігі – осы психологиялық
портрет жасауда бейвервалды ишараттарды асқан шеберлікпен пайдалана
білуінде болса керек. Сондай-ақ Сүлейменов үнсіздікке үлкен жүк артады.
Сержан екеуінің кішкентай кабинетте бір-бірін аңдысқан аңшыдай үнсіз
арбасуы Сержанның жаңа романын талқылау барысындағы өлі тыныштық. Осы
сәттердегі ауып психологиялық жағдай, бір-бірін аңдысқан адамдардың өз
ойларына ерік беруі, сыртқы психологиялық детальдарға дәнекер болған ішкі
ой ағыстары, сырт көзге қапыда сезіліп қалып жатқан кескін –келбеттегі,
денедегі физиологиялық, физиномиялық, психологиялық, сезімдік, эмоциялық
құбылыстар – Асқар Сүлейменовтің сүйіп қолданатын, ерекше сезіммен
суреттейтін сәттері. Айталық: “Біз өзі, Сер-аға, бетсіздікке жомартпыз-ау
деп қалдым. Әр кісі дәл екеуміздей көлгірси берсе біраз тірлікті қыршын
ұшырғаны ғой, - деді Бектұров, сонсоң аялдаған жоқ, Сержанды жалғыз тастап
шығып кетті. Кабинетке емес, айран - асыр қоқсыған жұтқа тастап кеткендей.
Айналасында ештеңне жоқ: үңірейген ошақ орны, күл – күйінді, қыл-қыбыр
ғана қапты. Жабылған есіктің ұзақ, темір сықыры семер-сембес осы бір сәтте
Сержан бар көтеріңкі, сенім қызуынан тепсініп жас келді. ” [28. 159.б]
Осынау мүлгіген мылқау тыныштық пен ауыр психологиялық жағдай
Сержанның алай-дүлей ішкі жан әлемін жан-жақты әшкерелейді. Осыған дейінгі
диалог арқылы айтылған, астармен түсіндірілген ащы шындықтың байыбына бара
алмаған, барса да мойындағысы келмеген Сержанның топастау табиғатының мына
кемсітуден де, мынау мылқау үнсіздіктенде шағарар қорытындысы жоқ. Мына
қорлықтың артында бір қуаныш жатқандай, үміт жібін үзер емес. Мұнда
психологиялық авторлық баяндау да, небір кейіпкерлердің көл-көсір монологы
да жоқ. Мұнда тек кейіпкердің ішкі жан әлемінде үздіксіз жүріп жатқан
психологиялық үдерісті қалт жібермей қадағалайтын сырт көз бар. Оларды
сыртқа сездіріп, кейіпкердің өзіне бой бермеген, байқалып еркіне көндіге
алмайтын сыртқы сезімдік физиологиялық құбылыстар мұнда жетекші көркемдік
атқарып тұр. Ишара мен мимика психологиялық талдау өнерінің ең басты
қасиеттерінен де (ішкі монолог, ой ағысы, т.б секілді) жоғары қойылып,
оларға үлкен жауапкершілік, көркемдік күш қуат дарытқан дарын иесі Асқар
Сүлейменов үнсіздіктен күрделі философиялық қисын жасай отырып, оны адамның
ішкі жұмбақ әлемін ашудағы ең бір айрықша тәсілге айналдыра білген. Оның
кез-келген жаңа жолында осындай ойлар бар, тұнып тұрған психологизм бар,
күрделі де жұмбақ адам тағдыры, адам табиғаты бар. Оны танытатын күш бар,
тылсым сыр бар. Ол – жазушы шеберлігі.
Кабинетте жалғыз қалса болды, Бектұровтың желке тұсындағы
Әуезов суреті мен “неге жаздың?” деген сауалы шыбынның ызыңы секілді
мазасын алып бітеді. Қазір де солай, Сержанды дір еткізгені – маңдай: қара
бұйра шаштардан, рамадан асқандай боп арыға, қабырғаға құлай жайылып
жатқан маңдайды ащы жанары мытып кете алмады ма, әйтеуір, қорқып қалды,
сонсоңғы сезгені: өкпесіне жуан укол ине боп ене бара жатқан ашадік
сұраудың уы, сонсоң қорғасын үнсіздік, сонсоң бүткіл көкірегін таптап сарт-
сұрт айқасқан мылқау айқайлар. [28.164.б.]
Эпикалық жазушылар секілді Сүлейменовте ұзақ – сонар жүйелі ой
ағысына құрылған монологта, ішкі монолог та жоқ кейіпкерлерінің “оған
уақыты да жоқ”.
Асқар Сүлейменов - әрбір сөзге сараң әрі сауысқандай сақ
суреткер. Оның сөзі, сойлемі ойға бай, мазмұнға терең, көркемдік, мағыналық
қызмет атқармайтын сөзді одан кездестіру қиын.
Ол – біріншіден, өз кейіпкерлерін ел ішінен, қарапайым халық
арасынан таңдайды. Солардың адамгершілік, тұлғалық сезімзік, адами
қасиеттерін, жағдайларын, сезімдерін, ішік рухани дүние танымдарын
зерттеуге көңіл бөледі. Айталық, оның кейіпкері - “Бесатардағы” Иноземцев,
Крейгель, Сәруар, Төрехан, Мұқағали, “Ақ кемпірдегі” Нұрғазы, шал Әбекең,
Сәлияш, “Қара шалдағы” Үкібай Омаров, Нығмет Сафин, “Адасқақтағы” Біржан,
Әпіш, Теміртас, Абай, Ақан, т.б қарапайым жандар. Автор осы қарапайым
жандардың ішкі жан әлеміндегі психологиялық құбылыстарды, ой-санасындағы
динамикалық қозғалыстарды зерттеуге тырысады.
Асқар Сүлейменовте бүкіл шығарма бойында үзілмей келе жатқан
бейвервалды ишараттар кейіркердің ішкі жан әлемін ашуда ең жауапты да
көркем психологиялық қызметті атқарады. Ол әсіресе мынадай жағдайда,
психиканың ең терең пластикасы мен ішкі жағдай өте қарама-қайшылықты,
күрделі және бұлыңғыр кезінде сәтті қолданылады. Және ондай психологиялық
сәтті өзге ешқандай бейнелеу тәсілі алмастыра да алмайды. Бевервалды
ишараттар адамның тұңғиық жан дүниесін жан-жақты ашуға және психологиялық
ауыр жағдайды одан әрі күрделендіруге, күшейтуге, динамикалы дамытуға
салмақ салады.
1.3 АСҚАР СҮЛЕЙМЕНОВ ПРОЗАСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЖҮЙЕСІ (МОНОЛОГ, ДИАЛОГ, ПЕЙЗАЖ,
КӨРКЕМ ДЕТАЛЬ)
Ішкі дауыс, ішкі монолог құрылысына қарай түрлі көркемдік қызмет
атқарады. Адамның ішкі ойын автордың баяндап беруінен мүлдем басқа реңге
түсіретін көркемдік тәсіл – кейіпкердің өзіне ғана тән ішкі ойлай мәнері,
сөйлеу қабілеті, ішкі дербес әлемі. Мәселен, Сержанның Бектұров
кабинетіндегі қорғасын үнсіздіктен қалай құтыларын білмей дал болған
сәттегі, жан ашуы кезіндегі ішкі монологын алып көрелік. Мұнда ішкі дауыс
монологтан гөрі бейне бір тірі пенденің дауысына ұқсайды. Ол тек ішкі ойдың
ағысын, ашу қысқан адамның аяқ астынан тұтанған тосын сана тасқынын, ой
ағысын аңғартпайды. Керісінше, әлдекімнің сыбырлап құлаққа айтқан анық
дауысы секілді, қаратпа сөйлем арқыл беріледі: “Сер-аға, ау, Сер-аға!
Мұндай көкбет індеместер інінде жатып бүлдіреді – білмеуші мең?...Пәл
сапасы өзіне, пәл сапасын езе берсін. Бір әдебиеттің бесті үміткері –
артыңды ойла, ертеңгі жұмыр талқыға сызат түспесін, сызат түспесін, Сер-
аға, ал сенің бар інге қолың біреу, ал мұндайда қос қол емес, көп қол
керек, көп қол...” – дейді буын құрттай бұралған дауыс [28. 147 б].
Біздіңше, бұлда автордың ішкі дауысты, ішкі монологты берудегі
өзгеге ұқсамайтын “тірі” дауысқа айналдырған сәтті тәсілі болса керек.
Жалпы, Асқар Сүлейменовте сыртқы қимыл көріністері, бейвервалды ишараттар,
т.б. қай шығармасында да жетекші рөл атқарады. Жазушы оған көп мән
береді. Және ешкімге еліктемей, ерекше бейнелей де біледі. Мысалы, әлгі
үзіндіні жасғастыра түссек, мынадай айшықты образға, кесек те күрделі
психологиялық көрініске тап боламыз: “бұралған дауыс Бектұров есігіне
дейінгі ерілген сенімнің қалпына қайта кездесиіріп, бусанған маңдайын
сәжданың жыртығы – ақ шәйі орамалмен сипап-сипап жібергенде Сержан
Жортановтың езуіне жұмағы күлкі тепсініп, соңғы бес-алты минут бойы тәнін
де жанын да езгілеп берген қоймалжың қобалжу үстел астында – көкбетке қарап
тесік тиын боп сыңғырлап домалап кетті ”[28. 167.б]. Небәрі бес сөйлем бес
минуттық мерзім қаншама кңістік пен уақытты алып жатыр. Қаншама күрделі де
ауыр психологиялық жағдайды, сәт сайын құбылған, сәт сайын қарама-
қайшылықтағы психологиялық шырғалаңды, сезімдік-эмоциялық құбылыстарды,
соған сәйкес сыртқы психологиялық детальдарды да қаншалықты сенімді әрі
көріністі панорама түрінде бейнелеген. Мұндай аз сөзге көп мағына, көп
сурет – бояу беру кез-келген қаламгердің еншісі емес екендігі де елге аян.
“Адасқақ ” – жанры жағынан әңгімелер циклы деп көрсетіледі. Әңгімелер
циклы шығарманың композицилық құрылымында іштей бес диалогқа бөлініп
беріледі. Біздіңше, шығарма жанрының әңгімелер циклына жатқтызылуы, ол
шағарманың толық жанрлық кескін келбетін сипаттайды дей алмаймыз. Өйткені,
біріншіден, шығарма ішіндегі диалог бөліктердің екеуара әңгімеге (диалог
деген екеуара әңгіме ғой) көп көңіл бөлетіні, сол екеуара әңгімеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 А.СҮЛЕЙМЕНОВ ПРОЗАСЫНЫҢ МАЗМҰНДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР ЖӘНЕ ОБРАЗДАР ЖҮЙЕСІ
1.1 А.Сүлейменов прозасының тақырыптық – идеалық тұтастығы
1.2 Жазушы көркем прозасындағы кейіпкерлер әлемі
1.3 А.Сүлейменов прозасының көркемдік жүйесі (монолог, диалог, пейзаж,
көркем деталь)
2 А.СҮЛЕЙМЕНОВ ПРОЗАСЫНЫҢ АРХИТЕКТОНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ТІЛДІК КЕСТЕСІ
2.1 Уақыттық алмастыру және мотив
2.2 Жазушы прозасының тілдік – стилдік ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Әдебиетке ХХ ғасырдың екінші
жартысында келген алпысыншы жылғылар деп аталып жүрген әдеби буын төл
әдебиетіміздегі елеулі құбылыс болып табылады. Оны зерттеп саралаудың
маңызы зор дер едік. Бұл бағытта алғашқы қадамдар жасалып жатыр деуге
болады. Оған дәлел ретінде сол кезеңдегі әдеби процесс мәселелерін зерттеу
нысанына айналдырған А.Ісімақова, Ө.Көзбеков, Қ.Әбдезұлы, С.Асылбекұлы т.б.
диссертациялық жұмыстарын айтып өтуге болады. А.Сүлейменов – ХХ ғасырдың
екінші жартысындағы әдеби толқынға қатысты тұлға. Бұл толқынға жататын
тұлғалар: І.Есенберлин, Ә.Нұршайықов, М.Мақатаев, Ш.Мұртаза, О.Сүлейменов,
Ә.Кекілбай, М.Мағауин, М.Шаханов сынды суреткерлер. Мұндағы әрбір есімнің
әдеби құбылысқа айналғаны - ешкім жоққа шығармас шындық. ХХ ғасырдың
екінші жартысындағы әдеби кезеңнің төл перзенті болып табылар
А.Сүлейменовтің шығармашылығын саралау – осы кезеңдегі әдеби процессті
түсініп игеруге жол ашар іргелі қадам.
Осындай қажеттіліктен барып біз, А.Сүлейменов шығармашылығын зерртеу
нысанына айналдырдық. Жұмыста негізінен жазушы шығармашылығының бір
саласына ғана баса көңіл бөлінді. Ол – жазушы прозасы және оның көркемдік
сипаты. Жазушы шығармашылығындағы негізгі арна – көркем проза. Қаламгердің
проза саласындағы еңбектері өткен ғасырдың 60 – 70 жылдардағы “Қара
шал”(1964), “Ақ кемпір”(1965) әңгімелері, “Бесатар”(1970),
“Ситуация”(1964) повестерінен бастау алып, 80-90 жылдардағы “Адасқақ”(1988)
әңгімелер циклы, “Шашылып түскен тіркестер”(1992) ой толғамдарымен
түйінделеді. “Адасқақ” – жазушының шеберлігі толысқан кезде жазған,
стильдік даралық ерекшеліктері мейлінше айқындалып көрінетін туындысы.
Сондықтан да ғылыми жұмыста бұл туындыны талдап саралауға баса назар
аударылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерртеу жұмысының
мақсаты – жазушы А.Сүлейменов шығармашылығының көркемдік сипаты жағынан
қырларын ашып көрсетіп, идеялық – көркемдік тұрғыдан саралау.
Осы орайдағы зерттеу мақсатынан мынадай міндеттер келіп шоғыры
туындайды:
1. Жалпы жазушы шығармашылығына тұтас көркемдік талдау жасау.
2. Суреткер шығармашылығының даму кезеңдерін анықтау.
3. Тақырыптың бұған дейінгі зерттелу деңгейін анықтау үшін жазушы
шығармашылығы жайлы мәліметтерді жинақтап, саралау.
Тақырыптың бұған дейін зерттелу деңгейі. Жазушы шығармашылығына
назар аудару 60 – жылдардың өзінде басталып қойған еді. Оған дәлел – З.
Серікқалиевтің, Қ. Ысқақовтың А.Сүлейменовтің “Түр туралы бірер сөз” атты
мақаласына орай жазған сын – пікірлері.
Асқар Сүлейменовтің шығармашылық тұлғасын дамытудағы бірегей қадам
ретінде оның “Бесін” атты тұңғыш кітабы жайлы Ғ.Мүсіреповтің 1970 жылы 25
қыркүйек айында “Қазақ әдебиетінде” жарияланған “Кітап аты – “Бесін”
авторы - Асқар” атты мақаласын айтуға болады. Асқар шығармашылығын танып,
зерттеудегі бір ірі қадам ол - “Парасат падишасы” атты естеліктер жинағы.
Жазушы жайлы естеліктердің бір ерекшелігі терең ғылыми сипатқа ие
болуында дер едік. Жазушы шығармашылығының тілдік қырлары жайлы академик
Р.Сыздықованың мақаласы құнды мағұлыматтар береді. Сыншы Т.Тоқбергенов
жазушының ірі шығармасы болып табылатын “Адасқақ” әңгімелер циклы жайында
өзінің “Шым – шымдап ойды толғатып...” атты мақаласында алғашқы пікір
білдіруші автор ретінде көрінеді.
Жазушының шығармашылық тұлғасын тануда Өтеш Қырғызбаевтың еңбегі
атап өтерлік. А. Сүлейменов шығармашылығы жайында жазылған зерттеу дүниелер
негізінен фрагментті түрде болып келеді. Бұл күнге дейін жазушы
шығармашылығы тұтас күйінде зерттеу нысанына айнала қойған жоқ.
Зерттеу әдіс – тәсілдері. Зерттеу жұмысында негізінен
хронологиялық, тарихи – салыстырмалы, жүйелі – комплексті, объективті –
аналитикалық әдіс – тәсілдер басшылыққа алынды.
Ғылыми-зерттеу жұмысының дерек көздері. Бұл бағытта жазушының
“Бесін” (1970) , “Адасқақ” (1988) , “Бесатар” (1997), “Болмыспен бетпе -
бет” (2001) атты жинақтары мен “Парасат падишасы”(1998) атты естелік кітап
пайдаланылды.
Ғылыми-зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысының құрнылымы
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерн
тізімінен тұрады.
1-ТАРАУ
А. СҮЛЕЙМЕНОВ ПРОЗАСЫНЫҢ МАЗМҰНДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ОБРАЗДАР ЖҮЙЕСІ
1.1 Асқар Сүлейменов прозасының тақырыптық – идеялық тұтастығы
1960-80 жылдары әңгіме жанры мазмұн, түр жағынан да үлкен табыстарға
жетті. Түрі жағынан шартты реалистік, романтикалық, символдық деп бөлсек,
реалистік әңгімелердің өзін тақырыбына қарай: Ұлы Отан соғысы жылдарындағы
тыл өмірі, Өнер және өнер адамдары, Әйел-ана, Атамекен, Туған жер,
Бүгінгі ауыл және Махаббат тақырыбы деп топтауға болады. Алайда бұл
жанр көтерген мәселелері жағынан аталған тақырып аясына сыймайтындығын
көрсетті.
Бұл кезеңде қазақ әдебиеті сандық та, сапалық жағынан да
өсу үстінде болды. Яғни даму болған жерде уақытпен қанаттаса қазақ
әдебиеті де өркендей түсті.
Атап айтқанда, жетпісінші жылдар прозасының озық үлгілерінде
жанрлық-стильдік тың мүмкіндіктерді табу мен игеру бағытындағы
ізденіс нышандары байқалады. Қаламгердің көркемдік әр беруде
кемелділікке, қоғамдық ортаның әлеуметтік өмір шындығы мен
характерлер құбылысын шынайы көрсетуге деген ұмтылыс пайда болды.
Сонымен қатар белгілі бір ойды айту үшін философиялық,
психологиялық тереңдікке, интеллектуализмге ұмтылу тенденциясы және
адам жанының ұңғыл-шұңғылын тереңірек зерттеу пафосы бой көрсете
бастады. Нақтырақ айтқанда, бұл кезеңде прозада лирико-психологиялық
сарынмен қатар, философиялық ой айтуға ден қою факторы орын
алды. Яғни адам өміріне, оның қоғаммен терең тамырлы байланысына
әлеуметтік қана емес, психологиялық тұрғыдан анализ бен синтез
жасауды табиғи ұштастыра білу осы кезеңде туған прозаның басты
сипатына айналды.
60 - жылдардың екінші жартысы мен 70-жылдардың бас кезеңінде
прозадағы лирико-психологиялық тенденция тереңдей түсті де, енді
бұған қоса философиялық ойға құрылған интеллектуальдық мотивтегі
әңгіме, повестер туа бастады. Және мұның өзі прозадағы идеялық-
көркемдік тәжібиенің молайғандығын дәлелдеді. Бұл жетістік орыс
әдебиетінен, әлемдік әдебиеттің жауһарларынан қаламгердің
шығармашылық тұрғыдан еркін үйренудің де әсерінен туындады деп
ойлаймыз.
70-жылдары жазылған А.Сүлейменовтың Бесінін, М.Мағауиннің Қара
қызы мен Тазының өлімін, Ә.Кекілбаевтың Дала балладаларын мен
Шыңырауын, О.Бөкеевтің, О.Сәрсенбаевтың, Д.Исабековтың повесть-
әңгімелерін әр түрлі стильдік ыңғайда жазылған, психологиялық,
интеллектуальдық бағыттағы ізденістердің жемісі дер едік.
Зерттеу нысанына алынып отырған суреткердің адамгершілік-парасаттылық
сияқты мәселелерді көтерген шығармаларынан байқалатын басты ерекшелік –
адамның ішкі әлемін, рухани сырын айқын аңғарту. Осыдан бастау алып,
жалғасын тауып жататын жаңалықтың бірі – жазушы қаламынан туған көптеген
шығармаларға тән тамаша нәзіктік, сазды сыршылдық, әдемі әуездік. Жазушы
шығармашылығындағы кейіпкер психологиясының ашылуы олардың сөйлеген сөздері
арқылы, іс-әрекеттері, ішкі монолог, психологиялық диалогтар, ым-ишарат,
жест, бет құбылысы, дене қозғалысы, психологиялық пейзаж, параллелизм,
деталь, портрет, өзін-өзі бақылау, өзін-өзі талдау, өзіндік таным, түс
көру, сандырақтау, күлкі, жылау, сыр ашу және т.б. арқылы жүзеге асып
жатады.
Өткен ғасырдың 60 – жылдар кезеңінде жазушы сын мен қатар өзінің
негізгі шығармашылық арнасы проза саласында тынымсыз еңбек етті. “Қара шал”-
солардың ішінде көрнекті орын алатын шығарма - әңгіме. Біріншіден, ол –
автордың алғашқы қолтаңбалық көрсеткіші ретінде құнды дүние болып табылады.
Екіншіден, өзінің көркемдігі жағынан шын мәнінде деңгейі жоғары шығарма.
Әңгіме әдеби ортада бірден көзге ілінді. Жазушы Ә.Нүрпейісов әңгімедегі
кейіпкер туралы: “Асқар Сүлейменовтің қара шалы – ұлтшылдығы басым
колоритті образ”, [5, 261 б] - деп пікір білдірген. Жазушы, шындығында,
әңгімедегі қара шал (кейіпкер есімі – Үкібай Омаров) туралы өте дәл,
орнықты пікір білдірген. Шығарма қалың ішкі монолог, баяндауға құрылған.
Әңгімедегі ең алғаш көзге көрінер нәрсе жазушының болашақта толық ашылып
көрінер поэтикалық дарын элементтерінің осы әңгіме ішінде ұшқын болып
көрінуі. Олар: күрделі, қалың ішкі монолог – баяндау. Шығарманың тұла бойы
қалың нағыз авторлық баяндау мен өзімен - өзі сөйлесіп ой құраушы кейіпкер
(қара шал – Үкібай Омаров, Нығмет Сафин) әлемінен тұрады. Әдеттегідей
модельдегі қимыл қозғалысқа жетік сюжет жоқ. Керсінше ішкі монолог баяндау
кеңістігіне сіңісіп кеткен әлсіз сюжеттік қаңқа бар. 2. Тақырып: ұлттық
идеология. Жоғарыдағы Ә.Нүрпейісовтің “қара шалды”-“ұлтшылдығы басым
колоритті образ ” дегені осы жерден шықса керек.
Яғни, әңгімедегі ұлттық идея негізі, көрнекті желі болып тартылады.
Ол идеяны арқалаушы басты кейіпкеріміз – қара шал. Сырттай қарағанда қара
шал- кәдімгі қара шал. Ал, іштей үңілетін болсақ ол жай ғана атбегі емес.
Ойы атбегілік шеңберден әлдеқайда ауқымдырақ. Жылқыны етке өткізу, Үкібай
үшін даланы етке өткізу. Яғни, бұл жерде рухани қарсылық түрі бой
көрсетеді. Ал енді оның қаншалықты көркемдігі жағынан нанымды шығуы
бөлек әңгіме. 3. Жылқы культі (жылқы бейнесінің әсерленіп суреттелуі). Бұл
тақырып жазушы шығармасының өн бойынан табылатын, қай түрде болсын
(публицистика, сын, проза, драма) көрініс табатын, көрініс тапқанда да жай
емес, өте шеберлікпен, ерекше ыждахаттылықпен көрініс табатын компонент.
Бұл автордың жеке басына, жаратылысына, болмысына индивидне қатысты да
нәрсе. Жылқы жазушы үшін тек әдеби поэтикалық образ емес, ол – шын өмірлік
мәні бар нәрсе. Замандастырының айтуына қарағанда, Асқар Сүлейменов жылқыны
өз өмірінен бөліп қарамаған жан екен. Өмірінің ең бір күрделі соңғы шешуші
сәттерін еске алушы, жан досы Г.Бельгердің: “Уақыт өте келе ол үшін ең
қымбат нәрселер болып - өзі жоғары бағалаған музыка мен магиялық символына
айналған жылқы ғана қалды” [5, 268 б ] , - деуінде үлкен шындық табын
көрсетуші сыр бар. Осы тұрғыдан келгенде “Қара шалда” негізгі екі кейіпкер
бар. Ол – қара шал және қызыл (жылқы). Әңгіменің ішкі, түпкі қайнары да осы
екі кейіпкердің арақатынасынан тұрады. Қара шал негізінен сыртқы
композициялық құрылымға ие
де, ішкі қайнар көзі қызыл жылқының
бойында жатыр. Әлгі біздің айтып отырған әңгіменің ұлтық бояуға қанық бет
ажары да қызыл жылқының бойына жинақталған құбылыс болып табылады. Бұл
турасында қара шалдың өзі екі араны ашқан, Ол: “Ия, ия. Қызыл кім, мен
кім?” [12, 132 б ], дейді. Өзін бұл жерде қызыл айғырдан төмен қойып отыр.
Қызылдың шал өміріндегі алатын орыны : “Әрқайсысы арқар сақадай жаңағы алты
сөзге атқұмар қара шалдың бүкіл өмірі сиып кетті [12, 132 б ]. Жалпы,
әңгіменің бүкіл идеялық - көркемдік мәні, кілті де осы “алты сөзде”. Ол
жаңағы айтып өткеніміздей, қызыл мен шал ара қатынасы. Ал, енді осы екі
үлкен кейіпкердің ара қатнасында қандай байланыс бар? Олардың ара жігін
қалай ашамыз? Яғни, қара шал мен қызыл кім? Бірінші қара шал – кәдімгі
қазақы ауылдағы (қазақы ауыл – ұлт ошағы, қаймағы) ұлттық болмыстың түп
негіз тірегі,ұлттық болмыстың философиялық, идеялық қайнар көзі. Немесе
биологиялық – гендік негіз нүктесі. Ұлтымыздың әлеуметтік – философиялық
қалпы ХХ ғасырдың соңында да осы кейпінен ажыраған емес. Елдіктің “қан
қазынасы” кейіпкер қара шал сияқты миллиондаған қара шалдардың болмысында,
жаратылысында сақтаулы тұр. Бұл – біздің ең бағалы, ең асыл затымыз.
Ал, қызыл кім? Оны әңгімеде анық ашып айтып өткен. “Жылқы ол – самал,
жылқы ол – шоқтығынан ұстар – ұстамастан денеңді құрыстыратын арқа, аруақ.
Иа, аруақ. Даланың аруағы, даланың өзі ол, жүдә. Даладан қашып, даланы етке
өткізіп қайда барам!” [12,132 б. ]. Яғни, жылқы – аруақ, жылқы – дала. Ұлт
деген болмыстың дүниеде осы екеуінен (аруақ, дала) қадірлі не бар? Ең
қадірлісі емес пе? Әруақ деген – жан, тұлға; ал дала – сол жан, тұлғаның
мекен – тұрағы. Өмір сүрер кеңістік үйі. Шығарма консепциясындағы жылқы
рөлі осындай. Бұл екі бас кейіпкердің дараланып көрінуі. Ал, енді екеуінің
арасындағы байланыс қалай көрінер екен? Қара шалдың арқасында не жүк бар?
Шығармадағы рөлі қандай? Қызыл жылқының не рөлі бар? Оны мына қара шал
әлемінен көре аламыз ба? “Бағым еді – ауу!
Қара немересінің арық тамағына қажыр, көзіне-от, көкірегіне-сес егем
деп бағып еді-ау!
Жердің танабын қуырмаған да ер ме екен? Жердің танабы тұяқсыз қуырла
ма, сірә да? Қайда шабады енді ол, қашан немен шаппақ?” [12, 134 б.]
Қара шал Ұлттық идеяны іске асырушы, ал қызыл сол идеяның өзі екен.
Оның жан ұшыра қызылды етке өткізуге қарсы болып, одан айрылмаудың қамын
жеуі осыдан. Ет орнына өзін өткізуге де даяр. Өйткені қызылдан айрылған
жерде идеядан айрылады. Кейінгі ұрпақ (немересі Абылай) сол идея – заттан
айырылу қаупінде тұр. Қара шалдың мұң – зары да осы. Қызылды етке өткізу –
идеяны етке өткізу (даланы етке өткізу). Сонда күрескер қара шал – үлкен
идея үшін күресуші. Ол ұрпақтың (жай ұрпақ емес) “көзіне от, көкірегіне
сес” егу үшін күрес жүргізіп жатыр.
Шығармадағы кейіпкерлердің характер сомдауында қызық ерекшеліктер
бар. Шығарма басындағы қара шал “аяғында керзі етік, қара шалбармен шарт
буған сырма шапанның о жер, бұ жерінен мақтасы қобыраған” елеусіз ғана
қара шал. Қызыл – “бие қуғыштаған” айғыр ғана. Осындай натуралды, реалды
кейіпкер
сипатынан оларды автор шығарма соңында кейіпкер – символға айналдырады.
Әрине, қара шалдан гөрі қызылдың символдық бейнесі басым түседі. Бейне –
символ жасау оңай шаруа емес. Қиынның қиыны. Символ өзі бекерден,
асығыстықтан тумайды.
Ол – суреткер жанына аса жақын қадірлі сезімге иелігінен ғана туатын
нәрсе. Әңгімедегі жылқы образы – жазушы үшін сондай қадірлі бейне-образ.
Жылқы бейнесіне жазушы қылау түсіргісі жоқ. Қызылдың әңгімедегі біз атап
айтып отырған символдық ерекшелік түп – негізі осындай терең түпкі
сүйіспеншіліктен туады. Енді осы жерден қара шалға біраз тоқталып көрелік.
Әңгіме басында біз қара шалды совхоз басқармасынан “жаназаға ұйыған қария
боп момын тыншыған қалпында” көреміз. Әшейінде адуын қарттың дәл бұлай моп
– момақан боп отырған қалпына еріксіз таң қаласыз. Үлкен үрей алдындағы
үнсіздік қалып, бұл – адам психикасының кейбір кездеріндегі заңды құбылыс.
Совхоз бастығы Сафиннің кеңсеге не үшін шақырғаны беймәлім қалыпта ол
тұңғиық ойға батады, іштей төлемедім - ау деген салықтарын санады,“...санап
отырғанда көкірегіне құптан қорқыныш шым – шымдап кіре берді”, енді бір сәт
құптан қорқыныш жайлап алды. Жоқ, шаруақор Үкең бар салығын төлеп қойған.
Қарызы жоқ. Енді басшы кеңсесінде неғып отыр?! Үміт пен күдік күшейе түсті.
Ішкі түйсігі қара шалға алдағы болатын оқиғаны меңзегендей сезім
қалыптастырады.[36, 137 б.]
“- Иә.Үке, өзіңіз естіп жүрген шығарсыз. Қызыл айғырды совхозға
өткізесіз... ”[12]. Сафиннің “өзек өртер зәрі бар сияқтанған” сөздерін
естіген қара шал жанына шоқ түскендей әсерде болды. Одан әрі Сафин мен
Үкеңнің диологында шалдың атқұмарлығы анық байқалады.
“- Маған ат ұстауға неге болмайды?
- Сіз кімнен артықсыз?
- Мен емес, атым артық қой.”
“Мен емес, атым артық қой” деген сөзі қара шалдың жылқы малының қадір –
қасиетін өз жанынан да ерекше бағалайтынын танытады. Осы кезеңдегі
науқаншылықтың кесірінен қазақ асыл тұқымды жылқылардың бараны мен
қылаңдарының қаншамасы қан қасаптың құрбаны болды десеңші! “Қара шал осы
бетте өзіне өзі таңданып келеді. Кәрі тәні кепкен құрықтай жеңілейіп алған
ба – таяқ тастам жер басса күйіп шыға келетін кінәмшіл өкшесі де қазір сұп
– суық, ісініп аузына тығылатын өкпесі де елпідек емес.Бұ несі, - деді қара
шал, өңешінің бейне үлкен қасық сынап жұтқандай мұздап жүре бергенін сезіп.
Көзі бірақ ысып – ақ келеді, Үкең мұны да түсінген жоқ...”, “Үкең, бірақ,
ләм- мим дыбыс естіген жоқ.”
“- Жалған – ай! – деді төбе құйқасы шымырлап кеткен қара шал... есіне
Жақсылық, аңырап қалған сары айғыр түсті. Содан соң Үкең домалап жөнелген
ақ көлеңкеге қарады да тұрды. Әрі тесіліп, бері тесіліп көзі талғанда
көңіліне үрей кірді – құптан мәшіні емес, қызыл айғырды жұтып жатқандай
екен”[12].
Осы ішкі монологтарда қара шалдың күрсінісімен бірге негізгі рәміз
образы жылқы екендігін тағы да аңғарамыз. Сонымен қоса қара шал құранды ер
салып мінер, жылқы қасиетін білер қазақ ұрпағының ұсақтығына қайғырады.
Себебі қара шал қайғысы – қазақы қасірет, орны толмас ұлт қасіреті. Орны
толмас қасіреттің алды – опыну, сорақысы – опық жеу. Бұл әңгімеде негізгі
екі кейіпкер – қара шал мен қызыл айғыр екендігі белгілі. Осы екі кейіпкер
арақатынасынан шығарманың ішкі қуаты мен қайнары, түпкі мән – мағынасы
аңғарылады. “Қаламгерлік іс – қоғамдық іс; көркем әдебиеттің қоғамдық
мәнін, әлеуметтік мазмұнын еш нәрсемен салыстыруға да, ауыстыруға да
болмайды” деген белгілі ғалым З.Қабдолов пікірі жазушы Асқар Сүлейменовтың
әлеуметтік мәні бар нәрсені әдебиеттің шағын жанры арқылы жеткізгеніне
дәлел.
“Қара көк тұман бүркенген шоқы, бүгін, әдеттегідей еңселі емес екен –
құлаққа ұрған танадай наурыз түнінің балбыр , ойлы уайымына бой алдырып,
налып бұғып қалыпты”[12].
Қара шал мен табиғат мінезі қатарласып тұр. “Жер де ол бір адам ғой...
Ол шіркін де тән бар, ол да ашу шақырады, ол да шамырқанады, оның да пайын
шайнап қалар кезі болмақ. Қанша айтқанымен торы айғырдың құлын дауысын
естіген төбе ғой, торының тұяғына – қызыл айғырға, төнген бір қатерді ол да
сезген шығар”[12]. Қара шал өз жан күйін табиғат, жер туралы ойы арқылы аша
түседі де, торы айғырды еске түсіру арқылы ой тұңғиығына шым батады. Аз
ғана уақыт ішінде түрлі сезім күйіне бөленеді. Қара шалдың ыңырсуы, жұбаныш
іздеуі, өзін өзі жұбатуы, өзіне өзі басу айтуы, құмнан құйған кесектей
үгілмелі басуы, кеудесін біз өксік қысуы, көзінің ысып – ысып кетуі, осыдан
тоғыз жыл бұрынғы оқиғаның еске түсуі (осы жерде қабылан тірсек торы
айғырының жазым болғаны, ышқына шыңғырған торы, қартасы үзілген жылқының
құлын дауысы, жалбарынып оқыранған торы, тыпырлап талпынған бойында қабан
қанжармен орып жібергені) – ішкі түйсіктер дүниесінің жаңғырығы.
“Қара шал бұл тұста қорыққан да, ашуланған да жоқ. Себебі бұл елес, бұл
көрініс, дәл қазір қара шал үшін атамзаманда естіген әуен сияқты, сырқат
әуен, үкім әуен әрине, бірақ атамзаманғы әуен. Неге? Оны бүгін естрімеп пе
еді, оған бүгін буынбап па еді? Білмейді Бар білері: бұл әуеннің
сырқаттығынан үкімдігі басым, сөз жоқ”[12]. Қара шалдың осындай қимыл -
әрекеттері арқылы ішкі жан күйлері ашыла түседі. Құсаның желімі шегендеп
тастағандай күй кешуі, енді бірде шалдың жанына қорқыныш кіруі, дәрменсіз
халі, көңілінің түңілу сарыны үрейлі жан күйіне әкеле жатқан баспалдақтар
сияқты. Торы айғырдың елесі келіп, құлағына кісінегені шалынуы, біраздан
кейін қышқына оқырғаны естілуі, шалдың денесіне діріл жүгірді, сана
астарындағы түйсік ұшқындарын білдірді. Біраздан соң сол елестің қызыл
айғырға айналуы да жазушы шеберлігімен шынайы суреттелген. Асқар
Сүлейменов кейіпкер толғанысы, ішкі монологы арқылы шығарма идеясын ашқан.
Көрнекті ғалым Г.Бельгер “Талант және еңбексүйгіштік” атты мақаласында
қазақ әдебиетінің қай дәуірі, қай кезеңі, қай жанры болмасын, ердің қанаты
болған жылқы әдебиеттің барлық жанрына тақырып болып келе жатқанын, оның
ешқашан күн тәртібінен түспейтінін ерекше атап көрсеткен еді [37]. Жалпы
жылқы бұл жерде автор үшін тек кейіпкер ғана еместігін білуіміз керек.
Асқар Сүлейменов өмірде де жылқыны ерекше жақсы көріп, бағалап өткен. Асқар
Сүлейменов замандас жазушысы Тәкен Әлімқұловты аса қадірлейтін болған. Және
жылқы тақырыбына қалам тербегеніне, атты жанындай жақсы көретініне ерекше
риза болатын. “Басқа жұрт маймылдан жаралған шығар, әйтеуір, қазақтың арғы
тегі жылқы” дейтін әзіл аралас сөзін аузынан тастамай кетуі – жылқы әлемін
өзінше бағамдайтындығының көрінісі, бұл жазушының өмірде де, өнерде де
ұстанымы, темірқазығы, яки кредосы. Жылқы бойындағы алуан түрлі қасиеттерді
қазақы қасиеттермен салыстыра суреттейді.
Әңгімедегі қара шал, қызыл айғыр бір жақ топ кейіпкерлер. Екінші жақ –
Нығмет Сафин. Ол- басқарма. Бірінші жаққа қарама – қарсы жақ. Нығмет Сафин
- өкімет өкілі. Ресми күш өкілі (тоталитаризм). Қара шалдың драмалық
қалпына “қызыл айғыр” идеаның трагедиялық халіне себепкер – персонаж. Жай,
себепкер ғана. Нығмет Сафиннің жағында кім? Райком. Саясат ошағы. Нығмет
Сафин – ол да қазақ. Ұлт, ел қаны бойында бар. Бірақ ол саясат құрбаны.
Құрылым қызметкері. “Тау ішіндегіні ” айтады. Үкібай Омаров – қара шал -
“Бас кеспек бар, тіл кеспек жоқтың ” адамы. Ол төменгі құрылымда жұмыс
істеген. “Звеновой”. “Звеновойлар” билік пирамидасына кірмейді. Төменгі
дәреже өкілі. “Мотоциклдің фары” – не? Ол – техника. Социалистік қоғам
технологиясы. Қара шал оны неге қиратады? Техникаға қарсы ма? Жоқ.
Техникаға қарсы емес. Өркениетке қарсы емес. Идеясыз, рухсыз техникаға
қарсы. “Қызылсыз ” “мотоцикл фарына” қарсы. “Қызыл”мен “мотоцикл фары”
тіл табыса алмады. Екеуі бірігуі керек еді. Бірікпеді. Нәтижесінде не
болды? “Қызыл” етке өткізілді. Сойылды. Совхоз “құрбандығына” шалынды.
“Мотоцикл фары” күл – талқан болып қирады. “Совхоз” қызылды жойды.
“Мотоцикл фарын” қара шал қиратты. Идея мен құрылым үндестік таппаған жерде
осындай трагедиялық шиеленіс болды. Қара шалдың техникаға өшпенділігі
көрініс табады. Мотоциклдің фарын ұрып сындырғанда ештеңе өзгеген жоқ
Техника түбегейлі құрдымға ұшырамады. Бұл тек қара шалдың әділетсіздікке
іштей бұрқанған қарсылығының бір көрінісі болды да қойды. Ал, қызыл айғыр
жоғалды. Мықтылардың дегені болды. Олардың мақсаты қара шалдан жылқыны
тартып алу болатын. Мақсаттарына жетті олар. Ал жәбірленген кім? Дәрменсіз
қара шал. Ол жеңілді. Рухты, даланы сақтап қала алмады. Сақтап қалуға
тырысты. Сақтап қалушы еді де. Бірақ, күші жетпеді. Қай заманда болса да
күштілердің, әлділердің үстемдігі жүретіндігін шығармадан ұғуға болады.
Өркениет дамып жатыр. Өркениеттің дамып, алға жылжуы үшін рухани байлықтың
аса маңызды емес екендігі көрініс тапты. Бұндай үрдістің әлі де жалғасып
келе жатқаны белгілі. Жалпы алғанда, өркениет пен халықтың рухани
байлығының соқтығысы қазақ әдебиетінде біраз орын теуіп үлгерген тақырып.
Бұл сонау ХХ ғасыр басындағы Сұлтанмахмұт Торайғыровтың “Айтыс” поэмасында
ерекше зерделенген тақырып болатын. Ал,беріде, Асқар Сүлейменовпен замандас
жазушылар арасынан Оралхан Бөкеевті алуға болады. О.Бөкеевтің белгілі
“Жетім бота” повесінде өркениет пен рух қақтығысы өте шеберлікпен
нанымдылықпен көрсетіле білген. Бұл психологиялық көрініс, әсіресе,
повестегі Жантас бейнесі айқын аңғарылады [13].
Шығарма соңы. Соңғы сюжеттік шешім. Кульминациялық эпизод. Кемпірі:
Сорлы – ау, айғырдың жазығы не, одан да мені жар, еркек басыңмен Абылайдың
алдында қарабет болғанша мені жар,” – деп келіп қара шалдың қолындағы қабан
қанжарға жармасты [12,134 б]. Абылай – немересі. Неге Абылай? Қазақ
тарихындағы Абылай ханға сілтеме, емеурін емес пе? Мүмкін. Мүмкін қатысы
жоқ. Бірақ қатысы бар десек сол шыншыл әдемі көрінбек. Шығармадағы идеялық
ахуал ыңғай солай көрінеді, соңғы эпизодта қара шал қалай көрінеді? Соған
тоқталып көрелік: “Қайтейін, Рәбә - ау (кемпірі) қайт дейсің енді?” – деді
кемсеңдеп. Бұл әбден қорланған қауқарсыз шалдың сөзі еді. Шал жеңілді.
Құрылымнан, отаршылдық – зорлық машинасынан жеңілді. Осы эпизодта барлық
кейіпкер – көркем бөлшек образдар топтасады.Образдық топтасу. Табиғат та
мінез танытады. “Ал, жаңбыр болса тоқтаған жоқ, қайта сарылы – сарыны
молайып кеткен екен”. Табиғат та зорлыққа, күштеуге қарсы. Табиғат
тыныштықты, гармонияны қалайды. Бұл жерде гармония бұзылған. “Нажағай
ойнайды”. Кішкентай қыз Рая жылайды. Кейіпкерлер тобы сахна алдына
шыққандай топтасады. “Қар шал” – қиқар қара шал – мінез жағынан авторға жат
бөтен емес. Екі сөйлемейтін, “бас кеспек бар, тіл кеспек жоқ” дейтін
кейіпкер авторға алыс емес. “Қара шал сондай кейіпкер”. Дене жеңілді (бас
кесілді), бірақ рух жеңілген жоқ. ( “тіл кесілген жоқ”). Қара шал айтарын
айтып кетті. Қапалығын, құсалығын айнытпай өз қалпында сақтап кетті. Өзімен
бірге ала кетті. Өз өз көңіл күйін сыртқы әсер, сыртқы объект, саяси
құрылым ыңғайына қарай өзгерткен жоқ. “Қара шалдың” – ішкі ұстанымы,
рухани берік мызғымастығы – жазушының авторлық позициясы, жеке тұлғалық
позициясы. Қара шал қандай қиыншылықты басынан өткерсе де, жоғарғы күштің
пікірін қолдамай кетті. Бұл қара шалдың жеңілгені емес.
1.2 ЖАЗУШЫ КӨРКЕМ ПРОЗАСЫНДАҒЫ КЕЙІПКЕРЛЕР ӘЛЕМІ
Көркемдік сыннан өтетін өмір шындығының сенімділігінің айқын
кепілдерінің бірі – кейіпкер сөздері. Қаһарманның өзіне хас дара характері
оның сөйлеу мәнерінен көрінеді. Бұл әрине, диалогтың эстетикалық мәнін
айқындайды. Монолог арқылы да мінездер ерекшелігі, ойлау сипаттары,
образдың дүниетанымдық арналары өрнектеледі. Шығарма идеясының небір нәзік
тұстары кейде автор мақсатының басты дәні көп ретте ішкі сөздер ағымымен
бейнелеленеді. Ашық тілдесулердегі тәрізді үнсіз ой жүлгелерінде де
образдың даму логикасына сәйкес психологиялық дәлелдемені керек қылатын
сюжеттік-композициялық бастаулар шешімі жатады.
Майталман қаламгер Асқар Сүлейменовті жоғарыда айтқандай адам жан-
дүниесінің білгірі десек артық айтпаған болар едік. Ол қарапайым адамдардың
жүрек-жарды арманы мен тілектерінің бүкіл өмір жолдарының сан-қилы
себептермен өзгеріп, бұрмаланып, не бақытқа не бақытсыздыққа әкеп соғар
арналарын табиғи қарапайым тілмен шебер ұқтырады. Ғ.Мүсірепов айтады:
менің алдымда Сүлейменұлы Асқардың “Бесін” атты кітабы жатыр, соған кірген
“Бесатар” атты повесі мені көптен қызықтырып жүр. Жас жазушының өзіндік бет
алысын, болашақтағы өрісі мен өресін аңдағандай боламын. Қызықтыратыны да
осынысы: не жайлы жазғаны емес, қалай жазғаны, қандай жазушының бой
көрсеткені [2].
А.Сүлейменовтің Бесатар повесінде 1916 жылғы ұлт-азаттық
қозғалыстың көрінісін бір тәулікке сыйғызып баяндайды. Әңгіме кеше күн
көтеріле басталды да, бүгін күн ауа аяқталды. Езбесі көп еріншек өмірден
бұрқ еткен жалын, жігер ғана алынған. Сол аз уақыттың ішінде айналасы 4-5
адамның басынан кешкен қақтығыстар арқылы қозғалыстың ішкі сырын, мән-
мәнісін аша алған, есте қаларлық бейнелер жасап үлгерген. Екі түрлі сипатта
екі офицер, екі түрлі сипатта екі көтеріліс басшылары, делдалдау, дүмшелеу
оқыған жігіт. Ең асылы – үрлеп өсіру де жоқ, кекетіп кеміту де жоқ. Әр
бейненің сыр сипаты өзіне лайық шыққан.
Көтеріліс басшыларының бірі – Мұқағали аққұба шалға тіпті
ұқсамайды. Сырт көрінісі аздаған аңғалдау, батырлау, сонымен бірге
ұтқызбайтын, айлалы да ақылды адам. Аңғалдау, батырлау, айлалы, ақылды
деген мінездемелер үстірт жанап өткенде бірімен-бірі сиыспайтын қайшылық
болып көрінуі мүмкін. Бірақ адам бойына оданда көп қарама-қарсы мінездер
сияды. Жазушыда бұл өте сенімді түрде берілген. А.Сүлейменов Мұқағалиды
тұтқынға түскен жазалаушы офицердің көзімен көріп отырып жазады. “Қызыл бет
қазақ шашын осы бір-екі күннің жүзінде ғана сыпырып тастағандай екен –
жонына тілген таспадай көгілдір тамырлар ақ құйқаны айқұш-ұйқыш шандып
апты... Қос шекеден құлақтың үстісен қара құсқа кетіп жатқан қос көк тамыр
Иноземцевке қысқа түйген тізгіндей байқалды да есіне қылпылдаған ұстара
түсті... Қайратты шашты қау орғандай ұшыртып келе жатып, тізгін тамырды
кірш-кірш қырқып жіберсе... ”
Тұтқын өзінің офицер екенін айтып, сонысына қарай құрмет
көрсетуді дәме еткенде, Мұқағали бір аяғын оның тізесіне салады.
- Тартып жібер, батыр. Шұлғауы жиырылып қалғанба, аяғымды қысып
бара жатқаны, - дейді
Иноземцев амалсыз Мұқағалидың етігін суырып береді...
Қалай болса солай аңғал отырған Мұқағали әуелі жазалаушы
офицердің кісі атпадым, ел тонамыдым дегендеріне қалтқысыз сенетін қалпын
көресетеді де, аяқтап келгенде төбеден ұрғандай бір - ақ отырғызады:
“Сенемін, сенемін... Сенің Райымның ауылына бармағаныңа да сенемін.
Райымның екі інісі мен үш баласын қабаттап қойып, қаншасынан тесіп өтер
екен деп алды-артынан атқан сен емес.. мен... Ортада аман қалған Нұрғазыны
екі солдатқа сүйретіп апарып, қойдың қиы қып-қызыл болып балқып жатқан
тандырға лақтырған да мен...”
Басқа бір жазушы, мүмкін, жазалаушы офицердің бес адамды қабаттастырып
қойып, оқ нешеуін тесіп өтер екен деп атқанына ондаған бет берер еді. Асқар
оған қызықпаған. Оны оқушының өз тәптіштеуіне қалдырған. Адам табиғаты
қабылдамас сондай тағылықтарға қызықпауында болашағы сенімді жазушының сыры
бар.
Жоғарыдағы айтылған пікірлерден жазушының өзіндік беті, кейіпкер
бейнесін жасаудағы, әңгіме желісін баяндаудағы көркемдік шеберлігі
аңғарылады. Сондықтанда болар, Асқарды сыдыртып оқымай, ішке түйе оқу
керек.
Сонымен бірге А.Сүлейменов кемшіліксіз де емес. Жазушының прозалық
шығармаларын оқу кезінде кейбір тіркестердің қайталануы орын алады дейді
А.Қалшабеков. Мәселен, “алайда, сосын, сонсоң” деген сөздерді көп жерде
артығырақ пайдаланады. “көзін сонсоң шешкен, алайда түк көрген жоқ”,
“сүтпен тершіген тас көргендей”, “көмейіне қол басындай айғай тығылып еді”
деген теңеулерде көркемдік ұғымына жанаспайды, әрине.
Әрі ауыр құрылған, әрі ішкі теңеулері рабайсыз сөйлемдер де
кездеседі. “Нұрғазы, бірақ, қабірдің нарпос, қызғылт қабырғасына, күректің
жендетшіл алаұанына, ақ шағырмақ аспанға қанша жалтақтағанымен әжесінің бет
пішінін елестете алмады ”.
Мұның бәріде іздену жолында, мың тоннадан бір мысқал асыл табудың
жолында кездеспей қалмайтын, біреу ерте, біреу кеш арылатын сөз шығындар.
Атап айтқанда , кітаптың редакторы М.Сүндетовтың елегіген өтпей қалуға
тиісті қауызғақтар. Оның үстіне, бұл жазушы Асқардың жолын әр тасадан тосып
тұратын қауіптер емес.
Жазушының ең үлкен қауіпі – болымсыздығы боямалалау айналасында.
Асқар ашық, айқын жазады. Жасырар, бүгері, мысық көмбесі жоқ жазушы.
Сондықтан, болымсызға еліктеп кете ме деген қауіп те жоқ, мұны кесіп айтуға
болады.
Осындай жаңа әуенді, оқушының ой-сезімін тереңдете беретін шығармалар
туындап келеді. Әрқайсысы туралы пікір айтудан бұрын тізімін беруді
лайықсыз көрдім, әйтпесе ол тізім қысқа да болатын емес [2].
Бектұровты ойландыратын мәселе осы. Оның кінәсі не? “Әй, бала, сен
жазуды қой, сенің қолың емес, бұл ” деген тірі пенде болмады. Сондықтанда
ол мына сегізінші қол жазбаныңда - “тракторситер туралы тұңғыш романының
шығытынына, ертеңгі талқылаудан да сәтті өтетігніне, оның қаржысына “волга”
мінетініне сенеді, оның бәрін алдын-ала есептеп те қойған, жоспарлап та
жүргне, отбасымен ойласып, армандап, қиялдап та қойған. Алайда сегіз жыл
жолдас болған Бектұровтың бүгінгі сиқы оған ұнамайды. Сұсы басым, айта
алмай отырған, бата алмай отырған бір сыры бар секілді. Оның ауызынан бір
ауыз, бір-ақ ауыз сөз, жылы сөз есіткісі келеді. Бірақ оны айтатын адам
көрінбейді. Сызданады кеп , сызданады, онысымен қоймай мысқылдап та қояды,
көзін алып қашып мұны моншақ-моншақ терге де малшынқырады. Іштей бір
жаманшылықты сезсе де мойндағысы келмеген жазушы Сержан да өз аузынан
естімей, ештеңені де жаманшылыққа жорыңысы жоқ. Жеті кітабы шықса да жас
баладай жаутаңдап Бектұровтың ауызын баққан Сержанның сол бір сәттегі
психологиялық жағдайына назар аударайықшы: “романыңны бітірдім.- Ия?!
Сержан өзіде күтпеген жерде креслоны іле қашардай қозғалақтап қалды.
Тепкісінен айырылған жанарымен Бектұровқа қарай ұмсынып телмірді де, арзан
қимыл жасағанын тез сезіп шегінді – қайтадан шалқайып отырды. Аңдып отырған
Бектұров Сержанның қара көзінің бояуы оңып бозамықтанып кеткенде, сол
көздер иесі шалқайғаынмен шарасыздық көрсеткенде жүрегіне қаңтардың қылыш
қаруы қонғандай, орындығына жабысып тітіреніп алды... ” [38]
Сержан өз еркінен айырылып қалды, сол сәт өзінің қандай әрекеттерге
барғанын да байыптай алмады. Өз еркінен тыс жасалған қимыл рның ішкі
әлемінің ең бір әлсіз тұсын танытып алғандай болды. Ішкі ой ағымының қуаты
қатты болғандықтан да адам онымен әсте ілесе алмайды. Сондықтанда бір
сәттік әлсіздіктің құлы болу - әр пендеге тән табиғи құбылыс.Сержан да
күдігі мол көңілін басып, Бектұровтың вуызын аңдимсын дегенде өз әрекетін
танып, таразылауға оны еркін меңгеріп, игеруге үлгере алмай қалды, артынан
барып “ арзан қимыл жасағанын ” сезіп қалды. Екі кейіпкердің екі ауыз ған
сөзі, диалогы олардың қаншама қимыл-әрекетіне-бүкіл түр-т үсінін, қимыл-
әрекеттерінің әр түрлі-әр алуан астарлы күтпеген писхологиялық тосын
жағдайына әсер етті. Олардың денесі ғана емес, кескін-келбеті де
күтпеген сезімдік құбылыстарға ие болды. Сержанның көзі бозамықтанып кетсе,
Бектұров тас құдайдай безірейеді, яғни, мұнда көз, ерін, бүкіл дене мен жан
қомдасып “қызмет” көрсетті. Адамның ішкі әлемін, бұкіл жұлын-жүйесін
зерттеуде психологиялық силь қалыптастыра білген Асқар Сүлейменовтың қай
шығармасында да екі түрлі сана, екі түрлі көзқарас, екі түрлі адамның екі
түрлі көңіл-күйі, ауырда жауапты сәттер, күрделі психологиялық жағдайлар
орын алған. Сондықтанда тырс еткен дыбыстан бастап, бір артық қимылы да
олардың қырағы көздерінен, сақ саналарынан сырт қалар емес. Повестегі
Бектұров та ащы шындықты ашып айта алмай, абдырап, өзін де, Сержанды да
әлде бір арзан сөздер мен мысқыл аралас қағытпа диалогпен алдаудан арыға
барар емес. Ол – көбіне тілсіз, тас мүсіндей мылқау. Сондықтанда оның
мысы басып, Сержанды тырп еткізер емес. Үнсіздік үдеген сайын екі
санадағы психологиялық үдеріс те күрделеніп, салмақтана түсері хақ, ол
әшейінде байқала бермейтін ішкі әлсіздіктердің әшкереленуіне мүмкіндік
береді.
Әрине, әр жазушы кейіпкерінің ішкі жан әлемін ашуда әр түрлі
көркемдік тәсілдерге жүгінері белгілі. Сонымен қатар олардың бәрі де өзінше
қайталанбас, ерекше психологиялық стиль қалыптастыратыны да хақ. Асқар
Сүлейменовтің де өіне ғана тән стильдік ерекшелігі – осы психологиялық
портрет жасауда бейвервалды ишараттарды асқан шеберлікпен пайдалана
білуінде болса керек. Сондай-ақ Сүлейменов үнсіздікке үлкен жүк артады.
Сержан екеуінің кішкентай кабинетте бір-бірін аңдысқан аңшыдай үнсіз
арбасуы Сержанның жаңа романын талқылау барысындағы өлі тыныштық. Осы
сәттердегі ауып психологиялық жағдай, бір-бірін аңдысқан адамдардың өз
ойларына ерік беруі, сыртқы психологиялық детальдарға дәнекер болған ішкі
ой ағыстары, сырт көзге қапыда сезіліп қалып жатқан кескін –келбеттегі,
денедегі физиологиялық, физиномиялық, психологиялық, сезімдік, эмоциялық
құбылыстар – Асқар Сүлейменовтің сүйіп қолданатын, ерекше сезіммен
суреттейтін сәттері. Айталық: “Біз өзі, Сер-аға, бетсіздікке жомартпыз-ау
деп қалдым. Әр кісі дәл екеуміздей көлгірси берсе біраз тірлікті қыршын
ұшырғаны ғой, - деді Бектұров, сонсоң аялдаған жоқ, Сержанды жалғыз тастап
шығып кетті. Кабинетке емес, айран - асыр қоқсыған жұтқа тастап кеткендей.
Айналасында ештеңне жоқ: үңірейген ошақ орны, күл – күйінді, қыл-қыбыр
ғана қапты. Жабылған есіктің ұзақ, темір сықыры семер-сембес осы бір сәтте
Сержан бар көтеріңкі, сенім қызуынан тепсініп жас келді. ” [28. 159.б]
Осынау мүлгіген мылқау тыныштық пен ауыр психологиялық жағдай
Сержанның алай-дүлей ішкі жан әлемін жан-жақты әшкерелейді. Осыған дейінгі
диалог арқылы айтылған, астармен түсіндірілген ащы шындықтың байыбына бара
алмаған, барса да мойындағысы келмеген Сержанның топастау табиғатының мына
кемсітуден де, мынау мылқау үнсіздіктенде шағарар қорытындысы жоқ. Мына
қорлықтың артында бір қуаныш жатқандай, үміт жібін үзер емес. Мұнда
психологиялық авторлық баяндау да, небір кейіпкерлердің көл-көсір монологы
да жоқ. Мұнда тек кейіпкердің ішкі жан әлемінде үздіксіз жүріп жатқан
психологиялық үдерісті қалт жібермей қадағалайтын сырт көз бар. Оларды
сыртқа сездіріп, кейіпкердің өзіне бой бермеген, байқалып еркіне көндіге
алмайтын сыртқы сезімдік физиологиялық құбылыстар мұнда жетекші көркемдік
атқарып тұр. Ишара мен мимика психологиялық талдау өнерінің ең басты
қасиеттерінен де (ішкі монолог, ой ағысы, т.б секілді) жоғары қойылып,
оларға үлкен жауапкершілік, көркемдік күш қуат дарытқан дарын иесі Асқар
Сүлейменов үнсіздіктен күрделі философиялық қисын жасай отырып, оны адамның
ішкі жұмбақ әлемін ашудағы ең бір айрықша тәсілге айналдыра білген. Оның
кез-келген жаңа жолында осындай ойлар бар, тұнып тұрған психологизм бар,
күрделі де жұмбақ адам тағдыры, адам табиғаты бар. Оны танытатын күш бар,
тылсым сыр бар. Ол – жазушы шеберлігі.
Кабинетте жалғыз қалса болды, Бектұровтың желке тұсындағы
Әуезов суреті мен “неге жаздың?” деген сауалы шыбынның ызыңы секілді
мазасын алып бітеді. Қазір де солай, Сержанды дір еткізгені – маңдай: қара
бұйра шаштардан, рамадан асқандай боп арыға, қабырғаға құлай жайылып
жатқан маңдайды ащы жанары мытып кете алмады ма, әйтеуір, қорқып қалды,
сонсоңғы сезгені: өкпесіне жуан укол ине боп ене бара жатқан ашадік
сұраудың уы, сонсоң қорғасын үнсіздік, сонсоң бүткіл көкірегін таптап сарт-
сұрт айқасқан мылқау айқайлар. [28.164.б.]
Эпикалық жазушылар секілді Сүлейменовте ұзақ – сонар жүйелі ой
ағысына құрылған монологта, ішкі монолог та жоқ кейіпкерлерінің “оған
уақыты да жоқ”.
Асқар Сүлейменов - әрбір сөзге сараң әрі сауысқандай сақ
суреткер. Оның сөзі, сойлемі ойға бай, мазмұнға терең, көркемдік, мағыналық
қызмет атқармайтын сөзді одан кездестіру қиын.
Ол – біріншіден, өз кейіпкерлерін ел ішінен, қарапайым халық
арасынан таңдайды. Солардың адамгершілік, тұлғалық сезімзік, адами
қасиеттерін, жағдайларын, сезімдерін, ішік рухани дүние танымдарын
зерттеуге көңіл бөледі. Айталық, оның кейіпкері - “Бесатардағы” Иноземцев,
Крейгель, Сәруар, Төрехан, Мұқағали, “Ақ кемпірдегі” Нұрғазы, шал Әбекең,
Сәлияш, “Қара шалдағы” Үкібай Омаров, Нығмет Сафин, “Адасқақтағы” Біржан,
Әпіш, Теміртас, Абай, Ақан, т.б қарапайым жандар. Автор осы қарапайым
жандардың ішкі жан әлеміндегі психологиялық құбылыстарды, ой-санасындағы
динамикалық қозғалыстарды зерттеуге тырысады.
Асқар Сүлейменовте бүкіл шығарма бойында үзілмей келе жатқан
бейвервалды ишараттар кейіркердің ішкі жан әлемін ашуда ең жауапты да
көркем психологиялық қызметті атқарады. Ол әсіресе мынадай жағдайда,
психиканың ең терең пластикасы мен ішкі жағдай өте қарама-қайшылықты,
күрделі және бұлыңғыр кезінде сәтті қолданылады. Және ондай психологиялық
сәтті өзге ешқандай бейнелеу тәсілі алмастыра да алмайды. Бевервалды
ишараттар адамның тұңғиық жан дүниесін жан-жақты ашуға және психологиялық
ауыр жағдайды одан әрі күрделендіруге, күшейтуге, динамикалы дамытуға
салмақ салады.
1.3 АСҚАР СҮЛЕЙМЕНОВ ПРОЗАСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК ЖҮЙЕСІ (МОНОЛОГ, ДИАЛОГ, ПЕЙЗАЖ,
КӨРКЕМ ДЕТАЛЬ)
Ішкі дауыс, ішкі монолог құрылысына қарай түрлі көркемдік қызмет
атқарады. Адамның ішкі ойын автордың баяндап беруінен мүлдем басқа реңге
түсіретін көркемдік тәсіл – кейіпкердің өзіне ғана тән ішкі ойлай мәнері,
сөйлеу қабілеті, ішкі дербес әлемі. Мәселен, Сержанның Бектұров
кабинетіндегі қорғасын үнсіздіктен қалай құтыларын білмей дал болған
сәттегі, жан ашуы кезіндегі ішкі монологын алып көрелік. Мұнда ішкі дауыс
монологтан гөрі бейне бір тірі пенденің дауысына ұқсайды. Ол тек ішкі ойдың
ағысын, ашу қысқан адамның аяқ астынан тұтанған тосын сана тасқынын, ой
ағысын аңғартпайды. Керісінше, әлдекімнің сыбырлап құлаққа айтқан анық
дауысы секілді, қаратпа сөйлем арқыл беріледі: “Сер-аға, ау, Сер-аға!
Мұндай көкбет індеместер інінде жатып бүлдіреді – білмеуші мең?...Пәл
сапасы өзіне, пәл сапасын езе берсін. Бір әдебиеттің бесті үміткері –
артыңды ойла, ертеңгі жұмыр талқыға сызат түспесін, сызат түспесін, Сер-
аға, ал сенің бар інге қолың біреу, ал мұндайда қос қол емес, көп қол
керек, көп қол...” – дейді буын құрттай бұралған дауыс [28. 147 б].
Біздіңше, бұлда автордың ішкі дауысты, ішкі монологты берудегі
өзгеге ұқсамайтын “тірі” дауысқа айналдырған сәтті тәсілі болса керек.
Жалпы, Асқар Сүлейменовте сыртқы қимыл көріністері, бейвервалды ишараттар,
т.б. қай шығармасында да жетекші рөл атқарады. Жазушы оған көп мән
береді. Және ешкімге еліктемей, ерекше бейнелей де біледі. Мысалы, әлгі
үзіндіні жасғастыра түссек, мынадай айшықты образға, кесек те күрделі
психологиялық көрініске тап боламыз: “бұралған дауыс Бектұров есігіне
дейінгі ерілген сенімнің қалпына қайта кездесиіріп, бусанған маңдайын
сәжданың жыртығы – ақ шәйі орамалмен сипап-сипап жібергенде Сержан
Жортановтың езуіне жұмағы күлкі тепсініп, соңғы бес-алты минут бойы тәнін
де жанын да езгілеп берген қоймалжың қобалжу үстел астында – көкбетке қарап
тесік тиын боп сыңғырлап домалап кетті ”[28. 167.б]. Небәрі бес сөйлем бес
минуттық мерзім қаншама кңістік пен уақытты алып жатыр. Қаншама күрделі де
ауыр психологиялық жағдайды, сәт сайын құбылған, сәт сайын қарама-
қайшылықтағы психологиялық шырғалаңды, сезімдік-эмоциялық құбылыстарды,
соған сәйкес сыртқы психологиялық детальдарды да қаншалықты сенімді әрі
көріністі панорама түрінде бейнелеген. Мұндай аз сөзге көп мағына, көп
сурет – бояу беру кез-келген қаламгердің еншісі емес екендігі де елге аян.
“Адасқақ ” – жанры жағынан әңгімелер циклы деп көрсетіледі. Әңгімелер
циклы шығарманың композицилық құрылымында іштей бес диалогқа бөлініп
беріледі. Біздіңше, шығарма жанрының әңгімелер циклына жатқтызылуы, ол
шағарманың толық жанрлық кескін келбетін сипаттайды дей алмаймыз. Өйткені,
біріншіден, шығарма ішіндегі диалог бөліктердің екеуара әңгімеге (диалог
деген екеуара әңгіме ғой) көп көңіл бөлетіні, сол екеуара әңгімеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz