ТАБУ МЕН ЭВФЕМИЗМДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
ЖОСПАР
КІРІСПЕ 3
I. ТАБУ МЕН ЭВФЕМИЗМДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ 6
1.1. Табу мен эвфемизмдер жайлы жалпы түсінік 6
1.2. Табу мен эвфемизмдердің отандық тіл білімінде зерттелуі 10
1.3. Табу мен эвфемизмдердің ағылшын тіл білімінде зерттелуі 18
II. ТАБУ МЕН ЭВФЕМИЗМДЕРДІҢ АУДАРМА НҰСҚАДА БЕРІЛУІ 35
2.1 Аудару барысында табу мен эвфемизмдердің мағынасын анықтау тәсілдері
35
2.2. Табу мен эвфемизмдерді аударудағы әдістер 44
2.3. Табу мен эвфемизмдерді аударудағы қиындықтар 52
ҚОРЫТЫНДЫ 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 59
КІРІСПЕ
Соңғы онжылдықта тілдің құрылымын зерттеудің орнын тілдің әрекет
барысында зерттеу, яғни сөйлеу барысында қарастыру басып келеді. Бірінші
орынға оның қоғамдық қызметі шығып, тілдің адам коммуникациясының құралы
ретіндегі мәселелері зерттеу объектісіне айналды. Негізгі қарым қатынас
құралы ретінде тіл, адам өмірінің барлық өзгерістеріне бейімделіп, қоғаммен
құрылып, шыңдалады.
Жаңа ғылыми парадигма, өзінің айқын антропоцентристік бағытымен табу
мен эвфемизмдерге тек коммуникация формасы ретінде ғана емес, мәдениет
бөлшегі, лингвистік ғана емес экстралингвистік фактор ретінде жол ашты.
Табу мен эвфемизмдерге деген XXI ғасыр әдебиеті мен публицистикасындағы
артып келе жатқан қызығушылық табу мен эвфемия көп аспектілі феноменін
жаңаша зерттеумен, тілдік құралдар арқылы оларда көрініс тапқан
коннотативті ақпаратты интерпретациялау қажеттілігін де тудырады. Табу мен
эвфемизмдерді зерттеудің ерекше маңыздылығы қазіргі заманғы тіл білімінің
қоғамның өзіндік әлем бейнесін, автор мен адресаттың тілдік тұлғаларының
эвфемизмдерді жасаушы мен оның реципиенті арасында қарым—қатынас орнауы
барысында, және эвфемизмдерді пайдалану контексті ерекшеліктерін зертеуге
деген қызығушылығынан туындайды.
Сонымен қатар, табу мен эвфемизмдерді лингвистикалық және
мәдениетаралық факторлармен байланысты қарастырылатын тілдік құрал ретінде
зерттеу олардың ерекше мәдени құндылық екендігін таныта түседі. Мұнын
себебі, біріншіден, мәдениетаралық қарым қатынас кең етек жайған кезеңде
табу, эвфемизмдерді дұрыс түсіну әрі қабылдай білу нәтижелі келіссөздер
кепілі. Екіншіден, бұл –көпұлтты Қазақстан жағдайында біздің қоғамның да
ажырамас бөлігі. Себебі барлық тілдерде табу мен эвфемизмдер сол тілді
тұтынушы этностың (ұлттың, халықтың, тайпаның, рудың) тарихына,
мәдениетіне, шаруашылығына қатысты болады. Егер халық пен тілді біртұтас
құбылыс деп қарасақ,- дейді академик Ә.Қайдаров, тіл-халық өмірінің
материалдық және рухани байлықтарын бойына жинаған, оның наным-сенімдерін,
дәстүрін көрсететін, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын баға жетпес байлық.
Осы жұмыс табу мен эвфемизмдердің аудармада берілу жолдарын талдауға
арналған. Тіліміздегі көркемдік қуаты күшті осы тілдік бірліктер үлкен
қызығушылық туғызып келеді. Ағылшын тілдік бейнесінде қоғам дамуына
байланысты тез өзгеріске түсіп отыратын бұл құбылыстардың өзіндік
ерекшелігі бар. Атап айтқанда, нақты тілдік жағдай мен коммуниканттар
дәрежесіне, мәдениет типіне, ұлттық психологияға, қоғамның құндылықтар
жүйесіне деген тәуелділігі анықталуы қажет.
Тақырыптың өзектілігі: табу мен эвфемизмдердің лингвистикалық және
лингвомәдени зерттеулерде толық қарастырылмағандығына, сондай-ақ, олардың
лингвомәдени құбылыс ретінде үлкен қызығушылық тудырып отырғандығына
байланысты анықталады. Саяси төзімділікке негізделген коммуникация
барысында тұлғааралық сыпайылықтың деңгейіне қатысты айқындалады, соған
сәйкес әлемнің тілдік бейнесі ретінде көрініс табады, яғни:
← табу әр халыққа тән мәдениет призмасы арқылы қабылданып,
талданады;
← эвфемизмдер тілдік мәдениет пен қоғамдық нормамен сабақтаса
қарастырылады.
Зерттеу нысаны: ағылшын тіліндегі табу мен эвфемизмдердің қазақ
тіліндегі аудармада берілуі.
Зерттеу пәні: қазіргі ағылшын тілінің этникалық және әлеуметтік
ерекшеліктерін білдіретін табу мен эвфемистік бірліктер.
Жұмыстың мақсаты: қазіргі ағылшын және қазақ тілдеріндегі табу мен
эвфемизмдер сипаты, олардың аудармада берілуі: семантикасы және аударылу
ерекшеліктері, тілдік қатынастағы рөлі.
Жоғарыда аталған мақсаттарға сәйкес, келесі міндеттер қойылған:
1. Табу мен эвфемизмдер мәселесіне қатысты отандық және шетелдік ғалымдрдың
зерттеулеріне шолу және теориялық деректерді жүйелеу;
2. Табу мен эвфемизмдерді аударудағы негізгі тәсілдерді анықтау;
3. Табу мен эвфемизмдердің аударудағы өзіндік ерекшеліктер мен қиындықтарды
көрсету.
Ағылшын тіліндегі табу мен эвфемизмдердің қазақ тіліне аударудағы
тәсілдерін публицистикалық материалдар арқылы анықтау мен жүйелеу жұмыстың
ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зерттеудің әдіснамалық негізі: салыстырмалы, салғастырмалы талдау;
сипаттау; жүйелеу; жинақтау; компоненттік талдау қолданылды..
Зерттеудің теориялық негізі: отандық және шетелдік ғалымдардың табу (Ә.
Ахметов, Ә. Болғанбаев, Д. Фрэзер, .К.Зеленин, Б.А.Ларин, Г. Б. Антрушина,
М. А. Аполлова, И. В. Арнольд және т.б.) мен эвфемия (Ә.Хасенов, Ә.Ахметов,
С. Ульман, Э.Бен-Венист, А.М. Кацев, Л.П. Крысин, Р. Холдер, Л.П. Крысин,
Е.П. Сеничкина, K. Allan, K. Burridge, J. Lawrence) тақырыбындағы жұмыстары
алынды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Жұмыстың нәтижелері мен қорытындылары
тіл білімінің лексикология, аударматану салаларына қатысты пайымдау
жасауға мүмкіншілік береді.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы: Зерттеудің тұжырымдары мен түйіндері,
нәтижелері мен қисындары табу мен эвфемизмдерді кешенді түрде зерттеуде,
жоғары оқу орындарында тіл тарихы, орта мектептер мен гимназиялардағы
стилистика туралы сыныптан тыс жұмыстарда, сонымен қатар сөзжасам
саласындағы зерттеулерді толықтырып, жан-жақты зерттеуге де өз септігін
тигізеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Берілген дипломдық жұмыс кіріспеден
(кіріспеде зерттеудің өзектілігі, мақсаты, міндеттері, пәні және объектісі
көрсетіледі), негізгі бөлімнен (екі тараудан), қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбы өзектілігінің негіздемесі беріліп,
объектісі және пәні анықталды, жұмыстың мақсаты, міндеттері, жұмыс болжамы
қалыптастырылып, жетекші идея, ғылыми жаңалық, теориялық және практикалық
маңыздылықтар ашылып, зерттеу әдістері жайлы мағлұмат берілген.
Бірінші бөлім Эвфемизмдер мен табудың зерттелуі. Эвфемизмдер мен
табу жайлы жалпы түсінік. Эвфемизмдер мен табудың отандық және шетелдік
тіл білімінде зерттелуі сұрақтарына арналған.
Екінші бөлімде Эвфемизмдер мен табудың аударма нұсқада берілуі.
Табу мен эвфемизмдерді аудармада беру жолдары. Аударма барысында туындайтын
қиындықтарды анықтап, талдауға арналған.
Қолданылған әдебиеттер тізімі жұмыс барысында талданған тіл білімі,
этнолингвистика, аудармтану саласындағы әдебиеттерден және сөздіктерден
тұрады.
I. ТАБУ МЕН ЭВФЕМИЗМДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1. Табу мен эвфемизмдер жайлы жалпы түсінік
Табу мен эвфемизмдер тіл білімінің ұзақ зерттелген бөлігі болып
табылады. Бірақ, тілдік табу мен оларды алмастырушы құралдар екі жүз жыл
бойы зерттелсе де, эвфемизм мәселесінің көптеген аспектілері толық
қарастырылмаған немесе қарама қайшылықты болып келеді. Оларды әр түрлі
бағыттағы және көзқарастағы лингвистер зерттеді. Соның ішінде отандық және
шетелдік: Д.К.Зеленин, Б.А.Ларин, Р.А.Будагов, Вандриес, О.Есперсен,
В.Хаверс, С. Ульман, Э.Бен-Венист, Ә.Хасенов, Т.Жанұзақ, Ә.Ахметов, Ә.
Болғанбаев, Ғ.Қалиев, Б. Сағындықұлы сынды ғалымдар бар. Көптеген ағылшын
лингвистерінің тұжырымдамалары бойынша эвфемизмдер ағылшын тілінің
лексикасы мен фразеологиясының басым бөлігін алып жатыр.
Табу түсінігі
ТАБУ. 1. Ағл. taboo, дөрекі және қолайсыз сөзді қолданудан
қорыққаннан, мифологиялық сенімнен, наным - сенімнен, діннен сондай-ақ,
цензуралық шектеуден қолдануға тиым салынған сөз. Мысалы, қазақ тілінде:
өлді- жан тәсілім етті, дүние салды, о дүниеге аттанды; ағылшын тілінде:
Сripple (мүгедек)—physically different (дене бітімі басқа); fat (семіз) —
big boned, differently sized (сүйегі ірі) деген қолданылады.
2. Ағл. taboo (тиым), әртүрлі лингвистикалық емес факторлармен (наным
– сенім, цензура мен дәстүрлі тиымдар) анықталатын, сөзді пайдаланудағы
шектеу. Табудың түрлері: вербалды емес табу, вербалды табу және екінші
ретті табу [1, 187].
Табу – индонезия тілінен алынған термин: тыйым салу деген сөз. Меланезия
мен Палинезияда бұл сөздің капу, тапу, тамбу деген синонимдері бар. Олардың
да мағынасы – тыйым салу. Табу құбылысы адамзаттың әлсіз кездерінде туған.
Ең алдымен этнографияға, адамзаттың діни наным – сеніміне, әлденеге
сиынуына байланысты шыққан. Ерте замандардағы соқыр сезім мен сенім,
адамзаттың әр нәрсеге, әр құбылысқа табынуы, олардың ең киелі, ең құдіреті
күшті деп саналуы тіл-тілде өзінің ізін қалдырған. Табу алғашында
мифологиялық сенім – наным, қорқыныш сезімдерге байланысты қорытынды
тұжырымдар жасау нәтижесінде пайда болған. Осындай белгілі бір себептерге
сай, тіл-тілде кейбір сөздер мен сөз тіркестерін өзінің тура атымен атамай,
басқаша, екінші бір келтірінді сөздермен, кейде мүлдем тұспалдап,
алмастырып жеткізетін болған.
Ақиқаты, табудың ең басты принципі – сол құбылыс пен заттың дәл атын
атауға тыйым салу. Зерттеушілердің айтуынша, табудың алғашқы шыққан жері,
түп – төркіні, отаны - полинезия тайпалары. Полинезиялықтардың қоғамдық
өмірінде бұл құбылыс күні бүгінге дейін кең етек жайған.
Табу— тілге қатысты этнографиялық түсінік. Табу қоғам дамуының әртүрлі
даму деңгейлерінде, қоғамдық өмірдің әртүрлі саласында пайда болатын
тыйымды білдіреді. Ол полинезиялық тілдердің бірінен аударғанда: ta –
атау, ерекшелеу, ри – толықтай;сонда, tapu tabu толықтай ерекшеленген,
ерекше белгіленген дегенді білдіреді.Осылайша, қоғамдық дамудың төменгі
сатысындағы халықтарда (полинезиялықтар, зулустар, эскимостар) табу сөздер
мифологиялық сенім негізінде пайда болады.
Өлім, ауру атаулары, құдайлар мен аруақтар атауларына тиым салынады;
әдетте тайпа аулайтын аң атауы да табуға айналады: to die – to kick the
bucket, to go off the hooks, to pass away, to breathe one’s last, to close
one’s eyes; devil –the Prince of Darkness немесе dickens; God –Lord!, Good
heavens!, Gracias me!
Табудың тарихы.
Табу—адмдардың әр түрлі әрекеттеріне қатысты жағымсыз ережелер (үзілді
кесілді тиым), оларды бұзу тиісті жазаға әкеп соғады. Олар әлеуметтік, діни
және магия негізінде алғашқы қауымдық қоғам кезінде пайда болып,
қалыптасқан. Табу арқылы олар топтар (отбасы, ру, тайпа және т.б.) мен
мүгедектердің өмірін реттеп отырған. Абыздар мен тайпа көсемдерінің
тиымдырдың жиынтығы адам өмірінің әр түрлі салаларын қамтып, сөздерге
(адамдардың, қайтыс болғандардың, жындардың, құдайлардың, аңдардың аттарын
атауға тиым); адамдарға (әйелдер, жауынгерлер, басшылар); адам денесі мен
дене мүшелеріне; әр түрлі әрекет түрлері мен формаларына; әр түрлі заттар
мен зат символдарына (жер, қару, тұмар және т.б.) да тараған. Сол кезеңдегі
наным сенімдер мен салт—дәстүрлерге сәйкес, тиымды бұзу жоғарғы күштердің
қаһарын (ауру—сырқау, өлім) және қоғам мен оның көшбасшыларының әр түрлі
жазасын туғызған. Баяғы заманда және қазіргі кезеңдерде табу әлеуметтік
бақылау мен әлеуметтік басқарудың құралы болған. Тарихи даму үрдісінде
трансформацияланған табулардың бір бөлігі адамгершілікке, дінге, құқыққа әр
түрлі көзқарастар (мысалы, күнә жайлы), құндылықтар мен нормалар (мысалы,
ислам мәдениетіндегі адамды бейнелеуге тиым және т.б.) түрінде енді. Табу
алғаш рет 1771 жылы Дж. Кукпен Тонга аралындағы аборигендерге қатысты
дәстүр ретінде аталған деп есептелінеді. Табудың пайда болуы мен мәні,
қызметі жөніндегі концепциялардың ішінде ең танымалдары:
1) магиялық (тиымды практикалық магияның жағымсыз формасы ретінде, яғни
магияның позитивті формасы - сиқырдан жеке қарастырады – Фрэзер және
т.б.);
2) діни (табуды қасиетті заң ретінде түсіндіретін және жындарға
табынуға қатысты тиымдар- Тайлор және т.б.)
3) психологиялық ( табуға психоаналитикалық талдау беретін, оны алғашқы
мораль үлгісі мен өркениеттің бастамасы ретінде қарастыратын – Фрейд
және т.б.)
4) антропологиялық (табуды әлеуметтік бақылау формасы ретінле
түсіндіретін – Малиновский және т.б.) [2, 95]
Табу сөздерді алмастыру үшін басқа сөздер, яғни эффемизмдер қажет.
Эвфемизм түсінігі
ЭВФЕМИЗМ (антифразис) ағл. euphemism, қандай да бір құбылысты не затты
тура емес, жасырын, сыпайы, жұмсартып айтуда қолданылатын троп. [1, 165].
Эвфемизмдер – бұл ауыстыру, тыйым салынған (табу) сөздер орнына
қолданылатын, рұқсат етілген сөздер. Эвфемизм
– гректің “euphesmeos” – әдепті сөйлеу деген сөзінен шыққан.
Эвфемизм термині алғаш рет антикалық авторлармен қолданылған. Оның шығу
тегі жалпыға мәлім: термин гректің жақсы, сөз, сөйлеу дегеннен
шыққан. Алғашқысында ол жақсы, жақсылыққа бастайтын сөздерді айтумен,
жамандық шақыратын сөздерден бас тарту ретінде қабылданған. Адамдар бұл
тілдік құбылысты ерте замандардан біліп қолданған. Ол бүгін де өзекті
мәселелер қатарында. Бұл құбылыстың негізін адамдардың ойлау жүйесінен
іздеу керек, себебі эвфемизм жай ғана тілдік феномен емес, ол адамдардың
шындықты ерекше жолмен құруға деген қабілетінің көрінісі. Қолайлы сөзді
пайдалана отырып адамның шындық пен шиеленісті төмендетуге тырысуы:
insane asylum орнына mental hospital, mental health clinic;
mad орнына insane, mentally unstable, unbalanced;
old орнына senior, advanced in years;
retire on a pension орнына retirement.
Дамудың жоғарырақ сатысында, мысалы шаруалар арасында халықтардың
қалыптасуы барысында табуға наным сенімдер мен ырымдар негіз болған. Осыдан
өлімді атау үшін эффемизм іздеу басталады: өлудің орнына: дүниеден қайту, о
дүниеге аттану, жан тапсыру, жан тәсілім ету т.б.
Бүгінгі заманда табуға цензуралық тиым негіз бола алады (әскери не
дипломатиялық құпия): сондықтан мемлекеттердің, қалалардың, мекемелердің,
әскери бөлімшелердің не тұлғалардың аттары әріппен алмастырылады. Мысалы,
N (эн), NN (эн-эн), X, Y, Z қаласы (Икс, Игрек, Зет қ.); не сөз тіркесімен
беріледі : бір көрші мемлекет;бір дипломатиялық өкіл т.б.
Дамыған қоғамдық ортада сөздерді табуға айналдырудың тағы бір себебі
этикет, яғни дөрекі не әдепсіз сөйлеуден сақтану. Мысалы:
blow one’s nose орнына to clear one’s nose;
pregnant орнына in an interesting condition, in a delicate condition,
expecting;
Тілдік табу мен эвфемия бұл өте қиын әрі көпжақты құбылыс. Ол үлкен
тәрбиелік, оқытушылық әрі дамытушы күшке ие.
Қарапайым лексикамен салыстырғанда, эвфемизмдер қоғамдық дөрекі және
қолайлы деген бағалауға тәуелді. Эвфемизмдердің дәрежесінің тарихи
құбылмалылығы да осыған байланысты: бір ұрпақ үшін сәтті эвфемистік атау
болған сөз келесі ұрпаққа қолайсыз, дөрекі, эвфемистік ауыстыруды талап
ететін болып көрінуі мүмкін.
Эвфемизм, тура емес, перифраздық, сонымен қатар затты, қасиетті,
іс–әрекетті жұмсартып білдіретін тәсіл ретінде литотамен (екі ретті жоққа
шығаруға негізделген әсерлілік құралы) немесе мейозиспен (сөз болып отырған
заттың, үрдістің, әрекеттің қасиеттерін арнайы азайтып көрсету) ұқсас болып
келеді. Мысалы: сіздікі дұрыс деп ойламаймын– сіздікі дұрыс емес (литота),
ол жаман жүзбейді– жақсы жүзетін адам туралы (мейозис).
Эвфемизация үрдісі, адамның сөйлеу әрекетін құратын үш негізгі үрдістің
бірімен, яғни номинация үрдісімен тығыз байланысты (қалған екеуі:
предикация мен бағалау). Этикалық, мәдени, психологиялық және қандай да
бір басқа себептермен атлмайтын немесе қиындықпен аталатын нысандар
эвфемистік алмастыруларды қажет етеді. Ал номинацияларды жаңарту
қажеттілігі мәдени қоғамда дөрекі, қолайсыз саналатынды қайта–қайта
өзгертіп, жұмсарту талабымен түсіндіріледі.
Тілдік тәсілдер мен эвфемизация құралдары:
1. Диффузионды мағынаға ие анықтауыш сөздер: қандай да бір,
белгілі, тиісті, тиесілі және т.б. Мысалы: менің бұған аздаған
қатысым бар— сөйлеуші болған жағдайға тікелей қатысты болғанда,
аздаған ирониямен айтылуы мүмкін (ол айтылып отырған кітап
авторы және бұл жобаны дайындауға қатысқан);
2. Нақты заттар мен түсініктерді атауға пайдаланылатын, жалпы
мағынаға ие номинациялар: акция, бұйым, нысан, өнім, мекеме және
т.б.
3. Тарихи лексикаға қарағанда құбылыстың негізін бүркемелеуге
қолайлы кірме сөздер мен терминдер: бағаларды либерализациялау,
канцер (қатерлі дерт орнына), конфронтация (қару қолданып қарсы
тұру орнына).
4. Мемлекттік және әскери құпияларды жасыруға, репрессивті салаға
тиесілі аббревиатуралар.
5. Әрекеттің толық еместіген немесе қандай да бір қасиеттің аздаған
белгісін білдіретін сөздер, яғни өз мағынасында емес, эвфемизм
ретінде пайдаланылатын: ол дұрыс естімейді (саңырау адам жайлы),
ол ақсаңдайды (ақсақ жайлы) [3, 27].
Эвфемизм өзіндік ерекшелікке ие. Ол эвфемизмнің лингвистикалық
табиғатымен қатар, басқаларға қарағанда жиі эвфемизацияға ұшырайтын
тақырыптарда да, эвфемизмдерді пайдалану салаларында да, тілдік құралдар
мен тәсілдер типтерінде де, эвфемизмдердің әлеуметтік бағалауының
әркелкілігінде де көрініс табады.
1.2. Табу мен эвфемизмдердің отандық тіл білімінде зерттелуі
Табу мен эвфемизмдердің қазақ тілі лексикологиясының сөздік қорынан
алатын орны ерекше. Бұл сөздер тілімізде өте ертеден өмір сүріп келе
жатқан, қолданыстағы өте маңызды сөздер тобына жатады. Олар адамдар бір-
бірімен тілдік қарым-қатынасқа түскенде этиканы, сыпайыгершілікті,
моральдық нормаларды сақтауға септігін тигізеді. Табу мен эвфемизмдер
адамның ойының дамуына, тереңдеуіне, жандануына көмектеседі.
Табу негізінен алғанда этнографиялық ұғыммен байланысты. Мұнымен бірге,
оның тілге, тілдің тарихына да қатысы бар. Ерте замандарда адамдар әр түрлі
қате түсінік, теріс ұғымның, дінге сенушіліктің салдарынан кейбір заттардың
аттарын тікелей атауға тиым салып, оларды басқаша атайтын болған. Бұл
құбылыс әдетте табу деп аталады. Кейбір заттарды өз атымен атамау (табу)
теріс ұғым, қате түсініктен, ерекше күшке сеніп, сана- сезімнің дінге
шырмалуынан туған.
Сондай- ақ, ерте кезде аңшыларда аң адам тілін ұғынады, өздерінің
аттарын естісе, қашып кетеді деген түсінік болған да, олар аңдарды тікелей
өз атымен атамай, басқаша сөзбен атайтын болған. Мысалы, алтайлық аңшылар
аңда жүргенде тиінді шарбақ, чирбақ (саусақ), абаш құртұ (ағаш құрты) деп
атайтын болған.
Табу немесе тыйым магиядан, атап айтқанда, оның теріс принциптерінен
тұратын тармағынан туындайды. Ол принциптердің негізінде пәлендей іс
әрекет істеме, істесең пәле-жалаға тап боласың сияқты қорқыныш тудыратын
наным-сенім жатыр. Ертерек кезде ескі ауылда найзағайды тікелей өз атымен
атаса, оның адамға түсуі мүмкін деген қате түсініктің салдарынан оны
жасыл деп те атаған. Табу өзін туғызған қараңғылық, дінге сенушілік,
ескілікпен бірге ұмытылып та кетті.
Осы анықтама тұрғысынан қарағанда, табу мен оларды алмастырып отыратын
эвфемизмдерді этнографиялық лексикаға жатқызған дұрыс. Өйткені кез келген
этнографиялық лексиканың сыртында белгілі бір этнографиялық ұғымдардың,
тұратыны сияқты табу мен эвфемизмдердің сыртында да олармен ұштасып,
астарласып жататын этнографиялық ұғымдар, атап айтқанда, дәстүрлі наным
–сенімдер, мифтер, әдет—ғұрыптар, салт—дәстүрлер, қоғамда қалыптасқан тіл
мәдениетімен байланысты этикалық нормалар тұрады. Мәселен, түркі тілдерінің
көпшілігінде табуға айналған қасқыр, бөрі, құрт деген сөздер мен олардың
орнына қолданылып жүрген қазақ тіліндегі ит-құс, қара-құлақ, серек-құлақ,
теріс азу, қара ауыз, ұлыма деген сөздер мен сөз тіркестерінің бәрі де
этнографиялық мәнге ие болған лексика. Өйткені олардың лексикалық
мағыналарының сыртында да дәстүрлі наным сенімдерден туындайтын атын
атаса, қасқыр малға шабады немесе адамға қастандық істейді деген сияқты
этнографиялық ұғымдар жатыр, әрі ондай лексика қазақ тілінде аз емес. Олар
–сөздік қордың ерекше қабатын құрайтын бір жүйеге жататын топ. Демек,
оларды этнография мен лингвистика тұрғысынан жеке жеке қарастырғаннан гөрі
этнолингвисти- калық біртұтас объект ретінде бірге зерттеу анағұрлым
ұтымдырақ [2,176]
Сөздерге салынатын тыйымның діни наным сенімдер мен әдет ғұрыптардан
басқа да әлеуметтік себептері бар. Олар толық тоқталуды қажет
ететін—моральдық этикалық нормаларға, өлімге анатомия мен физиологияға,
ресми цензураға, отбасына және тіл мәдениетіне байланысты қалыптасқан табу
мен эвфемизмдер.
1. Өлімге байланысты туындған эвфемизмдер
Адам баласы үшін табиғи құбылыстардың ішінде ең қорқыныштысы да
сескенерлігі — өлім.Сондықтан да кез келген халық тілінде өлім, өлді
деген сөздердің орнына сол ұғымдарды білдіретін, бірақ алдыңғыларына
қарағанда, әлде қайда тігісі жатық эвфемистік синонимдер қолданылады. Оны
былай қойғанда, түркі халықтарының салт дәстүрлерінде өлім туралы суық
хабарды туыс жақындарға астарлатып естіртіп, көңіл айту белгілі дәстүр, бұл
дәстүр күні бүгінге дейін өзгере қойған жоқ.
Қазақ арасында қалыптасқан салт бойынша да қайтыс болған адамның
жақындарына қазаны бірден естірте салмаған. Суық хабарды мүмкіндігінше
астарлатып, тұспалдап немесе жұмбақтап сездіруге тырысқан. Әдетте ауыр
қайғыны естірту эвфемистік мағыналы сөздерден басталып көңіл айту, жұбату
сөздерімен аяқталған. Қазақ ауыз әдебиетінде сақталған өлімді естірту және
көңіл айту үшін қолданылатын эвфемизмдерге негізделген ескі шығармалар өте
көп.
Өліммен байланысты немесе сонымен ұштасып жататын тағы біраз ұғымдар бар.
Әңгіме өлік, мола, көр, көму, бейіт, сүйек, дене, жерлеу, зират, қабір
сияқты сөздер жайында. Бұл сөздердің бояуары мен адамға етер әсері бірдей
емес. Әсіресе алдыңғы төрт сөздің мағыналары өте суық. Сондықтан да олардан
гөрі тігісі бір шама жатықтау дене, сүйек, зират, қабір, жерлеу, қою сияқты
эвфемистік баламар жиірек қолданылады. Ал кейде мола, көр деген суық
сөздердің орнына орын, жай деген эвфемизмдер қолданылады.
2. Анатомия мен физиологияға байланысты табу мен эвфемизмдер
Моральдік немесе этикалық нормаларлың тұрғысынан өрескел немесе ұят
саналатындықтан көптеген тілдерде адам мен жануарлардың анатомиясына
қатысты кейбір терминдер мен физиологиялық құбылыстардың атаулары тура
атала бермейді. Демек, олар табу. Ашық, қолдануға дөрекі немесе ұят
саналатын атауларды эвфемизмдермен ауыстырады. Мысалы, әйел адамға тән
физиологиялық құбылыс бала көтеру. Солай бола тұра о баста құрсақ көтерген
әйел адам, ішінде төлі бар ұрғашы мал буаз сөзімен аталған. Қазіргі кезде
бұл сөз жартылай табуға айналып тек малға байланысты қолданылады. Ал әйел
адамдардың ондай жағдайларын қазақтар екі қабат, аяғы ауыр, жүкті дейді.
Қай мәдениетте болмасын табу мен эвфемизмдердің ендігі бір үлкен
тобын қоғамда қалыптасқан моральдық этикалық нормаларға қайшы келетін
өрескел қылықтарды атап айтқанда маскүнемдік, ұрлық қарлықты сипаттайтын
сөздер мен ұғымдар. Бұл топқа жататын эвфемизмдер айналымнан өте тез шығып,
оларды жаңа эвфемистік синонимдер алмастырады. Мысалы, қалыптасқан
моральдық этикалық нормалардың шеңберінен шығып, өрескел немесе сорақы
қылықтарымен өзге түрткі болып жүретін адамдар жөнінде: тәртібі нашар,
бұзылған, бетімен кеткен, шкетен шыққан, жүгенсіз т.б. эвфемистік
синонимдер қолданылады.
3. Саяси эвфемизмдер
Саяси эвфемизмдердің басқа эвфемизмдерден айтарлықтай айырмашылығы бар.
Саяси эвфемизмдер негізінен белгілі бір саяси топтардың мүддесін қорғауға
арналған, шындықты бүркемелеу үшін қолданылатын айла шарғы, саяси тәсіл.
Мысалы, соғыс барысында тұтқын лагерлерінде адамдарды жинақтап, лагерь
сөзінің орнына стратегиялық деревнялар деп атау. Сол сияқты басқыншылық
соғысты жуасыту программасы деп атау да қолданылады. Саяси эвфемизмдерде
эвфемизмдердің басқа түрлері сияқты қолайсыз сөздерді алмастырып отырады.
Бірақ олар ат төбеліндей саяси топтың мақсаты мен мүддесіне ғана қызмет
ететіндіктен қалың көпшіліктен шындықты қалқалайтын бет перде ретінді
қолданылады.
4. Ауру атауларына байланысты қалыптасқан табу мен эвфемизмдер.
Сөз магиясына сену мен әр түрлі әлеуметтік себептердің негізінде
қалыптасатын тыйым салынатын сөздер мен эвфемизмдердің ерекше бір тобы ауру
атауларымен байланысты. Әсіресе, оба, шешек, қызылша, безгек, топалаң,
мәлік т.с.с. тез тарайтын әрі адамдар мен малдарды жаппай қырғынға
ұшырататын қатерлі дерттердің атын атау сол ауруларды шақырады немесе
олардың иесін шамдандырады деген үрей мен қорқыныштан туындаған анимистік
әрі магиялық нанымдар ертеректе жиі кездескен. Соның салдарынан ондай аур-
індеттердің тура атаулары табуға айналып, олардың орнын эвфемистік бүркенші
атаулар басып отырған:
Қызылша—қызыл көйлек, қызыл;
Шешек—мейман, қонақ, қорасан, әулие, күл;
Мәлік—қыз, кемпір, ақбайпақ;
Топалаң—алаң, секіртпе, ұшпа;
Алапес—жаман ауру.
Сөз магиясына сенуден туындайтын лингвистикалық табу мифологиялық
кейіпкерлердің, тотемдер мен кәсіптік аңдардың, адамдардың, жан-
жануарлардың, қатерлі аурулардың есімдері мен атауларына салынатындықтан,
ол есімдер мен атаулардың бәрі де эвфемизмдермен алмастырылып отырады.
Демек, тілдегі синонимдік қатардың өсуіне, сөздік қордың ұлғаюына сөз
магиясынан туындайтын табу мен эвфемизмдер де үлкен әсер етеді.
Бір затты не құбылысты тікелей өз атымен емес, басқа сөзбен атаудың
себебі мүлдем басқаша болуы мүмкін. Кей нәрсенің не құбылыстың атын тікелей
айту дөрекілеу, қолайсыздау болып көрінгенде, олар басқа сыпайы, майда
сөзбен ауыстырылып айтылады. Бұл құбылыс эвфемизм деп аталады. Бірақ
эвфемизмдер, табу сияқты қате түсінік, діни ұғымның негізінде емес, айтуға
дөрекі, қолайсыз сөзді, сыпайы сөзбен ауыстырып айтудың негізінде шыққан.
Мысалы өтірік айту дегеннің орнына қосып айту; ұрланыпты дегеннің орнына
қолды болыпты; ұрлық –қарлық жасамау деудің орнына ала жібін аттамау деген
сөз тіркестері қолданылады. Мылжың деудің орнына сөзуарлау деу сыпайы
айтудың бір түрі.
Көз алдында отырған науқас адам қайтыс болғанда, өлді деген ауыр сөздің
орнына жан тәсілім қылды, жүріп кетті деген сөз тіркестері қолданылады.
Сондай-ақ, қазақ тілінде өлді деген сөздің орнына қайтыс болды, дүние салды
деген сияқты сөз тіркестері бар.
Эвфемизм табу сияқты үрейленуден туған сенімге негізделмейді,
сыпайыгершілік пен әдептілікке негізделеді. Демек, қазіргі кездегі
қолданылып жүрген эвфемизмдер бүгінгі таңдағы өскелең халқымыздың
қалыптасқан этикалық және эстетикалық нормаларының күнделікті нақ
көріністері деп есептеледі. Сондықтан табу мен эвфемизмдерді бір-бірімен
шатастыруға болмайды. Екеуі екі түрлі мақсаттан шыққан.Табу терминнің
аясына тыйым атаулы түгелдей, оның ішінде сөздерге салынатын тыйым да қоса
кіретіндіктен, оның этнография ғылымына да, лингвистикаға да қатысы бірдей.
Ал эвфемизм—таза лингвистикалық термин. Өйткені ол тыйым салған немесе
қолдануға ыңғайсыз саналатын сөздерді, яғни лингвистикалық табуды алмастыру
үшін ғана қолданылады.
Сан қилы әлеуметтік себептердің негізінде қалыптасатын табу мен оларды
алмастырып отыратын ерекше синонимдердің кез келген тілде кездесетіні анық.
Сол эвфемизмдердің жасалу жолдары—ерекше назар аударатын негізгі
мәселелердің бірі. Эвфемизмдер табу сөздердің бет пердесі әрі олардың
орнына еркін қолданыла беретін баламасы болғандықтан, үнемі айналымда
жүреді. Міне соның салдарынан, бастапқы кезе онша байқалмағанымен, олар
бірте—бірте эвфемистік мағынадан айырылып, белгілі бір уақыт өткеннен кейін
табу сөздің дәрежесіне көтеріледі. Дәл осы кезде о бастағы құбылыс
қайталанып, табуға айналған эвфемизмдер айналымнан қайта ығысып шығады да,
өз орындарын жаңадан пайда болған эвфемизмдерге беруге мәжбүр болады.
Табу мен эвфемизмдер қай тілде болмасын сөздік құрамның өзгеріске ең
жиі ұшырайтын әрі үнемі қозғалыста болатын жылжымалы тобын құрайды және кез
келген тілде неологизм тудырудың ең өнімді көздері болып табылады:
1. Эвфемистік метафоралар
2. Эвфемистік метонимиялар
3. Эвфемистік синекдоха
4. Эвфемистік символ
5. Эвфемистік ирония
6. Эвфемистік парафраза
7. Фразалық тіркестерден жасалған эвфемизмдер
8. Есімдіктерден жасалған эвфемизмдер
Эвфемизмдердің жоғарыда аталған жасалу жолдарымен қатар тілге тиек боларлық
басқа да тәсілдері бар:
1. Деформация- табу сөздерді тігісі жатық эвфемизмдермен ауыстырмай- ақ,
дәл сол сөздердің өзіне аздаған өзгеріс енгізіп қолдану (Мәмбет-
Сәмбет; Әли-Сәли; Асан-Асеке, Жамбыл-Жәке);
2. Эллипсис- кейбір дөрекі немесе айтуға ерсі сөздерді контекстен жорта,
яғни әдейі түсіріп тастау (...Ене, қызыңды... кедейлік қала ма
тақымдап. (М. Әуезов));
3. Кірме сөздер- басқа тілден (араб, парсы, орыс) енген сөздерді ана
тіліміздегі дөрекі мағыналы сөздер орнына пайдалану (дәрет, сүндет,
кейуана, қояншық-эпилепсия, мешел-рахит).
Қазақ халықының мәдениетінен, атап айтқанда, наным-сенімдерінен,
мифологиялық дүние-танымынан, салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарынан орын
тепкен сан алуан тыйымдардың, сол сияқты тілдегі табу сөздер мен
эвфемизмдердің зерттелу жайына келетін болсақ, бұлар да ғалымдардың
назарынан тыс қалмаған мәселе екенін атап айтқан жөн. Тыйым, табу мен
эвфемизмдерді зерттеу үрдісі, алғаш рет, 1247-1318 жылдар арасында өмір
сүрген, Рашид-Ад-Диннің Джами ат-таврих (Жылнамалар жинағы) еңбегінен
басталып, С.П. Толстов, Д.Е. Хайтун, Н.А. Алексеев, Л. Расони, Г.Н.
Потанин, А. Золотарев сияқты ғалымдардың еңбектерінен жалғасын тапты.
Халқымыздың тотемдік нанымдары мен тыйымдарына байланысты құнды
деректерді С.П. Толстов, Д.Е. Хайтун, Н.А. Алексеев, Л. Расони,
Г.Н. Потанин, А. Золотарев сияқты ғалымдардың еңбектерінен, ескі наным-
дарымен байланысты тыйымдары жөнінде азды-көпті мөлшерде өте құнды
мәліметтерді Г.Н. Потанин, В.В. Радлов, Ш. Уәлиханов, Ә. Диваев,
Н.И. Ильминский, И.И. Ибрагимов сынды ғалымдардың қолжазбаларынан
кездестіреміз.
Қазақ тіл білімінде де табу, эвфемистік, дисфемистік құбылыстар
бірқатар еңбектердің зерттеу өзегіне айналған. Осы ретте қазақ тіл біліміне
өзіндік үлес қосқан ғалымдары: Ә. Болғанбаев, Ә. Ахметов, Ә. Хасенов, Ғ
Қалиев, Б. Сағындықұлы т.б. зерттеушілердің пікір-тұжырымдары мен
еңбектерін атауға болады.
Жалпы тіл білімінде түркі тілдеріндегі эвфемизм мен табуды, соның
ішінде қазақ тіліндегі эвфемия құбылысын ғалым Ә. Ахметов алғаш жан-жақты
ғылыми зерттеудің нысанына алып, қарастырған. Ғалым табу мен эвфемизмді
этнографиялық лексикаға жатқыза отырып, олардың кез келген халықтың тілінен
орын алған ауқымы кең этнографиялық лексика екенін анықтайды. Ғалымның
пікірі бойынша, олардың этнография мен этнолингвистика ғылымының нысанына
жататындығы дау тудырмайды. Ғалым бұл сөздердің қыр-сырын ашуда этнография
мен лингвистика ғылымдарының біртұтас нысаны ретінде зерттелінуінің
тиімділігін айтып, эвфемизмдердің этнолингвистикалық бағытта айқындалуына
жол ашады. Олардың пайда болуын этнолингвистикалық жүйе және этномәдени
негіздер арқылы айқындап түсіндіреді, дәстүрлі моральдық-этикалық
қатынастарға байланысты қалыптасқан табу мен эвфемизмдерді топтастырып
көрсетеді, яғни өлімге, анатомия мен физиологиялық процестерге, саяси
эвфемизмдерге, сондай-ақ эвфемизмдердің жасалу жолдары: эвфемистік
метафора, эвфемистік метонимия, эвфемистік синекдоха, эвфемистік символ,
эвфемистік ирония түрлері мен өзіндік ерекшеліктерін айқындайды. Қазіргі
таңда тіл, тіл мәдениеті, ғылымға деген талап, жауапкершілік, ықылас,
мүдделілік шынында да күн сайын артуда. Осы тілдік, қазақ ділдігінің бір
мәселесі эвфемизмдік қолданыстарда жатқанын өмірдің өзі дәлелдеп отыр.
Белгілі зерттеуші, ғалым И.В. Шамшинның айтуы бойынша, табу-
әлеуметтік өмір саласындағы адам дамуының әр түрлі сатысында пайда болатын
тиымды білдіреді. Табу (тиым) көптеген халықтарда мифологиялық сенім
негізінде пайда болған. Осылайша, ерте замандарда қайтыс болған тайпа
көсемінің денесіне қол тигізуге болмаған, тіптен оның үйіне кіріп,
заттарына қол тигізуге де тиым салынған. Оның жесірімен сөйлесуге де
болмайтын. Сонымен қатар дүниеден қайтқан көсемнің атын атауға, тайпа
аулайтын негізгі аңның атын атауға мулдем тиым салынған. Адамдардың сенімі
бойынша кейбір сөздерді (әдетте бұл өлімді, ауру атауларын, құдайлардың
аттарын білдіретін сөздер) айту арқылы қиындыққа тап боламыз—аруақтардың
қаһарына ұшыраймыз деп сенген.
Тілші-ғалым Ә.Хасенов эвфемизм мен табу құбылысын лексиканың
қалыптасып баю барысындағы тарихи тұрғыдан семантикалық тәсіл қатарында
қарастырып, нақты антропонимдерге қатысты былай деп көрсетеді: - кісі
аттарына байланысты эвфемизм мына сықылды болып келеді: ауылдағы үлкен
кісінің аты Жаман болса - Соқпақ жол, Сүттібай болса - Желінді уыз, Бұқабай
- Сүзербай, Өгізбай, Қарабас - Боран шеке, Сарыбас - Шикіл шеке, Сары -
Шикіл, Бейсембі - Күн жұма аттас, Көжекбай - Қоян ата, Үзікбай - Дөдеге,
Жамантай - Жайсыз тай, Ақбай - Қылаң ата, Түңлікбай - Қайырма, Қозыбақ -
Кене, Жусанбай - Сыбақ, Қойлыбай - Жандық ата, Қамшыбек - Ат жүргіш,
Бүйенбай - Жуан ішек, Еламан - Халық есен, Асубай - Тарпаң, Асыл - Бекзат
ата, Ақылбай - Ой ата, Мергенбай - Атқышыл, Жылқыбай - Туар т.б. [3, 66
б.].
Әлем халықтарының көпшілігінде, оның ішінде қазақ тілінде де жалқы
есімдердің көбі табуға айналған. Ш.Саадиевтің мәліметі бойынша,
әзірбайжанда күні бүгінге дейін шын аттар жасырын болған. Түркіменстанда
әр баланың чын ады - шын аты және ямен ады - жасырын аты бар. Сібірдің
солтүстігінде ер адамдарда екі ат болды, оның бірі - шын ат, ол сирек
қолданылса, ал екіншісі күнделікті қолданыстағы ат болып саналған [4, 185
б.]. Қазақ жалқы есімдерін - антропонимдерді зерттеуші Т.Жанұзақ былай
дейді: Запрет некоторых слов (табу) имел свое влияние и в сфере лично-
собственных имен. Казахские замужние женщины давали свои имена Төрем,
Шырақ, Жарқын, Тетелес, Мырзажігіт, Шырайлым, Бикеш и др. [5, 56 б.].
Антропонимдер мен жалқы есімдерді қолданған кезде мұндай сөздік
тыйымдар (табу), жоғарыда атап өткендей, қазақ әйелінің де сөздік ғұрпында
болған. Профессор Т. Жанұзақ былай деп жазады: Личные имена заменялись
нарицательными по определенной системе. Мужчин старше мужа женщины называли
қайынаға (деверь). При запрете личное имя определенного человека
употреблялось в искаженной форме, например вместо Али-Сали, Турсын-Мурсын.
Для замужней женщины являлись запретными и нарицательные имена [5, 45 б.].
Акад. А.Н.Самойлович ХХ ғасырдың бас кезінде-ақ бұл мәселенің
әлеуметтік, этномәдени аспектісіне мән беріп, түркітанудың болашағы өзекті
мәселелерінің бірі ретінде мән берген: чтобы исследователи разных тюркских
народов обратили особое внимание на личные имена, о том, что следовало бы
составлять полные алфавитные списки личных имен, как мужских, так и
женских, по отдельным народам и племенам с подробными указаниями, в каких
случаях, в какую историческую эпоху, кому и почему давалось то или иное
имя, что в последствии позволило бы произвести весьма интересные в
культурно-историческом отношении сравнительное исследование личных имен
всех тюркоязычных народов [7, 299 б.].
Әйел адамның әрекеттері арасында вербалды табу келесі жағдайларда
байқалады: әйел адам күйеуінің және оның туыстарының есімдерін атамауға
тиісті. Жас келіншек адамға тән қасиеттеріне негізделе отырып, еркелетіп
атқойған. Күйеуінің ата бабаларының атттарын да дауыстап атауға болмайтын.
Қазақ тілінде ойбай одағайын, әр түрлі қарғыстарды айтуға да тиым
салынған. Қазақтардың вербалды әрекеттерінің арасындағы табуға жыртқыш
аңдардың аттарын атауды да жатқызуға болады.
Қоршаған ортамен үйлесіді өмір сүре отырып, қазақтар кейбір адамдарда,
аңдарда, жануарларда қасиетті күш кие бар деп есептеген. Сондықтанда, 1.
Ер жігіт 2.Сұлу әйел 3. Жүйрік ат . 4. Қыран құс. 5. Берен мылтық 6.
Ақыл-білім 7.Тазы иттен тұратын жеті қазынаға сиқырлы сипат берілген.
Соның ішінде итке деген ерекше қатынасты үйге кіргізуге рұқсат етілген
жалғыз үй жануар екендігі көрсетеді. Жастарға итке кет деп қууға тиым
салған. Иттің қарғысы қатты болады деп есептегендіктен кет сөзінің орнына
синонимдер іздеген. Атап кететін жайт қазақтар иттің ғана емес басқа
жанурлардың да қарғысынан қорыққандықтан балаға жастайынан оларды
құрметтеуге үйреткен. Қазақ мәдениетінде жануарлардың алатын орны ерекше.
Ит жетi казынаға енген. Қоршаған ортамен үйлесіді өмір сүре отырып,
қазақтар кейбір адамдарда, аңдарда, жануарларда қасиетті күш кие бар деп
есептеген. Сондықтанда, 1. Ер жігіт 2.Сұлу әйел 3. Жүйрік ат 4. Қыран
құс. 5. Берен мылтық 6. Ақыл-білім 7.Тазы иттен тұратын жеті қазынаға
сиқырлы сипат берілген. Соның ішінде итке деген ерекше қатынасты үйге
кіргізуге рұқсат етілген жалғыз үй жануар екендігі көрсетеді. Жастарға итке
кет деп қууға тиым салған. Иттің қарғысы қатты болады деп есептегендіктен
кет сөзінің орнына синонимдер іздеген. Атап кететін жайт қазақтар иттің
ғана емес басқа жанурлардың да қарғысынан қорыққандықтан балаға жастайынан
оларды құрметтеуге үйреткен.
Тиым қасиетті дүниелер мен қатар жаман (ібіліс) дүниелерге де
салынған, себебі екеуі де, түзетілмес қателіктерге әкеледі деп сенген.
Көптеген авторлар табудың қорғаныстық функцияларын да атап өтді.
В.Б. Кашкин мен Е.М.Смоленцеваның айтулары бойынша табу сөздермен қатар
табу тақырытар да бар, яғни бұл кей жағдайларда талқылауға болмайтын
тақырыптар. Мұндай тақырыптардың қатарына жағымсыз этностереотиптерді
жатқызуға болады. Бұл коммуниканттар арасындағы қатынас жағдайымен
анықталатын ақпарат. Бұл негізінен жағымсыз гетеростереотиптерге қатысты.
Әдетте, басқа мәдениет өкілімен болатын мәдениетаралық қарым қатынас
барысында қатысушылар өзге мемлекеттің жағымсыз қасиеттерін және
реалияларын атамауға тырысады. Басқаша айтқанда, бұл—табу тақырып. Сондай-
ақ, тағдыр тақырыбы да табу, себебі өміріне налу, шағымдануға болмайтын.
Жоғарыда аталғандарды қорытындылай келсек, қазіргі таңда тіл, тіл
мәдениеті, ғылымға деген талап, жауапкершілік, ықылас, мүдделілік шынында
да күн сайын артуда. Осы тілдік, қазақ ділдігінің бір мәселесі табу мен
эвфемизмдік қолданыстарда жатқанын өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Табу мени
эвфемизмдер негізінде діни-наным, магия, мәдениет, адамның сезімдерін
кемсітпей, намысын, көңіл-күйін, денсаулығын сақтап қалу мақсаты жатыр.
Батыс мемлекеттерінің тіл саясатының құралына айналып, эвфемизмдер
әлеуметтік шиеленістердің алдын алу жолы ғана болса, қазақ қоғамында
эвфемизмдер этикалық және эстетикалық нормалардың күнделікті нақ
көріністері.
1.3. Табу мен эвфемизмдердің ағылшын тіл білімінде зерттелуі
Эвфемизм термині антикалық авторлармен қолданылған. Оның генезисі
жалпыға белгілі: терминнің өзі гректің жақсы, сөз, сөйлеу дегенінен
шыққан. Алғашқыда ол жақсылыққа бастайтын сөздерді айту мен, жамандыққа
бастайтын сөздерден бас тарту ретінде қабылданған (әсіресе құрбандық шалу
кезінде). Адамдар бұл тілдік құбылыс жайлы біліп, ерте замандарда қолданған
және қолдануда деуге болады. Оның негізін адамның ойлау жүйесінен іздеу
керек. Эвфемизм – бұл жай ғана тілдік феномен емес (сөйлеушінің көзқарасы
тұрғысынан қолданеуға қолайсыз лексикалық бірліктер, сөз, сөз тіркесі
немесе фраза ғана емес), сондай ақ шынайы өмірді ерекше жолмен құруға деген
адам бейімділігінің көрінісі. Қолайлы сөзді қолдана отырып, адам тиым салу,
яғни кейбір сөздерге деген табу нәтижесінде пайда болатын, шындықпен
шиеленісті азайтуға тырысады.
Эвфемизм міне дәл осы мәселені шешуге бағытталған.
М.М. Маковский бойынша, табу адам мәдениетінің пайда болуы мен сол
мәдениеттің ары қарай дамуына үлкен әсерін тигізді. Табу феноменінде, иә
мен жоқтың өзара араласуы мен таңдау еркіндігі, адамның ойлау жүйесінің
диалектикасы көрініс тапқан. М.М. Маковскийдің айтуы бойынша, адамның
адамгершілік қаситтерінің пайда болуының негізінде табу жатқан. Табу мен
эвфемизмнің негізінде бір феномен жатыр, ол тиым. Тілдегі тиым—бұл сөзді
пайдаланудың мүмкін еместігі. Яғни, эвфемизмнің мәні тек тіл мен сөйлеу
құралы ретінде ғана емес, шындық, болмысты құрудың ерекше тәсілі.
Тіл мен мәдениеттің бір бірімен тығыз байланысты екендігі жалпыға
белгілі, қоғамда болып жатқан өзгерістер тілде көрініс табады. Мәдениет
адамдардың әрекеттерін реттеп отырады, адамның қауіпті және зиянды
ұмтылыстарын басып, моральдық, құқықтық іс әрекет нормаларын құрайды. Бұл
нормалар тілде бекітіледі. Сондықтан, Л.П. Крысинның айтуы бойынша,
эвфемизмдерді зерттеушілер эвфемистік тіркестердің өзін ғана емес, оларға
деген қажеттілік туындайтын әлеуметтік мәдени, тілдік жағдайды да талдауы
тиіс.
Эвфемизм құбылысын диахроникалық тұрғыдан зерттей келе, ағылшын
тілінде алғашқы эвфемизмдер орта ғасырларда пайда болды деуге болады (XII-
XV ғасырлар). Эвфемизмдердің пайда болуы бұрынғы замандарда, өркениеттің
алғашқы кезеңдерінде, діни табу қандай да бір сөздердің пайдаланылуын
басқарған кезеңдерден бастау алады. Адамдар өлген адамның атын атауға
немесе оның атын балаларға қоюдан бас тартқан, сол себепті есімдер тез
ескіріп отырған.Мұндай діни табу эвфемизмдермен алмастырылып отырған. Бізге
дейін ол эвфемизмдердің көбі жетпей, ұмыт болды.
XIV ғасырлада француз мәдениеті сәнге еніп, тілді жұмсарту үлгісі
басталды. Тіл тарихын зерттеуші ғалым Р. Бёчфилд, король сарайында қызмет
атқарған, Чосердың шығармаларынан эвфемизмдердің көптеген мысалдарын
келтіреді. Эвфемизмдерді алғашқы болып, француз жазушыларының үлгісін
қабылдаған, Чосер өз еңбектерінде (Wife of Bath, The Canterbury Tales)
пайдалана бастады. Көркем әдебиетте эвфемизмдерді пайдалану кеңінен сәнге
еніп, ақын жазушылар оны тұрмыс салт терминдерін сипаттауға пайдаланды.
XVI ғасырдың екінші жартысынан бастап пуритандықтар тілге күштеп
өзгерістер енгізе бастады. Олар Құдайдың атын атауға тыйым салуды талап
етті. Бұл табу бірқатар эвфемизмдердің пайда болуына алып келді. Мысалы,
Шекспирдің Well God give thee the spirit of persuasion..., Well maist thou
have the spirit of persuasion-ға айналды. Ағылшын драмасы қатаң жазаға
тартылып, теартлар жабылды. Цензура шектен тыс күшейтіліп, Шекспир
шығармалары жаңаша пайымдалып, жаңа эвфемизмдер пайда болды. Пуритандық
дәстүрдің күшті болғаны соншалық, онаң әсері XVIII ғасырға дейін созылды.
XIX ғасырдан бастап индустриалды революция жүрді. Өмір сүру
жағдайларының өзгеруі өз кезегінде талғам мен моральдің өзгеруіне алып
келді. Цензура күшейтіліп, ұлы авторлардың шығармалары қайта жазылды.
Классиктерді редакциялаумен айналысқандардың арасындағы ең белгілі тұлға-
Томас Бодлер. Ол Шекспир шығармаларының он томдық басылымын редакциялаумен
айналысты.
Викториандық кезеңде, тәртіп пен адамгершілік кезеңі эвфемизмдердің
гүлдену мен кең қолданыс табу кезеңі болды. Тілдік табу феноменінің
көрінісі ретінде эвфемизмдер адам әрекетінің барлық салаларына енді.
Биязылық пен тазалық культқа айналды. Осылайша, адамның дене мүшелерін ғана
емес, жануарлар мен жиһаз бөліктерін білдіретін эвфемизмдер де пайда болды.
Мысалы, legs сөзі жанама limbs, belly –abdomen немесе breadbasket
сөздерімен алмастырылған. Сонымен, эвфемизмдердің көп бөлігі өмірдің барлық
саларын қамтиған.
XIX и XX ғасыр тез ғылыми техникалық дамудың, викториандық
құндылықтарды қайта қараудың заманы болған еді. Г.Л. Менкенның айтуы
бойынша Бірінші Дүниежүзілік соғыс defiant looseness of speech-тың (сөз
бостандығы) бастамасы болды. Әдебиетте Д. Г. Лоуренс шығармашылығы тың
жағалыққа айналды. Ол көптеген жылдарын тиымдармен күреске арнап, кейбір
тақырыптарға табуды алып тастауды талап етті.
Дүниежүзілік соғыстар, ғылыми техникалық прогресс және жаһандану
қоғамды өзгертуде: көптеген табу сөздер жоғалып, жаңалары пайда болды.
Гендер, нәсілшілдік, эйджизм (ageism), діндарлық және тағы да басқа
мәселелер көтеріле бастады. Соның салдары ретінде, қазіргі кезде
эвфемизмдер табу феноменінің тілдік көрінісі ретінде адам әрекетінің барлық
салаларында бар.
Әр түрлі этно және әлеуметтік топ өкілдері лексиканы эвфемизациялайды,
табуға айналған сөздерді алмастырып, оны мәдениет аралық коммуникация
саласында прогрессивті етеді. Мыңдаған мәдениеттер жаппай және жеке
коммуникация саласында бетпе бет келеді, сонда олардың сөйлеу мәдениетін
анықтап, дәстүрлеті мен этикетін түсінуге көмектесетін дәл осы эвфемизмдер.
Эвфемизмдерді британ, ал ең алдымен американ тіл білімінде зерттеу
оның қолданбалы сипатымен ерекшеленеді. Сондықтан эвфемистік лексика
мәселесімен айналысатын ғалымдар (Дж. Нимен и К. Сильвер; Ч. Кейни, Р.
Спирс, X. Роусон, Дж. Айто және т.б.) белгілі лексикографтар болып
табылады.
XX-XXI ғасырларда эвфемистік лексика мәселесіне арналған және оның
басқа тілдік құбылыстармен байланысын зерттейтін бірқатар еңбектер жарық
көрді (Пауль Г., 1960; Шор P.O., 1926; Ларин Б.А., 1961; Крысин Л.П., 1996;
Куркиев А.С., 1977, Сеничкина, 2006 және тағы басқалар).
Эвфемизмдердің табиғатын талдау мен түсінуге, олардың пайдалану
себептерін анықтау үшін эвфемизмнің не екендігін анықтап алу керек.
Эвфемизмдердің пайда болуы мен қолданылуын көптеген ғалымдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
I. ТАБУ МЕН ЭВФЕМИЗМДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ 6
1.1. Табу мен эвфемизмдер жайлы жалпы түсінік 6
1.2. Табу мен эвфемизмдердің отандық тіл білімінде зерттелуі 10
1.3. Табу мен эвфемизмдердің ағылшын тіл білімінде зерттелуі 18
II. ТАБУ МЕН ЭВФЕМИЗМДЕРДІҢ АУДАРМА НҰСҚАДА БЕРІЛУІ 35
2.1 Аудару барысында табу мен эвфемизмдердің мағынасын анықтау тәсілдері
35
2.2. Табу мен эвфемизмдерді аударудағы әдістер 44
2.3. Табу мен эвфемизмдерді аударудағы қиындықтар 52
ҚОРЫТЫНДЫ 58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 59
КІРІСПЕ
Соңғы онжылдықта тілдің құрылымын зерттеудің орнын тілдің әрекет
барысында зерттеу, яғни сөйлеу барысында қарастыру басып келеді. Бірінші
орынға оның қоғамдық қызметі шығып, тілдің адам коммуникациясының құралы
ретіндегі мәселелері зерттеу объектісіне айналды. Негізгі қарым қатынас
құралы ретінде тіл, адам өмірінің барлық өзгерістеріне бейімделіп, қоғаммен
құрылып, шыңдалады.
Жаңа ғылыми парадигма, өзінің айқын антропоцентристік бағытымен табу
мен эвфемизмдерге тек коммуникация формасы ретінде ғана емес, мәдениет
бөлшегі, лингвистік ғана емес экстралингвистік фактор ретінде жол ашты.
Табу мен эвфемизмдерге деген XXI ғасыр әдебиеті мен публицистикасындағы
артып келе жатқан қызығушылық табу мен эвфемия көп аспектілі феноменін
жаңаша зерттеумен, тілдік құралдар арқылы оларда көрініс тапқан
коннотативті ақпаратты интерпретациялау қажеттілігін де тудырады. Табу мен
эвфемизмдерді зерттеудің ерекше маңыздылығы қазіргі заманғы тіл білімінің
қоғамның өзіндік әлем бейнесін, автор мен адресаттың тілдік тұлғаларының
эвфемизмдерді жасаушы мен оның реципиенті арасында қарым—қатынас орнауы
барысында, және эвфемизмдерді пайдалану контексті ерекшеліктерін зертеуге
деген қызығушылығынан туындайды.
Сонымен қатар, табу мен эвфемизмдерді лингвистикалық және
мәдениетаралық факторлармен байланысты қарастырылатын тілдік құрал ретінде
зерттеу олардың ерекше мәдени құндылық екендігін таныта түседі. Мұнын
себебі, біріншіден, мәдениетаралық қарым қатынас кең етек жайған кезеңде
табу, эвфемизмдерді дұрыс түсіну әрі қабылдай білу нәтижелі келіссөздер
кепілі. Екіншіден, бұл –көпұлтты Қазақстан жағдайында біздің қоғамның да
ажырамас бөлігі. Себебі барлық тілдерде табу мен эвфемизмдер сол тілді
тұтынушы этностың (ұлттың, халықтың, тайпаның, рудың) тарихына,
мәдениетіне, шаруашылығына қатысты болады. Егер халық пен тілді біртұтас
құбылыс деп қарасақ,- дейді академик Ә.Қайдаров, тіл-халық өмірінің
материалдық және рухани байлықтарын бойына жинаған, оның наным-сенімдерін,
дәстүрін көрсететін, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын баға жетпес байлық.
Осы жұмыс табу мен эвфемизмдердің аудармада берілу жолдарын талдауға
арналған. Тіліміздегі көркемдік қуаты күшті осы тілдік бірліктер үлкен
қызығушылық туғызып келеді. Ағылшын тілдік бейнесінде қоғам дамуына
байланысты тез өзгеріске түсіп отыратын бұл құбылыстардың өзіндік
ерекшелігі бар. Атап айтқанда, нақты тілдік жағдай мен коммуниканттар
дәрежесіне, мәдениет типіне, ұлттық психологияға, қоғамның құндылықтар
жүйесіне деген тәуелділігі анықталуы қажет.
Тақырыптың өзектілігі: табу мен эвфемизмдердің лингвистикалық және
лингвомәдени зерттеулерде толық қарастырылмағандығына, сондай-ақ, олардың
лингвомәдени құбылыс ретінде үлкен қызығушылық тудырып отырғандығына
байланысты анықталады. Саяси төзімділікке негізделген коммуникация
барысында тұлғааралық сыпайылықтың деңгейіне қатысты айқындалады, соған
сәйкес әлемнің тілдік бейнесі ретінде көрініс табады, яғни:
← табу әр халыққа тән мәдениет призмасы арқылы қабылданып,
талданады;
← эвфемизмдер тілдік мәдениет пен қоғамдық нормамен сабақтаса
қарастырылады.
Зерттеу нысаны: ағылшын тіліндегі табу мен эвфемизмдердің қазақ
тіліндегі аудармада берілуі.
Зерттеу пәні: қазіргі ағылшын тілінің этникалық және әлеуметтік
ерекшеліктерін білдіретін табу мен эвфемистік бірліктер.
Жұмыстың мақсаты: қазіргі ағылшын және қазақ тілдеріндегі табу мен
эвфемизмдер сипаты, олардың аудармада берілуі: семантикасы және аударылу
ерекшеліктері, тілдік қатынастағы рөлі.
Жоғарыда аталған мақсаттарға сәйкес, келесі міндеттер қойылған:
1. Табу мен эвфемизмдер мәселесіне қатысты отандық және шетелдік ғалымдрдың
зерттеулеріне шолу және теориялық деректерді жүйелеу;
2. Табу мен эвфемизмдерді аударудағы негізгі тәсілдерді анықтау;
3. Табу мен эвфемизмдердің аударудағы өзіндік ерекшеліктер мен қиындықтарды
көрсету.
Ағылшын тіліндегі табу мен эвфемизмдердің қазақ тіліне аударудағы
тәсілдерін публицистикалық материалдар арқылы анықтау мен жүйелеу жұмыстың
ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зерттеудің әдіснамалық негізі: салыстырмалы, салғастырмалы талдау;
сипаттау; жүйелеу; жинақтау; компоненттік талдау қолданылды..
Зерттеудің теориялық негізі: отандық және шетелдік ғалымдардың табу (Ә.
Ахметов, Ә. Болғанбаев, Д. Фрэзер, .К.Зеленин, Б.А.Ларин, Г. Б. Антрушина,
М. А. Аполлова, И. В. Арнольд және т.б.) мен эвфемия (Ә.Хасенов, Ә.Ахметов,
С. Ульман, Э.Бен-Венист, А.М. Кацев, Л.П. Крысин, Р. Холдер, Л.П. Крысин,
Е.П. Сеничкина, K. Allan, K. Burridge, J. Lawrence) тақырыбындағы жұмыстары
алынды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Жұмыстың нәтижелері мен қорытындылары
тіл білімінің лексикология, аударматану салаларына қатысты пайымдау
жасауға мүмкіншілік береді.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы: Зерттеудің тұжырымдары мен түйіндері,
нәтижелері мен қисындары табу мен эвфемизмдерді кешенді түрде зерттеуде,
жоғары оқу орындарында тіл тарихы, орта мектептер мен гимназиялардағы
стилистика туралы сыныптан тыс жұмыстарда, сонымен қатар сөзжасам
саласындағы зерттеулерді толықтырып, жан-жақты зерттеуге де өз септігін
тигізеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Берілген дипломдық жұмыс кіріспеден
(кіріспеде зерттеудің өзектілігі, мақсаты, міндеттері, пәні және объектісі
көрсетіледі), негізгі бөлімнен (екі тараудан), қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбы өзектілігінің негіздемесі беріліп,
объектісі және пәні анықталды, жұмыстың мақсаты, міндеттері, жұмыс болжамы
қалыптастырылып, жетекші идея, ғылыми жаңалық, теориялық және практикалық
маңыздылықтар ашылып, зерттеу әдістері жайлы мағлұмат берілген.
Бірінші бөлім Эвфемизмдер мен табудың зерттелуі. Эвфемизмдер мен
табу жайлы жалпы түсінік. Эвфемизмдер мен табудың отандық және шетелдік
тіл білімінде зерттелуі сұрақтарына арналған.
Екінші бөлімде Эвфемизмдер мен табудың аударма нұсқада берілуі.
Табу мен эвфемизмдерді аудармада беру жолдары. Аударма барысында туындайтын
қиындықтарды анықтап, талдауға арналған.
Қолданылған әдебиеттер тізімі жұмыс барысында талданған тіл білімі,
этнолингвистика, аудармтану саласындағы әдебиеттерден және сөздіктерден
тұрады.
I. ТАБУ МЕН ЭВФЕМИЗМДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
1.1. Табу мен эвфемизмдер жайлы жалпы түсінік
Табу мен эвфемизмдер тіл білімінің ұзақ зерттелген бөлігі болып
табылады. Бірақ, тілдік табу мен оларды алмастырушы құралдар екі жүз жыл
бойы зерттелсе де, эвфемизм мәселесінің көптеген аспектілері толық
қарастырылмаған немесе қарама қайшылықты болып келеді. Оларды әр түрлі
бағыттағы және көзқарастағы лингвистер зерттеді. Соның ішінде отандық және
шетелдік: Д.К.Зеленин, Б.А.Ларин, Р.А.Будагов, Вандриес, О.Есперсен,
В.Хаверс, С. Ульман, Э.Бен-Венист, Ә.Хасенов, Т.Жанұзақ, Ә.Ахметов, Ә.
Болғанбаев, Ғ.Қалиев, Б. Сағындықұлы сынды ғалымдар бар. Көптеген ағылшын
лингвистерінің тұжырымдамалары бойынша эвфемизмдер ағылшын тілінің
лексикасы мен фразеологиясының басым бөлігін алып жатыр.
Табу түсінігі
ТАБУ. 1. Ағл. taboo, дөрекі және қолайсыз сөзді қолданудан
қорыққаннан, мифологиялық сенімнен, наным - сенімнен, діннен сондай-ақ,
цензуралық шектеуден қолдануға тиым салынған сөз. Мысалы, қазақ тілінде:
өлді- жан тәсілім етті, дүние салды, о дүниеге аттанды; ағылшын тілінде:
Сripple (мүгедек)—physically different (дене бітімі басқа); fat (семіз) —
big boned, differently sized (сүйегі ірі) деген қолданылады.
2. Ағл. taboo (тиым), әртүрлі лингвистикалық емес факторлармен (наным
– сенім, цензура мен дәстүрлі тиымдар) анықталатын, сөзді пайдаланудағы
шектеу. Табудың түрлері: вербалды емес табу, вербалды табу және екінші
ретті табу [1, 187].
Табу – индонезия тілінен алынған термин: тыйым салу деген сөз. Меланезия
мен Палинезияда бұл сөздің капу, тапу, тамбу деген синонимдері бар. Олардың
да мағынасы – тыйым салу. Табу құбылысы адамзаттың әлсіз кездерінде туған.
Ең алдымен этнографияға, адамзаттың діни наным – сеніміне, әлденеге
сиынуына байланысты шыққан. Ерте замандардағы соқыр сезім мен сенім,
адамзаттың әр нәрсеге, әр құбылысқа табынуы, олардың ең киелі, ең құдіреті
күшті деп саналуы тіл-тілде өзінің ізін қалдырған. Табу алғашында
мифологиялық сенім – наным, қорқыныш сезімдерге байланысты қорытынды
тұжырымдар жасау нәтижесінде пайда болған. Осындай белгілі бір себептерге
сай, тіл-тілде кейбір сөздер мен сөз тіркестерін өзінің тура атымен атамай,
басқаша, екінші бір келтірінді сөздермен, кейде мүлдем тұспалдап,
алмастырып жеткізетін болған.
Ақиқаты, табудың ең басты принципі – сол құбылыс пен заттың дәл атын
атауға тыйым салу. Зерттеушілердің айтуынша, табудың алғашқы шыққан жері,
түп – төркіні, отаны - полинезия тайпалары. Полинезиялықтардың қоғамдық
өмірінде бұл құбылыс күні бүгінге дейін кең етек жайған.
Табу— тілге қатысты этнографиялық түсінік. Табу қоғам дамуының әртүрлі
даму деңгейлерінде, қоғамдық өмірдің әртүрлі саласында пайда болатын
тыйымды білдіреді. Ол полинезиялық тілдердің бірінен аударғанда: ta –
атау, ерекшелеу, ри – толықтай;сонда, tapu tabu толықтай ерекшеленген,
ерекше белгіленген дегенді білдіреді.Осылайша, қоғамдық дамудың төменгі
сатысындағы халықтарда (полинезиялықтар, зулустар, эскимостар) табу сөздер
мифологиялық сенім негізінде пайда болады.
Өлім, ауру атаулары, құдайлар мен аруақтар атауларына тиым салынады;
әдетте тайпа аулайтын аң атауы да табуға айналады: to die – to kick the
bucket, to go off the hooks, to pass away, to breathe one’s last, to close
one’s eyes; devil –the Prince of Darkness немесе dickens; God –Lord!, Good
heavens!, Gracias me!
Табудың тарихы.
Табу—адмдардың әр түрлі әрекеттеріне қатысты жағымсыз ережелер (үзілді
кесілді тиым), оларды бұзу тиісті жазаға әкеп соғады. Олар әлеуметтік, діни
және магия негізінде алғашқы қауымдық қоғам кезінде пайда болып,
қалыптасқан. Табу арқылы олар топтар (отбасы, ру, тайпа және т.б.) мен
мүгедектердің өмірін реттеп отырған. Абыздар мен тайпа көсемдерінің
тиымдырдың жиынтығы адам өмірінің әр түрлі салаларын қамтып, сөздерге
(адамдардың, қайтыс болғандардың, жындардың, құдайлардың, аңдардың аттарын
атауға тиым); адамдарға (әйелдер, жауынгерлер, басшылар); адам денесі мен
дене мүшелеріне; әр түрлі әрекет түрлері мен формаларына; әр түрлі заттар
мен зат символдарына (жер, қару, тұмар және т.б.) да тараған. Сол кезеңдегі
наным сенімдер мен салт—дәстүрлерге сәйкес, тиымды бұзу жоғарғы күштердің
қаһарын (ауру—сырқау, өлім) және қоғам мен оның көшбасшыларының әр түрлі
жазасын туғызған. Баяғы заманда және қазіргі кезеңдерде табу әлеуметтік
бақылау мен әлеуметтік басқарудың құралы болған. Тарихи даму үрдісінде
трансформацияланған табулардың бір бөлігі адамгершілікке, дінге, құқыққа әр
түрлі көзқарастар (мысалы, күнә жайлы), құндылықтар мен нормалар (мысалы,
ислам мәдениетіндегі адамды бейнелеуге тиым және т.б.) түрінде енді. Табу
алғаш рет 1771 жылы Дж. Кукпен Тонга аралындағы аборигендерге қатысты
дәстүр ретінде аталған деп есептелінеді. Табудың пайда болуы мен мәні,
қызметі жөніндегі концепциялардың ішінде ең танымалдары:
1) магиялық (тиымды практикалық магияның жағымсыз формасы ретінде, яғни
магияның позитивті формасы - сиқырдан жеке қарастырады – Фрэзер және
т.б.);
2) діни (табуды қасиетті заң ретінде түсіндіретін және жындарға
табынуға қатысты тиымдар- Тайлор және т.б.)
3) психологиялық ( табуға психоаналитикалық талдау беретін, оны алғашқы
мораль үлгісі мен өркениеттің бастамасы ретінде қарастыратын – Фрейд
және т.б.)
4) антропологиялық (табуды әлеуметтік бақылау формасы ретінле
түсіндіретін – Малиновский және т.б.) [2, 95]
Табу сөздерді алмастыру үшін басқа сөздер, яғни эффемизмдер қажет.
Эвфемизм түсінігі
ЭВФЕМИЗМ (антифразис) ағл. euphemism, қандай да бір құбылысты не затты
тура емес, жасырын, сыпайы, жұмсартып айтуда қолданылатын троп. [1, 165].
Эвфемизмдер – бұл ауыстыру, тыйым салынған (табу) сөздер орнына
қолданылатын, рұқсат етілген сөздер. Эвфемизм
– гректің “euphesmeos” – әдепті сөйлеу деген сөзінен шыққан.
Эвфемизм термині алғаш рет антикалық авторлармен қолданылған. Оның шығу
тегі жалпыға мәлім: термин гректің жақсы, сөз, сөйлеу дегеннен
шыққан. Алғашқысында ол жақсы, жақсылыққа бастайтын сөздерді айтумен,
жамандық шақыратын сөздерден бас тарту ретінде қабылданған. Адамдар бұл
тілдік құбылысты ерте замандардан біліп қолданған. Ол бүгін де өзекті
мәселелер қатарында. Бұл құбылыстың негізін адамдардың ойлау жүйесінен
іздеу керек, себебі эвфемизм жай ғана тілдік феномен емес, ол адамдардың
шындықты ерекше жолмен құруға деген қабілетінің көрінісі. Қолайлы сөзді
пайдалана отырып адамның шындық пен шиеленісті төмендетуге тырысуы:
insane asylum орнына mental hospital, mental health clinic;
mad орнына insane, mentally unstable, unbalanced;
old орнына senior, advanced in years;
retire on a pension орнына retirement.
Дамудың жоғарырақ сатысында, мысалы шаруалар арасында халықтардың
қалыптасуы барысында табуға наным сенімдер мен ырымдар негіз болған. Осыдан
өлімді атау үшін эффемизм іздеу басталады: өлудің орнына: дүниеден қайту, о
дүниеге аттану, жан тапсыру, жан тәсілім ету т.б.
Бүгінгі заманда табуға цензуралық тиым негіз бола алады (әскери не
дипломатиялық құпия): сондықтан мемлекеттердің, қалалардың, мекемелердің,
әскери бөлімшелердің не тұлғалардың аттары әріппен алмастырылады. Мысалы,
N (эн), NN (эн-эн), X, Y, Z қаласы (Икс, Игрек, Зет қ.); не сөз тіркесімен
беріледі : бір көрші мемлекет;бір дипломатиялық өкіл т.б.
Дамыған қоғамдық ортада сөздерді табуға айналдырудың тағы бір себебі
этикет, яғни дөрекі не әдепсіз сөйлеуден сақтану. Мысалы:
blow one’s nose орнына to clear one’s nose;
pregnant орнына in an interesting condition, in a delicate condition,
expecting;
Тілдік табу мен эвфемия бұл өте қиын әрі көпжақты құбылыс. Ол үлкен
тәрбиелік, оқытушылық әрі дамытушы күшке ие.
Қарапайым лексикамен салыстырғанда, эвфемизмдер қоғамдық дөрекі және
қолайлы деген бағалауға тәуелді. Эвфемизмдердің дәрежесінің тарихи
құбылмалылығы да осыған байланысты: бір ұрпақ үшін сәтті эвфемистік атау
болған сөз келесі ұрпаққа қолайсыз, дөрекі, эвфемистік ауыстыруды талап
ететін болып көрінуі мүмкін.
Эвфемизм, тура емес, перифраздық, сонымен қатар затты, қасиетті,
іс–әрекетті жұмсартып білдіретін тәсіл ретінде литотамен (екі ретті жоққа
шығаруға негізделген әсерлілік құралы) немесе мейозиспен (сөз болып отырған
заттың, үрдістің, әрекеттің қасиеттерін арнайы азайтып көрсету) ұқсас болып
келеді. Мысалы: сіздікі дұрыс деп ойламаймын– сіздікі дұрыс емес (литота),
ол жаман жүзбейді– жақсы жүзетін адам туралы (мейозис).
Эвфемизация үрдісі, адамның сөйлеу әрекетін құратын үш негізгі үрдістің
бірімен, яғни номинация үрдісімен тығыз байланысты (қалған екеуі:
предикация мен бағалау). Этикалық, мәдени, психологиялық және қандай да
бір басқа себептермен атлмайтын немесе қиындықпен аталатын нысандар
эвфемистік алмастыруларды қажет етеді. Ал номинацияларды жаңарту
қажеттілігі мәдени қоғамда дөрекі, қолайсыз саналатынды қайта–қайта
өзгертіп, жұмсарту талабымен түсіндіріледі.
Тілдік тәсілдер мен эвфемизация құралдары:
1. Диффузионды мағынаға ие анықтауыш сөздер: қандай да бір,
белгілі, тиісті, тиесілі және т.б. Мысалы: менің бұған аздаған
қатысым бар— сөйлеуші болған жағдайға тікелей қатысты болғанда,
аздаған ирониямен айтылуы мүмкін (ол айтылып отырған кітап
авторы және бұл жобаны дайындауға қатысқан);
2. Нақты заттар мен түсініктерді атауға пайдаланылатын, жалпы
мағынаға ие номинациялар: акция, бұйым, нысан, өнім, мекеме және
т.б.
3. Тарихи лексикаға қарағанда құбылыстың негізін бүркемелеуге
қолайлы кірме сөздер мен терминдер: бағаларды либерализациялау,
канцер (қатерлі дерт орнына), конфронтация (қару қолданып қарсы
тұру орнына).
4. Мемлекттік және әскери құпияларды жасыруға, репрессивті салаға
тиесілі аббревиатуралар.
5. Әрекеттің толық еместіген немесе қандай да бір қасиеттің аздаған
белгісін білдіретін сөздер, яғни өз мағынасында емес, эвфемизм
ретінде пайдаланылатын: ол дұрыс естімейді (саңырау адам жайлы),
ол ақсаңдайды (ақсақ жайлы) [3, 27].
Эвфемизм өзіндік ерекшелікке ие. Ол эвфемизмнің лингвистикалық
табиғатымен қатар, басқаларға қарағанда жиі эвфемизацияға ұшырайтын
тақырыптарда да, эвфемизмдерді пайдалану салаларында да, тілдік құралдар
мен тәсілдер типтерінде де, эвфемизмдердің әлеуметтік бағалауының
әркелкілігінде де көрініс табады.
1.2. Табу мен эвфемизмдердің отандық тіл білімінде зерттелуі
Табу мен эвфемизмдердің қазақ тілі лексикологиясының сөздік қорынан
алатын орны ерекше. Бұл сөздер тілімізде өте ертеден өмір сүріп келе
жатқан, қолданыстағы өте маңызды сөздер тобына жатады. Олар адамдар бір-
бірімен тілдік қарым-қатынасқа түскенде этиканы, сыпайыгершілікті,
моральдық нормаларды сақтауға септігін тигізеді. Табу мен эвфемизмдер
адамның ойының дамуына, тереңдеуіне, жандануына көмектеседі.
Табу негізінен алғанда этнографиялық ұғыммен байланысты. Мұнымен бірге,
оның тілге, тілдің тарихына да қатысы бар. Ерте замандарда адамдар әр түрлі
қате түсінік, теріс ұғымның, дінге сенушіліктің салдарынан кейбір заттардың
аттарын тікелей атауға тиым салып, оларды басқаша атайтын болған. Бұл
құбылыс әдетте табу деп аталады. Кейбір заттарды өз атымен атамау (табу)
теріс ұғым, қате түсініктен, ерекше күшке сеніп, сана- сезімнің дінге
шырмалуынан туған.
Сондай- ақ, ерте кезде аңшыларда аң адам тілін ұғынады, өздерінің
аттарын естісе, қашып кетеді деген түсінік болған да, олар аңдарды тікелей
өз атымен атамай, басқаша сөзбен атайтын болған. Мысалы, алтайлық аңшылар
аңда жүргенде тиінді шарбақ, чирбақ (саусақ), абаш құртұ (ағаш құрты) деп
атайтын болған.
Табу немесе тыйым магиядан, атап айтқанда, оның теріс принциптерінен
тұратын тармағынан туындайды. Ол принциптердің негізінде пәлендей іс
әрекет істеме, істесең пәле-жалаға тап боласың сияқты қорқыныш тудыратын
наным-сенім жатыр. Ертерек кезде ескі ауылда найзағайды тікелей өз атымен
атаса, оның адамға түсуі мүмкін деген қате түсініктің салдарынан оны
жасыл деп те атаған. Табу өзін туғызған қараңғылық, дінге сенушілік,
ескілікпен бірге ұмытылып та кетті.
Осы анықтама тұрғысынан қарағанда, табу мен оларды алмастырып отыратын
эвфемизмдерді этнографиялық лексикаға жатқызған дұрыс. Өйткені кез келген
этнографиялық лексиканың сыртында белгілі бір этнографиялық ұғымдардың,
тұратыны сияқты табу мен эвфемизмдердің сыртында да олармен ұштасып,
астарласып жататын этнографиялық ұғымдар, атап айтқанда, дәстүрлі наным
–сенімдер, мифтер, әдет—ғұрыптар, салт—дәстүрлер, қоғамда қалыптасқан тіл
мәдениетімен байланысты этикалық нормалар тұрады. Мәселен, түркі тілдерінің
көпшілігінде табуға айналған қасқыр, бөрі, құрт деген сөздер мен олардың
орнына қолданылып жүрген қазақ тіліндегі ит-құс, қара-құлақ, серек-құлақ,
теріс азу, қара ауыз, ұлыма деген сөздер мен сөз тіркестерінің бәрі де
этнографиялық мәнге ие болған лексика. Өйткені олардың лексикалық
мағыналарының сыртында да дәстүрлі наным сенімдерден туындайтын атын
атаса, қасқыр малға шабады немесе адамға қастандық істейді деген сияқты
этнографиялық ұғымдар жатыр, әрі ондай лексика қазақ тілінде аз емес. Олар
–сөздік қордың ерекше қабатын құрайтын бір жүйеге жататын топ. Демек,
оларды этнография мен лингвистика тұрғысынан жеке жеке қарастырғаннан гөрі
этнолингвисти- калық біртұтас объект ретінде бірге зерттеу анағұрлым
ұтымдырақ [2,176]
Сөздерге салынатын тыйымның діни наным сенімдер мен әдет ғұрыптардан
басқа да әлеуметтік себептері бар. Олар толық тоқталуды қажет
ететін—моральдық этикалық нормаларға, өлімге анатомия мен физиологияға,
ресми цензураға, отбасына және тіл мәдениетіне байланысты қалыптасқан табу
мен эвфемизмдер.
1. Өлімге байланысты туындған эвфемизмдер
Адам баласы үшін табиғи құбылыстардың ішінде ең қорқыныштысы да
сескенерлігі — өлім.Сондықтан да кез келген халық тілінде өлім, өлді
деген сөздердің орнына сол ұғымдарды білдіретін, бірақ алдыңғыларына
қарағанда, әлде қайда тігісі жатық эвфемистік синонимдер қолданылады. Оны
былай қойғанда, түркі халықтарының салт дәстүрлерінде өлім туралы суық
хабарды туыс жақындарға астарлатып естіртіп, көңіл айту белгілі дәстүр, бұл
дәстүр күні бүгінге дейін өзгере қойған жоқ.
Қазақ арасында қалыптасқан салт бойынша да қайтыс болған адамның
жақындарына қазаны бірден естірте салмаған. Суық хабарды мүмкіндігінше
астарлатып, тұспалдап немесе жұмбақтап сездіруге тырысқан. Әдетте ауыр
қайғыны естірту эвфемистік мағыналы сөздерден басталып көңіл айту, жұбату
сөздерімен аяқталған. Қазақ ауыз әдебиетінде сақталған өлімді естірту және
көңіл айту үшін қолданылатын эвфемизмдерге негізделген ескі шығармалар өте
көп.
Өліммен байланысты немесе сонымен ұштасып жататын тағы біраз ұғымдар бар.
Әңгіме өлік, мола, көр, көму, бейіт, сүйек, дене, жерлеу, зират, қабір
сияқты сөздер жайында. Бұл сөздердің бояуары мен адамға етер әсері бірдей
емес. Әсіресе алдыңғы төрт сөздің мағыналары өте суық. Сондықтан да олардан
гөрі тігісі бір шама жатықтау дене, сүйек, зират, қабір, жерлеу, қою сияқты
эвфемистік баламар жиірек қолданылады. Ал кейде мола, көр деген суық
сөздердің орнына орын, жай деген эвфемизмдер қолданылады.
2. Анатомия мен физиологияға байланысты табу мен эвфемизмдер
Моральдік немесе этикалық нормаларлың тұрғысынан өрескел немесе ұят
саналатындықтан көптеген тілдерде адам мен жануарлардың анатомиясына
қатысты кейбір терминдер мен физиологиялық құбылыстардың атаулары тура
атала бермейді. Демек, олар табу. Ашық, қолдануға дөрекі немесе ұят
саналатын атауларды эвфемизмдермен ауыстырады. Мысалы, әйел адамға тән
физиологиялық құбылыс бала көтеру. Солай бола тұра о баста құрсақ көтерген
әйел адам, ішінде төлі бар ұрғашы мал буаз сөзімен аталған. Қазіргі кезде
бұл сөз жартылай табуға айналып тек малға байланысты қолданылады. Ал әйел
адамдардың ондай жағдайларын қазақтар екі қабат, аяғы ауыр, жүкті дейді.
Қай мәдениетте болмасын табу мен эвфемизмдердің ендігі бір үлкен
тобын қоғамда қалыптасқан моральдық этикалық нормаларға қайшы келетін
өрескел қылықтарды атап айтқанда маскүнемдік, ұрлық қарлықты сипаттайтын
сөздер мен ұғымдар. Бұл топқа жататын эвфемизмдер айналымнан өте тез шығып,
оларды жаңа эвфемистік синонимдер алмастырады. Мысалы, қалыптасқан
моральдық этикалық нормалардың шеңберінен шығып, өрескел немесе сорақы
қылықтарымен өзге түрткі болып жүретін адамдар жөнінде: тәртібі нашар,
бұзылған, бетімен кеткен, шкетен шыққан, жүгенсіз т.б. эвфемистік
синонимдер қолданылады.
3. Саяси эвфемизмдер
Саяси эвфемизмдердің басқа эвфемизмдерден айтарлықтай айырмашылығы бар.
Саяси эвфемизмдер негізінен белгілі бір саяси топтардың мүддесін қорғауға
арналған, шындықты бүркемелеу үшін қолданылатын айла шарғы, саяси тәсіл.
Мысалы, соғыс барысында тұтқын лагерлерінде адамдарды жинақтап, лагерь
сөзінің орнына стратегиялық деревнялар деп атау. Сол сияқты басқыншылық
соғысты жуасыту программасы деп атау да қолданылады. Саяси эвфемизмдерде
эвфемизмдердің басқа түрлері сияқты қолайсыз сөздерді алмастырып отырады.
Бірақ олар ат төбеліндей саяси топтың мақсаты мен мүддесіне ғана қызмет
ететіндіктен қалың көпшіліктен шындықты қалқалайтын бет перде ретінді
қолданылады.
4. Ауру атауларына байланысты қалыптасқан табу мен эвфемизмдер.
Сөз магиясына сену мен әр түрлі әлеуметтік себептердің негізінде
қалыптасатын тыйым салынатын сөздер мен эвфемизмдердің ерекше бір тобы ауру
атауларымен байланысты. Әсіресе, оба, шешек, қызылша, безгек, топалаң,
мәлік т.с.с. тез тарайтын әрі адамдар мен малдарды жаппай қырғынға
ұшырататын қатерлі дерттердің атын атау сол ауруларды шақырады немесе
олардың иесін шамдандырады деген үрей мен қорқыныштан туындаған анимистік
әрі магиялық нанымдар ертеректе жиі кездескен. Соның салдарынан ондай аур-
індеттердің тура атаулары табуға айналып, олардың орнын эвфемистік бүркенші
атаулар басып отырған:
Қызылша—қызыл көйлек, қызыл;
Шешек—мейман, қонақ, қорасан, әулие, күл;
Мәлік—қыз, кемпір, ақбайпақ;
Топалаң—алаң, секіртпе, ұшпа;
Алапес—жаман ауру.
Сөз магиясына сенуден туындайтын лингвистикалық табу мифологиялық
кейіпкерлердің, тотемдер мен кәсіптік аңдардың, адамдардың, жан-
жануарлардың, қатерлі аурулардың есімдері мен атауларына салынатындықтан,
ол есімдер мен атаулардың бәрі де эвфемизмдермен алмастырылып отырады.
Демек, тілдегі синонимдік қатардың өсуіне, сөздік қордың ұлғаюына сөз
магиясынан туындайтын табу мен эвфемизмдер де үлкен әсер етеді.
Бір затты не құбылысты тікелей өз атымен емес, басқа сөзбен атаудың
себебі мүлдем басқаша болуы мүмкін. Кей нәрсенің не құбылыстың атын тікелей
айту дөрекілеу, қолайсыздау болып көрінгенде, олар басқа сыпайы, майда
сөзбен ауыстырылып айтылады. Бұл құбылыс эвфемизм деп аталады. Бірақ
эвфемизмдер, табу сияқты қате түсінік, діни ұғымның негізінде емес, айтуға
дөрекі, қолайсыз сөзді, сыпайы сөзбен ауыстырып айтудың негізінде шыққан.
Мысалы өтірік айту дегеннің орнына қосып айту; ұрланыпты дегеннің орнына
қолды болыпты; ұрлық –қарлық жасамау деудің орнына ала жібін аттамау деген
сөз тіркестері қолданылады. Мылжың деудің орнына сөзуарлау деу сыпайы
айтудың бір түрі.
Көз алдында отырған науқас адам қайтыс болғанда, өлді деген ауыр сөздің
орнына жан тәсілім қылды, жүріп кетті деген сөз тіркестері қолданылады.
Сондай-ақ, қазақ тілінде өлді деген сөздің орнына қайтыс болды, дүние салды
деген сияқты сөз тіркестері бар.
Эвфемизм табу сияқты үрейленуден туған сенімге негізделмейді,
сыпайыгершілік пен әдептілікке негізделеді. Демек, қазіргі кездегі
қолданылып жүрген эвфемизмдер бүгінгі таңдағы өскелең халқымыздың
қалыптасқан этикалық және эстетикалық нормаларының күнделікті нақ
көріністері деп есептеледі. Сондықтан табу мен эвфемизмдерді бір-бірімен
шатастыруға болмайды. Екеуі екі түрлі мақсаттан шыққан.Табу терминнің
аясына тыйым атаулы түгелдей, оның ішінде сөздерге салынатын тыйым да қоса
кіретіндіктен, оның этнография ғылымына да, лингвистикаға да қатысы бірдей.
Ал эвфемизм—таза лингвистикалық термин. Өйткені ол тыйым салған немесе
қолдануға ыңғайсыз саналатын сөздерді, яғни лингвистикалық табуды алмастыру
үшін ғана қолданылады.
Сан қилы әлеуметтік себептердің негізінде қалыптасатын табу мен оларды
алмастырып отыратын ерекше синонимдердің кез келген тілде кездесетіні анық.
Сол эвфемизмдердің жасалу жолдары—ерекше назар аударатын негізгі
мәселелердің бірі. Эвфемизмдер табу сөздердің бет пердесі әрі олардың
орнына еркін қолданыла беретін баламасы болғандықтан, үнемі айналымда
жүреді. Міне соның салдарынан, бастапқы кезе онша байқалмағанымен, олар
бірте—бірте эвфемистік мағынадан айырылып, белгілі бір уақыт өткеннен кейін
табу сөздің дәрежесіне көтеріледі. Дәл осы кезде о бастағы құбылыс
қайталанып, табуға айналған эвфемизмдер айналымнан қайта ығысып шығады да,
өз орындарын жаңадан пайда болған эвфемизмдерге беруге мәжбүр болады.
Табу мен эвфемизмдер қай тілде болмасын сөздік құрамның өзгеріске ең
жиі ұшырайтын әрі үнемі қозғалыста болатын жылжымалы тобын құрайды және кез
келген тілде неологизм тудырудың ең өнімді көздері болып табылады:
1. Эвфемистік метафоралар
2. Эвфемистік метонимиялар
3. Эвфемистік синекдоха
4. Эвфемистік символ
5. Эвфемистік ирония
6. Эвфемистік парафраза
7. Фразалық тіркестерден жасалған эвфемизмдер
8. Есімдіктерден жасалған эвфемизмдер
Эвфемизмдердің жоғарыда аталған жасалу жолдарымен қатар тілге тиек боларлық
басқа да тәсілдері бар:
1. Деформация- табу сөздерді тігісі жатық эвфемизмдермен ауыстырмай- ақ,
дәл сол сөздердің өзіне аздаған өзгеріс енгізіп қолдану (Мәмбет-
Сәмбет; Әли-Сәли; Асан-Асеке, Жамбыл-Жәке);
2. Эллипсис- кейбір дөрекі немесе айтуға ерсі сөздерді контекстен жорта,
яғни әдейі түсіріп тастау (...Ене, қызыңды... кедейлік қала ма
тақымдап. (М. Әуезов));
3. Кірме сөздер- басқа тілден (араб, парсы, орыс) енген сөздерді ана
тіліміздегі дөрекі мағыналы сөздер орнына пайдалану (дәрет, сүндет,
кейуана, қояншық-эпилепсия, мешел-рахит).
Қазақ халықының мәдениетінен, атап айтқанда, наным-сенімдерінен,
мифологиялық дүние-танымынан, салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарынан орын
тепкен сан алуан тыйымдардың, сол сияқты тілдегі табу сөздер мен
эвфемизмдердің зерттелу жайына келетін болсақ, бұлар да ғалымдардың
назарынан тыс қалмаған мәселе екенін атап айтқан жөн. Тыйым, табу мен
эвфемизмдерді зерттеу үрдісі, алғаш рет, 1247-1318 жылдар арасында өмір
сүрген, Рашид-Ад-Диннің Джами ат-таврих (Жылнамалар жинағы) еңбегінен
басталып, С.П. Толстов, Д.Е. Хайтун, Н.А. Алексеев, Л. Расони, Г.Н.
Потанин, А. Золотарев сияқты ғалымдардың еңбектерінен жалғасын тапты.
Халқымыздың тотемдік нанымдары мен тыйымдарына байланысты құнды
деректерді С.П. Толстов, Д.Е. Хайтун, Н.А. Алексеев, Л. Расони,
Г.Н. Потанин, А. Золотарев сияқты ғалымдардың еңбектерінен, ескі наным-
дарымен байланысты тыйымдары жөнінде азды-көпті мөлшерде өте құнды
мәліметтерді Г.Н. Потанин, В.В. Радлов, Ш. Уәлиханов, Ә. Диваев,
Н.И. Ильминский, И.И. Ибрагимов сынды ғалымдардың қолжазбаларынан
кездестіреміз.
Қазақ тіл білімінде де табу, эвфемистік, дисфемистік құбылыстар
бірқатар еңбектердің зерттеу өзегіне айналған. Осы ретте қазақ тіл біліміне
өзіндік үлес қосқан ғалымдары: Ә. Болғанбаев, Ә. Ахметов, Ә. Хасенов, Ғ
Қалиев, Б. Сағындықұлы т.б. зерттеушілердің пікір-тұжырымдары мен
еңбектерін атауға болады.
Жалпы тіл білімінде түркі тілдеріндегі эвфемизм мен табуды, соның
ішінде қазақ тіліндегі эвфемия құбылысын ғалым Ә. Ахметов алғаш жан-жақты
ғылыми зерттеудің нысанына алып, қарастырған. Ғалым табу мен эвфемизмді
этнографиялық лексикаға жатқыза отырып, олардың кез келген халықтың тілінен
орын алған ауқымы кең этнографиялық лексика екенін анықтайды. Ғалымның
пікірі бойынша, олардың этнография мен этнолингвистика ғылымының нысанына
жататындығы дау тудырмайды. Ғалым бұл сөздердің қыр-сырын ашуда этнография
мен лингвистика ғылымдарының біртұтас нысаны ретінде зерттелінуінің
тиімділігін айтып, эвфемизмдердің этнолингвистикалық бағытта айқындалуына
жол ашады. Олардың пайда болуын этнолингвистикалық жүйе және этномәдени
негіздер арқылы айқындап түсіндіреді, дәстүрлі моральдық-этикалық
қатынастарға байланысты қалыптасқан табу мен эвфемизмдерді топтастырып
көрсетеді, яғни өлімге, анатомия мен физиологиялық процестерге, саяси
эвфемизмдерге, сондай-ақ эвфемизмдердің жасалу жолдары: эвфемистік
метафора, эвфемистік метонимия, эвфемистік синекдоха, эвфемистік символ,
эвфемистік ирония түрлері мен өзіндік ерекшеліктерін айқындайды. Қазіргі
таңда тіл, тіл мәдениеті, ғылымға деген талап, жауапкершілік, ықылас,
мүдделілік шынында да күн сайын артуда. Осы тілдік, қазақ ділдігінің бір
мәселесі эвфемизмдік қолданыстарда жатқанын өмірдің өзі дәлелдеп отыр.
Белгілі зерттеуші, ғалым И.В. Шамшинның айтуы бойынша, табу-
әлеуметтік өмір саласындағы адам дамуының әр түрлі сатысында пайда болатын
тиымды білдіреді. Табу (тиым) көптеген халықтарда мифологиялық сенім
негізінде пайда болған. Осылайша, ерте замандарда қайтыс болған тайпа
көсемінің денесіне қол тигізуге болмаған, тіптен оның үйіне кіріп,
заттарына қол тигізуге де тиым салынған. Оның жесірімен сөйлесуге де
болмайтын. Сонымен қатар дүниеден қайтқан көсемнің атын атауға, тайпа
аулайтын негізгі аңның атын атауға мулдем тиым салынған. Адамдардың сенімі
бойынша кейбір сөздерді (әдетте бұл өлімді, ауру атауларын, құдайлардың
аттарын білдіретін сөздер) айту арқылы қиындыққа тап боламыз—аруақтардың
қаһарына ұшыраймыз деп сенген.
Тілші-ғалым Ә.Хасенов эвфемизм мен табу құбылысын лексиканың
қалыптасып баю барысындағы тарихи тұрғыдан семантикалық тәсіл қатарында
қарастырып, нақты антропонимдерге қатысты былай деп көрсетеді: - кісі
аттарына байланысты эвфемизм мына сықылды болып келеді: ауылдағы үлкен
кісінің аты Жаман болса - Соқпақ жол, Сүттібай болса - Желінді уыз, Бұқабай
- Сүзербай, Өгізбай, Қарабас - Боран шеке, Сарыбас - Шикіл шеке, Сары -
Шикіл, Бейсембі - Күн жұма аттас, Көжекбай - Қоян ата, Үзікбай - Дөдеге,
Жамантай - Жайсыз тай, Ақбай - Қылаң ата, Түңлікбай - Қайырма, Қозыбақ -
Кене, Жусанбай - Сыбақ, Қойлыбай - Жандық ата, Қамшыбек - Ат жүргіш,
Бүйенбай - Жуан ішек, Еламан - Халық есен, Асубай - Тарпаң, Асыл - Бекзат
ата, Ақылбай - Ой ата, Мергенбай - Атқышыл, Жылқыбай - Туар т.б. [3, 66
б.].
Әлем халықтарының көпшілігінде, оның ішінде қазақ тілінде де жалқы
есімдердің көбі табуға айналған. Ш.Саадиевтің мәліметі бойынша,
әзірбайжанда күні бүгінге дейін шын аттар жасырын болған. Түркіменстанда
әр баланың чын ады - шын аты және ямен ады - жасырын аты бар. Сібірдің
солтүстігінде ер адамдарда екі ат болды, оның бірі - шын ат, ол сирек
қолданылса, ал екіншісі күнделікті қолданыстағы ат болып саналған [4, 185
б.]. Қазақ жалқы есімдерін - антропонимдерді зерттеуші Т.Жанұзақ былай
дейді: Запрет некоторых слов (табу) имел свое влияние и в сфере лично-
собственных имен. Казахские замужние женщины давали свои имена Төрем,
Шырақ, Жарқын, Тетелес, Мырзажігіт, Шырайлым, Бикеш и др. [5, 56 б.].
Антропонимдер мен жалқы есімдерді қолданған кезде мұндай сөздік
тыйымдар (табу), жоғарыда атап өткендей, қазақ әйелінің де сөздік ғұрпында
болған. Профессор Т. Жанұзақ былай деп жазады: Личные имена заменялись
нарицательными по определенной системе. Мужчин старше мужа женщины называли
қайынаға (деверь). При запрете личное имя определенного человека
употреблялось в искаженной форме, например вместо Али-Сали, Турсын-Мурсын.
Для замужней женщины являлись запретными и нарицательные имена [5, 45 б.].
Акад. А.Н.Самойлович ХХ ғасырдың бас кезінде-ақ бұл мәселенің
әлеуметтік, этномәдени аспектісіне мән беріп, түркітанудың болашағы өзекті
мәселелерінің бірі ретінде мән берген: чтобы исследователи разных тюркских
народов обратили особое внимание на личные имена, о том, что следовало бы
составлять полные алфавитные списки личных имен, как мужских, так и
женских, по отдельным народам и племенам с подробными указаниями, в каких
случаях, в какую историческую эпоху, кому и почему давалось то или иное
имя, что в последствии позволило бы произвести весьма интересные в
культурно-историческом отношении сравнительное исследование личных имен
всех тюркоязычных народов [7, 299 б.].
Әйел адамның әрекеттері арасында вербалды табу келесі жағдайларда
байқалады: әйел адам күйеуінің және оның туыстарының есімдерін атамауға
тиісті. Жас келіншек адамға тән қасиеттеріне негізделе отырып, еркелетіп
атқойған. Күйеуінің ата бабаларының атттарын да дауыстап атауға болмайтын.
Қазақ тілінде ойбай одағайын, әр түрлі қарғыстарды айтуға да тиым
салынған. Қазақтардың вербалды әрекеттерінің арасындағы табуға жыртқыш
аңдардың аттарын атауды да жатқызуға болады.
Қоршаған ортамен үйлесіді өмір сүре отырып, қазақтар кейбір адамдарда,
аңдарда, жануарларда қасиетті күш кие бар деп есептеген. Сондықтанда, 1.
Ер жігіт 2.Сұлу әйел 3. Жүйрік ат . 4. Қыран құс. 5. Берен мылтық 6.
Ақыл-білім 7.Тазы иттен тұратын жеті қазынаға сиқырлы сипат берілген.
Соның ішінде итке деген ерекше қатынасты үйге кіргізуге рұқсат етілген
жалғыз үй жануар екендігі көрсетеді. Жастарға итке кет деп қууға тиым
салған. Иттің қарғысы қатты болады деп есептегендіктен кет сөзінің орнына
синонимдер іздеген. Атап кететін жайт қазақтар иттің ғана емес басқа
жанурлардың да қарғысынан қорыққандықтан балаға жастайынан оларды
құрметтеуге үйреткен. Қазақ мәдениетінде жануарлардың алатын орны ерекше.
Ит жетi казынаға енген. Қоршаған ортамен үйлесіді өмір сүре отырып,
қазақтар кейбір адамдарда, аңдарда, жануарларда қасиетті күш кие бар деп
есептеген. Сондықтанда, 1. Ер жігіт 2.Сұлу әйел 3. Жүйрік ат 4. Қыран
құс. 5. Берен мылтық 6. Ақыл-білім 7.Тазы иттен тұратын жеті қазынаға
сиқырлы сипат берілген. Соның ішінде итке деген ерекше қатынасты үйге
кіргізуге рұқсат етілген жалғыз үй жануар екендігі көрсетеді. Жастарға итке
кет деп қууға тиым салған. Иттің қарғысы қатты болады деп есептегендіктен
кет сөзінің орнына синонимдер іздеген. Атап кететін жайт қазақтар иттің
ғана емес басқа жанурлардың да қарғысынан қорыққандықтан балаға жастайынан
оларды құрметтеуге үйреткен.
Тиым қасиетті дүниелер мен қатар жаман (ібіліс) дүниелерге де
салынған, себебі екеуі де, түзетілмес қателіктерге әкеледі деп сенген.
Көптеген авторлар табудың қорғаныстық функцияларын да атап өтді.
В.Б. Кашкин мен Е.М.Смоленцеваның айтулары бойынша табу сөздермен қатар
табу тақырытар да бар, яғни бұл кей жағдайларда талқылауға болмайтын
тақырыптар. Мұндай тақырыптардың қатарына жағымсыз этностереотиптерді
жатқызуға болады. Бұл коммуниканттар арасындағы қатынас жағдайымен
анықталатын ақпарат. Бұл негізінен жағымсыз гетеростереотиптерге қатысты.
Әдетте, басқа мәдениет өкілімен болатын мәдениетаралық қарым қатынас
барысында қатысушылар өзге мемлекеттің жағымсыз қасиеттерін және
реалияларын атамауға тырысады. Басқаша айтқанда, бұл—табу тақырып. Сондай-
ақ, тағдыр тақырыбы да табу, себебі өміріне налу, шағымдануға болмайтын.
Жоғарыда аталғандарды қорытындылай келсек, қазіргі таңда тіл, тіл
мәдениеті, ғылымға деген талап, жауапкершілік, ықылас, мүдделілік шынында
да күн сайын артуда. Осы тілдік, қазақ ділдігінің бір мәселесі табу мен
эвфемизмдік қолданыстарда жатқанын өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Табу мени
эвфемизмдер негізінде діни-наным, магия, мәдениет, адамның сезімдерін
кемсітпей, намысын, көңіл-күйін, денсаулығын сақтап қалу мақсаты жатыр.
Батыс мемлекеттерінің тіл саясатының құралына айналып, эвфемизмдер
әлеуметтік шиеленістердің алдын алу жолы ғана болса, қазақ қоғамында
эвфемизмдер этикалық және эстетикалық нормалардың күнделікті нақ
көріністері.
1.3. Табу мен эвфемизмдердің ағылшын тіл білімінде зерттелуі
Эвфемизм термині антикалық авторлармен қолданылған. Оның генезисі
жалпыға белгілі: терминнің өзі гректің жақсы, сөз, сөйлеу дегенінен
шыққан. Алғашқыда ол жақсылыққа бастайтын сөздерді айту мен, жамандыққа
бастайтын сөздерден бас тарту ретінде қабылданған (әсіресе құрбандық шалу
кезінде). Адамдар бұл тілдік құбылыс жайлы біліп, ерте замандарда қолданған
және қолдануда деуге болады. Оның негізін адамның ойлау жүйесінен іздеу
керек. Эвфемизм – бұл жай ғана тілдік феномен емес (сөйлеушінің көзқарасы
тұрғысынан қолданеуға қолайсыз лексикалық бірліктер, сөз, сөз тіркесі
немесе фраза ғана емес), сондай ақ шынайы өмірді ерекше жолмен құруға деген
адам бейімділігінің көрінісі. Қолайлы сөзді қолдана отырып, адам тиым салу,
яғни кейбір сөздерге деген табу нәтижесінде пайда болатын, шындықпен
шиеленісті азайтуға тырысады.
Эвфемизм міне дәл осы мәселені шешуге бағытталған.
М.М. Маковский бойынша, табу адам мәдениетінің пайда болуы мен сол
мәдениеттің ары қарай дамуына үлкен әсерін тигізді. Табу феноменінде, иә
мен жоқтың өзара араласуы мен таңдау еркіндігі, адамның ойлау жүйесінің
диалектикасы көрініс тапқан. М.М. Маковскийдің айтуы бойынша, адамның
адамгершілік қаситтерінің пайда болуының негізінде табу жатқан. Табу мен
эвфемизмнің негізінде бір феномен жатыр, ол тиым. Тілдегі тиым—бұл сөзді
пайдаланудың мүмкін еместігі. Яғни, эвфемизмнің мәні тек тіл мен сөйлеу
құралы ретінде ғана емес, шындық, болмысты құрудың ерекше тәсілі.
Тіл мен мәдениеттің бір бірімен тығыз байланысты екендігі жалпыға
белгілі, қоғамда болып жатқан өзгерістер тілде көрініс табады. Мәдениет
адамдардың әрекеттерін реттеп отырады, адамның қауіпті және зиянды
ұмтылыстарын басып, моральдық, құқықтық іс әрекет нормаларын құрайды. Бұл
нормалар тілде бекітіледі. Сондықтан, Л.П. Крысинның айтуы бойынша,
эвфемизмдерді зерттеушілер эвфемистік тіркестердің өзін ғана емес, оларға
деген қажеттілік туындайтын әлеуметтік мәдени, тілдік жағдайды да талдауы
тиіс.
Эвфемизм құбылысын диахроникалық тұрғыдан зерттей келе, ағылшын
тілінде алғашқы эвфемизмдер орта ғасырларда пайда болды деуге болады (XII-
XV ғасырлар). Эвфемизмдердің пайда болуы бұрынғы замандарда, өркениеттің
алғашқы кезеңдерінде, діни табу қандай да бір сөздердің пайдаланылуын
басқарған кезеңдерден бастау алады. Адамдар өлген адамның атын атауға
немесе оның атын балаларға қоюдан бас тартқан, сол себепті есімдер тез
ескіріп отырған.Мұндай діни табу эвфемизмдермен алмастырылып отырған. Бізге
дейін ол эвфемизмдердің көбі жетпей, ұмыт болды.
XIV ғасырлада француз мәдениеті сәнге еніп, тілді жұмсарту үлгісі
басталды. Тіл тарихын зерттеуші ғалым Р. Бёчфилд, король сарайында қызмет
атқарған, Чосердың шығармаларынан эвфемизмдердің көптеген мысалдарын
келтіреді. Эвфемизмдерді алғашқы болып, француз жазушыларының үлгісін
қабылдаған, Чосер өз еңбектерінде (Wife of Bath, The Canterbury Tales)
пайдалана бастады. Көркем әдебиетте эвфемизмдерді пайдалану кеңінен сәнге
еніп, ақын жазушылар оны тұрмыс салт терминдерін сипаттауға пайдаланды.
XVI ғасырдың екінші жартысынан бастап пуритандықтар тілге күштеп
өзгерістер енгізе бастады. Олар Құдайдың атын атауға тыйым салуды талап
етті. Бұл табу бірқатар эвфемизмдердің пайда болуына алып келді. Мысалы,
Шекспирдің Well God give thee the spirit of persuasion..., Well maist thou
have the spirit of persuasion-ға айналды. Ағылшын драмасы қатаң жазаға
тартылып, теартлар жабылды. Цензура шектен тыс күшейтіліп, Шекспир
шығармалары жаңаша пайымдалып, жаңа эвфемизмдер пайда болды. Пуритандық
дәстүрдің күшті болғаны соншалық, онаң әсері XVIII ғасырға дейін созылды.
XIX ғасырдан бастап индустриалды революция жүрді. Өмір сүру
жағдайларының өзгеруі өз кезегінде талғам мен моральдің өзгеруіне алып
келді. Цензура күшейтіліп, ұлы авторлардың шығармалары қайта жазылды.
Классиктерді редакциялаумен айналысқандардың арасындағы ең белгілі тұлға-
Томас Бодлер. Ол Шекспир шығармаларының он томдық басылымын редакциялаумен
айналысты.
Викториандық кезеңде, тәртіп пен адамгершілік кезеңі эвфемизмдердің
гүлдену мен кең қолданыс табу кезеңі болды. Тілдік табу феноменінің
көрінісі ретінде эвфемизмдер адам әрекетінің барлық салаларына енді.
Биязылық пен тазалық культқа айналды. Осылайша, адамның дене мүшелерін ғана
емес, жануарлар мен жиһаз бөліктерін білдіретін эвфемизмдер де пайда болды.
Мысалы, legs сөзі жанама limbs, belly –abdomen немесе breadbasket
сөздерімен алмастырылған. Сонымен, эвфемизмдердің көп бөлігі өмірдің барлық
саларын қамтиған.
XIX и XX ғасыр тез ғылыми техникалық дамудың, викториандық
құндылықтарды қайта қараудың заманы болған еді. Г.Л. Менкенның айтуы
бойынша Бірінші Дүниежүзілік соғыс defiant looseness of speech-тың (сөз
бостандығы) бастамасы болды. Әдебиетте Д. Г. Лоуренс шығармашылығы тың
жағалыққа айналды. Ол көптеген жылдарын тиымдармен күреске арнап, кейбір
тақырыптарға табуды алып тастауды талап етті.
Дүниежүзілік соғыстар, ғылыми техникалық прогресс және жаһандану
қоғамды өзгертуде: көптеген табу сөздер жоғалып, жаңалары пайда болды.
Гендер, нәсілшілдік, эйджизм (ageism), діндарлық және тағы да басқа
мәселелер көтеріле бастады. Соның салдары ретінде, қазіргі кезде
эвфемизмдер табу феноменінің тілдік көрінісі ретінде адам әрекетінің барлық
салаларында бар.
Әр түрлі этно және әлеуметтік топ өкілдері лексиканы эвфемизациялайды,
табуға айналған сөздерді алмастырып, оны мәдениет аралық коммуникация
саласында прогрессивті етеді. Мыңдаған мәдениеттер жаппай және жеке
коммуникация саласында бетпе бет келеді, сонда олардың сөйлеу мәдениетін
анықтап, дәстүрлеті мен этикетін түсінуге көмектесетін дәл осы эвфемизмдер.
Эвфемизмдерді британ, ал ең алдымен американ тіл білімінде зерттеу
оның қолданбалы сипатымен ерекшеленеді. Сондықтан эвфемистік лексика
мәселесімен айналысатын ғалымдар (Дж. Нимен и К. Сильвер; Ч. Кейни, Р.
Спирс, X. Роусон, Дж. Айто және т.б.) белгілі лексикографтар болып
табылады.
XX-XXI ғасырларда эвфемистік лексика мәселесіне арналған және оның
басқа тілдік құбылыстармен байланысын зерттейтін бірқатар еңбектер жарық
көрді (Пауль Г., 1960; Шор P.O., 1926; Ларин Б.А., 1961; Крысин Л.П., 1996;
Куркиев А.С., 1977, Сеничкина, 2006 және тағы басқалар).
Эвфемизмдердің табиғатын талдау мен түсінуге, олардың пайдалану
себептерін анықтау үшін эвфемизмнің не екендігін анықтап алу керек.
Эвфемизмдердің пайда болуы мен қолданылуын көптеген ғалымдар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz