Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу міндеттері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ІСТЕРДІ СОТТЫҢ ҚАРАУЫНА ӘЗІРЛЕУ МӘНІ, МАҢЫЗЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Істерді соттың қарауына әзірлеу кезеңі туралы түсінік және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу міндеттері
... ... ... ... ... ... ... 14
2 ІСТЕРДІ СОТТЫҢ ҚАРАУЫНА ӘЗІРЛЕУ ЖӨНІНДЕ ІС ЖҮРГІЗУ ӘРЕКЕТІНІҢ ЗАҢНАМАЛЫҚ
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.1 Талап қоюды қабылдау және іске қатысушы адамдар тобын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
2.2 Тараптардың қажетті дәлелдемелерді ұсынуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Істі соттың қарауына әзірлеу кезінде судья жүзеге асыратын өзге де іс-
әрекеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
3 ТАЛАП ҚОЮДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ШАРАЛАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 39
3.1 Талап қоюды қамтамасыз ету туралы түсінік және тәртібі
... ... ... ... ... ... 39
3.2 Талап қоюды қамтамасыз ету шаралары және олардың күшін жою ... ... 42
3.3 Істі соттың қарауына әзірлеу кезеңінде іс бойынша іс жүргізуді
тоқтату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .55
ГЛОСАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Азаматтық іс жүргізу құқығы туралы ғылым, немесе, қысқаша азаматтық іс
жүргізу құқығы білімнің іргелі салаларының біріне жатады. Құқықтың аталған
саласының маңызы азаматтық істер бойынша сот әділдігі жүзеге асырылған
жағдайда қоғамдық қатынастарды реттеуде жауапты рөлімен анықталады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы курсын оқу пәні шегінде оқымас бұрын
азаматтық іс жүргізу құқығы, азаматтық іс жүргізу, азаматтық іс
жүргізу құқығы туралы ғылым және оның нысаны, Азаматтық іс жүргізу оқу
пәні ретінде сияқты негізгі бастапқы түсініктер және оның жүйесі туралы
айқын түсінік болуы қажет.
Азаматтық іс жүргізу құқығы – азаматтық істер бойынша сот әділдігі
жүзеге асырылған жағдайда іс жүргізуге қатысушылар мен жалпы заң
құзіретіндегі сот арасында пайда болған қоғамдық қатынастарды реттейтін
нормалар жиынтығы бар құқық саласы.
Азаматтық іс жүргізу (азаматтық сот ісін жүргізу) азаматтық іс
жүргізу құқығы нормаларымен реттелген азаматтық істерді қарау және оларға
рұқсат беру және қабылданған шаралардың шешімдерін орындау жөніндегі
соттардың жүргізуіне қатысты қызмет үлгісі болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы (іс жүргізу) туралы ғылым азаматтық
істерді қарау және әділсот органы ретінде сотқа жүктелген міндеттерді
орындау жөнінде сот қызметінде қалыптасатын қоғамдық қатынастарды
зерттейді. Ол іс жүргізу нормаларын оларды іс жүзінде қолдануымен,
байланыстыра зерттейді және азаматтық-құқықтық даулар мен соттардағы
істердің пайда болу себептерін талдайды, сот іс-тәжірибесін жинақтайды.
Осылайша, азаматтық іс жүргізу құқығы туралы ғылым нысаны жалпы заң
құзіретіндегі соттарда сот әділдігіне жолдау үдерісінде қалыптасатын
қоғамдық қатынастар және құқық саласы ретінде азаматтық іс жүргізу
құқығының өзі болып табылады.
Бұдан басқа, азаматтық іс жүргізу құқығы туралы ғылым азаматтық іс
жүргізу құқығының теориясы мен тарихы мәселелерін қарастырады.
Сот теориясы мен тәжірибесін оқу кезінде қолданыстағы заңнамада
әртүрлі кемшіліктер мен олқылықтар байқалады. Осыған байланысты, азаматтық
іс жүргізу туралы ғылымда қолданыстағы заңнаманы жетілдіру жөнінде
негізделген болжамдар мен азаматтық-құқықтық даулардың алдын алу міндеттері
пайда болады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы арбитраждық сот, нотариат, аралық сот
қызметтерін реттемейді. Алайда, оқу пәні ретінде азаматтық іс жүргізу
жүйесіне арбитраждық сот, нотариат, аралық сот қызметімен байланысты
тақырыптар кіреді.
Аталған органдар қызметінің іс жүргізу аспектілерін зерттеу азаматтық
іс жүргізу туралы ғылым мен оқу пәнінің міндетіне жатады, себебі, сот
қызметі ретінде бұл органдардың қызметі азаматтар мен ұйымдардың құқықтары
мен заңмен қорғалатын мүдделерін қорғаумен байланысты болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Қазақстан
Республикасында сот әділдігін сот қана жүзеге асырады, бұл Сот жүйесі және
сот мәртебесі туралы Конституциялық Заңда да жазылған.
Сотқа жүгіну статистикасы мәліметтеріне сәйкес жыл сайын сотқа деген
сенім арта түсуде.
Адамдар өздерінің бұзылған құқықтарын қалпына келтіру үшін сотқа
жүгінеді, себебі, Қазақстан Республикасы Конституциясы мен қолданыстағы
заңнамамен кепілді сотқа жүгіну құқығы өзін-өзі қорғау әдістерінің бірі
болып табылады.
Республикамызда жалпы заң құзіретіндегі соттар мен мамандандырылған
ауданаралық экономикалық соттар жұмыс істейді.
Жалпы заң құзіретіндегі соттар қылмыстық, азаматтық, еңбек, әкімшілік
істерді, сонымен қатар, неке-отбасы құқығынан туындайтын дауларды қарайды.
Мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттар Қазақстан
Республикасының Жоғарғы және облыстық сот қарауына жататын істерді
қоспағанда, кәсіпкерлік қызметті заңды тұлға білімінсіз жүзеге асырушы
азаматтардың, тараптар болып табылатын заңды тұлғалардың мүліктік және
мүліктік емес даулар жөніндегі азаматтық істерін қарайды.
Республиканың Конституциясы заң мен сот алдындағы теңдікті, жеке-
меншікке, жеке өмірге, отбасы құпиясына қол сұқпауды, ар-намыс пен
абыройды, жеке салымдар мен жинақтарды, хат алысу, келіссөздерді, пошта
және телеграфпен хат алысуды қорғауды қамтамасыз етеді.
Соттарда азаматтық және қылмыстық істер алқа, сондай-ақ, жеке түрде
қаралады.
Өтініш қандай тілде берілгеніне байланысты сот ісі мемлекеттік,
сондай-ақ, орыс тілдерінде және басқа да тілдерде жүргізіледі.
Маңызды соттық талқылау қағидаларының бірі – мемлекеттік құпияға
байланысты істерді, сондай-ақ, асырап алу, жеке, отбасылық, коммерциялық
немесе заңмен қорғалатын құпияны сақтау қажет жағдайда мүдделі тұлғалар
өтініштері бойынша істерді, азаматтардың ішкі өмірі туралы мәліметтерді
ескермегенде, істердің жариялылығы, істердің ашық түрде қаралуы.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты жанындағы соттық әкімшілендіру
жөніндегі комитетіне соттарды ұйымдастыру және материалдық-техникалық
қамтамасыз ету жүктелген.
Таңдап алынған тақырыптың көкейкестілігінің негіздемесі.
Аталған тақырып диплом жұмысы ретінде кездейсоқ таңдап алынған жоқ.
Осы диплом жұмысында аталған проблеманы кеңінен ашуға, аталған тақырыпты
жан-жақты зерттеуге талпыныс жасалған.
Отандық және шетел заңнамалық ғылымның қазіргі жағдайы бойынша
көзқараста аталған дипломдық зерттеу тақырыбы ғылыми маңызға ие, сондай-ақ,
бүгінгі күні көкейкесті болып табылады. Көкейкестілігі мынада. Жалпы істің
қорытындысы, оның соңғы шешімі судья істерді соттың қарауына қаншалықты
толық және сапалы әзірлегеніне тікелей байланысты. Нақты іс соншалықты
әділетті, өз мерзімінде, ал ең бастысы, заң қағидаларына сәйкес шешілетін
болады. Себебі біздің барлық заңнамамыз заңды сақтайтын азамат пен адамның
заңды құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған.
Дипломдық зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми әдебиеттерге шолу.
Азаматтық сот ісін жүргізу саласындағы қоғамдық қатынастар туралы
ілімдер жиынтығы ретінде азаматтық іс жүргізу құқығы немесе азаматтық іс
жүргізуді, оларды құқықтық реттеу туралы оқуды азаматтық іс жүргізу оқу
пәні бағдарламаларын талдау және қабылдаудан бастау қажет.
Азаматтық іс жүргізу құқығы туралы ғылым негізгі құқықтық білім
салаларының біріне жатады. Оның маңызы азаматтық істер бойынша сот
әділдігін жүзеге асыру жағдайында қоғамдық қатынастарды реттеу бойынша
азаматтық іс жүргізудегі маңызды рөлімен анықталады.
Сот теориясы мен іс-тәжірибесін зерттеу кезінде қолданыстағы
заңнамадағы кемшіліктер мен олқылықтар анықталады. Осыған байланысты,
азаматтық іс жүргізу туралы ғылымның мақсаты – қолданыстағы заңнаманы
жетілдіру жөнінде негізді болжамдар әзірлеу, азаматтық іс жүргізу
дауларының алдын алу, азаматтардың, заңгерлердің барлық құқықтық
түсініктерінің белгілі бір деңгейін қалыптастыру.
Түрлі басылымдардан тарихи ғылыми тұжырымдамаларды, көзқарастарды
қарастыруға болады. Оқулықтар қолданыстағы заңнамаларға түсініктеме бере
алмайды, алайда, оларда қолданыстағы азаматтық құқықтық нормаларға
түсініктемелер, оларды қолдану тәжірибесі жазылған. Көптеген оқулықтардың
фактологиялық жақтары ұқсас келеді. Бірақ, оқулықтар ғылыми категориялар,
азаматтық іс жүргізу құқығы туралы егжей-тегжейлі түсініктерімен
ерекшеленеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығының жекелеген проблемаларын, әсіресе
теориялық сипаттағы азаматтық іс жүргізу қағидалары, азаматтық құқықтық
қатынастар, ведомствоға қарасты болу, іске қатысатын тұлғалар, талап арыз,
дәлелдер және т.б., оқу кезінде түрлі оқулықтардың аттас тарауларында
мазмұндалған оқу материалын салыстыру қажет.
Қолда бар азаматтық іс жүргізу заңнамасын мазмұндау – ғылым емес.
Құқықтық нормаларды жаттап алу мүмкін емес.
Сондықтан, оқу процесінде құқықтық көзқарастарды пысықтауға,
оқушылардың іс жүргізу проблемалары бойынша түрлі көзқарастарға өз бағасын
беру қабілеттілігіне көп көңіл бөлу қажет.
Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу тақырыбы қазақстандық,
ресейлік авторлардың оқулықтарында кеңінен баяндалады. Мысалы, жалпы ред.
басқарған М.К. ТреушниковтыңАзаматтық іс жүргізу оқулығында 3-басылым,
2000 жыл, азаматтық іс жүргізу институттары мен кезеңдері, яғни, жалпы заң
құзіретіндегі, сонымен қатар, әлемдік соттардағы сот ісін жүргізуде
арбитражды іс жүргізу және соттық емес құқық қорғау үлгілері (нотариалдық
және аралық) туралы негізгі ілім жазылған. Азаматтық іс жүргізу оқу
пәнінің бағдарламасы, ұсынылатын әдебиеттер тізбесі, курсты оқу жөніндегі
әдістемелік ұсыныстар беріледі. Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу
кезеңінің маңызы және оның міндеттері; азаматтық істерді соттың қарауына
әзірлеу жөніндегі іс жүргізу әрекетінің көлемі және мазмұны; азаматтық
істерді соттың қарауына әзірлеу кезеңінде іс жүргізуді тоқтату сияқты
мәселелер баяндалған.
Оқулықтардың бір бірінен қандай айырмашылықтары бар? Меніңше, ең
алдымен, жаңалығымен ерекшеленеді.
Жалпы редакциясын басқарған В.А. Мусин, М.А. Чечин, Д.М. Чечоттың
Азаматтық іс жүргізу оқулығы заңнамадағы маңызды өзгерістерді және оны іс
жүзінде пайдалану туралы мәліметтерді ескере отырып, Азаматтық іс жүргізу
бағдарламалық курсына сәйкес әзірленген. Осы оқулықта менің дипломдық
зерттеу тақырыбым кеңінен қаралған.
Оқулықтардың стилі мен мазмұндау түрі әртүрлі болып келеді. Көптеген
оқулықтарда тиісті құқық саласының дамуына тарихи көзқарас жоқ, дегенмен,
өз заманында (қараңыз: жалпы ред. басқарған С.Н. Абрамовтың соғыстан
кейінгі алғашқы оқулығы) бұл проблемаға жалпы бір тарау қарастырылған.
Мұндағы кейбір тарауларда оқырмандарға кейбір проблемаларды аса терең
түсінуге мүмкіндік беретін жекелеген тарихи мәліметтер туралы ақпарат
беруге әрекет жасалған.
Көптеген онжылдықтар аралығында идеологиялық қысым әсерінен азаматтық
іс жүргізу туралы оқулықтардан революцияға дейінгі әдебиетке және шетел іс
жүргізушілердің жұмыстарына сілтемелер мүлдем жоғалып кеткен. Мысалы, жалпы
ред. басқарған В.В. Ярковтың Азаматтық іс жүргізу оқулығының екінші
басылымын әзірлеу кезінде автор сот тәжірибесінің мәтін мысалдарын қоса
отырып, ғылыми және қарапайым, еркін мазмұндау стилін сақтап қалуға
тырысқан.
В.В. Ярковтың Азаматтық іс жүргізу оқулығының 1996 жылғы екінші
басылымынан кейінгі уақытта бірқатар жаңа заңдар қабылданды, сот тәжірибесі
өзгерді, бұл осыдан бұрын жазылған материалды қайта қарау және оқулықтың
жаңа нұсқасын әзірлеу қажеттілігін анықтады. Оқулықтың пысықталған және
толықтырылған үшінші басылымы пайдаланылған нормативтік материал
жаңалығымен, бірқатар негізгі ережелердің нақтылануымен ерекшеленеді.
Оқулық азаматтық іс жүргізу бағдарламасына сәйкес жазылған және заңгерлік
жоғары оқу орындарының студенттеріне, өз білімдерін жаңарту мен
жүйелендіргісі келетін және Қазақстан Республикасындағы азаматтық іс
жүргізу құқығының заманауи жүйесін білгісі келетін іс-тәжірибеден өтуші
заңгерлерге, заңгер мамандарға арналған. 1999 жылғы 1 қаңтардағы жағдай
бойынша нормативтік актілерге сілтемелер жасалған.
1953 жылы Свердловск заңгерлік институтының азаматтық іс жүргізу
кафедрасы, бүгінгі күнде Орал мемлекеттік заң академиясы, құрылғаннан
бастап, кафедра ұжымы Свердловск пен Мәскеуде азаматтық іс жүргізу жөнінде
бірқатар оқулықтар басып шығарды, олардың ең алғашқысы 1956 жылы, сол
кездегі мемлекеттік заңгерлік әдебиет баспасында жарыққа шықты.
В.В. Ярковтың Азаматтық іс жүргізу оқулығында соттық іс-тәжірибе
және заманауи іс жүргізу құқықтық қағидалары базасында қолданыстағы заңнама
жүйесіне сәйкес азаматтық іс жүргізу құқығының барлық негізгі институттары
мазмұндалған. Аталған оқулықта диплом жұмысы әлдеқайда толық ашылады, онда
әрбір параграф азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу туралы тақырыпты
кеңінен ашатын тақырыпшаларға бөлінген.
Зерттеу нысаны – студенттің ғылыми зерттеуіне бағытталған үдеріс
немесе құбылыс.
Диплом жұмысының аталған тақырыпты зерттеу нысаны азаматтық істерді
әзірлеу үдерісін реттейтін азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары мен
қатынастары болып табылады.
Зерттеу пәні – зерттеу нысанының нақты бөлімі, басқаша айтқанда,
түпкілікті зерттелінетін нысанының бөлшегі немесе үзіндісі.
Диплом жұмысының зерттеу пәні судьяның азаматтық істерді соттың
қарауына әзірлеуіне байланысты нақты іс-қимылын зерттеу болып табылады. Бұл
дегеніміз аталған кезеңнің маңызы, міндеттері; азаматтық істерді соттың
қарауына әзірлеу жөніндегі іс жүргізу әрекеттер көлемі мен мазмұны; істі
соттың қарауына әзірлеу кезеңінде іс жүргізуді тоқтату.
Гипотеза – автордың зерттелінетін құбылыстардың немесе үдерістердің
себеп-салдарға (заңдылық) байланысын анықтауға қатысты болжамы. Гипотезаға
анық түсінік беру қойылған ғылыми проблеманың шешімі болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу мақсаты бұзылған құқықты қалпына келтіру, яғни,
заңды және негізделген сот шешімін шығару, сондай-ақ, оны іске асыру
(орындау) болып табылады. Сот белгіленген кезеңдерден, яғни, іс жүргізу
дамыту кезеңінен өтпей, бірден аталған мақсатты шеше алмайды.
Осылайша, алдын ала дайындық соттың құқық қолдану қызметі үшін
айырықша маңызды болып табылады, ол дәлелдерді терең зерттеу және оңды баға
беру базасында нақты фактілерді анықтауды талап етеді және ол үшін
қателіктер мен жаңылысуға жол берілмейді.
Дипломның зерттеу мақсаты Соттардың ҚР Азаматтық Іс жүргізу Кодексінің
талаптарына сәйкес азаматтық істерді әзірлеу негіздерін, мазмұны мен
түрлерін кешенді зерттеу болып табылады.
Дипломның зерттеу міндеттері:
1) Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу процесін реттейтін
қолданыстағы ҚР азаматтық іс жүргізу заңнамасын қарастыру
2) Сот ісін жүргізуге арналған монографиялық әдебиеттер мен баспасөз
материалдарын жинау, жүйелеу, жинақтау
3) Аталған проблема бойынша соттық іс-тәжірибе материалдарын талдау
4) Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу кезеңінің әлеуметтік-
заңгерлік маңызын зерттеу
5) Істерді соттың қарауына әзірлеу жөніндегі іс жүргізу әрекеттерін
сипаттау
6) Тараптардың дәлелдемелер ұсыну механизмін зерттеу
7) Талап қоюды қамтамасыз ету жөніндегі нақты шараларға шолу жасау
8) Істі соттың қарауына әзірлеу жөніндегі іс жүргізу ерекшелігін
анықтау
9) Судьяның іске қатысушы адамдарға хабарлама беру жөніндегі әрекетіне
баға беру
10) Қорытынды шығару, оны түсіндіру, диплом жұмысын орындау кезінде
пайдаланылған әдістерге шолу. Салыстырмалы-құқықтық, формалды-логикалық,
диалектикалық, жинақтау, синтез, таладу, әлеуметтік әдістері, сондай-ақ,
теориялық әдіс.
1 ІСТЕРДІ СОТТЫҢ ҚАРАУЫНА ӘЗІРЛЕУ МӘНІ,
МАҢЫЗЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
1.1 Істерді соттың қарауына әзірлеу кезеңі туралы түсінік және оның маңызы
Жалпы азаматтық іс жүргізу мақсаты – бұзылған құқықты қалпына
келтіру, яғни, заңды және негізделген сот шешімін шығару және оны іске
асыру (орындау). Іс жүргізудің аталған мақсатын сот белгіленген кезеңдерден
– іс жүргізуді дамыту кезеңінен өтпей, бір мезгілде шеше алмайды. Кезең
дегеніміз іс жүргізудің соңғы емес, қандай да бір жақын мақсатымен
қамтылған іс жүргізу әрекеттерінің жиынтығы, азаматтық істі дұрыс қозғау
қажеттілігі, оны соттық талқылауға әзірлеу, соттық талқылау жүргізу, сот
шешіміне шағымдану, оны орындау жөніндегі әрекетері болып табылады.
Сот азаматтық іс жөнінде өтініш қабылдаған соң, істі соттың қарауына
әзірлеуді жүзеге асырады. Әрбір істі алдағы соттың қарауына әзірлеу –
бірінші сатылы сотта іс жүргізудің міндетті кезеңі.
Істі соттық талқылауға әзірлеу кезеңі азаматтық сот ісінің міндеттерін
тиісті орындауды қамтамасыз ету үшін сот іске қатысатын адамдармен және
басқа да субъектілермен азаматтық іс жүргізу әрекетінде болатын жүйені көз
алдымызға елестетеді (ҚР АІЖК қараңыз).
Мұндай әзірлеу мақсаты істі дұрыс және өз уақытында шешуді қамтамасыз
ету болып табылады, бұл әрекет бірінші сот мәжілісінде жүзеге асқаны оңды
болады. ҚР АІФЖК-нің 1 бөлімінің 166-бабында: Аталған міндеттерді шешу
үшін қолайлы жағдай жасау[1]. Бұл міндеттерге әрбір нақты істі әзірлеу
үдерісінде бірқатар жеке міндеттерді шешу арқылы қол жеткізуге болады.
Әрбір ойлау қызметінің табысының маңызды талабы іске қатысты барлық
материалдарды жинақтау және зерттеу жөніндегі ойлануды және ықтиятты талап
ететін жұмыс. Сонымен қатар, соттың құқық қолдану қызметі үшін алдын ала
әзірлеу өте көкейкесті, себебі ол дәлелдемелерді түпкілікті зерттеу және
дұрыс бағалау базасында нақты фактілерді анықтауды талап етеді және онда
қателіктер мен олқылықтар болмауы тиіс.
Азаматтық іс жүргізуде іс тікелей сотта және талап етуші ұсынған
материалдар бойынша қозғалады. Бұл материалдар аталған іс бойынша іс
жүргізу үшін негіздеменің бар болуы туралы ақпарат алуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, дәлелдемелердің болмауы және толық еместігі талапкер бұрыс
өтініш беруіне тең болады, ол өтінішті қабылдамау үшін негіз бола алмайды.
Сондықтан, тараптар бастапқы ұсынған материалдар сот мәжілісінде осы дауды
шешу үшін толық бола бермейді. Жаңа дәлелдемелер тарту, кей жағдайда жаңа
тұлғаларды тарту қажеттілігі туындауы мүмкін, бұл, әрине, соттың қарауын
келесі жолға ауыстыруға әкеледі. Егер сот өз іс жүргізуіне талап етуді
қабылдап алғаннан кейін, бірақ, істі тыңдауға тағайындауға дейін дәлелдеме
материалын толықтыру және басқа да қажетті мәселелелрді шешу шараларын
қабылдаған жағдайда, істі қайта қарауды жоюға болады. Осылайша, азаматтық
іс жүргізуде істі сот талқылауына әзірлеу іс қозғау және оны талқылау
арасындағы қажетті байланыстырушы звено болып табылады.
Сот мәжілісіне істі алдын ала әзірлеудің практикалық мақсатқа
лайықтығы даусыз. Қазақстандық азаматтық іс жүргізуде істі алдын ала
әзірлеу институтын өмірдің өзі жасақтағаны тегін емес. Азаматтық істер
жөніндегі шешімдердің күшін жоюдың кең таралған себептерінің бірі істерді
соттың қарауына тиісті емес әзірлеу болып табылады. Соттың қарауына істерді
әзірлеу мақсаттарының анық және ұғынықты болуына қарамастан, іс жүзінде
судьялар істерді тиісті әзірлемей, бұл, өз кезегінде, азаматтық іс
жүргізуде заңдылық қағидасын бұзуға, сот әбігері мен соттық бюрократизмге
әкеп соғады. Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу - түрлі соттың іс
жүргізу ісінің дұрыс шешілуіне негізі болып табылатын іс жүргізу кезеңі.
Заңгерлердің құқықтық пайымдауында ескірген және күші жойылған заңнама
көздері мен нормалары бар екі консервативті көзқарас сақталуда.
Бірінші көзқарас аталған кезеңді дұрыс аталмауымен байланысты. 1923
жылғы АІЖК бойынша аталған іс жүргізу кезеңі істі алдын ала әзірлеу
кезеңі деп аталады (1923 жылғы АІЖК 80-бабы). Содан бастап аталған нақты
емес атау қолданыста тамырын кең жайды, ал кей кезде істі алдын ала
сотқа дейін әзірлеу сөз тіркесімен қолданылады.
1923 жылы РСФСР АІЖК жаңа редакциясы қабылданғанынан бастап аталған
институт заңнамалық сипатқа ие болды, содан кейінгі азаматтық іс жүргізу
заңнамасы мен соттық іс-тәжірибесімен жетілдірілді. 1964 жылғы РСФСР АІЖК
жүйесінде соттық талқылауға істі әзірлеуге 14-тарау арналған. Заң
шығарушының істі әзірлеу орны, маңызы және міндеттері туралы заманауи
ұстанымы 1999 жылы қалыптасып, Қазақстан Республикасы Азаматтық Іс жүргізу
Кодексі жаңа редакциясының 16-тарауында сипатын тапты (Астана, 1999 жылғы
13 шілде, № 411-1 ҚРЗ) 2000 жылғы 29 наурыздағы № 42-ІІ; 2000 жылғы 5
шілдедегі № 75-ІІ; 2001 жылғы 2 наурыздағы № 162-ІІ; 2001 жылғы 11
шілдедегі № 238-ІІ; 2001 жылғы 6 қарашадағы № 251-ІІ; 2001 жылғы 24
желтоқсандағы № 276-ІІ; 2002 жылғы 9 тамыздағы № 346-ІІ; 2003 жылғы 5
мамырдағы № 409-ІІ; 2003 жылғы 2 шілдедегі № 451-ІІ; 2003 жылғы 9 шілдедегі
№ 482-ІІ ҚР Заңдарымен енгізілген өзгерістермен).
Істерді соттың қарауына әзірлеу кезеңі алдын ала, сотқа дейінгі
болуы мүмкін емес және заманауи Азаматтық Іс жүргізу Кодексінде мұндай
түсініктер жоқ.
РСФСР АІЖК 80-бабында аталған кезең міндетті болып саналмаған. Осы
бапқа сәйкес істі алдын-ала әзірлеуді жүргізу артық деп санап, сот бір
мезетте істі тыңдауға тағайындайды және ол туралы қатысып отырған тарапқа
қолхат арқылы хабарлайды. 1964 жылғы РСФСР АІЖК бойынша істі азаматтық
талқылауға әзірлеу кезеңі барлық азаматтық істер бойынша міндетті болып
анықталған. Бұл кезеңнің мінтетті болуы туралы Азаматтық істерді соттық
талқылауға әзірлеу туралы РСФСР Жоғарғы Соты Пленуымының 1988 жылғы 14
сәуірдегі № 2 қаулысында және оған енгізілген өзгерістер мен
толықтыруларында айтылған
Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу барлық жағдайда сот жүзеге
асыратын әрекеттер көлемі мен қиындығына қарамастан, оған тәуелсіз болады,
азаматтық іс жүргізу құқығының жекелеген институты және барлық азаматық
істер бойынша міндетті азаматтық іс жүргізудің дербес кезеңі болып
табылады.
Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу – барлық сот талқылауының
іргетасы, негізі. Нақты соттың қарау нәтижесі оның сапасымен байланысты
болады. Істі соттың қарауына әзірлеу кезеңінде судья және іске қатысатын
адамның іс жүргізу кезеңі мазмұнын талдау кезінде АІЖК жаңа редакциясын
және онда бекітілген азаматтық іс жүргізуде бәсекелестік және соттық
басшылық принциптерін басшылыққа алу қажет, оған сәйкес дәлелдеу
саласындағы барлық күш тараптар қызметіне ауысады. Сот тек дәлелдеу шегін
анықтау және екі жақ тарапқа өз талаптары мен қарсы пікірді негіздеуге
қандай дәлелдемелер ұсынуды көрсетуі қажет. Сондықтан, соттың қарауына
азаматтық істерді әзірлеу қазіргі жағдайларда соттың ғана емес, тараптардың
да қызметі болып табылады. Егер, қандай да бір тарап істі тыңдауға әзірлеу
кезеңінде тиісті белсенділік танытпаса, сот тапсыруға ұсынған барлық
қажетті дәлелдемелерді жинай алмаса, сотта табысқа жету мүмкіндігі
төмендейді. Жаңа азаматтық іс жүргізу идеологиясына сәйкес соттың өзі
тараптар үшін жұмыс атқармайды.[2]
Азаматтық іс жүргізудің басқа да кезеңдері ретінде істі әзірлеуді
дербес кезең ретінде қарау негізі түрлі іс жүргізуді дамыту кезеңінде сот
алдында тұрған арнайы мақсаттың болуы, қойылған мақсатты орындауға
бағытталған біртекті іс жүргізудің іс-қимылдар жиынтығы болып табылады. Іс
қозғау және сотта қарау арасындағы кезеңде сот қызметінің мақсаты алғашқы
сот мәжілісінде істі дұрыс қарау мүмкіндігін қамтамасыз етуге алып келеді.
Іс жүргізудің басқа кезеңдерімен салыстырғанда соттың қарауы істі әзірлеу
кезеңі уақыты, іс жүргізуді ресімдеу, іс жүргізу әрекетін жүргізу әдісі,
сондай-ақ, осы іс жүргізу әрекетін жүргізуге құқығы мен міндеттері бар
субъектілерімен шектеледі. Істерді соттың қарауына әзірлеу проблемасы осы
азаматтық іс жүргізу құқығының түрлі даму кезеңдерінде ғылыми зерттеу
нысаны болған. Соның ішінде: Юдельсон К.С. Кеңес азаматтық іс жүргізуге
істерді алдын ала әзірлеу. М.: Юриздат, 1946; Логинов В.П. Азаматтық
істерді соттың қарауына алдын ала әзірлеу. М.: Гос-юриздат, 1960; Пучинский
В.К. Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу. М.: Госюриздат, 1962 ж.;
Жилин Г.А. Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу кезеңі - сот ісін
жүргізу мақсаттарын іске асыру сатысы азаматтық сот ісін жүргізу
мақсаттары және оларды бірінші сатыдағы сотта іске асыру. М.: Городец,
2000.
Азаматтық істе істерді әзірлеу тек соттың өзіне тәуелді болады. Сот
үшін азаматтық істі алдын ала әзірлеу қажеттілігі әрқашан заңды негізді
шешім шығаруға талпыну міндетімен анықталады (ҚР АІЖК 6-бабы), ал ол үшін
істің мән-жайын жан-жақты және толық зерттеу үшін қажетті жағдайлар жасау
қажет. 1999 жылғы ҚР АІЖК жаңа редакциясында жарияланған нақты
бәсекелестік істі соттық талқылауға әзірлеу жөніндегі сот міндетін
тарылтпайды. АІЖК-де бәсекелестік іс жүргізуде сот міндетін кең түрде
көрсетеді, соның ішінде
• Сот істің маңызы болып табылатын мән-жайды дұрыс анықтауы қажет;
• Қай тарап оны дәлелдеуі қажет;
• Тараптардың сілтеме жасамағанына қарамастан бұл мән-жайды талқылау;
• Іске қатысушы адамдарға олардың өтініштері бойынша қосымша
дәлелдемелер жинауға және басқа да құқықтарды жүзеге асыруға жәрдем
көрсету.
Осылайша, істерді әзірлеу туралы нормалар АІЖК жаңа нормаларына
түзету енгізіп, қазақстандық азаматтық іс жүргізудегі бәсекелестік
қағидасының мазмұнын ашады. Істерді соттың қарауына әзірлеу институтының
негізінде судьяның сот мәжілісіне дейін бірқатар алдын ала жедел әрекетер
жасау мүмкіндігі жатыр.
ҚР АІЖК 15-бабына сәйкес азаматтық сот ісін жүргізу тараптардың
бәсекелестік және тең құқығы негізінде жүзеге асырылады[3]. Тараптар тең
құқылы іс жүргізуді қолданады және тең іс жүргізу міндеттері бар. Азаматтық
сот ісін жүргізу барысында тараптар өз позициясын, оны дербес және соттан
тәуелсіз қорғау әдістері мен құралдарын, басқа да органдар мен тұлғаларды
таңдап алады. Істің нақты мән-жайын анықтау мақсатында сот жеке бастамасы
бойынша дәлелдемелерді жинаудан толық босатылған, алайда, тараптардың уәжді
өтініштері бойынша азаматтық Іс жүргізу Кодексінде есерілген тәртіпте
қажетті материалдар алуға жәрдем көрсетеді.
Істі қараушы сот дәлдік пен бейтараптықты сақтай отырып, істің мән-
жайын толық және дәлдікпен зерттеуге тараптардың құқықтарын іске асыру үшін
қажетті жағдай жасайды. Іске қатысушы тұлғаларға құқықтары мен міндеттерін
түсіндіреді, ҚР АІЖК ескерілген жағдайларда іс жүргізу әрекетін жасау
немесе жасамау салдары туралы ескертеді, олардың құқықтарын жүзеге асыруға
жәрдем көрсетеді. Соттың іс жүргізудегі шешімі тек әрбір тараптың тең
дәрежеде зерттеуге қатысуы қамтамасыз етілген дәлелдемелерге ғана
негізделеді. Сот тараптарға тең және ізеттілік қатынаста болады.
Іс жүргізудің аталған кезеңі әрбір азаматтық іс бойынша міндетті
сипатқа ие екені сөзсіз. Дайындық жүргізу өзіндік жеке мақсат емес. Кейбір
мән-жайды нақтылау, тексеру, зерттеуді, біреуге хабарлама беруді, біреудің
өтінішін қарауды талап етуден бас тартылмайтын істер жоқ. Бірінші сатыдағы
сотта алдын ала сотқа дейінгі қарау әрекеттерінің құқықтық реттемесін
азаматтық іс жүргізу үлгісінің бөлінбес бөлшегі ретінде қарау қажет.
1.2 Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу міндеттері
Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеудің мақсаты – оларды
уақытында және дұрыс шешуді қамтамасыз ету.
Әзірлеу мақсатына қол жеткізу судьяның ҚР АІЖК 1999 жылғы жаңа
редакциясында заң түрінде алғашқы рет бекітілген негізгі төрт міндетті
судьяның дұрыс шешуіне байланысты болып табылады. Заңға бірқатар
өзгерістермен соттың қарауына істерді әзірлеудің жалпы танылған міндеттері
де ауыстырылды, олар осыдан бұрын Азаматтық істерді соттың қарауына
әзірлеу туралы РСФСР Жоғарғы Соты Пленумының 1988 жылғы 14 сәуірдегі № 2
қаулысында тұжырымдалған. Істерді соттың қарауына әзірлеу міндеттері (ҚР
АІЖК 2 б. 166-бабы):
1) істерді дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды нақтылау
2) басшылыққа алуға жататын тараптар мен заңның құқық қатынастарын
анықтау
3) іске қатысушы адамдар құрамы туралы мәселені шешу
4) әрбір тарап өз тұжырымдамаларының негізі ретінде ұсынатын
дәлелдемелерді анықтау.
Олар құқық қолдану қызметінің жалпы мазмұнында да, жалпы дәлелдеу
үдерісі логикасында да көрініс тапқан. Аталған міндеттерді шешу өзара тығыз
байланыста және бірыңғай үдерісті құрайды. Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар
жағдайларды нақтылау дәлелдеу мән-мағынасын анықтау болып саналады.
Тараптардың заңды анықтау кезінде заңгерлік қатынастарының біліктілігінсіз
дәлелдеу мән-жайына енетін фактілер тобын анықтау мүмкін емес. Сотқа заңды
түрде маңызды фактілердің толық көлемін анықтау міндеті жүктеледі.
Сондықтан, егер тараптар дәлелдеу кезінде жаңылысып жатқан жағдайда, сот
материалдық құқық нормаларын қолдану негізінде қандай фактілердің істе
маңызы бар екенін түсіндіреді және оны тараптарға талқылауға береді.
Мұнымен бір уақытта сот заңды түрде қажетсіз фактілерді талап етуші де,
жауапкер де сілтеме жасай берген жағдайда оларды дәлелдеуден алып тастауға
құқығы бар және құқылы болып табылады.
Нақты іс бойынша іс жүргізуге осы немесе өзге тұлғалардың қатысу
мүмкіндігі даулы құқықтық қатынаспен және материалдық-құқықтық
мүдделілікпен анықталады. Сондықтан, мүдделі тұлғалар тобы және әрбіреуінің
іс жүргізу жағдайы даулы құқықтық қатынастарды талдау негізінде анықталады.
Дәлелдеу мән-мағынасын дұрыс анықтау және іске қатысушылар тобын
түпкілікті айқындау әрбір тарап өз тұжырымдамасының негізі ретінде ұсынуға
міндетті дәлелдемелерді анықтау сияқты істі әзірлеудің маңызды
міндеттерінің табысты шешілуіне жәрдемдеседі.
Істі әзірлеу кезінде соттың нақты уәкілеттілігінің мазмұнына қатысты
мәселені шешу іс жүргізудің аталған кезеңін басқа кезеңдерден, соның
ішінде, соттың қарау кезеңінен дұрыс шектеуге байланысты болады. Іс жүргізу
заңы сотқа істі соттың қарауына әзірлеу міндетін жүктей отырып, дау
бойынша, сондай-ақ, жекелеген факторларға қатысты соңғы шешімдер
қалыптастыруға жол бермейді. Іс жүргізудің осы кезеңінде даулы қарым-
қатынастардың заңды біліктілігі алдын ала сипатта болады, ал бұл туралы
нақты әрі соңғы пайымдауды сот шешім шығарар кезде кеңес бөлмесінде жасауға
құқылы болып табылады. Соттың осы кезеңде дәлелдеулерге қатысты міндеті
дәлелдемелерді соттың қарауына әзірлеумен шектеледі. Сондықтан, істі
әзірлеу кезеңіне дәлелдеу үдерісіндегі бастапқы кезең болып табылатын судья
мен тараптардың дәлелдемелерді жинау мен ұсыну жөніндегі әрекеті жатады.
Мұнда сот дәлелді материалдардың толық болуын қамтамасыз етеді, себебі,
келесі кезеңде – сот мәжілісінде судья дәлелдемелерді зерттеу және
бағалаумен айналысуы қажет.
Алайда, іске қатысты дәлелдемелерді анықтай отырып, сот тараптар
ұсынған және олардың өтініштері бойынша талап етілген материалдарды
бағаламай олардың толық болуын қамтамасыз ете алмайды. Бірақ, мұндай
бағалау шартты, алдын ала сипатта болады.[4] Алдын ала баға беру
біліктілігі соттың дәлелдемелердің шүбасыздығы, қажеттілігі, маңызына
қатысты соңғы әрі нақты шешім шығарудан сақтауды болжайды. Істі әзірлеу
кезінде дәлелдемелер алдын ала мәні бойынша емес, істі тыңдауға тағайындау
мүмкіндігі бойынша қаралады. Басқаша айтқанда, әзірлеу кезеңінде ҚР АІЖК 16-
бабына сәйкес іс жүргізуде оларды түпкілікті бағалау туралы емес, істе бар
дәлелдемелердің жеткілікті, қатысты болуы, оларға жол берілуі туралы соттың
алдын-ала бағалау пайымдаулары туралы ой қозғалады.
Судья дәлелдемелерді істе бар дәлелдемелердің жиынтығын бейтарап,
түпкілікті және жан-жақты қарауға негізделген ішкі сенім бойынша, сондай-
ақ, заң мен ар-ожданын басшылыққа ала отырып, бағалайды.
Істі мәні бойынша әзірлеу кезеңінде іс жүргізу сипатындағы фактілерді
анықтау үшін ұсынылатын дәлелдемелер ғана бағаланады (мысалы, ҚР АІЖК
сәйкес іс бойынша іс жүргізу негізі болатын фактілерді дәлелдеу кезінде
немесе істі соттың қарауына әзірлеуде өтінішті қараудан бас тарту кезінде).
Судьялар істі соттың қарауына әзірлеу міндеттерін ескермесе, заңсыз
және негізсіз шешімдер шығаруы мүмкін. Істі соттың қарауына тиісінше
әзірлемеу туралы мынадай азаматтық іс мысал бола алады. Облыстық сот
төралқасы өзгеріссіз қалдырған сот шешімімен Г-ның К-дан берік ақша
сомасында алименттер өндіріп алу және уақытында алимент төлемегені үшін
айып төлету туралы талап арызы қанағаттандырылды. Қадағалау тәртібінде істі
қарай отырып, ҚР Жоғарғы Сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасы істі
соттық талқылауға әзірлеу кезінде сот ҚР АІЖК 166-бабының 2 бөлімі 4-
тармағының талаптарын бұза отырып, әрбір тарап өз пайымдауларының негізі
ретінде ұсынуға міндетті дәлелдемелерді анықтамағанын айқындады. Оның
нәтижесінде сот К-ның еңбекақысынан басқа қосымша табысын, сонымен қатар
табысының көлемі туралы талапкердің пайымдауын растайтын қандай да бір
дәлелдердің жоқ болуына қарамастан істі қарауды жүзеге асырған. Бұдан
басқа, іс материалдарында Г-ның материалдық жағдайы туралы материалдар жоқ.
Істе жауапкердің материалдық жағдайына қатысты тек жұмыс орнынан алынған
анықтама ғана бар. Оған сәйкес К-ның айлық еңбекақысы 20 000 теңгені
құрайды. Бұған қарамастан, сот одан ай сайын 37 950 теңге көлемінде алимент
өндіру туралы шешім шығарған. Сот алқасының іс бойынша осыған дейінгі
қаулыларды моральдік және іс жүргізу құқығының талаптарын бұзуға
қабылданған қаулылар ретінде жоюы заңды қорытынды болды (ҚР Жоғарғы Сотының
азаматтық істер жөніндегі соттық іс-тәжірибесінен алынған).
Процестің осы кезеңінде пайда болатын іс жүргізу қатынастарының
субъективті құрылымының кейбір ерекшеліктері бар. Соттың қарауына әзірлік
сот атынан (ҚР АІЖК 7-бабының 1-тармағы) әрбір іс бойынша жеке-дара сот (ҚР
АІЖК 12-бабының 2-тармағы) жүргізіледі. Ал нақты істер бойынша судьялар
есеп бермейді. Істі әзірлеу кезінде осы істі әзірлеуге қатысатын судья ғана
емес, сондай-ақ, сот тапсырмасын берген жеке-дара судья немесе соттың
алқалық құрамы және дәлелдемелерді қамтамасыз етуші сот та қатыса алады. ҚР
АІЖК 170-бабы сотқа бірқатар міндеттерді жүктейді, сонымен қатар, істі
соттық тақылауға әзірлеу жөнінде үлкен уәкілеттілік береді. Тең жағдайда
тараптар мен мүдделі тұлғалардың істі әзірлеу кезінде іс жүргізудің дамуына
белсенді әсер ету мүмкіндігі болады. Іс жүргізудің бұл кезеңінде азаматтық
іс жүргізу қатынастарына қатысушылар ретінде сот ісін жүзеге асыруға жәрдем
көрсететін тұлғалар да қатыса алады: сот өкілдері, аудармашылар, кей
жағдайда куәгерлер (мысалы, сот тапсырмасын орындау кезінде дәлелдемелерді
қамтамасыз етуде), сарапшылар.
Азаматтық іс жүргізудің әрбір кезеңі сияқты істі соттың қарауына
әзірлеудің өзіндік шегі бар. Азаматтық іс қозғалғаннан бастап, яғни, сот
өтінішті қабылдағаннан кейін ғана іс соттың қарауына әзірленеді. Арыз
қабылдаудан бас тарту немесе оны қозғалыссыз қалдыруға негіздемелер болған
жағдайда сот істі әзірлеуге құқылы.
Істің күрделі болу дәрежесі мен оны әзірлеу көлеміне қарамастан, іс
жүргізудің басқа да кезеңі сияқты бұл кезең дербес іс жүргізудің
ресімделуін талап етеді. Ресми түрде істі әзірлеу судья істі соттың
қарауына әзірлеу туралы ұйғарым шығарған уақытынан басталып (ҚР АІЖК 168-
бабы), істі сот мәжілісінде талдауға тағайындау туралы ұйғарымымен (ҚР АІЖК
173-бабы), болмаса, іс бойынша іс жүргізуді қысқарту немесе өтінішті
қарамау туралы ұйғарымымен аяқталады. ҚР АІЖК 172-бабының жаңа редакциясы
қолданысқа енгізілгеннен бастап, істі соттың қарауына әзірлеу кезеңінде
азаматтық іс жүргізуді тоқтату мүмкіндігі пайда болды.
Азаматтық іс қозғалғаннан кейін, яғни, арыз қабылданғаннан кейін ғана
азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеуге болады. Тәжірибеде алдын ала
әзірлеу әрекетін (сараптауды белгілеу, дәлелдемелер талап ету, сот
тапсырмаларын жіберу және т.б.) арыз қабылдамай және оны талап етуші немесе
талап етушінің қолында болған уақытта жүзеге асыру оқиғалары болған.
Азаматтық істерді қарау мерзімін қысқарту мақсатында іс қозғалғанға дейін
азаматтық істер бойынша әзірлеуді жүргізуге болмайды.
Істерді соттың қарауына әзірлеу бірінші сот отырысында істі уақытында
әрі дұрыс қарауға және шешуге бағытталған жеке судья өзі іске асыратын іс
жүргізу әрекетінің жиынтығы болып табылады. Істі әзірлеу туралы заң
талаптарын дәлме-дәл орындау сот ісін жүргізудегі сот әуре-сарсаңы мен
төрешілдіктің алдын алуға әкеледі.[5]
Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар жағдайларды нақтылау деп дәлелдеу
нысанын, яғни, сот материалдық құқық нормаларын дұрыс қолдану, тараптардың
құқықтары мен міндетерін анықтау үшін тараптардың дәлелдеуі қажет заңгерлік
маңызы бар фактілердің жиынтығын анықтау бойынша іске қатысушы тұлғалар мен
сот қызметі түсіндіріледі. Егер тараптар дәлелдеуге жататын фактілер
жиынтығына қатысты жаңылысқан жағдайда судья қолдануға жататын нормалар
немесе материалдық құқық нормаларының негізінде іс бойынша маңызды фактілер
қайсы және оларды кім дәлелдеу керектігін түсіндіреді.
Дәлелдеуге жататын фактілер көлемін анықтау және қатынастардың
құқықтық біліктілігі өзара байланысты болып табылады. Қолданылатын заң
мазмұнын білмей іс бойынша дәлелдеу нысанын анықтауға болмайды, сонымен
қатар, тараптар арасында орын алған нақты жағдайларды білмей құқық
қатынастарын анықтау қиындық тудырады.
Судья дәлелдемелерді істе бар дәлелдемелердің жиынтығын бейтарап,
түпкілікті және жан-жақты қарауға негізделген ішкі сенім бойынша, сондай-
ақ, заң мен ар-ожданын басшылыққа ала отырып, бағалайды.
Істі мәні бойынша әзірлеу кезеңінде іс жүргізу сипатындағы фактілерді
анықтау үшін ұсынылатын дәлелдемелер ғана бағаланады (мысалы, ҚР АІЖК
сәйкес іс бойынша іс жүргізу негізі болатын фактілерді дәлелдеу кезінде
немесе істі соттың қарауына әзірлеуде өтінішті қараудан бас тарту кезінде).
Судьялар істі соттың қарауына әзірлеу міндеттерін ескермесе, заңсыз
және негізсіз шешімдер шығаруы мүмкін. Істі соттың қарауына тиісінше
әзірлемеу туралы мынадай азаматтық іс мысал бола алады. Облыстық сот
төралқасы өзгеріссіз қалдырған сот шешімімен Г-ның К-дан берік ақша
сомасында алименттер өндіріп алу және уақытында алимент төлемегені үшін
айып төлету туралы талап арызы қанағаттандырылды. Қадағалау тәртібінде істі
қарай отырып, ҚР Жоғарғы Сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасы істі
соттық талқылауға әзірлеу кезінде сот ҚР АІЖК 166-бабының 2 бөлімі 4-
тармағының талаптарын бұза отырып, әрбір тарап өз пайымдауларының негізі
ретінде ұсынуға міндетті дәлелдемелерді анықтамағанын айқындады. Оның
нәтижесінде сот К-ның еңбекақысынан басқа қосымша табысын, сонымен қатар
табысының көлемі туралы талапкердің пайымдауын растайтын қандай да бір
дәлелдердің жоқ болуына қарамастан істі қарауды жүзеге асырған. Бұдан
басқа, іс материалдарында Г-ның материалдық жағдайы туралы материалдар жоқ.
Істе жауапкердің материалдық жағдайына қатысты тек жұмыс орнынан алынған
анықтама ғана бар. Оған сәйкес К-ның айлық еңбекақысы 20 000 теңгені
құрайды. Бұған қарамастан, сот одан ай сайын 37 950 теңге көлемінде алимент
өндіру туралы шешім шығарған. Сот алқасының іс бойынша осыған дейінгі
қаулыларды моральдік және іс жүргізу құқығының талаптарын бұзуға
қабылданған қаулылар ретінде жоюы заңды қорытынды болды (ҚР Жоғарғы Сотының
азаматтық істер жөніндегі соттық іс-тәжірибесінен алынған).
Процестің осы кезеңінде пайда болатын іс жүргізу қатынастарының
субъективті құрылымының кейбір ерекшеліктері бар. Соттың қарауына әзірлік
сот атынан (ҚР АІЖК 7-бабының 1-тармағы) әрбір іс бойынша жеке-дара сот (ҚР
АІЖК 12-бабының 2-тармағы) жүргізіледі. Ал нақты істер бойынша судьялар
есеп бермейді. Істі әзірлеу кезінде осы істі әзірлеуге қатысатын судья ғана
емес, сондай-ақ, сот тапсырмасын берген жеке-дара судья немесе соттың
алқалық құрамы және дәлелдемелерді қамтамасыз етуші сот та қатыса алады. ҚР
АІЖК 170-бабы сотқа бірқатар міндеттерді жүктейді, сонымен қатар, істі
соттық тақылауға әзірлеу жөнінде үлкен уәкілеттілік береді. Тең жағдайда
тараптар мен мүдделі тұлғалардың істі әзірлеу кезінде іс жүргізудің дамуына
белсенді әсер ету мүмкіндігі болады. Іс жүргізудің бұл кезеңінде азаматтық
іс жүргізу қатынастарына қатысушылар ретінде сот ісін жүзеге асыруға жәрдем
көрсететін тұлғалар да қатыса алады: сот өкілдері, аудармашылар, кей
жағдайда куәгерлер (мысалы, сот тапсырмасын орындау кезінде дәлелдемелерді
қамтамасыз етуде), сарапшылар.
Азаматтық іс жүргізудің әрбір кезеңі сияқты істі соттың қарауына
әзірлеудің өзіндік шегі бар. Азаматтық іс қозғалғаннан бастап, яғни, сот
өтінішті қабылдағаннан кейін ғана іс соттың қарауына әзірленеді. Арыз
қабылдаудан бас тарту немесе оны қозғалыссыз қалдыруға негіздемелер болған
жағдайда сот істі әзірлеуге құқылы.
Судьядан басқа барлық іске қатысушылар екі топқа бөлінеді: а) іске
қатысушы адамдар, және б) әділ сотқа жәрдем көрсететін адамдар
(аудармашылар, куәгерлер, сарапшылар, өкілдер).
Іске қатысушы адамдарға істі тоқтатуға жеке немесе қоғамдық мүддесі
бар іске қатысушылар жатады.[6] Ерекше іс жүргізуге мүдделі тараптар,
үшінші тұлғалар, өтініш берушілерде жеке мүдделілік бар – олар сот
шешімінің заңды күшіне бағынады.
Прокуратура, мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару
органдары, ұйымдар және басқа тұлғалар атынан шығатын азаматтарда қоғамдық
мүдделілік, яғни, құқықтық тәртіп пен заңдылықты қорғау мүдделілігі бар.
Материалдық құқық бұзушылықты даулы деп болжайтын субъектілер
тараптар болып табылады. Судьяның және әзірлеу кезеңінің мақсаты – іс
жүргізуге қатысатындардың толық құрамын, яғни, тараптар, үшінші тұлғалар,
өтініш берушілер, мүдделі тұлғалар, сондай-ақ, сот әділдігін жүзеге
асыруға жәрдем көрсететін қатысушылардың құрамын анықтау.
Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеудің маңызды міндеттерінің
бірі ретінде бәсекелестік қағидасын дамытуда әрбір тарап өз
тұжырымдамаларының негізі ретінде ұсынатын дәлелдемелерді анықтау міндеті
болып табылады.
Судьяның бәсекелестік іс жүргізуді басқару жөніндегі функциясы
тараптарға, басқа да мүдделі тұлғаларға қандай дәлелдемелермен өздерінің
талаптары мен наразылықтарын негіздей алатынын түсіндіруге, тараптар
қажетті дәлелдемелер бере алатынын анықтауға, дәлелдеме алу үшін
қиындықтардың бар-жоғын анықтауға әкеп соғады. Дәлелдемелерді талап ету
туралы өтініш берілген жағдайда судья дәлелдемелерді талап етуге жәрдем
көрсетуге міндетті.
ҚР АІЖК 168-бабына сәйкес судья істі соттың қарауына әзірлеу туралы
ұйғарым шығарады, онда міндетті түрде жүзеге асыруға қажетті нақты
әрекеттер көрсетіледі. Азаматтық іс жүргізудің мұндай тәртібі шығарылған
ұйғарымға сәйкес әзірлеуді жүзеге асыруға жүргізілуіне кепілдік береді.
Оның артықшылығы судьяның шешімді қайта қарау кезінде әзірлеудің
ұйымдастырылуын тексеруге мүмкіндігі бар. Істі соттың қарауына әзірлеу
туралы ұйғарымның өзі сот шешімінен жеке шағымдануға жатпайды, алайда, оған
қарсы наразылықтышағымға енгізуге болады.
Әзірлеу барысында қосымша іс-қимыл жасау немесе жаңа мәселелер шешу
қажеттілігі пайда болуы мүмкін, бұл жаңа ұйғарымда айтылады. Мұндай ұйғарым
осыдан бұрын өтіп кеткен сот шешімінің күші жойылып, істі қайта қарауға
бағыттауда істі соттың қарауына әзірлеу жөніндегі қосымша әрекет жасау
қажеттілігі жағдайында шығарылады.
Істі соттың қарауына әзірлеу туралы ұйғарым сот айқындаған іс-қимыл
шеңберінің мазмұнын ашпайды, яғни бұл мәселелерді шешпейді, тек қана
белгілейді. Сондықтан, сот белгілеген әрбір әзірлеу іс-қимылы басқа іс
жүргізу құжатында (ұйғарымда, хаттамада) нақты көрінісін табады. Осылайша,
осы кезеңдегі соттың көптеген іс жүргізу әрекеттерін жеке ұйғарымдар
ретінде, мысалы, жаңа куәгер шақыртудан бас тарту туралы, іске қатысы жоқ
жазбаша дәлелдемелерді талап етуден бас тарту, тиісті емес тарапты ауыстыру
туралы, сараптама жүргізу туралы, дәлелдемелермен қамтамасыз ету туралы
ұйғарымдармен ресімделеді. Талап етуші талап арыздан бас тартқан жағдайда
іс бойынша іс жүргізу тоқтаған кезде немесе бітімгершілік келісім жасалған
жағдайда; тиісті емес тарапты ауыстыру жағдайында; сот тапсырмасын орындау,
оқиға орнын тексеру, дәлелдемелермен қамтамасыз етілген жағдайда жеке іс
жүргізу әрекеттерін жүзеге асыру хаттамасы жасалады.
Істі соттың қарауына әзірлеу кезеңінде уақыт шегі ҚР АІЖК 167-бабында
ескерілген істі әзірлеу мерзімімен белгіленген. Әзірлеу уақыты жалпы
азаматтық істі қарау уақытынан алынып тасталады. Іс соттық талқылауға
өтініш қабылданған күннен бастап жеті күннен кешіктірілмей әзірленуі тиіс.
Алимент өндіріп алу туралы, зақым келтіру немесе денсаулыққа өзге де зиян
келтіру, болмаса асыраушының өлімі сияқты зиянды өтеу туралы, еңбек құқық
қатынастарынан туындайтын талаптар жөніндегі істерден басқа, өте күрделі
істер жөніндегі кейбір жағдайларда аталған мерзім соттың уәжді ұйғарымы
бойынша жиырма күнге дейін ұзартуға жатады. Сараптама жүргізу, сот
тапсырмасын жолдау, істі қарайтын сот қызметі ауданынан тыс жердегі
азаматтар мен ұйымдардан материалдарды талап ететін істерде мұндау мерзімді
ұзартуға болады.
Бірқатар істердің санаттары бойынша оларды қарау мерзімі істі әзірлеу
аяқталған күннен емес, сотқа шағым (өтініш) берген уақытынан басталады.
Олар – азаматтардың құқықтары мен бас бостандықтарын бұзатын әрекеттер мен
шешімдерге шағымдану туралы, Қазақстан Республикасынан шетелге шығуға
немесе шетелден Қазақстан Республикасына келуге рұқсат беруден бас тартуға
шағымдану (ҚР АІЖК 27 тарау)[7]; сайлау құқықтары мен ҚР азаматтарының
референдумға қатысу құқықтарын қорғау туралы істер (ҚР АІЖК 25 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ІСТЕРДІ СОТТЫҢ ҚАРАУЫНА ӘЗІРЛЕУ МӘНІ, МАҢЫЗЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Істерді соттың қарауына әзірлеу кезеңі туралы түсінік және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу міндеттері
... ... ... ... ... ... ... 14
2 ІСТЕРДІ СОТТЫҢ ҚАРАУЫНА ӘЗІРЛЕУ ЖӨНІНДЕ ІС ЖҮРГІЗУ ӘРЕКЕТІНІҢ ЗАҢНАМАЛЫҚ
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.1 Талап қоюды қабылдау және іске қатысушы адамдар тобын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
2.2 Тараптардың қажетті дәлелдемелерді ұсынуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Істі соттың қарауына әзірлеу кезінде судья жүзеге асыратын өзге де іс-
әрекеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
3 ТАЛАП ҚОЮДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ШАРАЛАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 39
3.1 Талап қоюды қамтамасыз ету туралы түсінік және тәртібі
... ... ... ... ... ... 39
3.2 Талап қоюды қамтамасыз ету шаралары және олардың күшін жою ... ... 42
3.3 Істі соттың қарауына әзірлеу кезеңінде іс бойынша іс жүргізуді
тоқтату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .55
ГЛОСАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Азаматтық іс жүргізу құқығы туралы ғылым, немесе, қысқаша азаматтық іс
жүргізу құқығы білімнің іргелі салаларының біріне жатады. Құқықтың аталған
саласының маңызы азаматтық істер бойынша сот әділдігі жүзеге асырылған
жағдайда қоғамдық қатынастарды реттеуде жауапты рөлімен анықталады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы курсын оқу пәні шегінде оқымас бұрын
азаматтық іс жүргізу құқығы, азаматтық іс жүргізу, азаматтық іс
жүргізу құқығы туралы ғылым және оның нысаны, Азаматтық іс жүргізу оқу
пәні ретінде сияқты негізгі бастапқы түсініктер және оның жүйесі туралы
айқын түсінік болуы қажет.
Азаматтық іс жүргізу құқығы – азаматтық істер бойынша сот әділдігі
жүзеге асырылған жағдайда іс жүргізуге қатысушылар мен жалпы заң
құзіретіндегі сот арасында пайда болған қоғамдық қатынастарды реттейтін
нормалар жиынтығы бар құқық саласы.
Азаматтық іс жүргізу (азаматтық сот ісін жүргізу) азаматтық іс
жүргізу құқығы нормаларымен реттелген азаматтық істерді қарау және оларға
рұқсат беру және қабылданған шаралардың шешімдерін орындау жөніндегі
соттардың жүргізуіне қатысты қызмет үлгісі болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы (іс жүргізу) туралы ғылым азаматтық
істерді қарау және әділсот органы ретінде сотқа жүктелген міндеттерді
орындау жөнінде сот қызметінде қалыптасатын қоғамдық қатынастарды
зерттейді. Ол іс жүргізу нормаларын оларды іс жүзінде қолдануымен,
байланыстыра зерттейді және азаматтық-құқықтық даулар мен соттардағы
істердің пайда болу себептерін талдайды, сот іс-тәжірибесін жинақтайды.
Осылайша, азаматтық іс жүргізу құқығы туралы ғылым нысаны жалпы заң
құзіретіндегі соттарда сот әділдігіне жолдау үдерісінде қалыптасатын
қоғамдық қатынастар және құқық саласы ретінде азаматтық іс жүргізу
құқығының өзі болып табылады.
Бұдан басқа, азаматтық іс жүргізу құқығы туралы ғылым азаматтық іс
жүргізу құқығының теориясы мен тарихы мәселелерін қарастырады.
Сот теориясы мен тәжірибесін оқу кезінде қолданыстағы заңнамада
әртүрлі кемшіліктер мен олқылықтар байқалады. Осыған байланысты, азаматтық
іс жүргізу туралы ғылымда қолданыстағы заңнаманы жетілдіру жөнінде
негізделген болжамдар мен азаматтық-құқықтық даулардың алдын алу міндеттері
пайда болады.
Азаматтық іс жүргізу құқығы арбитраждық сот, нотариат, аралық сот
қызметтерін реттемейді. Алайда, оқу пәні ретінде азаматтық іс жүргізу
жүйесіне арбитраждық сот, нотариат, аралық сот қызметімен байланысты
тақырыптар кіреді.
Аталған органдар қызметінің іс жүргізу аспектілерін зерттеу азаматтық
іс жүргізу туралы ғылым мен оқу пәнінің міндетіне жатады, себебі, сот
қызметі ретінде бұл органдардың қызметі азаматтар мен ұйымдардың құқықтары
мен заңмен қорғалатын мүдделерін қорғаумен байланысты болып табылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Қазақстан
Республикасында сот әділдігін сот қана жүзеге асырады, бұл Сот жүйесі және
сот мәртебесі туралы Конституциялық Заңда да жазылған.
Сотқа жүгіну статистикасы мәліметтеріне сәйкес жыл сайын сотқа деген
сенім арта түсуде.
Адамдар өздерінің бұзылған құқықтарын қалпына келтіру үшін сотқа
жүгінеді, себебі, Қазақстан Республикасы Конституциясы мен қолданыстағы
заңнамамен кепілді сотқа жүгіну құқығы өзін-өзі қорғау әдістерінің бірі
болып табылады.
Республикамызда жалпы заң құзіретіндегі соттар мен мамандандырылған
ауданаралық экономикалық соттар жұмыс істейді.
Жалпы заң құзіретіндегі соттар қылмыстық, азаматтық, еңбек, әкімшілік
істерді, сонымен қатар, неке-отбасы құқығынан туындайтын дауларды қарайды.
Мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттар Қазақстан
Республикасының Жоғарғы және облыстық сот қарауына жататын істерді
қоспағанда, кәсіпкерлік қызметті заңды тұлға білімінсіз жүзеге асырушы
азаматтардың, тараптар болып табылатын заңды тұлғалардың мүліктік және
мүліктік емес даулар жөніндегі азаматтық істерін қарайды.
Республиканың Конституциясы заң мен сот алдындағы теңдікті, жеке-
меншікке, жеке өмірге, отбасы құпиясына қол сұқпауды, ар-намыс пен
абыройды, жеке салымдар мен жинақтарды, хат алысу, келіссөздерді, пошта
және телеграфпен хат алысуды қорғауды қамтамасыз етеді.
Соттарда азаматтық және қылмыстық істер алқа, сондай-ақ, жеке түрде
қаралады.
Өтініш қандай тілде берілгеніне байланысты сот ісі мемлекеттік,
сондай-ақ, орыс тілдерінде және басқа да тілдерде жүргізіледі.
Маңызды соттық талқылау қағидаларының бірі – мемлекеттік құпияға
байланысты істерді, сондай-ақ, асырап алу, жеке, отбасылық, коммерциялық
немесе заңмен қорғалатын құпияны сақтау қажет жағдайда мүдделі тұлғалар
өтініштері бойынша істерді, азаматтардың ішкі өмірі туралы мәліметтерді
ескермегенде, істердің жариялылығы, істердің ашық түрде қаралуы.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты жанындағы соттық әкімшілендіру
жөніндегі комитетіне соттарды ұйымдастыру және материалдық-техникалық
қамтамасыз ету жүктелген.
Таңдап алынған тақырыптың көкейкестілігінің негіздемесі.
Аталған тақырып диплом жұмысы ретінде кездейсоқ таңдап алынған жоқ.
Осы диплом жұмысында аталған проблеманы кеңінен ашуға, аталған тақырыпты
жан-жақты зерттеуге талпыныс жасалған.
Отандық және шетел заңнамалық ғылымның қазіргі жағдайы бойынша
көзқараста аталған дипломдық зерттеу тақырыбы ғылыми маңызға ие, сондай-ақ,
бүгінгі күні көкейкесті болып табылады. Көкейкестілігі мынада. Жалпы істің
қорытындысы, оның соңғы шешімі судья істерді соттың қарауына қаншалықты
толық және сапалы әзірлегеніне тікелей байланысты. Нақты іс соншалықты
әділетті, өз мерзімінде, ал ең бастысы, заң қағидаларына сәйкес шешілетін
болады. Себебі біздің барлық заңнамамыз заңды сақтайтын азамат пен адамның
заңды құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағытталған.
Дипломдық зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми әдебиеттерге шолу.
Азаматтық сот ісін жүргізу саласындағы қоғамдық қатынастар туралы
ілімдер жиынтығы ретінде азаматтық іс жүргізу құқығы немесе азаматтық іс
жүргізуді, оларды құқықтық реттеу туралы оқуды азаматтық іс жүргізу оқу
пәні бағдарламаларын талдау және қабылдаудан бастау қажет.
Азаматтық іс жүргізу құқығы туралы ғылым негізгі құқықтық білім
салаларының біріне жатады. Оның маңызы азаматтық істер бойынша сот
әділдігін жүзеге асыру жағдайында қоғамдық қатынастарды реттеу бойынша
азаматтық іс жүргізудегі маңызды рөлімен анықталады.
Сот теориясы мен іс-тәжірибесін зерттеу кезінде қолданыстағы
заңнамадағы кемшіліктер мен олқылықтар анықталады. Осыған байланысты,
азаматтық іс жүргізу туралы ғылымның мақсаты – қолданыстағы заңнаманы
жетілдіру жөнінде негізді болжамдар әзірлеу, азаматтық іс жүргізу
дауларының алдын алу, азаматтардың, заңгерлердің барлық құқықтық
түсініктерінің белгілі бір деңгейін қалыптастыру.
Түрлі басылымдардан тарихи ғылыми тұжырымдамаларды, көзқарастарды
қарастыруға болады. Оқулықтар қолданыстағы заңнамаларға түсініктеме бере
алмайды, алайда, оларда қолданыстағы азаматтық құқықтық нормаларға
түсініктемелер, оларды қолдану тәжірибесі жазылған. Көптеген оқулықтардың
фактологиялық жақтары ұқсас келеді. Бірақ, оқулықтар ғылыми категориялар,
азаматтық іс жүргізу құқығы туралы егжей-тегжейлі түсініктерімен
ерекшеленеді.
Азаматтық іс жүргізу құқығының жекелеген проблемаларын, әсіресе
теориялық сипаттағы азаматтық іс жүргізу қағидалары, азаматтық құқықтық
қатынастар, ведомствоға қарасты болу, іске қатысатын тұлғалар, талап арыз,
дәлелдер және т.б., оқу кезінде түрлі оқулықтардың аттас тарауларында
мазмұндалған оқу материалын салыстыру қажет.
Қолда бар азаматтық іс жүргізу заңнамасын мазмұндау – ғылым емес.
Құқықтық нормаларды жаттап алу мүмкін емес.
Сондықтан, оқу процесінде құқықтық көзқарастарды пысықтауға,
оқушылардың іс жүргізу проблемалары бойынша түрлі көзқарастарға өз бағасын
беру қабілеттілігіне көп көңіл бөлу қажет.
Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу тақырыбы қазақстандық,
ресейлік авторлардың оқулықтарында кеңінен баяндалады. Мысалы, жалпы ред.
басқарған М.К. ТреушниковтыңАзаматтық іс жүргізу оқулығында 3-басылым,
2000 жыл, азаматтық іс жүргізу институттары мен кезеңдері, яғни, жалпы заң
құзіретіндегі, сонымен қатар, әлемдік соттардағы сот ісін жүргізуде
арбитражды іс жүргізу және соттық емес құқық қорғау үлгілері (нотариалдық
және аралық) туралы негізгі ілім жазылған. Азаматтық іс жүргізу оқу
пәнінің бағдарламасы, ұсынылатын әдебиеттер тізбесі, курсты оқу жөніндегі
әдістемелік ұсыныстар беріледі. Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу
кезеңінің маңызы және оның міндеттері; азаматтық істерді соттың қарауына
әзірлеу жөніндегі іс жүргізу әрекетінің көлемі және мазмұны; азаматтық
істерді соттың қарауына әзірлеу кезеңінде іс жүргізуді тоқтату сияқты
мәселелер баяндалған.
Оқулықтардың бір бірінен қандай айырмашылықтары бар? Меніңше, ең
алдымен, жаңалығымен ерекшеленеді.
Жалпы редакциясын басқарған В.А. Мусин, М.А. Чечин, Д.М. Чечоттың
Азаматтық іс жүргізу оқулығы заңнамадағы маңызды өзгерістерді және оны іс
жүзінде пайдалану туралы мәліметтерді ескере отырып, Азаматтық іс жүргізу
бағдарламалық курсына сәйкес әзірленген. Осы оқулықта менің дипломдық
зерттеу тақырыбым кеңінен қаралған.
Оқулықтардың стилі мен мазмұндау түрі әртүрлі болып келеді. Көптеген
оқулықтарда тиісті құқық саласының дамуына тарихи көзқарас жоқ, дегенмен,
өз заманында (қараңыз: жалпы ред. басқарған С.Н. Абрамовтың соғыстан
кейінгі алғашқы оқулығы) бұл проблемаға жалпы бір тарау қарастырылған.
Мұндағы кейбір тарауларда оқырмандарға кейбір проблемаларды аса терең
түсінуге мүмкіндік беретін жекелеген тарихи мәліметтер туралы ақпарат
беруге әрекет жасалған.
Көптеген онжылдықтар аралығында идеологиялық қысым әсерінен азаматтық
іс жүргізу туралы оқулықтардан революцияға дейінгі әдебиетке және шетел іс
жүргізушілердің жұмыстарына сілтемелер мүлдем жоғалып кеткен. Мысалы, жалпы
ред. басқарған В.В. Ярковтың Азаматтық іс жүргізу оқулығының екінші
басылымын әзірлеу кезінде автор сот тәжірибесінің мәтін мысалдарын қоса
отырып, ғылыми және қарапайым, еркін мазмұндау стилін сақтап қалуға
тырысқан.
В.В. Ярковтың Азаматтық іс жүргізу оқулығының 1996 жылғы екінші
басылымынан кейінгі уақытта бірқатар жаңа заңдар қабылданды, сот тәжірибесі
өзгерді, бұл осыдан бұрын жазылған материалды қайта қарау және оқулықтың
жаңа нұсқасын әзірлеу қажеттілігін анықтады. Оқулықтың пысықталған және
толықтырылған үшінші басылымы пайдаланылған нормативтік материал
жаңалығымен, бірқатар негізгі ережелердің нақтылануымен ерекшеленеді.
Оқулық азаматтық іс жүргізу бағдарламасына сәйкес жазылған және заңгерлік
жоғары оқу орындарының студенттеріне, өз білімдерін жаңарту мен
жүйелендіргісі келетін және Қазақстан Республикасындағы азаматтық іс
жүргізу құқығының заманауи жүйесін білгісі келетін іс-тәжірибеден өтуші
заңгерлерге, заңгер мамандарға арналған. 1999 жылғы 1 қаңтардағы жағдай
бойынша нормативтік актілерге сілтемелер жасалған.
1953 жылы Свердловск заңгерлік институтының азаматтық іс жүргізу
кафедрасы, бүгінгі күнде Орал мемлекеттік заң академиясы, құрылғаннан
бастап, кафедра ұжымы Свердловск пен Мәскеуде азаматтық іс жүргізу жөнінде
бірқатар оқулықтар басып шығарды, олардың ең алғашқысы 1956 жылы, сол
кездегі мемлекеттік заңгерлік әдебиет баспасында жарыққа шықты.
В.В. Ярковтың Азаматтық іс жүргізу оқулығында соттық іс-тәжірибе
және заманауи іс жүргізу құқықтық қағидалары базасында қолданыстағы заңнама
жүйесіне сәйкес азаматтық іс жүргізу құқығының барлық негізгі институттары
мазмұндалған. Аталған оқулықта диплом жұмысы әлдеқайда толық ашылады, онда
әрбір параграф азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу туралы тақырыпты
кеңінен ашатын тақырыпшаларға бөлінген.
Зерттеу нысаны – студенттің ғылыми зерттеуіне бағытталған үдеріс
немесе құбылыс.
Диплом жұмысының аталған тақырыпты зерттеу нысаны азаматтық істерді
әзірлеу үдерісін реттейтін азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары мен
қатынастары болып табылады.
Зерттеу пәні – зерттеу нысанының нақты бөлімі, басқаша айтқанда,
түпкілікті зерттелінетін нысанының бөлшегі немесе үзіндісі.
Диплом жұмысының зерттеу пәні судьяның азаматтық істерді соттың
қарауына әзірлеуіне байланысты нақты іс-қимылын зерттеу болып табылады. Бұл
дегеніміз аталған кезеңнің маңызы, міндеттері; азаматтық істерді соттың
қарауына әзірлеу жөніндегі іс жүргізу әрекеттер көлемі мен мазмұны; істі
соттың қарауына әзірлеу кезеңінде іс жүргізуді тоқтату.
Гипотеза – автордың зерттелінетін құбылыстардың немесе үдерістердің
себеп-салдарға (заңдылық) байланысын анықтауға қатысты болжамы. Гипотезаға
анық түсінік беру қойылған ғылыми проблеманың шешімі болып табылады.
Азаматтық іс жүргізу мақсаты бұзылған құқықты қалпына келтіру, яғни,
заңды және негізделген сот шешімін шығару, сондай-ақ, оны іске асыру
(орындау) болып табылады. Сот белгіленген кезеңдерден, яғни, іс жүргізу
дамыту кезеңінен өтпей, бірден аталған мақсатты шеше алмайды.
Осылайша, алдын ала дайындық соттың құқық қолдану қызметі үшін
айырықша маңызды болып табылады, ол дәлелдерді терең зерттеу және оңды баға
беру базасында нақты фактілерді анықтауды талап етеді және ол үшін
қателіктер мен жаңылысуға жол берілмейді.
Дипломның зерттеу мақсаты Соттардың ҚР Азаматтық Іс жүргізу Кодексінің
талаптарына сәйкес азаматтық істерді әзірлеу негіздерін, мазмұны мен
түрлерін кешенді зерттеу болып табылады.
Дипломның зерттеу міндеттері:
1) Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу процесін реттейтін
қолданыстағы ҚР азаматтық іс жүргізу заңнамасын қарастыру
2) Сот ісін жүргізуге арналған монографиялық әдебиеттер мен баспасөз
материалдарын жинау, жүйелеу, жинақтау
3) Аталған проблема бойынша соттық іс-тәжірибе материалдарын талдау
4) Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу кезеңінің әлеуметтік-
заңгерлік маңызын зерттеу
5) Істерді соттың қарауына әзірлеу жөніндегі іс жүргізу әрекеттерін
сипаттау
6) Тараптардың дәлелдемелер ұсыну механизмін зерттеу
7) Талап қоюды қамтамасыз ету жөніндегі нақты шараларға шолу жасау
8) Істі соттың қарауына әзірлеу жөніндегі іс жүргізу ерекшелігін
анықтау
9) Судьяның іске қатысушы адамдарға хабарлама беру жөніндегі әрекетіне
баға беру
10) Қорытынды шығару, оны түсіндіру, диплом жұмысын орындау кезінде
пайдаланылған әдістерге шолу. Салыстырмалы-құқықтық, формалды-логикалық,
диалектикалық, жинақтау, синтез, таладу, әлеуметтік әдістері, сондай-ақ,
теориялық әдіс.
1 ІСТЕРДІ СОТТЫҢ ҚАРАУЫНА ӘЗІРЛЕУ МӘНІ,
МАҢЫЗЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
1.1 Істерді соттың қарауына әзірлеу кезеңі туралы түсінік және оның маңызы
Жалпы азаматтық іс жүргізу мақсаты – бұзылған құқықты қалпына
келтіру, яғни, заңды және негізделген сот шешімін шығару және оны іске
асыру (орындау). Іс жүргізудің аталған мақсатын сот белгіленген кезеңдерден
– іс жүргізуді дамыту кезеңінен өтпей, бір мезгілде шеше алмайды. Кезең
дегеніміз іс жүргізудің соңғы емес, қандай да бір жақын мақсатымен
қамтылған іс жүргізу әрекеттерінің жиынтығы, азаматтық істі дұрыс қозғау
қажеттілігі, оны соттық талқылауға әзірлеу, соттық талқылау жүргізу, сот
шешіміне шағымдану, оны орындау жөніндегі әрекетері болып табылады.
Сот азаматтық іс жөнінде өтініш қабылдаған соң, істі соттың қарауына
әзірлеуді жүзеге асырады. Әрбір істі алдағы соттың қарауына әзірлеу –
бірінші сатылы сотта іс жүргізудің міндетті кезеңі.
Істі соттық талқылауға әзірлеу кезеңі азаматтық сот ісінің міндеттерін
тиісті орындауды қамтамасыз ету үшін сот іске қатысатын адамдармен және
басқа да субъектілермен азаматтық іс жүргізу әрекетінде болатын жүйені көз
алдымызға елестетеді (ҚР АІЖК қараңыз).
Мұндай әзірлеу мақсаты істі дұрыс және өз уақытында шешуді қамтамасыз
ету болып табылады, бұл әрекет бірінші сот мәжілісінде жүзеге асқаны оңды
болады. ҚР АІФЖК-нің 1 бөлімінің 166-бабында: Аталған міндеттерді шешу
үшін қолайлы жағдай жасау[1]. Бұл міндеттерге әрбір нақты істі әзірлеу
үдерісінде бірқатар жеке міндеттерді шешу арқылы қол жеткізуге болады.
Әрбір ойлау қызметінің табысының маңызды талабы іске қатысты барлық
материалдарды жинақтау және зерттеу жөніндегі ойлануды және ықтиятты талап
ететін жұмыс. Сонымен қатар, соттың құқық қолдану қызметі үшін алдын ала
әзірлеу өте көкейкесті, себебі ол дәлелдемелерді түпкілікті зерттеу және
дұрыс бағалау базасында нақты фактілерді анықтауды талап етеді және онда
қателіктер мен олқылықтар болмауы тиіс.
Азаматтық іс жүргізуде іс тікелей сотта және талап етуші ұсынған
материалдар бойынша қозғалады. Бұл материалдар аталған іс бойынша іс
жүргізу үшін негіздеменің бар болуы туралы ақпарат алуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, дәлелдемелердің болмауы және толық еместігі талапкер бұрыс
өтініш беруіне тең болады, ол өтінішті қабылдамау үшін негіз бола алмайды.
Сондықтан, тараптар бастапқы ұсынған материалдар сот мәжілісінде осы дауды
шешу үшін толық бола бермейді. Жаңа дәлелдемелер тарту, кей жағдайда жаңа
тұлғаларды тарту қажеттілігі туындауы мүмкін, бұл, әрине, соттың қарауын
келесі жолға ауыстыруға әкеледі. Егер сот өз іс жүргізуіне талап етуді
қабылдап алғаннан кейін, бірақ, істі тыңдауға тағайындауға дейін дәлелдеме
материалын толықтыру және басқа да қажетті мәселелелрді шешу шараларын
қабылдаған жағдайда, істі қайта қарауды жоюға болады. Осылайша, азаматтық
іс жүргізуде істі сот талқылауына әзірлеу іс қозғау және оны талқылау
арасындағы қажетті байланыстырушы звено болып табылады.
Сот мәжілісіне істі алдын ала әзірлеудің практикалық мақсатқа
лайықтығы даусыз. Қазақстандық азаматтық іс жүргізуде істі алдын ала
әзірлеу институтын өмірдің өзі жасақтағаны тегін емес. Азаматтық істер
жөніндегі шешімдердің күшін жоюдың кең таралған себептерінің бірі істерді
соттың қарауына тиісті емес әзірлеу болып табылады. Соттың қарауына істерді
әзірлеу мақсаттарының анық және ұғынықты болуына қарамастан, іс жүзінде
судьялар істерді тиісті әзірлемей, бұл, өз кезегінде, азаматтық іс
жүргізуде заңдылық қағидасын бұзуға, сот әбігері мен соттық бюрократизмге
әкеп соғады. Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу - түрлі соттың іс
жүргізу ісінің дұрыс шешілуіне негізі болып табылатын іс жүргізу кезеңі.
Заңгерлердің құқықтық пайымдауында ескірген және күші жойылған заңнама
көздері мен нормалары бар екі консервативті көзқарас сақталуда.
Бірінші көзқарас аталған кезеңді дұрыс аталмауымен байланысты. 1923
жылғы АІЖК бойынша аталған іс жүргізу кезеңі істі алдын ала әзірлеу
кезеңі деп аталады (1923 жылғы АІЖК 80-бабы). Содан бастап аталған нақты
емес атау қолданыста тамырын кең жайды, ал кей кезде істі алдын ала
сотқа дейін әзірлеу сөз тіркесімен қолданылады.
1923 жылы РСФСР АІЖК жаңа редакциясы қабылданғанынан бастап аталған
институт заңнамалық сипатқа ие болды, содан кейінгі азаматтық іс жүргізу
заңнамасы мен соттық іс-тәжірибесімен жетілдірілді. 1964 жылғы РСФСР АІЖК
жүйесінде соттық талқылауға істі әзірлеуге 14-тарау арналған. Заң
шығарушының істі әзірлеу орны, маңызы және міндеттері туралы заманауи
ұстанымы 1999 жылы қалыптасып, Қазақстан Республикасы Азаматтық Іс жүргізу
Кодексі жаңа редакциясының 16-тарауында сипатын тапты (Астана, 1999 жылғы
13 шілде, № 411-1 ҚРЗ) 2000 жылғы 29 наурыздағы № 42-ІІ; 2000 жылғы 5
шілдедегі № 75-ІІ; 2001 жылғы 2 наурыздағы № 162-ІІ; 2001 жылғы 11
шілдедегі № 238-ІІ; 2001 жылғы 6 қарашадағы № 251-ІІ; 2001 жылғы 24
желтоқсандағы № 276-ІІ; 2002 жылғы 9 тамыздағы № 346-ІІ; 2003 жылғы 5
мамырдағы № 409-ІІ; 2003 жылғы 2 шілдедегі № 451-ІІ; 2003 жылғы 9 шілдедегі
№ 482-ІІ ҚР Заңдарымен енгізілген өзгерістермен).
Істерді соттың қарауына әзірлеу кезеңі алдын ала, сотқа дейінгі
болуы мүмкін емес және заманауи Азаматтық Іс жүргізу Кодексінде мұндай
түсініктер жоқ.
РСФСР АІЖК 80-бабында аталған кезең міндетті болып саналмаған. Осы
бапқа сәйкес істі алдын-ала әзірлеуді жүргізу артық деп санап, сот бір
мезетте істі тыңдауға тағайындайды және ол туралы қатысып отырған тарапқа
қолхат арқылы хабарлайды. 1964 жылғы РСФСР АІЖК бойынша істі азаматтық
талқылауға әзірлеу кезеңі барлық азаматтық істер бойынша міндетті болып
анықталған. Бұл кезеңнің мінтетті болуы туралы Азаматтық істерді соттық
талқылауға әзірлеу туралы РСФСР Жоғарғы Соты Пленуымының 1988 жылғы 14
сәуірдегі № 2 қаулысында және оған енгізілген өзгерістер мен
толықтыруларында айтылған
Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу барлық жағдайда сот жүзеге
асыратын әрекеттер көлемі мен қиындығына қарамастан, оған тәуелсіз болады,
азаматтық іс жүргізу құқығының жекелеген институты және барлық азаматық
істер бойынша міндетті азаматтық іс жүргізудің дербес кезеңі болып
табылады.
Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу – барлық сот талқылауының
іргетасы, негізі. Нақты соттың қарау нәтижесі оның сапасымен байланысты
болады. Істі соттың қарауына әзірлеу кезеңінде судья және іске қатысатын
адамның іс жүргізу кезеңі мазмұнын талдау кезінде АІЖК жаңа редакциясын
және онда бекітілген азаматтық іс жүргізуде бәсекелестік және соттық
басшылық принциптерін басшылыққа алу қажет, оған сәйкес дәлелдеу
саласындағы барлық күш тараптар қызметіне ауысады. Сот тек дәлелдеу шегін
анықтау және екі жақ тарапқа өз талаптары мен қарсы пікірді негіздеуге
қандай дәлелдемелер ұсынуды көрсетуі қажет. Сондықтан, соттың қарауына
азаматтық істерді әзірлеу қазіргі жағдайларда соттың ғана емес, тараптардың
да қызметі болып табылады. Егер, қандай да бір тарап істі тыңдауға әзірлеу
кезеңінде тиісті белсенділік танытпаса, сот тапсыруға ұсынған барлық
қажетті дәлелдемелерді жинай алмаса, сотта табысқа жету мүмкіндігі
төмендейді. Жаңа азаматтық іс жүргізу идеологиясына сәйкес соттың өзі
тараптар үшін жұмыс атқармайды.[2]
Азаматтық іс жүргізудің басқа да кезеңдері ретінде істі әзірлеуді
дербес кезең ретінде қарау негізі түрлі іс жүргізуді дамыту кезеңінде сот
алдында тұрған арнайы мақсаттың болуы, қойылған мақсатты орындауға
бағытталған біртекті іс жүргізудің іс-қимылдар жиынтығы болып табылады. Іс
қозғау және сотта қарау арасындағы кезеңде сот қызметінің мақсаты алғашқы
сот мәжілісінде істі дұрыс қарау мүмкіндігін қамтамасыз етуге алып келеді.
Іс жүргізудің басқа кезеңдерімен салыстырғанда соттың қарауы істі әзірлеу
кезеңі уақыты, іс жүргізуді ресімдеу, іс жүргізу әрекетін жүргізу әдісі,
сондай-ақ, осы іс жүргізу әрекетін жүргізуге құқығы мен міндеттері бар
субъектілерімен шектеледі. Істерді соттың қарауына әзірлеу проблемасы осы
азаматтық іс жүргізу құқығының түрлі даму кезеңдерінде ғылыми зерттеу
нысаны болған. Соның ішінде: Юдельсон К.С. Кеңес азаматтық іс жүргізуге
істерді алдын ала әзірлеу. М.: Юриздат, 1946; Логинов В.П. Азаматтық
істерді соттың қарауына алдын ала әзірлеу. М.: Гос-юриздат, 1960; Пучинский
В.К. Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу. М.: Госюриздат, 1962 ж.;
Жилин Г.А. Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу кезеңі - сот ісін
жүргізу мақсаттарын іске асыру сатысы азаматтық сот ісін жүргізу
мақсаттары және оларды бірінші сатыдағы сотта іске асыру. М.: Городец,
2000.
Азаматтық істе істерді әзірлеу тек соттың өзіне тәуелді болады. Сот
үшін азаматтық істі алдын ала әзірлеу қажеттілігі әрқашан заңды негізді
шешім шығаруға талпыну міндетімен анықталады (ҚР АІЖК 6-бабы), ал ол үшін
істің мән-жайын жан-жақты және толық зерттеу үшін қажетті жағдайлар жасау
қажет. 1999 жылғы ҚР АІЖК жаңа редакциясында жарияланған нақты
бәсекелестік істі соттық талқылауға әзірлеу жөніндегі сот міндетін
тарылтпайды. АІЖК-де бәсекелестік іс жүргізуде сот міндетін кең түрде
көрсетеді, соның ішінде
• Сот істің маңызы болып табылатын мән-жайды дұрыс анықтауы қажет;
• Қай тарап оны дәлелдеуі қажет;
• Тараптардың сілтеме жасамағанына қарамастан бұл мән-жайды талқылау;
• Іске қатысушы адамдарға олардың өтініштері бойынша қосымша
дәлелдемелер жинауға және басқа да құқықтарды жүзеге асыруға жәрдем
көрсету.
Осылайша, істерді әзірлеу туралы нормалар АІЖК жаңа нормаларына
түзету енгізіп, қазақстандық азаматтық іс жүргізудегі бәсекелестік
қағидасының мазмұнын ашады. Істерді соттың қарауына әзірлеу институтының
негізінде судьяның сот мәжілісіне дейін бірқатар алдын ала жедел әрекетер
жасау мүмкіндігі жатыр.
ҚР АІЖК 15-бабына сәйкес азаматтық сот ісін жүргізу тараптардың
бәсекелестік және тең құқығы негізінде жүзеге асырылады[3]. Тараптар тең
құқылы іс жүргізуді қолданады және тең іс жүргізу міндеттері бар. Азаматтық
сот ісін жүргізу барысында тараптар өз позициясын, оны дербес және соттан
тәуелсіз қорғау әдістері мен құралдарын, басқа да органдар мен тұлғаларды
таңдап алады. Істің нақты мән-жайын анықтау мақсатында сот жеке бастамасы
бойынша дәлелдемелерді жинаудан толық босатылған, алайда, тараптардың уәжді
өтініштері бойынша азаматтық Іс жүргізу Кодексінде есерілген тәртіпте
қажетті материалдар алуға жәрдем көрсетеді.
Істі қараушы сот дәлдік пен бейтараптықты сақтай отырып, істің мән-
жайын толық және дәлдікпен зерттеуге тараптардың құқықтарын іске асыру үшін
қажетті жағдай жасайды. Іске қатысушы тұлғаларға құқықтары мен міндеттерін
түсіндіреді, ҚР АІЖК ескерілген жағдайларда іс жүргізу әрекетін жасау
немесе жасамау салдары туралы ескертеді, олардың құқықтарын жүзеге асыруға
жәрдем көрсетеді. Соттың іс жүргізудегі шешімі тек әрбір тараптың тең
дәрежеде зерттеуге қатысуы қамтамасыз етілген дәлелдемелерге ғана
негізделеді. Сот тараптарға тең және ізеттілік қатынаста болады.
Іс жүргізудің аталған кезеңі әрбір азаматтық іс бойынша міндетті
сипатқа ие екені сөзсіз. Дайындық жүргізу өзіндік жеке мақсат емес. Кейбір
мән-жайды нақтылау, тексеру, зерттеуді, біреуге хабарлама беруді, біреудің
өтінішін қарауды талап етуден бас тартылмайтын істер жоқ. Бірінші сатыдағы
сотта алдын ала сотқа дейінгі қарау әрекеттерінің құқықтық реттемесін
азаматтық іс жүргізу үлгісінің бөлінбес бөлшегі ретінде қарау қажет.
1.2 Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеу міндеттері
Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеудің мақсаты – оларды
уақытында және дұрыс шешуді қамтамасыз ету.
Әзірлеу мақсатына қол жеткізу судьяның ҚР АІЖК 1999 жылғы жаңа
редакциясында заң түрінде алғашқы рет бекітілген негізгі төрт міндетті
судьяның дұрыс шешуіне байланысты болып табылады. Заңға бірқатар
өзгерістермен соттың қарауына істерді әзірлеудің жалпы танылған міндеттері
де ауыстырылды, олар осыдан бұрын Азаматтық істерді соттың қарауына
әзірлеу туралы РСФСР Жоғарғы Соты Пленумының 1988 жылғы 14 сәуірдегі № 2
қаулысында тұжырымдалған. Істерді соттың қарауына әзірлеу міндеттері (ҚР
АІЖК 2 б. 166-бабы):
1) істерді дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды нақтылау
2) басшылыққа алуға жататын тараптар мен заңның құқық қатынастарын
анықтау
3) іске қатысушы адамдар құрамы туралы мәселені шешу
4) әрбір тарап өз тұжырымдамаларының негізі ретінде ұсынатын
дәлелдемелерді анықтау.
Олар құқық қолдану қызметінің жалпы мазмұнында да, жалпы дәлелдеу
үдерісі логикасында да көрініс тапқан. Аталған міндеттерді шешу өзара тығыз
байланыста және бірыңғай үдерісті құрайды. Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар
жағдайларды нақтылау дәлелдеу мән-мағынасын анықтау болып саналады.
Тараптардың заңды анықтау кезінде заңгерлік қатынастарының біліктілігінсіз
дәлелдеу мән-жайына енетін фактілер тобын анықтау мүмкін емес. Сотқа заңды
түрде маңызды фактілердің толық көлемін анықтау міндеті жүктеледі.
Сондықтан, егер тараптар дәлелдеу кезінде жаңылысып жатқан жағдайда, сот
материалдық құқық нормаларын қолдану негізінде қандай фактілердің істе
маңызы бар екенін түсіндіреді және оны тараптарға талқылауға береді.
Мұнымен бір уақытта сот заңды түрде қажетсіз фактілерді талап етуші де,
жауапкер де сілтеме жасай берген жағдайда оларды дәлелдеуден алып тастауға
құқығы бар және құқылы болып табылады.
Нақты іс бойынша іс жүргізуге осы немесе өзге тұлғалардың қатысу
мүмкіндігі даулы құқықтық қатынаспен және материалдық-құқықтық
мүдделілікпен анықталады. Сондықтан, мүдделі тұлғалар тобы және әрбіреуінің
іс жүргізу жағдайы даулы құқықтық қатынастарды талдау негізінде анықталады.
Дәлелдеу мән-мағынасын дұрыс анықтау және іске қатысушылар тобын
түпкілікті айқындау әрбір тарап өз тұжырымдамасының негізі ретінде ұсынуға
міндетті дәлелдемелерді анықтау сияқты істі әзірлеудің маңызды
міндеттерінің табысты шешілуіне жәрдемдеседі.
Істі әзірлеу кезінде соттың нақты уәкілеттілігінің мазмұнына қатысты
мәселені шешу іс жүргізудің аталған кезеңін басқа кезеңдерден, соның
ішінде, соттың қарау кезеңінен дұрыс шектеуге байланысты болады. Іс жүргізу
заңы сотқа істі соттың қарауына әзірлеу міндетін жүктей отырып, дау
бойынша, сондай-ақ, жекелеген факторларға қатысты соңғы шешімдер
қалыптастыруға жол бермейді. Іс жүргізудің осы кезеңінде даулы қарым-
қатынастардың заңды біліктілігі алдын ала сипатта болады, ал бұл туралы
нақты әрі соңғы пайымдауды сот шешім шығарар кезде кеңес бөлмесінде жасауға
құқылы болып табылады. Соттың осы кезеңде дәлелдеулерге қатысты міндеті
дәлелдемелерді соттың қарауына әзірлеумен шектеледі. Сондықтан, істі
әзірлеу кезеңіне дәлелдеу үдерісіндегі бастапқы кезең болып табылатын судья
мен тараптардың дәлелдемелерді жинау мен ұсыну жөніндегі әрекеті жатады.
Мұнда сот дәлелді материалдардың толық болуын қамтамасыз етеді, себебі,
келесі кезеңде – сот мәжілісінде судья дәлелдемелерді зерттеу және
бағалаумен айналысуы қажет.
Алайда, іске қатысты дәлелдемелерді анықтай отырып, сот тараптар
ұсынған және олардың өтініштері бойынша талап етілген материалдарды
бағаламай олардың толық болуын қамтамасыз ете алмайды. Бірақ, мұндай
бағалау шартты, алдын ала сипатта болады.[4] Алдын ала баға беру
біліктілігі соттың дәлелдемелердің шүбасыздығы, қажеттілігі, маңызына
қатысты соңғы әрі нақты шешім шығарудан сақтауды болжайды. Істі әзірлеу
кезінде дәлелдемелер алдын ала мәні бойынша емес, істі тыңдауға тағайындау
мүмкіндігі бойынша қаралады. Басқаша айтқанда, әзірлеу кезеңінде ҚР АІЖК 16-
бабына сәйкес іс жүргізуде оларды түпкілікті бағалау туралы емес, істе бар
дәлелдемелердің жеткілікті, қатысты болуы, оларға жол берілуі туралы соттың
алдын-ала бағалау пайымдаулары туралы ой қозғалады.
Судья дәлелдемелерді істе бар дәлелдемелердің жиынтығын бейтарап,
түпкілікті және жан-жақты қарауға негізделген ішкі сенім бойынша, сондай-
ақ, заң мен ар-ожданын басшылыққа ала отырып, бағалайды.
Істі мәні бойынша әзірлеу кезеңінде іс жүргізу сипатындағы фактілерді
анықтау үшін ұсынылатын дәлелдемелер ғана бағаланады (мысалы, ҚР АІЖК
сәйкес іс бойынша іс жүргізу негізі болатын фактілерді дәлелдеу кезінде
немесе істі соттың қарауына әзірлеуде өтінішті қараудан бас тарту кезінде).
Судьялар істі соттың қарауына әзірлеу міндеттерін ескермесе, заңсыз
және негізсіз шешімдер шығаруы мүмкін. Істі соттың қарауына тиісінше
әзірлемеу туралы мынадай азаматтық іс мысал бола алады. Облыстық сот
төралқасы өзгеріссіз қалдырған сот шешімімен Г-ның К-дан берік ақша
сомасында алименттер өндіріп алу және уақытында алимент төлемегені үшін
айып төлету туралы талап арызы қанағаттандырылды. Қадағалау тәртібінде істі
қарай отырып, ҚР Жоғарғы Сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасы істі
соттық талқылауға әзірлеу кезінде сот ҚР АІЖК 166-бабының 2 бөлімі 4-
тармағының талаптарын бұза отырып, әрбір тарап өз пайымдауларының негізі
ретінде ұсынуға міндетті дәлелдемелерді анықтамағанын айқындады. Оның
нәтижесінде сот К-ның еңбекақысынан басқа қосымша табысын, сонымен қатар
табысының көлемі туралы талапкердің пайымдауын растайтын қандай да бір
дәлелдердің жоқ болуына қарамастан істі қарауды жүзеге асырған. Бұдан
басқа, іс материалдарында Г-ның материалдық жағдайы туралы материалдар жоқ.
Істе жауапкердің материалдық жағдайына қатысты тек жұмыс орнынан алынған
анықтама ғана бар. Оған сәйкес К-ның айлық еңбекақысы 20 000 теңгені
құрайды. Бұған қарамастан, сот одан ай сайын 37 950 теңге көлемінде алимент
өндіру туралы шешім шығарған. Сот алқасының іс бойынша осыған дейінгі
қаулыларды моральдік және іс жүргізу құқығының талаптарын бұзуға
қабылданған қаулылар ретінде жоюы заңды қорытынды болды (ҚР Жоғарғы Сотының
азаматтық істер жөніндегі соттық іс-тәжірибесінен алынған).
Процестің осы кезеңінде пайда болатын іс жүргізу қатынастарының
субъективті құрылымының кейбір ерекшеліктері бар. Соттың қарауына әзірлік
сот атынан (ҚР АІЖК 7-бабының 1-тармағы) әрбір іс бойынша жеке-дара сот (ҚР
АІЖК 12-бабының 2-тармағы) жүргізіледі. Ал нақты істер бойынша судьялар
есеп бермейді. Істі әзірлеу кезінде осы істі әзірлеуге қатысатын судья ғана
емес, сондай-ақ, сот тапсырмасын берген жеке-дара судья немесе соттың
алқалық құрамы және дәлелдемелерді қамтамасыз етуші сот та қатыса алады. ҚР
АІЖК 170-бабы сотқа бірқатар міндеттерді жүктейді, сонымен қатар, істі
соттық тақылауға әзірлеу жөнінде үлкен уәкілеттілік береді. Тең жағдайда
тараптар мен мүдделі тұлғалардың істі әзірлеу кезінде іс жүргізудің дамуына
белсенді әсер ету мүмкіндігі болады. Іс жүргізудің бұл кезеңінде азаматтық
іс жүргізу қатынастарына қатысушылар ретінде сот ісін жүзеге асыруға жәрдем
көрсететін тұлғалар да қатыса алады: сот өкілдері, аудармашылар, кей
жағдайда куәгерлер (мысалы, сот тапсырмасын орындау кезінде дәлелдемелерді
қамтамасыз етуде), сарапшылар.
Азаматтық іс жүргізудің әрбір кезеңі сияқты істі соттың қарауына
әзірлеудің өзіндік шегі бар. Азаматтық іс қозғалғаннан бастап, яғни, сот
өтінішті қабылдағаннан кейін ғана іс соттың қарауына әзірленеді. Арыз
қабылдаудан бас тарту немесе оны қозғалыссыз қалдыруға негіздемелер болған
жағдайда сот істі әзірлеуге құқылы.
Істің күрделі болу дәрежесі мен оны әзірлеу көлеміне қарамастан, іс
жүргізудің басқа да кезеңі сияқты бұл кезең дербес іс жүргізудің
ресімделуін талап етеді. Ресми түрде істі әзірлеу судья істі соттың
қарауына әзірлеу туралы ұйғарым шығарған уақытынан басталып (ҚР АІЖК 168-
бабы), істі сот мәжілісінде талдауға тағайындау туралы ұйғарымымен (ҚР АІЖК
173-бабы), болмаса, іс бойынша іс жүргізуді қысқарту немесе өтінішті
қарамау туралы ұйғарымымен аяқталады. ҚР АІЖК 172-бабының жаңа редакциясы
қолданысқа енгізілгеннен бастап, істі соттың қарауына әзірлеу кезеңінде
азаматтық іс жүргізуді тоқтату мүмкіндігі пайда болды.
Азаматтық іс қозғалғаннан кейін, яғни, арыз қабылданғаннан кейін ғана
азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеуге болады. Тәжірибеде алдын ала
әзірлеу әрекетін (сараптауды белгілеу, дәлелдемелер талап ету, сот
тапсырмаларын жіберу және т.б.) арыз қабылдамай және оны талап етуші немесе
талап етушінің қолында болған уақытта жүзеге асыру оқиғалары болған.
Азаматтық істерді қарау мерзімін қысқарту мақсатында іс қозғалғанға дейін
азаматтық істер бойынша әзірлеуді жүргізуге болмайды.
Істерді соттың қарауына әзірлеу бірінші сот отырысында істі уақытында
әрі дұрыс қарауға және шешуге бағытталған жеке судья өзі іске асыратын іс
жүргізу әрекетінің жиынтығы болып табылады. Істі әзірлеу туралы заң
талаптарын дәлме-дәл орындау сот ісін жүргізудегі сот әуре-сарсаңы мен
төрешілдіктің алдын алуға әкеледі.[5]
Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар жағдайларды нақтылау деп дәлелдеу
нысанын, яғни, сот материалдық құқық нормаларын дұрыс қолдану, тараптардың
құқықтары мен міндетерін анықтау үшін тараптардың дәлелдеуі қажет заңгерлік
маңызы бар фактілердің жиынтығын анықтау бойынша іске қатысушы тұлғалар мен
сот қызметі түсіндіріледі. Егер тараптар дәлелдеуге жататын фактілер
жиынтығына қатысты жаңылысқан жағдайда судья қолдануға жататын нормалар
немесе материалдық құқық нормаларының негізінде іс бойынша маңызды фактілер
қайсы және оларды кім дәлелдеу керектігін түсіндіреді.
Дәлелдеуге жататын фактілер көлемін анықтау және қатынастардың
құқықтық біліктілігі өзара байланысты болып табылады. Қолданылатын заң
мазмұнын білмей іс бойынша дәлелдеу нысанын анықтауға болмайды, сонымен
қатар, тараптар арасында орын алған нақты жағдайларды білмей құқық
қатынастарын анықтау қиындық тудырады.
Судья дәлелдемелерді істе бар дәлелдемелердің жиынтығын бейтарап,
түпкілікті және жан-жақты қарауға негізделген ішкі сенім бойынша, сондай-
ақ, заң мен ар-ожданын басшылыққа ала отырып, бағалайды.
Істі мәні бойынша әзірлеу кезеңінде іс жүргізу сипатындағы фактілерді
анықтау үшін ұсынылатын дәлелдемелер ғана бағаланады (мысалы, ҚР АІЖК
сәйкес іс бойынша іс жүргізу негізі болатын фактілерді дәлелдеу кезінде
немесе істі соттың қарауына әзірлеуде өтінішті қараудан бас тарту кезінде).
Судьялар істі соттың қарауына әзірлеу міндеттерін ескермесе, заңсыз
және негізсіз шешімдер шығаруы мүмкін. Істі соттың қарауына тиісінше
әзірлемеу туралы мынадай азаматтық іс мысал бола алады. Облыстық сот
төралқасы өзгеріссіз қалдырған сот шешімімен Г-ның К-дан берік ақша
сомасында алименттер өндіріп алу және уақытында алимент төлемегені үшін
айып төлету туралы талап арызы қанағаттандырылды. Қадағалау тәртібінде істі
қарай отырып, ҚР Жоғарғы Сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасы істі
соттық талқылауға әзірлеу кезінде сот ҚР АІЖК 166-бабының 2 бөлімі 4-
тармағының талаптарын бұза отырып, әрбір тарап өз пайымдауларының негізі
ретінде ұсынуға міндетті дәлелдемелерді анықтамағанын айқындады. Оның
нәтижесінде сот К-ның еңбекақысынан басқа қосымша табысын, сонымен қатар
табысының көлемі туралы талапкердің пайымдауын растайтын қандай да бір
дәлелдердің жоқ болуына қарамастан істі қарауды жүзеге асырған. Бұдан
басқа, іс материалдарында Г-ның материалдық жағдайы туралы материалдар жоқ.
Істе жауапкердің материалдық жағдайына қатысты тек жұмыс орнынан алынған
анықтама ғана бар. Оған сәйкес К-ның айлық еңбекақысы 20 000 теңгені
құрайды. Бұған қарамастан, сот одан ай сайын 37 950 теңге көлемінде алимент
өндіру туралы шешім шығарған. Сот алқасының іс бойынша осыған дейінгі
қаулыларды моральдік және іс жүргізу құқығының талаптарын бұзуға
қабылданған қаулылар ретінде жоюы заңды қорытынды болды (ҚР Жоғарғы Сотының
азаматтық істер жөніндегі соттық іс-тәжірибесінен алынған).
Процестің осы кезеңінде пайда болатын іс жүргізу қатынастарының
субъективті құрылымының кейбір ерекшеліктері бар. Соттың қарауына әзірлік
сот атынан (ҚР АІЖК 7-бабының 1-тармағы) әрбір іс бойынша жеке-дара сот (ҚР
АІЖК 12-бабының 2-тармағы) жүргізіледі. Ал нақты істер бойынша судьялар
есеп бермейді. Істі әзірлеу кезінде осы істі әзірлеуге қатысатын судья ғана
емес, сондай-ақ, сот тапсырмасын берген жеке-дара судья немесе соттың
алқалық құрамы және дәлелдемелерді қамтамасыз етуші сот та қатыса алады. ҚР
АІЖК 170-бабы сотқа бірқатар міндеттерді жүктейді, сонымен қатар, істі
соттық тақылауға әзірлеу жөнінде үлкен уәкілеттілік береді. Тең жағдайда
тараптар мен мүдделі тұлғалардың істі әзірлеу кезінде іс жүргізудің дамуына
белсенді әсер ету мүмкіндігі болады. Іс жүргізудің бұл кезеңінде азаматтық
іс жүргізу қатынастарына қатысушылар ретінде сот ісін жүзеге асыруға жәрдем
көрсететін тұлғалар да қатыса алады: сот өкілдері, аудармашылар, кей
жағдайда куәгерлер (мысалы, сот тапсырмасын орындау кезінде дәлелдемелерді
қамтамасыз етуде), сарапшылар.
Азаматтық іс жүргізудің әрбір кезеңі сияқты істі соттың қарауына
әзірлеудің өзіндік шегі бар. Азаматтық іс қозғалғаннан бастап, яғни, сот
өтінішті қабылдағаннан кейін ғана іс соттың қарауына әзірленеді. Арыз
қабылдаудан бас тарту немесе оны қозғалыссыз қалдыруға негіздемелер болған
жағдайда сот істі әзірлеуге құқылы.
Судьядан басқа барлық іске қатысушылар екі топқа бөлінеді: а) іске
қатысушы адамдар, және б) әділ сотқа жәрдем көрсететін адамдар
(аудармашылар, куәгерлер, сарапшылар, өкілдер).
Іске қатысушы адамдарға істі тоқтатуға жеке немесе қоғамдық мүддесі
бар іске қатысушылар жатады.[6] Ерекше іс жүргізуге мүдделі тараптар,
үшінші тұлғалар, өтініш берушілерде жеке мүдделілік бар – олар сот
шешімінің заңды күшіне бағынады.
Прокуратура, мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару
органдары, ұйымдар және басқа тұлғалар атынан шығатын азаматтарда қоғамдық
мүдделілік, яғни, құқықтық тәртіп пен заңдылықты қорғау мүдделілігі бар.
Материалдық құқық бұзушылықты даулы деп болжайтын субъектілер
тараптар болып табылады. Судьяның және әзірлеу кезеңінің мақсаты – іс
жүргізуге қатысатындардың толық құрамын, яғни, тараптар, үшінші тұлғалар,
өтініш берушілер, мүдделі тұлғалар, сондай-ақ, сот әділдігін жүзеге
асыруға жәрдем көрсететін қатысушылардың құрамын анықтау.
Азаматтық істерді соттың қарауына әзірлеудің маңызды міндеттерінің
бірі ретінде бәсекелестік қағидасын дамытуда әрбір тарап өз
тұжырымдамаларының негізі ретінде ұсынатын дәлелдемелерді анықтау міндеті
болып табылады.
Судьяның бәсекелестік іс жүргізуді басқару жөніндегі функциясы
тараптарға, басқа да мүдделі тұлғаларға қандай дәлелдемелермен өздерінің
талаптары мен наразылықтарын негіздей алатынын түсіндіруге, тараптар
қажетті дәлелдемелер бере алатынын анықтауға, дәлелдеме алу үшін
қиындықтардың бар-жоғын анықтауға әкеп соғады. Дәлелдемелерді талап ету
туралы өтініш берілген жағдайда судья дәлелдемелерді талап етуге жәрдем
көрсетуге міндетті.
ҚР АІЖК 168-бабына сәйкес судья істі соттың қарауына әзірлеу туралы
ұйғарым шығарады, онда міндетті түрде жүзеге асыруға қажетті нақты
әрекеттер көрсетіледі. Азаматтық іс жүргізудің мұндай тәртібі шығарылған
ұйғарымға сәйкес әзірлеуді жүзеге асыруға жүргізілуіне кепілдік береді.
Оның артықшылығы судьяның шешімді қайта қарау кезінде әзірлеудің
ұйымдастырылуын тексеруге мүмкіндігі бар. Істі соттың қарауына әзірлеу
туралы ұйғарымның өзі сот шешімінен жеке шағымдануға жатпайды, алайда, оған
қарсы наразылықтышағымға енгізуге болады.
Әзірлеу барысында қосымша іс-қимыл жасау немесе жаңа мәселелер шешу
қажеттілігі пайда болуы мүмкін, бұл жаңа ұйғарымда айтылады. Мұндай ұйғарым
осыдан бұрын өтіп кеткен сот шешімінің күші жойылып, істі қайта қарауға
бағыттауда істі соттың қарауына әзірлеу жөніндегі қосымша әрекет жасау
қажеттілігі жағдайында шығарылады.
Істі соттың қарауына әзірлеу туралы ұйғарым сот айқындаған іс-қимыл
шеңберінің мазмұнын ашпайды, яғни бұл мәселелерді шешпейді, тек қана
белгілейді. Сондықтан, сот белгілеген әрбір әзірлеу іс-қимылы басқа іс
жүргізу құжатында (ұйғарымда, хаттамада) нақты көрінісін табады. Осылайша,
осы кезеңдегі соттың көптеген іс жүргізу әрекеттерін жеке ұйғарымдар
ретінде, мысалы, жаңа куәгер шақыртудан бас тарту туралы, іске қатысы жоқ
жазбаша дәлелдемелерді талап етуден бас тарту, тиісті емес тарапты ауыстыру
туралы, сараптама жүргізу туралы, дәлелдемелермен қамтамасыз ету туралы
ұйғарымдармен ресімделеді. Талап етуші талап арыздан бас тартқан жағдайда
іс бойынша іс жүргізу тоқтаған кезде немесе бітімгершілік келісім жасалған
жағдайда; тиісті емес тарапты ауыстыру жағдайында; сот тапсырмасын орындау,
оқиға орнын тексеру, дәлелдемелермен қамтамасыз етілген жағдайда жеке іс
жүргізу әрекеттерін жүзеге асыру хаттамасы жасалады.
Істі соттың қарауына әзірлеу кезеңінде уақыт шегі ҚР АІЖК 167-бабында
ескерілген істі әзірлеу мерзімімен белгіленген. Әзірлеу уақыты жалпы
азаматтық істі қарау уақытынан алынып тасталады. Іс соттық талқылауға
өтініш қабылданған күннен бастап жеті күннен кешіктірілмей әзірленуі тиіс.
Алимент өндіріп алу туралы, зақым келтіру немесе денсаулыққа өзге де зиян
келтіру, болмаса асыраушының өлімі сияқты зиянды өтеу туралы, еңбек құқық
қатынастарынан туындайтын талаптар жөніндегі істерден басқа, өте күрделі
істер жөніндегі кейбір жағдайларда аталған мерзім соттың уәжді ұйғарымы
бойынша жиырма күнге дейін ұзартуға жатады. Сараптама жүргізу, сот
тапсырмасын жолдау, істі қарайтын сот қызметі ауданынан тыс жердегі
азаматтар мен ұйымдардан материалдарды талап ететін істерде мұндау мерзімді
ұзартуға болады.
Бірқатар істердің санаттары бойынша оларды қарау мерзімі істі әзірлеу
аяқталған күннен емес, сотқа шағым (өтініш) берген уақытынан басталады.
Олар – азаматтардың құқықтары мен бас бостандықтарын бұзатын әрекеттер мен
шешімдерге шағымдану туралы, Қазақстан Республикасынан шетелге шығуға
немесе шетелден Қазақстан Республикасына келуге рұқсат беруден бас тартуға
шағымдану (ҚР АІЖК 27 тарау)[7]; сайлау құқықтары мен ҚР азаматтарының
референдумға қатысу құқықтарын қорғау туралы істер (ҚР АІЖК 25 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz