Жергілікті өзін - өзі басқарудың модельдері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚР АЙМАҚ БЮДЖЕТІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН БАСҚАРЫЛУЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ,
ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Аймақтық бюджеттік жүйенің құрылымы мен принциптері ... ... ... ... ... 8
1.2 Аймақтық бюджеттің ұйымдастырушылық-құқықтық негіздері ... ... ... ..13
1.3 Аймақтық бюджетті ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ...16
2 ТҰРАҚТЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚР АЙМАҚТЫҚ БЮДЖЕТТІҢ БАСҚАРЫЛУЫ
МЕН ҚАЛЫПТАСУЫН ТАЛДАУ ... ... ... 23
2.1 Аймақтық бюджеттің қалыптасуы мен басқарылуының ерекшеліктері (Ақтөбе
мен Қарағанды облысы бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Тұрақты экономикалық өсу жағдайындағы аймақтық бюджеттің кірістер мен
шығыстар есебін талдау (Ақтөбе облысы бойынша) ... ... ... ... ... ... ...35
3 ТҰРАҚТЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ АЙМАҚ БЮДЖЕТІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН
БАСҚАРЫЛУЫН ЖЕТІЛДІРУ ПРОЦЕСІНДЕГІ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
3.1 ҚР аймақ бюджетінің қалыптасуы мен басқарылуының ұйымдастырушылық-
құқықтық негізін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ...58
3.2 ҚР аймақ бюджетінің қалыптасуы мен басқарылуының тиімділігін
жоғарылатудағы негізгі бағыттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық зерттеу жұмысында тұрақты
экономикалық өсу жағдайындағы аймақ бюджетінің қалыптасуы мен басқарылу
негіздері карастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан-2030 Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен
мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттін ең шешуші міндеттерінің бірі
ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, үкімет ықшам, әрі
кәсіби деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылуы
тиіс. Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес функцияларды
орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан
арылуды ұсынады.[1]
Нарықтық экономикаға өту және тиісті экономикалық реформаларды жүргізу
кезінде жергілікті әкімшілік органдар өздерінің құзыры мен дербестігін
арттыруға объективті түрде ұмтылады. Бұл эволюция ең алдымен республикалық
билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік денгейге өтуі тиіс
екендігін сипаттайды. Аймақтар Қазақстан Республикасының аумақтық
субъектілері болып табылатындыктан биліктің жергілікті органдары өз
аймағының халқының толып жаткан экономикалык, әлеуметтік және мәдени
мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше іздестіруі тиіс.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде
реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне
ауысып, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік
беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде. Аймақтардың шаруашылық
кызметінің ұлғаюы республикалық және жергілікті бюджеттердің өзара қарым-
қатынастарының мәселесіне, жергілікті бюджеттерді басқаруды дұрыс
ұйымдастыруға жаңаша көзқарасты талап етеді.
Осындай мәселелер күн тәртібіне қойылып отырғандықтан, оларды шешу
жолдарын гылыми негіздеу керектігі - уақыт талабы.
Қазақстан Республикасы экономикасының күрделі кеңістіктік құрылымы мен
жүргізіліп жаткан экономикалық саясаттың жемісті болуы оның жергілікті
деңгейге жүзеге асуына тікелей байланысты екендігін ескерсек, осы орайдағы
жергілікті бюджетті басқарудың маңыздылыгы да айқындала түседі. Олай болса,
жергілікті деңгейдегі мәселелердің оңтайлы шешімін табу жолдарының негізі
болып табылатын жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру, бюджетаралық
қатынастарды оңтайландыру, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру тәрізді
мәселелер ерекше зерттеуді қажет етеді деп ойлаймыз.
Республика экономикасының дамуы соңғы жылдары аса кемелденіп, толығып
келеді, оны реттеу жөнінде әр түрлі мүмкіндіктер едәуір баршылық. Біздің
елімізді әлемдік қоғамдастық рыноктық экономикасы бар мемлекет ретінде
мойындады. Қазақстан тәуелсіздігінің қысқа тарихи кезеңінде әлемдік
қоғамдастықпен ықпалдаса отырып, экономикада айтарлықтай есуге қол
жеткізді.
Әлеуметтік-экономикалық жүйенің әлемдік интеграция жағдайында дамуы әр
түрлі саладағы жетістіктері деңгейімен, жалпы әлемдік жүйедегі белгілі бір
міндетті іс-әрекет және орны болуымен байланыстырылады. Нақтылы елдің даму
деңгейі әлемдік қоғамдастықпен айкындалады, әр түрлі дәрежеде экономикаға
ықпал етеді. Бұл ең жоғары орынға жетуге ұмтылдырады, соған жету
рейтингінің өсуін ғана білдірмейді, сонымен қатар келешекте шынайы дамуды
бейнелейді. Кез келген экономиканың рейтингі даму деңгейінің белгілі бір
көрсеткіші ретінде қаралады. Ол алдағы уақытта бәсекелес әлеуметтік-
экономикалық жағдайын сипаттап қана қоймай, басқа экономика тарапынан
интеграция ықпалымен болатын оның тартымдылық шарты болып табылады.
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуында елеулі айырмашылық орын
алатын болса кез келген мемлекеттің бір қалыпты дами алмайтынын әлемдік
тәжірибе көрсетіп берді. Сондықтан да қандай да бір елдің бәсекеге төтеп
бере алатын қабілеті оның аумақтық деңгейде мемлекеттік тұрғыдан ықпал
етудің шаралар жүйесін, белгілі бір аумақтардың мүдделері мен өзіндік
ерекшеліктерін экономикалық даму тұрғысынан нығайтудың деңгейіне
байланысты.[2]
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы өзгешеліктер объективті
тұрғыдан аумақтық даму теңсіздігінің әмбебап экономикалық заң әрекеттеріне
бағынышты. Сондықтан да бұл арадағы міндет осы экономикалық заңның
талаптарына жекелеген аумақтардың даму деңгейлерін тенестіру үдерісін
бағындырып, осы айырмашылықтарды біртіндеп жою болып табылады.
Әрбір аймақтың экономикаға қаржылық ресурстарды жұмылдыру үшін өз
мүмкіндіктерін пайдалануы қажет. Бұл тигізер пайдасы бар табиғи кені жоқ
аумақтар үшін ерекше маңызды. Тиісті талдау негізінде аумақ үшін, соған
орай, тұтас экономика үшін алдағы болашақты қамтамасыз ететін, үнемі ілгері
басатын, аумақтық даму мүмкіндіктерін анықтаудың маңызы зор. Бұдан шығатын
қорытынды, әр түрлі деңгейдегі экономиканың дамуын макро-және аумақтық
қамтамасыз ету Қазақстан үшін бүкіл болашақтың негізі болып табылады.
Аймақтық бюджеттер Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің бір бөлігін
көрсетеді және елдің мемлекеттік бюджет құрамына кіреді. Олар тек қана
жергілікті салықтар мен алымдар есебінен толтырылмайды, сонымен қатар
бюджеттік реттеу механизмдер арқылы қайта бөлінетін республикалық салықтар
мен алымдар бөлшектері есебінен де қалыптасады. Бірақ, жергілік-ті
бюджетгердің кірістері өздік түсімдер, реттеуші салықтардан түсетін
түсімдер, қаржылық жәрдем мен займдық қаражаттардан қалыптасса да, аймақтар
мен аумақтардың әлеуметті-экономикалық дамуының ерекшеліктері жергілікті
билік органдарының мем-лекеттік қызмет керсету процестеріне тиімді әсерін
қамтамасыз етуге ресурстардың жетпеушілігіне жеткізеді.
Сондықтан, аймақтардың экономикалық дамуы болымды себебінен кірістік
база әркелкілік болғандықтан аумақтар тұрғындарға мемлекеттік сектор арқылы
көрсететін қызметтер тең болуы үшін аймақтар бойынша бюджеттік теңестіруді
қамтамасыз ету жөнінде белсенді саясат жүргізу қажет. Осындай саясат
жүргізу механизмнің бірі ретінде жергілікті бюджеттер бойынша тұрғындардың
бір жанына есептейтін көлбеулі бюджет-тік теңестіру әдісі пайдаланады.
Бұл әдістің маңызы әр түрлі аймақтар мен аумақтар бойынша қаржылық
жәрдем бөлудің бірыңғай қалыпты есептемелерін пайдалану арқылы тұрғындардың
мемлекеттік қызмет түтынуын бірыңғай стандарттық деңгейін қамтамасыз ету
тұжырымдайды. Мұндай саясат жүргізудің негізгі мақсаты - ол әрбір билік
деңгейі бойынша соларға бекітілген мемлекеттік қызметті толық көрсетуін
заңды түрде бекітілген ортамерзімдік болашақта тұрақты болатын кірістік
қайнар көздерімен қамтамасыз ету.
1999 жылдан бері қолданып келе жатқан бюджеттік алымдар мен
субвенциялар арқылы іске асатын бюджетаралық реттеу механизмі бюджетаралық
қатынастардың толығымен анықтауын қамтамасыз етпеді, әсіресе төмен тұрған
бюджеттерден түсетін алымдардың бөлу нормативтерін немесе бюджетаралық
трансферттердің көлемін жиі айқындау әрекеті. Осыған байланысты жергілікті
деңгей әрекеттегі бюджеттік теңестіру жүйесіне бюджетаралық трансферттерде
есептеу әдісін бекіту және аймақтардың экономикалық дамуын ынталандырушы
басқа да өзгерістер ен-гізілді.
Бірақ, оған қарамастан, жергілікті бюджеттер деңгейі арасында
кірістерді бөліс жүйесі, жалпы бюджетаралық реттеу механизмі әлі де бір-
бірімен қабыспайтын және тиянақсыз болуда. Аймақтық бюджеттерді атқару
барысывда олардың жиі айқындалуы мен әрбір облыс бойынша әр түрлі және
үйлеспеген кірістер бөлу әдістері пайдалануы орьш алады. Мәселен, әрбір
аудан мен қала бойынша жыл сайын тағайындалатып үлестіруге жататын кірістер-
дің жекеленген түрлері мен олардың нормативтерін немесе аудан мен қалалар
бойынша үлестіруге жататын кірістердің түрлері бірьщғай, ал бөліс
нормативтері әр түрлі. Сонымен қатар, жыл-сайын кірістер бөлістің бірыңғай
нормативтері тағайындалса да, оларды төлеушілер әр түрлі, немесе жылсайын
барлық кірістерді аудан мен қалалар бюджеттерінің есебіне қосып, соңынан
бюджеттік алымдарды тағайындау болады.
Такырыптың ғылыми зерттелуінің дәрежесі. Қазақстанда қоғамдык-саяси
және экономикалық жүйенін өзгеруі елімізде жергілікті деңгейдегі баскару
жүйесінің қалыптасуы мен дамуына тікелей байланысты. Соңғы он жылда
елімізде мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру, жергілікті басқаруды
қалыптастыру және оны дамыту бойынша зерттелген ғылыми жұмыстар баршылық.
Соның ішінде аймақтық экономиканың дамуын басқару, мемлекеттік басқаруды
орталықсыздандыру, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру, жергілікті
бюджеттердің табыстары мен шығындарының қалыптасуы, өндіріс орындарының
алатын рөлі бағыттарында жазылған ғылыми еңбектер жеткілікті. Осы аталган
бағыттарда қазақстандық ғалымдар Я.А, Әубәкіров, М.Б. Кенжегузин,
Н.Ж. Бримбетова, К.Б. Бердалиев, Г.Н. Дугалова, Р.Е. Елемесов, Ж. Елубаева,
Е.Б. Жатқанбаев, Ж.И. Ихданов К.Е. Кубаев, Г.Ж. Қарағұсова, К.С. Мұхтарова,
Б.М. Мұхамедиев С.С. Оспанов, С.М. Өмірзақов, К.А. Сагадиев, Г.Н.
Сансызбаева, А.Н. Тулембаева, Ө.К. Шеденов және басқа да отандық, шет елдік
экономист галымдар еңбектерінде жан-жақтылы баяндалған. Олардың ғылыми
еңбектерінде аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеу, аймақтардың дамуын
баскарудағы қаржы ресурстарының алатын орны жүйелендіріліп, олардың
теориялық және тәжірибелік жақтары зерделенген. Дегенмен, жергілікті
бюджетті басқаруды жетілдіру мәселесі арнайы ғылыми зерттеу объектісі
ретінде әлі де болса зерттеуді талап етеді.
Экономиканы аймақтық басқаруға, бюджетаралық қатынастарды жетілдіруге
арналған ғылыми еңбектер басқару деңгейлерінің алдында тұрған мәселелерді
шещу жолдарын ұсынса, біз ез зерттеуімізде жергілікті бюджетті калыптастыру
мен басқарудың тиімділігін артгыру ушін басқарушы субъект ретіндегі
жергілікті билік органдарының функцияларын талдауды, мемлекегтік саясаттың
негізгі мақсаттарына жетудегі жергілікті бюджеттің рөлін айқындауды негіз
етіп алдық. Осы мақсатта Ақтөбе және Қарағанды облыстарының жергілікті
бюджетін басқару мәселесін зерттеу және онын тиімділігін арттыру жөнінде
ұсыныстар жасау үшін дипломдық жұмыс негізге алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Дипломдық зерттеудің негізгі мақсаты -
тұрақты экономикалық өсу жағдайындағы аймақ бюджетінің қалыптасуы мен
басқарылуын зерттеу.
Аймақ бюджетінің қалыптасуы мен басқарылуын зерттеу үшін әлеуметтік-
экономикалық даму үдерісіндегі жергілікті бюджетті басқарудың
ұйымдастырушылық-әдіснамалық негіздері мен тәжірибесін зерттей отырып, онын
тиімділігін арттыруға бағытталған теориялық қағидаларды және тәжірибелік
ұсыныстарды жасау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу қажет:
- аймақ бюджетінің қалыптасуы мен басқарылу үдерісінің мәнін ашып,
әдіснамалық негізіне сипаттама беру;
- тұрақты экономикалық өсу жағдайындағы аймақ бюджетінің қалыптасуы мен
басқарылуын зерттеу;
- жергілікті бюджетті басқарудың шетелдік тәжірибесін сараптай отырып,
олардың Қазақстанда қолданылу мүмкіндіктерін айкындау;
- Ақтөбе және Қарағанды облыстарының бюджетінің қалыптасу барысын
талдау және оның аймақ экономикасын дамыту мен халықтың әл-аукатын
арттырудағы объективті ролін негіздеу;
- аймақтық бюджетаралық қатынастардың қазіргі жағдайын талдау негізінде
орын алып отырған мәселелерді айқындау және жергілікті бюджетті басқарудың
тиімділігін арттыру мақсатында оларды шешудің жолдарын ұсыну;
- жергілікті бюджетті басқарудың тиімділігін арттыру жөнінде ғылыми
негізделген нақты ұсыныстар жасақтау.
Зерттеу жұмысының пәні мен нысаны. Зерттеу пәні болып аймақтық бюджетті
жоспарлау үдерісі мен оны басқару барысында қалыптасатын қатынастар
жиынтығы табылады.
Зерттеу нысаны ретінде Ақтөбе және Қарағанды облыстарының бюджетінің
жергілікті бюджет қаражаттарын қалыптастыру және пайдалану барысындағы
ерекшеліктер мен айырмашылықтар алынды.
Ғылыми-зерттеу жұмысымызда ақпараттық база ретінде Қазақстан
Республикасының статистика жөніндегі Агенттігінің, Экономика және бюджеттік
жоспарлау Министрлігінің, Қаржы министрлігінің статистикалық
бюллетеньдерінің мәліметтері, Ақтөбе және Қарағанды облыстарының Экономика
және бюджеттік жоспарлау департаментінің, облыстық статистика агенттігінің
деректері, сонымен қатар ғылыми-зерттеу институттарының материалдары
пайдаланылды.
Ақпарат көзі ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, жергілікті бюджетті
жоспарлау мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасының нормативті және
заң актілері, үкіметтің, Қызылорда облысының экономикалық мәселелер
жөніндегі қаулылары мен шешімдері, басқа да мемлекеттік бағдарламалық
құжаттар, әдістемелік, анықтамалық материалдар, облыстық және аудандық
бюджеттердің орындалуы туралы мэліметтер негізге алынды.
1 ҚР АЙМАҚ БЮДЖЕТІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН БАСҚАРЫЛУЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ,
ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Аймақтық бюджеттік жүйенің құрылымы мен принциптері
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасы өзінің жеке бюджет
саясатын қалыптастыра бастады. Алғаш қабылданған тәуелсіз мемлекетіміздің
заңдарының бірі Бюджет жүйесі туралы болды. Республикадағы бюджетаралық
қатынастарды реттеу заңдылықтарының негізі осы заң болып табылды. Бұл заңға
сәйкес жергілікті бюджет республикалық бюджеттен тәуелсіз, сонымен қатар
төменгі деңгейдегі бюджеттердің қалыптасу үрдісіне жоғарғы органдардың
араласуына шектеу қойылған, жергілікті органдарға қолда бар қаражаттарын
еркін пайдалануға құқық берілген.
Қазақстандағы бюджеттік үрдіс Бюджет жүйесі туралы Заңның үш рет
(1991, 1996, 1999 жылдар) қабылдануына куә болып, сонымен іргелесе келе
жатыр. Соңғы қабылданған (1999 жылғы) жаңа заң негізінде республикалық және
жергілікті бюджеттерді әзірлеу, қарау, бекіту, орындау және бақылаудың жаңа
тәртібі анықталды. Осы заңмен бюджет қаражаттарын қалыптастыру мен
жұмсаудың қағидаларына өзгерістер енгізілді, атап айтқанда:
1. Орталық және жергілікті билік органдарының функциялары бөлінді,
республикалық және жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын
багдарламалардың тізімі анықталды;
2. Аймақтар бюджетінің жеткіліктілігін қамтамасыз ету үшін олардың
орындайтын функцияларына сәйкес бюджет деңгейлерінің арасында табыстарды
бөлу белгіленді.
3. Бюджеттің кредиторлық қарызының өсуінің алдын алу механизмдері
жасалынды.
4. Барлық бюджеттен тыс қорлар қысқартылды.
Бұл заң шынайы тенденцияларға едәуір жақын болғанмен де, бюджет үрдісін
жеткілікті деңгейде реттеуге дәрменсіздеу, кемеліне жетпеген болып шықты.
Сонымен 2004 жылдың 24 сәуірінде Бюджет Кодексі қабылданды (2005 жылдың 1
қаңтарынан бастап күшіне енеді). Бұл Кодекс бюджеттік және
бюджетаралық қатынастарды реттейтін және бюджет жүйесіңің жұмыс істеуінің
негізгі ережелерін, қағидалары мен механизмдерін, бюджет қаражатының
құрылуы мен пайдаланылуын белгілейтін болады.
Бюджетаралық қатынастар - бұл бюджет үрдісіндегі жоғары және төмен
тұрған бюджеттердің арасындағы қатынас. Бюджет мемлекеттің өз функцияларын
орындауды қамтамасыз ету, мемлекеттік саясат шараларын жүзеге асыру
жөніндегі негізгі құралы болып табылады. Сондықтан мемлекеттік басқарудың
барлық деңгейлерін жүктелген функцияларын жүзеге асыру үшін жеткілікті
қаржы кұралдарымен қамтамасыз ететіндей, өзара қарым-қатынастың тұрақтылығы
мен айқындылығы қағидасына негізделген, сондай-ақ тиімді бюджет саясатын
жүргізуге ынталаңдыратындай бюджетаралық қатынастардың оңтайлы моделін
қалыптастыру талап етіледі.
Бюджетаралық қатынастарды реформалау мемлекет пен экономиканың
ілгерілеуі үшін аса қажет және соған орай қазіргі кезендегі өзекті
мәселелердің біріне айналып отыр.
Қазақстанда бюджетаралық қатынастарды, соның ішінде бюджет деңгейлері
арасында табыстарды бөлуді реформалау 1998 жылы басталған еді. Табыстарды
бөлу тұрғысынан бюджеттік үрдісті жетілдіру үш кезеңнен өтті.
Бірінші кезең. 1995 жылдың 1 шілдесінде қабылданған Салықтық Кодексте
салықтар мемлекеттік бюджет деңгейлері бойынша бөлінді. Онда салықтарды
бөлудің жылдар бойы өзгеріп отырған әр түрлі тәсілдері қолданылды. 1996
жылы жергілікті бюджеттерге:
- акциздер (Павлодар облысы мен Алматы қаласынан басқа) - жалпы
түсімдердің 100 пайызы;
- қосымша құн салығы - 10 пайыздан 100 пайызға дейін;
- заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы барлық аймақтарда дерлік
40 пайыз мөлшерінде;
- жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы.
1997 жылдан бастап қосымша құн салығы тұтасымен республикалық бюджетке
түсті. 1997-1998 жылдары бюджетаралык реттеу заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы есебінен жүргізілді.
Екінші кезең. 1999 жылдан бастап барлық облыстар бойынша республикалық
және жергілікті бюджеттер арасында табыстарды бөлудің бірыңғай нормативі
белгіленді. Осы уақыттан бастап заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы мен
ішімдік өнімдері бойынша акциздердің 50 пайызы, заңды тұлға-лардан алынатын
табыс салығы мен әлеуметтік салық - 100 пайыз жергілікті бюджеттерге түсті.
Үшінші кезең. 2002 жылдан бастап бюджет деңгейлері арасында салықтың
нақты түрін бөлшектеуді жүзеге асырмай-ақ, салықтардың түрлері бойынша
республикалық және жергілікті бюджеттердің табыс көздері дәл айқындалды.
Елдің әлеуметтік-экономикалық даму қарқынын ескере отырып,
мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі оңтайландыру қажеттілігі туындайды.
Қазіргі уақытта осы бағытта бірқатар ілгері қадамдар жасалуда. Атап
айтқанда, Республика Президентінің 2001 жылғы 24 қазанындағы №713
Жарлығымен мемлекеттік басқару деңгейлері және бюджетаралық қатынастарды
жетілдіру арсында өкілеттіліктерді ажырату жөнінде Мемлекеттік комиссия
құрылды. Комиссия жұмысының мақсаты мемлекеттік басқару деңгейлері арасында
мемлекеттік қызметтерді тиімді бөлу, сондай-ақ бюджетаралық қатынастарды
жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлеу болып табылады. Комиссия жұмысының
шеңберінде Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2002 жылғы 5
ақпанындағы №4 Қаулысымен мемлекеттік басқару деңгейлері мен бюджетаралық
қатынастарды жетілдеру арасындағы өкілеттіліктерді шектеу Тұжырымдамасының
жобасын дайындау жөніндегі жұмыс тобын құрып, жергілікті бюджеттердің
тұрақтылығын қамтамасыз ететін бюджетаралық қатынастарға оңтайлы
көзқарасты қалыптастыру мақсатында төмендегідей төрт нұсқа жасақтады.
Біріншісі - оған тұрақтылық элементтерін бере отырып, яғни орта
мерзімді кезеңге арналған субвенция мен бюджеттік алымдар мөлшерін бекіту
арқылы қазіргі тәртіпті сақтау. Көрсетілген тәртіпке сай бюджет деңгейлері
арасында салық түрлері бойынша нақты бөлу сақталады. Басты проблема
-облыстардың, айталық, донорлардың шығыстар нормативтерінің жүйесі
қаншалықты сапалы деңгейде есептелсе де, әрқашан алымдардың белгіленген
мөлшерінің әділдігі төңірегінде туындайды.
Екінші - әрбір нақты аймақ үшін жеке орта мерзімдік кезеңге арналған
бөлудің тұрақты нормативтерін белгілей отырып, салықтардың реттелетін
түрлерін анықтау. Осы нұсқа бюджеттік алымдар тетігін алып тастау
мақсатында түрлі деңгейдегі бюджеттерді тік теңестіруді көздейді, яғни
төлем салынатын кірістерден жеке табыс салығы және әлеуметтік салық бойынша
түсімдерді республикалық және жергілікті бюджеттер арасында қайта бөлуді
жүзеге асыру ұсынылады.
Үшінші нұсқа - республикалық бюджеттің кірістерінде төлем кезінен
салынатын кірістерден алынатын жеке табыс салығын және әлеуметтік салықты
орталықтандыруды жүзеге асыру ұйғарылды. Осы жағдайда бюджетаралық
қатынастар орта мерзімдік кезеңге тұрақтандырылған республикалық бюджеттен
жергілікті бюджетке берілетін субвенцияларды белгілеу арқылы
қалыптастырылады. Көрсетілген нұсқа бюджеттік алымдар жүйесінен бас тартып,
бюджетаралық қатынастардың қарапайымдылығын жэне айқындылығын қамтамасыз
етеді.
Төртінші нұсқа – кәсіпорындар бойынша түсімдерді базалық (республикалық
бюджетке) және аймақтық экономикаға (жергілікті бюджетке) бөлуге
негізделген. Жергілікті бюджеттерді теңестіру үшін салықтармен реттелетін
жеке табыс салығын, әлеуметтік салықты және аймақтық экономиканың
кәсіпорындарынан қосымша құн салығын анықтау көзделген.
Бұдан басқа бюджетаралық қатынастардың ұтымды үлгісін қалыптастыру
шеңберіңде селолық округтердің бюджеттерін қалыптастыру және аралық
жерлерді институционалдық нығайту мәселесі қаралатын болады. Осы мақсатта
тұжырымдамаға сәйкес ауылдық әкімдердің аппаратына заңды тұлға мәртебесі
беріледі. Бұл оларға шаруашылық басқару құқығындағы оқшауланған мүлікті, өз
атынан мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен міндеттерді сатып алу
жүзеге асыру құқығы беріледі. Сондай-ақ өз атауы бар мөр болуын көздейді.
Бюджетаралық қатынастар мәселесін зерттеушілердің ойлары бойынша,
орталықтандырылмаған бюджет жүйесі әлдеқайда тиімді. Себебі мұнда шешімдер
әр түрлі деңгейде қабылданады. Мұндай жүйеде салық салу деңгейі мен
бюджеттік қызметтердің арақатынасы біртіндеп сол жердегі тұрғындардың
қажеттіліктері мен мүдделеріне сәйкестеледі. Сонымен салықтың әрбір деңгейі
жоғары қайтарымдылыққа ие болады. Бұл үшін бірнеше шарттардың орындалуы
талап етіледі. Атап айтқанда, азаматтық қоғамның болуы, аймақтардың өз
ішінде инвестиция тарту үшін, жұмыс орындары үшін өзара бэсекелестік
жүргізуі, шығындық өкілеттіліктердің нақты түрде бөлініп берілуі және табыс
көздері тұрақты түрде бекітіліп, бюджеттік теңестіру салықтық әлеует пен
мен объективті қажеттіліктерге сай жасалуы қажет. Сонымен бірге,
республикалық бюджеттен бөлінетін трансферттер (субвенциялар, субсидиялар,
мақсатты трансферттер) тұрақты әрі мақсатты болуы тиіс. Бұл жергілікті
бюджеттерді қаржылай қолдаудың механизмінің объективтілігі мен айқындылығын
күшейте түседі. Әр түрлі бюджет деңгейлері арасындағы бюджетаралық
қатынастар жүйесі бірлік және дербестік қағидасына негізделуі қажет.
Бюджетаралық қатынастар жүйесі нәтижелі жұмыс істеу үшін жергілікті
өкілетті және атқарушы органдардың қызметін күшейту керек. Сонымен,
бюджетаралық қатынастарды реформалау, ең алдымен, жергілікті ортаның бюджет
үрдісінің тазалығын, айқындығын қамтамасыз ететіндей ынталандыруды
арттыруға бағытталуы қажет.
Бюджет жүйесін ұйымдастыру келесідей негізгі қағидаларға сүйенуі тиіс:
біртұтастық қағидасы - ұйымдық-экономикалық орталықтандырылған бюджет
жүйесін көрсетеді; толықтылық қағидасы - үкіметтің барлық қаржылық
операцияларының бюджетте жинақталған және барлық түсетін табыстар мен
жұмсалған шығындарды білдіреді; нақтылық қағидасы - қаржылық операциялардың
бюджеттегі нақты көрінісін, бюджеттік бұрмалаушылықты болдырмау
қажеттілігін қарастырады; жариялылық қағидасы бойынша бюджеттердің
шығындары мен табыстары туралы мәліметтер баспасөз беттерінде жарияланады.
Дегенмен, қазіргі кезеңде Қазақстанның бюджет жүйесінде осы қағидалар толық
орындалып отыр деп тұжырым жасауға болмайды.
Бүгінгі күні бюджет жүйесіндегі бюджетаралық қатынастардың
реттелмегендігі күрделі мәселелердің біріне айналды. Сондықтан бюджетаралық
қатынастарды жетілдіру мәселелеріне жеке бөлім арналып отыр.
Қазіргі кезеңдегі бюджет жүйесінің негізгі проблемаларының бірі
бюджетаралық қатынастардың жетілдірілмегені болып табылады. Бұл проблеманың
түп қазығы - орталық пен аймақтар арасындағы функциялардың нақты
ажыратылып, бөлінбеуі, Осыған орай мемлекеттік басқару деңгейлері
арасындағы өкілеттіліктерді шектеу және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру
жоғары мәнге ие болып отыр.
Бюджетаралық қатынастар жұмылдырылған салықтар мен табыстарды бөлу
бойынша және оларды мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық нысандарда
пайдалану бойынша әр түрлі билік органдары арасындағы қатынастарды
білдіреді.
Республиканың бюджет жүйесін реформалаудың бірқатар оңды
ілгерілеулеріне қарамастан шешімін табуы тиіс проблемалар әлі де
жеткілікті. Осындай проблемалардың бірі - салықтық табыстарды аумақтар
бойынша және әр түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында бөлу механизмі.
Бекіту әдісі жалпымемлекеттік реттеуші салықтар мен табыстардың әсер
ету механизмін көздейді. Олар жергілікті бюджеттердің табыстары мен
шығыстарын теңестіру мақсатында сәйкес бюджетке белгіленген тәртіппен
бекітілген нормативтер бойынша салықтар немесе басқа да төлемдерден
пайыздық аударымдар түрінде түседі. Реттеу облыстарға, қалаларға,
аудандарға жалпымемлекеттік табыстар бөлігін жекелеген негізде беру
есебінен қамтамасыз етіледі. Бұл табыстар көлемі алдағы тұрған шығындарға
қарай жасалатынын білдіреді.
Бюджет жүйесіндегі табыстарды бөлу ең алдымен, тұрақты немесе ұзақ
мерзімді негізде әр түрлі деңгейдегі бюджеттерге табыстардың белгіленген
түрлерін бекіту, екіншіден, бюджеттік реттеу тәртібінде жүзеге асырылады.
Бекітілген табыстар бюджеттердің табыс бөлігінің негізін қамтамасыз
етеді. Мұнан басқа, бекіту негізінде бюджеттер арасында барлық табыстарды
бөлу ретінде оларды жүзеге асыру бірқатар объективті жағдайларға байланысты
мақсатқа лайықсыз болып табылады: әр түрлі табыс көздері бойынша
түсімдердің теңсіздігі; аймақтардың экономикалық дамуындағы айырмашылықтар
және т.б. Мұндай бекіту бюджет жүйесіндегі табыстар мен шығыстар арасындағы
орынсыз теңсіздіктің күшеюіне әкелер еді.
Аймақтардың өзіндік бюджеттерінің табыстарын құру қағидаларына
келесілерді жатқызуға болады:
• тиімділік және орындылық;
• аймақтық саясаттың жалпы мемлекеттік макроэкономикалық саясатқа сай
болуы;
• салықтық баламалылық.[3]
Салықтардың белгілі бір билік деңгейіне бекітілуі бюджеттік
қамтамасыздандырылу деңгейлерінде теңсіздікке әкеліп, аймақтық бюджеттер
жүйесін тұрақсыздандырады.
Бюджеттік реттеудің мұндай түрін қолданғанда жергілікті билік органдары
мемлекеттік салық қызметіне қатысу мүмкіндігінен айырылып, мемлекет
салықтарынан дайын түсімдердің белгілі бір бөлігін ғана алады. Мұндай жүйе
кезінде аймақтар мемлекеттің салық саясатының нәтижелеріне мүлдем мүдделі
емес деп айтуға болмайды. Керісінше, салықтық түсімдер өскен сайын, сол
аумақтық бірлікке арналған абсолютті мөлшері де өседі. Бірақ олардың
мүдделігі енжар болып келеді. Бұл жағдайда мемлекет пен аймақтар
арасындағы қатынастар икемсіз болып, аймактар өздеріне аударылған
қаражаттарын алумен ғана шектеледі.
Республикада 1996 жылдың аяғынан бастап жүргізіліп кел жатқан аймақтық
саясат тұжырымадамасына сәйкес бюджетте арасындағы бөлуге бірыңғай ұзақ
мерзімді нормативтер негізінде өту қарастырылған. Бірыңғай тәсілдеме барлық
аумақтар үшін бірыңғай нормативтік аударымдарды белгілеуді емес бірыңғай
әдістемені және оларды есептеудің бірдей қағидаларың қолдануға негізделген.
Бұл барлық аумақтардың ерекшеліктерің олардың қаржылық-ресурстық
әлеуетін ескеруге мүмкіндік береді.[4]
Жоғарыда аталып өткен себептерге сәйкес салықтарды бекіту әдісі
жергілікті бюджеттердің дұрыс қызмет етуін қамтамасыз етпейді. Сондықтан да
табыстық түсімдерді бөлу кезінде салықтарды бекіту әдісін салықтық үлестік
бөлу әдісімен үйлестіре отырып қолдану керек деп ойлаймыз.
Салықтарды үлестік бөлу әдісін қолдану мемлекеттік билік деңгейлері
арасында бөлуге жарамды бюджеттік түсімдердің түрлерін дұрыс таңдауды талап
етеді. Салықтарды үлестік бөлудің келесідей әдісі бар. Бірінші әдіс бойынша
салықтар жиналған аймақтың аумағындағы әкімшілік бірліктің иелігінде
қалады. Бұл әдістің артықшылығы - оның қарапайымдылығы және жергілікті
билік органдарына түсімдердің белгілі бір бөлігін алуға кепілдіктерінің
болуы.
Салықтық түсімдер үлесін алудың келесі әдісі бойынша аумақтарға
жалпымемлекеттік салықтарға қосымша салықтар салуға рұқсат етіледі. Бұл
қосымша салықтың көлемі белгілі шекпен анықталады. Осындай салыққа үстеме
жүйесі тиімдірек қызмет етеді. Әдетте, осындай қосымша салықтарды жинау
кезінде аймақтық билік органдары орталық үкіметтің одан да жетілдірілген
әкімшілік механизмін қолдана алады.
Үстемелер бюджет жүйесінің әр түрлі буындары арасындағы салықтық
түсімдерді шектеудің тиімді нысандарының бірі болып табылады. Мемлекеттік
салыққа салынатын үстемелер экономикасы нарықтық қатынастар негізінде дамып
отырған мемлекеттерде кеңінен қолданылады. Қазақстан Республикасы үшін бұл
жүйе жаңалық емес. Нарыққа өту кезеңінде жергілікті бюджеттердің табыстарын
құрудың берілген әдісі жергілікті басқару органдарының қаржылық
дербестігін нығайтудың индикаторларының бір қызметін атқарды.
Қазіргі жағдайда, әсіресе жергілікті басқару жүйесін реформалауға орай,
жергілікті бюджеттердің табыстарын құрудың осындай әдісі тиімді болып
табылады. Бұл әдісті тиімді пайдаланудың басты шарты - мемлекеттік деңгейде
үстемелердің шекті көлемдерін белгілеу.
1.2 Аймақтық бюджеттің ұйымдастырушылық-құқықтық негіздері
Жергілікті бюджеттердің теңестірулігін қамтамасыз ететін,
трансферттердің ортамерзімдік тұрақты нормативтеріне негізделген
бюджетаралық қатынастар моделін құрғанда, жергілікті атқарушы органдардың
республикалық бюджеттен басқа шеттен алып пайда-ланудың қажеттілігі
болмайды. Сонымен бірге әкімшілік-бюджеттік реформаның басымды бағыттарын
іске асырудың мүмкіндігі туады, яғни ауылды жерлерде, аудан маңындағы
қалаларда тиімді жергілікті басқаруды ұйымдастыру мен олардың институционал-
дық және функционалдық бекінісі.
Осы мақсаттарда ауылдар мен шағын қалаларда әкімнің аппараттарын
қалыптастыру және оларға заңды тұлғалар мәртебесін беру қарастырылған.
Мұндай шара жергілікті әкімдіктерге же-келенген мүлік бөлу және олар өз
аттарынан мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен міндеттемелер табу және
іске асыру жөнінде қүқықпен тағайындауды ұйғарады. Мысалы, бұл шара арқылы
тиісті аумақтарда заңнамалармен берілген жер қатына-старын реттеу жөніндегі
құқықты қамтамасыз ету іске асырылады.
Жоғарыда айтылған шаралар ауылдар мен шағын қалалар әкімдерінің
шаруашылық және экономикалық салалар бойынша шешімдер қабылдау
уәкіліктіктерін кеңейтеді және ең төменгі деңгейдегі басқарудың қаржылық
дербестігін қамтамасыз етеді, себебі олардың бюджеттік бағдарламалары аудан
бюджетінің құрамында тиісті маслихаттармен бекітіледі де тек солар арқылы
өзгертіледі.
Аймақтық саясатты жетілдіру мен мемлекеттік басқару деңгейлері арасында
уәкіліктікті шектеу мақсатымен ауыл мен шағын қала басқару деңгейлерінің
функциялары кеңей-тіледі. Жекелеп айтқанда, оларға келесі қосымша
функциялар жүктеледі:
• елді мекендерді көріктендіру, жасылдандыру және санитар-лық тазарту
жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру;
• зираттар мен басқа қабырлау орындарды тиісті қалыпта ұстау жөніндегі
қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру;
• өртке қарсы қауіпсіздік пен судағы қауіпсіздікті қамтамасыз етуді
бақылауын іске асыру;
• жер мен су пайдалануын реттеу және елді мекендерді сумен қамтамасыз
ету жөніндегі жұмыстарды үйымдастыру;
• заң бекіткен тәртіп бойынша әкімшілік-аумақтық бірлікке берілген
коммуналдық меншікті басқару.
Келешекте республикада жергілікті өзін-өзі басқару негіздерін
қалыптастыру жоспарлануда. Бүгінгі күні мұндай институттарды енгізу
бірсыпыра мәселелер шешуіне тіреліп тұр. Мысалы, билік-тің ауылдық органдар
деңгейінде басқарудың нақты механизмдері қалыптаспаған, кірістердің өздік
қайнар көздері белгіленбеген, меншік мәселелері шешілмеген.
Бюджеттердің түрлері мен деңгейлері арасындағы өзара бай-ланыс аймақтық
бюджетаралық теңестіру механизмі арқьшы іске асырылады. Бүл механизмнің
маңызы - ол бюджеттік жүйенің буындары арасында кірістер мен шығындарды
бөлу процесі, ал мұндай бөлудің негізін жергілікті бюджеттердің
республикалық бюджетпен және аудандық бюджеттердің облыс бюджеттері ара-
сындағы арақатынастарының теңбе-теңдік принципі кұрастырады. Мұндайды
қамтамасыз ету үшін мемлекеттік қызмет көрсетуге арналған қаржы шығындардың
нормативтер мен жергілікті бюджеттерге көрсететін қаржылық жәрдем
нормативтерін есептейтін біріккен әдіс және салықтар есептеу мен төлеудің
біріккен тәртібі пайдаланады.[5]
Жергілікті бюджеттердің шығындары мөлшерлес кірістермен қамтамасыз етуі
тиіс, ал кірістер Бюджеттік кодекске сәйкес әр түрлі салықтық және салықтық
емес тұсімдер арқьшы қалыптасады. Әр мемлекеттердің бюджеттік жүйелерінде
жергілікті бюд-жеттердің кірістері бекітілген және реттеуші кірістерге
бөлінеді. Бекітілген кірістердің негізін өздік кірістер қүрайды, яғни заңды
түрде әрбір бюджеттер бойынша бекітілген, биліктің тиісті деңгейлерінің
салықтары мен басқа да түсімдері түсіндіріледі. Реттеуші кірістердің
негізін заңнамалармен бекітілген үзақмерзімді нор-мативтер арқылы салықтар
мен басқа да төлемдерден пайыздық түрде бөлініп тиісті бюджетке түсетін
кірістер құрайды.
Өзіндік кірістер - ол заңмен бекітілген тәртіп бойынша толық немесе
мығым бекітілген бөлігі ретінде тұрақты немесе ұзақмерзімді негізде тиісті
бюджетке түсетін кірістер. Мысалы, Бюджеттік кодекске сәйкес корпоративтік
салық пен қосымша құнға салық толығымен республикалық бюджет кірісі ретінде
бекітілген.Аумактардың экономикалық дамуын қамтамасыз ету мен жергілікті
бюджеттердің теңгерушіліктерін бюджеттік реттеу мақ-сатында оларға жоғары
тұратын бюджет деңгейінен кірістердің кейбір түрлерінің бөлімі бөлінеді.
Мұндайда бөлектеу нормативтері төменгі тұрған бюджеттер бойынша біріккен
немесе әр түрлі болуы мүмкін. Бұл нормативтер бюджеттік деңгейдің осы
кірістерді беріп отырған өкіліктік органымен анықталады. Мысалы, Бюджеттік
кодекске сәйкес әлеуметтік салық облыс маслихаты бекіткен кірістер бөлу
нормативтер арқылы облыс бюджеті мен аудан бюджетіне түседі.
Нормативтер арқылы төменгі тұрған бюджеттерге берілетін кірістер
реттеуші функцияларын толық және өнебойы орындай алмайды, себебі әрбір
әкімшілік-аумақтық бірлік экономикасы бойынша салықтық потенциал
ерекшеліктерін, инфрақұрылымның дамуын және басқа да әсер ететін
факторларды анықтау өте қиын. Сондықтан аймақтық бюджетаралық теңестіру
бюджеттік реттеудің басқа да формалары арқылы іске асырылады. Осы мақ-сатта
трансферттер жіберу, дотациялар, субвенциялар мен субсидиялар бөліну
механизмдері пайдаланады.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттерді, яғни бюджеттік субвенция мен
бюджеттік алып тастауды пайдалану, аймақтар бойынша стандарттық деңгейге
жету мен халыққа мемлекеттік қызмет тепе-тең болу мақсатта бюджеттік
қамтамасыз ету деңгейін теңестіруге мүмкіндік береді. Бюджеттік субвенция
мен алып тастау көлемі абсолюттік түрде үш жылдық мерзімге бекітіледі.
Бюджеттік кодексте жергілікті бюджеттердің шығындар құрылымы
анықталған, ал бюджеттен ақша беру осы шығындарға сәйкес бюджеттік
қаржыландыру арқылы іске асырылады. Қаржыландыру - ол бюджеттік
қаражаттарды оны алушыларға бөліп шығару. Оны ұйымдастыру келесі
принциптерге негізделеді:
• тиімділік (ең аз шығындармен ең көп нәтиже);
• адрестік (қаражаттарды пайдаланудың нысандық сипаты);
• бақылаулық (қаржы бақылауды іске асыру);
• қайтарылмайтындық (қаражаттар бюджетке қайтарылусыз шартга берілу);
• ақысыздық (қаражаттар пайыз немесе басқа түрлі төлемсіз шартта
берілу).
Бюджеттік қаржыландырудың белгілі екі әдісі бар - нетто-бюджет жүйесі
арқылы және брутто-бюджет жүйесі арқылы. Бірінші әдістің маңызы - ол тек
қана бюджетте анықталып бекітілген шығындар бойынша қатал түрде ақша
қаражаттарымен қамтамасыз ету. Екінші әдіс бюджеттен толық
қаржыландырылатын мекемелер мен ұйымдарды ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етуде пайдаланады. Бұл арада осы әдістер бойынша бюджеттік қаржыландыру
формалары ретінде бюджеттік мекемелерге қаржы бөлу, төмен тұрған бюджеттер
мен заңды және жеке тұлғаларға трансферттер, жалгерлік капиталға
инвестициялар, бюджеттік бағдарламалар бойынша алынатын тауар, атқарылатын
қызмет пен жұмыстарға бөлінетін қаражаттар болуы мүмкін.
Аймақтық қаржыландырудың ерекшелігі болып нысанды ағымдағы
трансферттерді пайдалану табылады. Олар тек қана бюджеттік субвенциялар мен
алып тастаудың есебінде есептелмеген аймақтық бюджеттік бағдарламалар
бойынша шараларды орындауға беріледі. Төмен түрған бюджеттерге трансферттер
арқылы міндетті түрде төлемақы беріледі. Нысанды ағымдағы трансферттер
сомалары республикалық немесе облыс бюджеттерде бекітіледі.
1.3 Аймақтық бюджетті ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі
Әлемнің бірқатар елдерінде қалың жұртшылыққа есептілік қағидатын
сақтауды қамтамасыз ететін нәтижеге бағдарланған бюджеттік жоспарлау немесе
биліктің бағдарламалық-мақсатты бюджеттеу тәжірибесі жүзеге асырылып
келеді.
Бағдарламалық-мақсатты бюджеттеудің мәні – жұмсалған шығыстарды осы
шығыстардан күтілетін қайтарыммен, олардың әлеуметтік және экономикалық
тиімділігімен байланыстыруында.
Нәтижеге бағдарланған бюджетті (НББ) енгізудің халықаралық тәжірибесі
мемлекеттік басқару органдарының қоғам алдындағы есеп беру құралы ретінде
бюджеттің тиімділік және нәтижелілік индикаторлары жүйесінің қолданылатынын
көрсетеді.
Қазіргі күнде жергілікті өзін-өзі басқарудың екі моделі қалыптасқан:
1) Англосаксондық
2) Континентальдық немесе еуропалық
Англосаксондық модель көбіне біратаулы құқықтық жүйесі бар мемлекеттерде
таралған. Мүндағы негізгі принцип берілген өкілеттілік негізінде өз
бетінше шешім қабылдау. Мысалы Ұлыбританияда өкілеттілік мемлекет
парламентімен беріледі, яғни орталықтан, ал АҚШ та штаттардан, яғни аумақ
деңгейінде. Жергілікті өзін-өзі басқарудың сайланған органдары заң, тәртіп,
қалыптасқан тәжірибе, сот прецендентері шегінде өз бетінше қызмет етеді
және мемлекет компетенциясына жатпайтын мэселелерді өз жауапкершілігі
шегінде шешіп отырады. Мемлекеттік реттеу жанама түрде жүргізілуі мүмкін,
мысалы жергілікті өзін-өзі басқару органдары өз территориясына
өзгерістермен енгізетін үлгілік заң қабылдау арқылы. Жергілікті өзін-өзі
басқару органдары қызметтерінің үстінен жүргізілетін мемлекеттік бақылау
сот түріндегі бақылаумен жүргізіледі. Әсер ету қүралы - мемлекеттік
дотациялар.
Континентальдық модельдің көрнекті мысалы Франция болып табылады. Мүнда
жергілікті өзін-өзі басқару коммуна деңгейінде қарастырылады, анағүрлым ірі
кантондар мен округтар мемлекеттік биліктің жергілікті деңгейлері болып
табылады, өзін-өзі басқару элементтері аумақ деңгейінде мемлекеттік
билікпен ауысу үшін департамент деңгейінде қайта пайда болады. Жергілікті
өзін-өзі басқарудың негізгі буыны коммуналар болып табылады, әрбір
коммунада өз өкілетті органы болады - кеңес және кеңес депутаттарының
ішінен сайланатын мэр. Тұрақты жұмыс істейтін мэр және муниципалдық кеңес
депутаттары муниципалитет құрады. Мэр қызметі муниципалдық кеңес және
республика комиссарының әкімшіліктік бақылауымен жүзеге асырылады.
Германия, Австрия, Жапония, бірқатар постсоциалистік және дамушы
елдерінде англосаксондық және континентальдық модельдердің кейбір сипатын
кіріктіретін аралас модель қолданылады (1-кесте).
1-кесте - Жергілікті өзін-өзі басқарудың модельдері
Англосаксондық модельді елдер Ерекшелігі
Ұлыбритания Жергілікті өзін-өзі басқару
АҚШ автоно-миясының жоғарғы дәрежесі
Канада Таңдау мүмкіндігі
Үндістан Бақылаудың ең алдымен халық
Австралия тарапынан болуы
Жаңа Зеландия т.б. Жергілікті жерде өзін-өзі басқаруды
бақылайтын өкілетті органдардың
болмауы
Жергілікті әкімшіліктердің
(жергі-лікті деңгейдегі мемлекеттік
билік органдарының) болмауы
Континенталдық модельді елдер Ерекшелігі
Франция Жергілікті өзін-өзі басқару мен
Италия жергілікті әкімшіліктің
Испания үйлесімділігі
Бельгия Таңдау мүмкіндігі мен таңайындаудың
Латын Америка елдері үйлесімділігі
Таяу Шығыс елдері т.б. Басқару жүйесінің белгілі
иерархиялығы (жергілікті өзін-өзі
басқару жоғарғы билікпен
салыстырғанда төменгі буын болып
табылады)
Жергілікті өзін-өзі басқару
автономиясының шектеулілігі
Жергілікті жерлерде өзін-өзі
басқаруды бақылайтын өкілетті
органдардың болуы
Бағдарламалық-мақсатты бюджеттеу жүйесінің әрбір елде өзіне тән
ерекшелігі бар, алайда мынадай ортақ белгілер де кездеседі:
индикаторлар жүйесі және ақпарат берудің қажеттілігі заңмен
бекітілмейді, бірақ ұсыныстарын қоғамдық қаржының барлық субъектілері қатаң
және мүлтіксіз орындайтын кәсіби бірлестіктер (қауымдастықтар, кеңестер
және т.б.) бар. Аталмыш ұйымдардың талаптары мен шарттарын орындамау
аймақтық және жергілікті әкімшіліктер үшін келеңсіз салдарларға алып келуі
мүмкін (себебі қоғамдық пікір қауымдастықтардың берген ақпараттары
негізінде қалыптасады). Бұл жағдай кейіннен сайлаушылардың дауыс санына
әсерін тигізе алады.
индикаторлар жүйесі бойынша жасалған барлық есептер баршаға ашық болып
табылады, БАҚ-та жарияланып, көпшіліктің талқысына салынады.
белгіленген индикаторлар жүйесі әкімшіліктің халық алдындағы есеп беру
құралы қызметін атқарады.
тиімділік және нәтижелілік индикаторларын есептеу нәтижелері алдағы
кезеңді одан әрі жоспарлау кезінде қолданылады.
КАНАДА
Жергілікті билік органдарының қызмет тиімділігін арттыру, ақпаратты ашу
стандарттарын жақсарту және жергілікті қажеттіліктерді ескеру мақсатында
Онтарио провинциясының Муниципалитеттер ісі жөніндегі министрлігі 2000 жылы
нәтижелілікті бағалаудың муниципалдық бағдарламасын құру туралы бастама
көтерді.
Бағдарлама негізгі тоғыз қоғамдық қызметтің (сумен қамтамасыз ету, суды
қайтару, қатты қалдықтарды кәдеге жарату, жерді пайдалану, басқару, жол
жұмыстары, қоғамдық көлік, өрт сөндіру қызметі және полиция) нәтижелілігін
35-баллдық шкала бойынша бағалау үшін муниципалдық органдардан деректер
алудан тұрады. Пайдаланып отырған талдау жүйесі көрсетілетін қызметтердің
экономикалық тиімділігін (құны бойынша), әрі олардың сапасын бағалауға
мүмкіндік береді. Бағалаудың стандартталған жинақталымын әзірлеу және
пайдалану арқылы муниципалдық органдар өз қызметінің нәтижелері туралы
салыстырмалы ақпаратпен, сондай-ақ ең озықжаңа тәсілдерді қолдану
тәжірибесімен алмасуға мүмкіндік беретін кешенді ақпараттық ресурс құрады.
Бұл бағдарлама көрсетілетін қоғамдық қызметтердің сапасын бағалап,
салыстыратын құрал жасай отырып, жергілікті әкімшіліктердің салық
төлеушілер алдындағы жауапкершілігін арттыруға жәрдемдеседі.
АҚШ
АҚШ-та федералдық деңгейдегі бағдарламалық-мақсатты бюджеттеу
тұжырымдамасының дамуы мен іс жүзінде қолданылуының мынадай кезеңдерін атап
өтуге болады:
1 бағдарламалық-мақсатты бюджет
Performance Budget (1949-1962)
Федералдық бюджетті ұсыну үшін әзірленген бұл формат (performance
budget деген атау алған) мемлекеттік ресурстардың шығынынан мемлекеттік
функцияларды орындауға, қызметті жүзеге асыруға және нәтижеге қол жеткізуге
қайта бағдарланды. Performance budget тек шығын түрлері бойынша (еңбекақы
төлеу, тауар сатып алу, үй-жай жалдау және т.б.) шығыстардың құрылымын ғана
емес, сонымен бірге бағдарламаларды жүзеге асыру немесе нақты мемлекеттік
функцияларды орындаудан күтілетін нәтижені де көрсетуге тиісті болды.
2) 1965 жылы ұсынылған
жоспарлау – бағдарламалау – бюджеттеу
Planning-Programming-Budgeting System (PPBS)
PPBS-тің басты мақсаты – бюджет ресурстарын оңтайлы бөлуді қамтамасыз
ету болған еді. Бұл жүйе performance budget идеясымен сабақтас болатын.
Бұрынғы жүйенің көптеген кемшіліктеріне байланысты жаңа жүйеге көшуге
қажеттілік туындады. Мәселен, бюджеттік жоспарлау процесін шектен тыс
орталықсыздандырудың нәтижесі бәсекелес бағдарламалардың арасында шығыс
қажеттіліктерін анықтауда және бюджет қаражатын бөлуде қателіктерге
ұрындырды.
Сондай елеулі кемшіліктің бірі – жоспарлаудың бір жылмен шектеліп
қалғаны болды. PPBS қойылған міндеттерді орындаудың баламалы тәсілдерін
салыстыра отырып, солардың ішінен ең жақсысын таңдауға мүмкіндік берді.
Әрбір федералдық министрлік (ведомство) орындайтын қызмет түрлерінің
барлығын дерлік талдап, оларды белгілі бір әлеуметтік маңызы бар
мақсаттарға бағдарланған бағдарламалар аясында топтастырып, мақсатына жету
үшін міндеттердің немесе іс-шаралардың кезегін жасап, соны базалық
элементтерге дейін жеткізуге тиісті болатын. Сонымен қатар, жалпы
бағдарламаны іске асырудың құнын әрі қарай бағалау үшін бағдарламаның әрбір
элементін орындауға кеткен шығындарды бағалау қажет болды.
3 мақсат бойынша басқару - Management by Objectives MBO, (Президент Р.
Никсонның басқаруы кезеңінде)
MBO жүйесі өздерінің алдында тұрған мақсаттарға қол жеткізуі үшін
министрліктердің барлық қызметкерлерінің жауапкершілік деңгейін күшейтті.
Бұл ретте министрліктердіңведомстволардың басшылары Президент ұсынған
ұлттық мақсаттарға қол жеткізуге, ал қызметкерлер басшыларымен бірге
тұжырымдап, ұлттық маңызы бар мақсаттарды орындауға бағытталған жекелеген
міндеттердің іске асырылуына жауап берді. Бұдан бұрын қарастырылған
тәсілдердегі сияқты министрліктер қызметінің нәтижесі олар көрсеткен
қызметтер көлемінің көрсеткіштерімен анықталып отырған, алайда MBO
шеңберінде қол жеткізілген нәтижелердің әлеуметтік маңызын бағалауға тұңғыш
рет талпыныс жасалды. НББ-ні енгізу кезіндегі басты қиыншылықтардың бірі –
мемлекеттік шығыстардың әлеуметтік және экономикалық тиімділігінің
көрсеткіштер жүйесін құру болғанын атап өту қажет.
Бағдарламалық-мақсатты бюджеттеу тұжырымдамасын, сондай-ақ бюджет
шығыстарының тиімділігін әрі қарай дамыту министрліктер қызметіндегі
тікелей (outрut) және түпкілікті (outcome) нәтижелер деген ұғымдардың ара-
жігін ашуға алып келді. Тікелей нәтиже деп әдетте мемлекет тарапынан
ұсынылатын тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің көлемін, яғни
шығарылымды айтады. Мәселен, бұған мектептегі оқушылардың немесе жасалған
кардиологиялық операциялардың саны жатқызылуы мүмкін.
түпкілікті әлеуметтік нәтижеге осындай жағдайда халықтың білімділігін
белгілі бір деңгейде ұстау және өлім-жітімді азайту жатады.
Мемлекеттік саясаттың мақсаты – түпкілікті нәтижеге қол жеткізу
(outcomes), ал мемлекеттік ұйымдардың атқаратын жұмыстары, шығаратын
тауарлары мен көрсететін қызметтері соған жету жолындағы құралдар болып
табылады.
4 бюджетті нөлдік негізде әзірлеуі – Zero-Based Budgeting ZBB,
(Президент Дж. Картердің кезеңінде)
Zero-Based Budgeting (ZBB) жүйесі министрліктер мен ведомстволардың
әртүрлі деңгейдегі шығыстар кезінде қол жеткізетін мақсаттарын белгілеуге
негізделіп жасалды. Оның үстіне министрліктің әрбір мақсатына қол
жеткізудің бірнеше бағдарламасы ұсынылып, кем дегенде бір бағдарламаның
шығыны ағымдағы деңгейден төмен болуға тиісті еді. Бюджеттік өтініштерді
даярлау процесінде әрбір министрлік ұйымның ең төменгі буынынан
министрлікведомстволарға дейінгі мақсаттарының сатысын құрып, өткен
кезеңдегі тиісті бюджет шығыстарымен салыстырмай, оларға қол жеткізу үшін
қажетті ресурс көлемін бағалауға тиіс болды. ZBB жүйесі тұжырымдамалық
түрде бюджеттік ресурстар мен бағдарламаларды іске асыру нәтижелері
арасында ең нақты және айқын байланысты белгіледі.
5 Мемлекеттік мекемелер қызметінің нәтижелерін бағалау туралы заң –
Government Performance Results Act (GPRA), 1993.
халықтың федералдық мемлекетке деген сенімін нығайту;
бағдарламалық мақсаттарды әзірлеудің, бағдарламаларды іске асырудың
әлеуметтік және экономикалық тиімділігін өлшеу рәсімдерін, олардың
орындалуы жөніндегі есептілікті жетілдіру;
бағдарламалардың әлеуметтік тиімділігін арттыру және оларды жүзеге
асырудың нәтижелеріне қол жеткізу үшін мемлекеттік органдардың
жауапкершілігін нығайту;
федералдық министрліктің басшыларына түпкілікті нәтижеге бағдарланған
жұмысты тәртіпке келтіруге көмектесу;
заңнамалық шешімдердің сапасын арттыру;
федералдық деңгейдегі мемлекеттік басқаруды жетілдіру.
Ресурстар мен нәтижелерді өзара байланыстыратын жоспарлар мен
есептердің барлық жүйесі осы мақсаттарға сай құрылды. Сондай-ақ жаңа
тұжырымдамалар федералдық министрліктерде жаппай қолданылмастан бұрын
пилоттық министрліктерде сыннан өткізілгенін атап өту қажет. Аталмыш
мақсаттар, тұжырымдамалар, жоспарлар мен есептер жүйесі негізгі белгілерін
сақтай отырып, осы күнге дейін АҚШ-та қолданылып келеді.
Жоспарлар мен есептер жүйесіне мына құжаттар кіреді:
Стратегиялық жоспар (5 жылға арналған);
Бір жылға арналған жұмыс жоспары (Annual Performance Plan);
Бір жылға арналған жұмыс жоспарының орындалуы жөніндегі есеп (Annual
Performance Report).
ФРАНЦИЯ
Өкіметтің аймақтық және муниципалдық органдары қоғамдық сектордың
барлық ұйымдарына арналған бюджетті ұсынудың және бухгалтерлік есепті
жүргізудің жекелеген стандарттарына (жыл сайынғы есеп беру, жалпыға
бірдейлік, ағымдағы және негізгі бюджетті бөлісу, бюджеттің теңдестірілуі)
заңдық тұрғыда бағынулары қажет. Сондай-ақ қолданылған тәжірибелердің
есептілік стандарттарына сәйкестігіне қатаң бақылау жүргізу жүйесі де
қызмет істейді. Ішкі бақылауды – қоғамдық бухгалтер, сыртқы бақылауды
мемлекеттің әрбір аумақтағы (префект) өкілі жүзеге асырады.
Өкіметтің аймақтық және муниципалдық органдары мемлекеттік бақылау үшін
өздерінің қызметін сипаттайтын әртүрлі құжаттарды жыл сайын жариялап тұруға
тиіс. Муниципалдық институттар заңнамалық тұрғыдан мөлшеріне қарай былайша
жіктеледі: халқының саны 10 мың адамнан асатын муниципалитеттер 11 қаржылық
көрсеткіш бойынша, сондай-ақ барлық муниципалдық компаниялардың қызметі
туралы жыл сайын қаржылық есеп беруге тиіс, ал халқының саны жағынан шағын
муниципалитеттер 6 қаржылық көрсеткіш бойынша есеп беріп, жыл соңындағы
жағдайға қарай қарыздарының сипаттамасын берулері қажет.
Бұл көрсеткіштерге мыналар жатады:
жан басына шаққандағы ағымдағы шығыстар;
жан басына шаққандағы тікелей салықтық кірістер;
жан басына шаққандағы ағымдағы кірістер;
жан басына шаққандағы негізгі шығыстар;
жан басына шаққандағы үлестік жүктеме;
жан басына шаққандағы жәрдем ақшалар (субсидиялар);
жалақыға шаққандағы шығыстардың үлесі және ағымдағы шығыстардың
құрылымындағы жалақылық есептеулер.
Бұл көрсеткіштер аймақтық және муниципалдық билік органдары қызметінің
қаржылық нәтижесін бағалау мақсатында оларды өзара салыстыруға мүмкіндік
береді.
ҰЛЫБРИТАНИЯ
Ұлыбританияда Есептеу комиссиясы әзірлеп шығарған басты құндылықтар
тұжырымдамасы көрсетілетін қоғамдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚР АЙМАҚ БЮДЖЕТІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН БАСҚАРЫЛУЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ,
ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Аймақтық бюджеттік жүйенің құрылымы мен принциптері ... ... ... ... ... 8
1.2 Аймақтық бюджеттің ұйымдастырушылық-құқықтық негіздері ... ... ... ..13
1.3 Аймақтық бюджетті ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ...16
2 ТҰРАҚТЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ҚР АЙМАҚТЫҚ БЮДЖЕТТІҢ БАСҚАРЫЛУЫ
МЕН ҚАЛЫПТАСУЫН ТАЛДАУ ... ... ... 23
2.1 Аймақтық бюджеттің қалыптасуы мен басқарылуының ерекшеліктері (Ақтөбе
мен Қарағанды облысы бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Тұрақты экономикалық өсу жағдайындағы аймақтық бюджеттің кірістер мен
шығыстар есебін талдау (Ақтөбе облысы бойынша) ... ... ... ... ... ... ...35
3 ТҰРАҚТЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ АЙМАҚ БЮДЖЕТІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН
БАСҚАРЫЛУЫН ЖЕТІЛДІРУ ПРОЦЕСІНДЕГІ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
3.1 ҚР аймақ бюджетінің қалыптасуы мен басқарылуының ұйымдастырушылық-
құқықтық негізін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ...58
3.2 ҚР аймақ бюджетінің қалыптасуы мен басқарылуының тиімділігін
жоғарылатудағы негізгі бағыттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық зерттеу жұмысында тұрақты
экономикалық өсу жағдайындағы аймақ бюджетінің қалыптасуы мен басқарылу
негіздері карастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан-2030 Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен
мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттін ең шешуші міндеттерінің бірі
ретінде белгіленген. Осы құжатта атап көрсетілгеніндей, үкімет ықшам, әрі
кәсіби деңгейде болып, неғұрлым маңызды міндеттерді шешуге қарай жұмылуы
тиіс. Әрбір министрлік пен ведомство өздеріне тән емес функцияларды
орталықтан аймақтарға және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан
арылуды ұсынады.[1]
Нарықтық экономикаға өту және тиісті экономикалық реформаларды жүргізу
кезінде жергілікті әкімшілік органдар өздерінің құзыры мен дербестігін
арттыруға объективті түрде ұмтылады. Бұл эволюция ең алдымен республикалық
билік өкілеттігінің бір бөлігі жергілікті мемлекеттік денгейге өтуі тиіс
екендігін сипаттайды. Аймақтар Қазақстан Республикасының аумақтық
субъектілері болып табылатындыктан биліктің жергілікті органдары өз
аймағының халқының толып жаткан экономикалык, әлеуметтік және мәдени
мұқтаждары мен тілектеріне жауапты өздерінше іздестіруі тиіс.
Қазақстан Республикасының экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде
реформа ауыртпалығының салмағы шаруашылық жүргізудің аймақтық деңгейіне
ауысып, осыған орай басқарудың жергілікті органдарына үлкен өкілеттік
беріліп, олардың жауапкершілігі арта түсуде. Аймақтардың шаруашылық
кызметінің ұлғаюы республикалық және жергілікті бюджеттердің өзара қарым-
қатынастарының мәселесіне, жергілікті бюджеттерді басқаруды дұрыс
ұйымдастыруға жаңаша көзқарасты талап етеді.
Осындай мәселелер күн тәртібіне қойылып отырғандықтан, оларды шешу
жолдарын гылыми негіздеу керектігі - уақыт талабы.
Қазақстан Республикасы экономикасының күрделі кеңістіктік құрылымы мен
жүргізіліп жаткан экономикалық саясаттың жемісті болуы оның жергілікті
деңгейге жүзеге асуына тікелей байланысты екендігін ескерсек, осы орайдағы
жергілікті бюджетті басқарудың маңыздылыгы да айқындала түседі. Олай болса,
жергілікті деңгейдегі мәселелердің оңтайлы шешімін табу жолдарының негізі
болып табылатын жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру, бюджетаралық
қатынастарды оңтайландыру, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру тәрізді
мәселелер ерекше зерттеуді қажет етеді деп ойлаймыз.
Республика экономикасының дамуы соңғы жылдары аса кемелденіп, толығып
келеді, оны реттеу жөнінде әр түрлі мүмкіндіктер едәуір баршылық. Біздің
елімізді әлемдік қоғамдастық рыноктық экономикасы бар мемлекет ретінде
мойындады. Қазақстан тәуелсіздігінің қысқа тарихи кезеңінде әлемдік
қоғамдастықпен ықпалдаса отырып, экономикада айтарлықтай есуге қол
жеткізді.
Әлеуметтік-экономикалық жүйенің әлемдік интеграция жағдайында дамуы әр
түрлі саладағы жетістіктері деңгейімен, жалпы әлемдік жүйедегі белгілі бір
міндетті іс-әрекет және орны болуымен байланыстырылады. Нақтылы елдің даму
деңгейі әлемдік қоғамдастықпен айкындалады, әр түрлі дәрежеде экономикаға
ықпал етеді. Бұл ең жоғары орынға жетуге ұмтылдырады, соған жету
рейтингінің өсуін ғана білдірмейді, сонымен қатар келешекте шынайы дамуды
бейнелейді. Кез келген экономиканың рейтингі даму деңгейінің белгілі бір
көрсеткіші ретінде қаралады. Ол алдағы уақытта бәсекелес әлеуметтік-
экономикалық жағдайын сипаттап қана қоймай, басқа экономика тарапынан
интеграция ықпалымен болатын оның тартымдылық шарты болып табылады.
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуында елеулі айырмашылық орын
алатын болса кез келген мемлекеттің бір қалыпты дами алмайтынын әлемдік
тәжірибе көрсетіп берді. Сондықтан да қандай да бір елдің бәсекеге төтеп
бере алатын қабілеті оның аумақтық деңгейде мемлекеттік тұрғыдан ықпал
етудің шаралар жүйесін, белгілі бір аумақтардың мүдделері мен өзіндік
ерекшеліктерін экономикалық даму тұрғысынан нығайтудың деңгейіне
байланысты.[2]
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы өзгешеліктер объективті
тұрғыдан аумақтық даму теңсіздігінің әмбебап экономикалық заң әрекеттеріне
бағынышты. Сондықтан да бұл арадағы міндет осы экономикалық заңның
талаптарына жекелеген аумақтардың даму деңгейлерін тенестіру үдерісін
бағындырып, осы айырмашылықтарды біртіндеп жою болып табылады.
Әрбір аймақтың экономикаға қаржылық ресурстарды жұмылдыру үшін өз
мүмкіндіктерін пайдалануы қажет. Бұл тигізер пайдасы бар табиғи кені жоқ
аумақтар үшін ерекше маңызды. Тиісті талдау негізінде аумақ үшін, соған
орай, тұтас экономика үшін алдағы болашақты қамтамасыз ететін, үнемі ілгері
басатын, аумақтық даму мүмкіндіктерін анықтаудың маңызы зор. Бұдан шығатын
қорытынды, әр түрлі деңгейдегі экономиканың дамуын макро-және аумақтық
қамтамасыз ету Қазақстан үшін бүкіл болашақтың негізі болып табылады.
Аймақтық бюджеттер Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің бір бөлігін
көрсетеді және елдің мемлекеттік бюджет құрамына кіреді. Олар тек қана
жергілікті салықтар мен алымдар есебінен толтырылмайды, сонымен қатар
бюджеттік реттеу механизмдер арқылы қайта бөлінетін республикалық салықтар
мен алымдар бөлшектері есебінен де қалыптасады. Бірақ, жергілік-ті
бюджетгердің кірістері өздік түсімдер, реттеуші салықтардан түсетін
түсімдер, қаржылық жәрдем мен займдық қаражаттардан қалыптасса да, аймақтар
мен аумақтардың әлеуметті-экономикалық дамуының ерекшеліктері жергілікті
билік органдарының мем-лекеттік қызмет керсету процестеріне тиімді әсерін
қамтамасыз етуге ресурстардың жетпеушілігіне жеткізеді.
Сондықтан, аймақтардың экономикалық дамуы болымды себебінен кірістік
база әркелкілік болғандықтан аумақтар тұрғындарға мемлекеттік сектор арқылы
көрсететін қызметтер тең болуы үшін аймақтар бойынша бюджеттік теңестіруді
қамтамасыз ету жөнінде белсенді саясат жүргізу қажет. Осындай саясат
жүргізу механизмнің бірі ретінде жергілікті бюджеттер бойынша тұрғындардың
бір жанына есептейтін көлбеулі бюджет-тік теңестіру әдісі пайдаланады.
Бұл әдістің маңызы әр түрлі аймақтар мен аумақтар бойынша қаржылық
жәрдем бөлудің бірыңғай қалыпты есептемелерін пайдалану арқылы тұрғындардың
мемлекеттік қызмет түтынуын бірыңғай стандарттық деңгейін қамтамасыз ету
тұжырымдайды. Мұндай саясат жүргізудің негізгі мақсаты - ол әрбір билік
деңгейі бойынша соларға бекітілген мемлекеттік қызметті толық көрсетуін
заңды түрде бекітілген ортамерзімдік болашақта тұрақты болатын кірістік
қайнар көздерімен қамтамасыз ету.
1999 жылдан бері қолданып келе жатқан бюджеттік алымдар мен
субвенциялар арқылы іске асатын бюджетаралық реттеу механизмі бюджетаралық
қатынастардың толығымен анықтауын қамтамасыз етпеді, әсіресе төмен тұрған
бюджеттерден түсетін алымдардың бөлу нормативтерін немесе бюджетаралық
трансферттердің көлемін жиі айқындау әрекеті. Осыған байланысты жергілікті
деңгей әрекеттегі бюджеттік теңестіру жүйесіне бюджетаралық трансферттерде
есептеу әдісін бекіту және аймақтардың экономикалық дамуын ынталандырушы
басқа да өзгерістер ен-гізілді.
Бірақ, оған қарамастан, жергілікті бюджеттер деңгейі арасында
кірістерді бөліс жүйесі, жалпы бюджетаралық реттеу механизмі әлі де бір-
бірімен қабыспайтын және тиянақсыз болуда. Аймақтық бюджеттерді атқару
барысывда олардың жиі айқындалуы мен әрбір облыс бойынша әр түрлі және
үйлеспеген кірістер бөлу әдістері пайдалануы орьш алады. Мәселен, әрбір
аудан мен қала бойынша жыл сайын тағайындалатып үлестіруге жататын кірістер-
дің жекеленген түрлері мен олардың нормативтерін немесе аудан мен қалалар
бойынша үлестіруге жататын кірістердің түрлері бірьщғай, ал бөліс
нормативтері әр түрлі. Сонымен қатар, жыл-сайын кірістер бөлістің бірыңғай
нормативтері тағайындалса да, оларды төлеушілер әр түрлі, немесе жылсайын
барлық кірістерді аудан мен қалалар бюджеттерінің есебіне қосып, соңынан
бюджеттік алымдарды тағайындау болады.
Такырыптың ғылыми зерттелуінің дәрежесі. Қазақстанда қоғамдык-саяси
және экономикалық жүйенін өзгеруі елімізде жергілікті деңгейдегі баскару
жүйесінің қалыптасуы мен дамуына тікелей байланысты. Соңғы он жылда
елімізде мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру, жергілікті басқаруды
қалыптастыру және оны дамыту бойынша зерттелген ғылыми жұмыстар баршылық.
Соның ішінде аймақтық экономиканың дамуын басқару, мемлекеттік басқаруды
орталықсыздандыру, бюджетаралық қатынастарды жетілдіру, жергілікті
бюджеттердің табыстары мен шығындарының қалыптасуы, өндіріс орындарының
алатын рөлі бағыттарында жазылған ғылыми еңбектер жеткілікті. Осы аталган
бағыттарда қазақстандық ғалымдар Я.А, Әубәкіров, М.Б. Кенжегузин,
Н.Ж. Бримбетова, К.Б. Бердалиев, Г.Н. Дугалова, Р.Е. Елемесов, Ж. Елубаева,
Е.Б. Жатқанбаев, Ж.И. Ихданов К.Е. Кубаев, Г.Ж. Қарағұсова, К.С. Мұхтарова,
Б.М. Мұхамедиев С.С. Оспанов, С.М. Өмірзақов, К.А. Сагадиев, Г.Н.
Сансызбаева, А.Н. Тулембаева, Ө.К. Шеденов және басқа да отандық, шет елдік
экономист галымдар еңбектерінде жан-жақтылы баяндалған. Олардың ғылыми
еңбектерінде аймақтар экономикасын мемлекеттік реттеу, аймақтардың дамуын
баскарудағы қаржы ресурстарының алатын орны жүйелендіріліп, олардың
теориялық және тәжірибелік жақтары зерделенген. Дегенмен, жергілікті
бюджетті басқаруды жетілдіру мәселесі арнайы ғылыми зерттеу объектісі
ретінде әлі де болса зерттеуді талап етеді.
Экономиканы аймақтық басқаруға, бюджетаралық қатынастарды жетілдіруге
арналған ғылыми еңбектер басқару деңгейлерінің алдында тұрған мәселелерді
шещу жолдарын ұсынса, біз ез зерттеуімізде жергілікті бюджетті калыптастыру
мен басқарудың тиімділігін артгыру ушін басқарушы субъект ретіндегі
жергілікті билік органдарының функцияларын талдауды, мемлекегтік саясаттың
негізгі мақсаттарына жетудегі жергілікті бюджеттің рөлін айқындауды негіз
етіп алдық. Осы мақсатта Ақтөбе және Қарағанды облыстарының жергілікті
бюджетін басқару мәселесін зерттеу және онын тиімділігін арттыру жөнінде
ұсыныстар жасау үшін дипломдық жұмыс негізге алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Дипломдық зерттеудің негізгі мақсаты -
тұрақты экономикалық өсу жағдайындағы аймақ бюджетінің қалыптасуы мен
басқарылуын зерттеу.
Аймақ бюджетінің қалыптасуы мен басқарылуын зерттеу үшін әлеуметтік-
экономикалық даму үдерісіндегі жергілікті бюджетті басқарудың
ұйымдастырушылық-әдіснамалық негіздері мен тәжірибесін зерттей отырып, онын
тиімділігін арттыруға бағытталған теориялық қағидаларды және тәжірибелік
ұсыныстарды жасау болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу қажет:
- аймақ бюджетінің қалыптасуы мен басқарылу үдерісінің мәнін ашып,
әдіснамалық негізіне сипаттама беру;
- тұрақты экономикалық өсу жағдайындағы аймақ бюджетінің қалыптасуы мен
басқарылуын зерттеу;
- жергілікті бюджетті басқарудың шетелдік тәжірибесін сараптай отырып,
олардың Қазақстанда қолданылу мүмкіндіктерін айкындау;
- Ақтөбе және Қарағанды облыстарының бюджетінің қалыптасу барысын
талдау және оның аймақ экономикасын дамыту мен халықтың әл-аукатын
арттырудағы объективті ролін негіздеу;
- аймақтық бюджетаралық қатынастардың қазіргі жағдайын талдау негізінде
орын алып отырған мәселелерді айқындау және жергілікті бюджетті басқарудың
тиімділігін арттыру мақсатында оларды шешудің жолдарын ұсыну;
- жергілікті бюджетті басқарудың тиімділігін арттыру жөнінде ғылыми
негізделген нақты ұсыныстар жасақтау.
Зерттеу жұмысының пәні мен нысаны. Зерттеу пәні болып аймақтық бюджетті
жоспарлау үдерісі мен оны басқару барысында қалыптасатын қатынастар
жиынтығы табылады.
Зерттеу нысаны ретінде Ақтөбе және Қарағанды облыстарының бюджетінің
жергілікті бюджет қаражаттарын қалыптастыру және пайдалану барысындағы
ерекшеліктер мен айырмашылықтар алынды.
Ғылыми-зерттеу жұмысымызда ақпараттық база ретінде Қазақстан
Республикасының статистика жөніндегі Агенттігінің, Экономика және бюджеттік
жоспарлау Министрлігінің, Қаржы министрлігінің статистикалық
бюллетеньдерінің мәліметтері, Ақтөбе және Қарағанды облыстарының Экономика
және бюджеттік жоспарлау департаментінің, облыстық статистика агенттігінің
деректері, сонымен қатар ғылыми-зерттеу институттарының материалдары
пайдаланылды.
Ақпарат көзі ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, жергілікті бюджетті
жоспарлау мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасының нормативті және
заң актілері, үкіметтің, Қызылорда облысының экономикалық мәселелер
жөніндегі қаулылары мен шешімдері, басқа да мемлекеттік бағдарламалық
құжаттар, әдістемелік, анықтамалық материалдар, облыстық және аудандық
бюджеттердің орындалуы туралы мэліметтер негізге алынды.
1 ҚР АЙМАҚ БЮДЖЕТІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН БАСҚАРЫЛУЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ,
ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Аймақтық бюджеттік жүйенің құрылымы мен принциптері
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасы өзінің жеке бюджет
саясатын қалыптастыра бастады. Алғаш қабылданған тәуелсіз мемлекетіміздің
заңдарының бірі Бюджет жүйесі туралы болды. Республикадағы бюджетаралық
қатынастарды реттеу заңдылықтарының негізі осы заң болып табылды. Бұл заңға
сәйкес жергілікті бюджет республикалық бюджеттен тәуелсіз, сонымен қатар
төменгі деңгейдегі бюджеттердің қалыптасу үрдісіне жоғарғы органдардың
араласуына шектеу қойылған, жергілікті органдарға қолда бар қаражаттарын
еркін пайдалануға құқық берілген.
Қазақстандағы бюджеттік үрдіс Бюджет жүйесі туралы Заңның үш рет
(1991, 1996, 1999 жылдар) қабылдануына куә болып, сонымен іргелесе келе
жатыр. Соңғы қабылданған (1999 жылғы) жаңа заң негізінде республикалық және
жергілікті бюджеттерді әзірлеу, қарау, бекіту, орындау және бақылаудың жаңа
тәртібі анықталды. Осы заңмен бюджет қаражаттарын қалыптастыру мен
жұмсаудың қағидаларына өзгерістер енгізілді, атап айтқанда:
1. Орталық және жергілікті билік органдарының функциялары бөлінді,
республикалық және жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын
багдарламалардың тізімі анықталды;
2. Аймақтар бюджетінің жеткіліктілігін қамтамасыз ету үшін олардың
орындайтын функцияларына сәйкес бюджет деңгейлерінің арасында табыстарды
бөлу белгіленді.
3. Бюджеттің кредиторлық қарызының өсуінің алдын алу механизмдері
жасалынды.
4. Барлық бюджеттен тыс қорлар қысқартылды.
Бұл заң шынайы тенденцияларға едәуір жақын болғанмен де, бюджет үрдісін
жеткілікті деңгейде реттеуге дәрменсіздеу, кемеліне жетпеген болып шықты.
Сонымен 2004 жылдың 24 сәуірінде Бюджет Кодексі қабылданды (2005 жылдың 1
қаңтарынан бастап күшіне енеді). Бұл Кодекс бюджеттік және
бюджетаралық қатынастарды реттейтін және бюджет жүйесіңің жұмыс істеуінің
негізгі ережелерін, қағидалары мен механизмдерін, бюджет қаражатының
құрылуы мен пайдаланылуын белгілейтін болады.
Бюджетаралық қатынастар - бұл бюджет үрдісіндегі жоғары және төмен
тұрған бюджеттердің арасындағы қатынас. Бюджет мемлекеттің өз функцияларын
орындауды қамтамасыз ету, мемлекеттік саясат шараларын жүзеге асыру
жөніндегі негізгі құралы болып табылады. Сондықтан мемлекеттік басқарудың
барлық деңгейлерін жүктелген функцияларын жүзеге асыру үшін жеткілікті
қаржы кұралдарымен қамтамасыз ететіндей, өзара қарым-қатынастың тұрақтылығы
мен айқындылығы қағидасына негізделген, сондай-ақ тиімді бюджет саясатын
жүргізуге ынталаңдыратындай бюджетаралық қатынастардың оңтайлы моделін
қалыптастыру талап етіледі.
Бюджетаралық қатынастарды реформалау мемлекет пен экономиканың
ілгерілеуі үшін аса қажет және соған орай қазіргі кезендегі өзекті
мәселелердің біріне айналып отыр.
Қазақстанда бюджетаралық қатынастарды, соның ішінде бюджет деңгейлері
арасында табыстарды бөлуді реформалау 1998 жылы басталған еді. Табыстарды
бөлу тұрғысынан бюджеттік үрдісті жетілдіру үш кезеңнен өтті.
Бірінші кезең. 1995 жылдың 1 шілдесінде қабылданған Салықтық Кодексте
салықтар мемлекеттік бюджет деңгейлері бойынша бөлінді. Онда салықтарды
бөлудің жылдар бойы өзгеріп отырған әр түрлі тәсілдері қолданылды. 1996
жылы жергілікті бюджеттерге:
- акциздер (Павлодар облысы мен Алматы қаласынан басқа) - жалпы
түсімдердің 100 пайызы;
- қосымша құн салығы - 10 пайыздан 100 пайызға дейін;
- заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы барлық аймақтарда дерлік
40 пайыз мөлшерінде;
- жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы.
1997 жылдан бастап қосымша құн салығы тұтасымен республикалық бюджетке
түсті. 1997-1998 жылдары бюджетаралык реттеу заңды және жеке тұлғалардан
алынатын табыс салығы есебінен жүргізілді.
Екінші кезең. 1999 жылдан бастап барлық облыстар бойынша республикалық
және жергілікті бюджеттер арасында табыстарды бөлудің бірыңғай нормативі
белгіленді. Осы уақыттан бастап заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы мен
ішімдік өнімдері бойынша акциздердің 50 пайызы, заңды тұлға-лардан алынатын
табыс салығы мен әлеуметтік салық - 100 пайыз жергілікті бюджеттерге түсті.
Үшінші кезең. 2002 жылдан бастап бюджет деңгейлері арасында салықтың
нақты түрін бөлшектеуді жүзеге асырмай-ақ, салықтардың түрлері бойынша
республикалық және жергілікті бюджеттердің табыс көздері дәл айқындалды.
Елдің әлеуметтік-экономикалық даму қарқынын ескере отырып,
мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі оңтайландыру қажеттілігі туындайды.
Қазіргі уақытта осы бағытта бірқатар ілгері қадамдар жасалуда. Атап
айтқанда, Республика Президентінің 2001 жылғы 24 қазанындағы №713
Жарлығымен мемлекеттік басқару деңгейлері және бюджетаралық қатынастарды
жетілдіру арсында өкілеттіліктерді ажырату жөнінде Мемлекеттік комиссия
құрылды. Комиссия жұмысының мақсаты мемлекеттік басқару деңгейлері арасында
мемлекеттік қызметтерді тиімді бөлу, сондай-ақ бюджетаралық қатынастарды
жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлеу болып табылады. Комиссия жұмысының
шеңберінде Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2002 жылғы 5
ақпанындағы №4 Қаулысымен мемлекеттік басқару деңгейлері мен бюджетаралық
қатынастарды жетілдеру арасындағы өкілеттіліктерді шектеу Тұжырымдамасының
жобасын дайындау жөніндегі жұмыс тобын құрып, жергілікті бюджеттердің
тұрақтылығын қамтамасыз ететін бюджетаралық қатынастарға оңтайлы
көзқарасты қалыптастыру мақсатында төмендегідей төрт нұсқа жасақтады.
Біріншісі - оған тұрақтылық элементтерін бере отырып, яғни орта
мерзімді кезеңге арналған субвенция мен бюджеттік алымдар мөлшерін бекіту
арқылы қазіргі тәртіпті сақтау. Көрсетілген тәртіпке сай бюджет деңгейлері
арасында салық түрлері бойынша нақты бөлу сақталады. Басты проблема
-облыстардың, айталық, донорлардың шығыстар нормативтерінің жүйесі
қаншалықты сапалы деңгейде есептелсе де, әрқашан алымдардың белгіленген
мөлшерінің әділдігі төңірегінде туындайды.
Екінші - әрбір нақты аймақ үшін жеке орта мерзімдік кезеңге арналған
бөлудің тұрақты нормативтерін белгілей отырып, салықтардың реттелетін
түрлерін анықтау. Осы нұсқа бюджеттік алымдар тетігін алып тастау
мақсатында түрлі деңгейдегі бюджеттерді тік теңестіруді көздейді, яғни
төлем салынатын кірістерден жеке табыс салығы және әлеуметтік салық бойынша
түсімдерді республикалық және жергілікті бюджеттер арасында қайта бөлуді
жүзеге асыру ұсынылады.
Үшінші нұсқа - республикалық бюджеттің кірістерінде төлем кезінен
салынатын кірістерден алынатын жеке табыс салығын және әлеуметтік салықты
орталықтандыруды жүзеге асыру ұйғарылды. Осы жағдайда бюджетаралық
қатынастар орта мерзімдік кезеңге тұрақтандырылған республикалық бюджеттен
жергілікті бюджетке берілетін субвенцияларды белгілеу арқылы
қалыптастырылады. Көрсетілген нұсқа бюджеттік алымдар жүйесінен бас тартып,
бюджетаралық қатынастардың қарапайымдылығын жэне айқындылығын қамтамасыз
етеді.
Төртінші нұсқа – кәсіпорындар бойынша түсімдерді базалық (республикалық
бюджетке) және аймақтық экономикаға (жергілікті бюджетке) бөлуге
негізделген. Жергілікті бюджеттерді теңестіру үшін салықтармен реттелетін
жеке табыс салығын, әлеуметтік салықты және аймақтық экономиканың
кәсіпорындарынан қосымша құн салығын анықтау көзделген.
Бұдан басқа бюджетаралық қатынастардың ұтымды үлгісін қалыптастыру
шеңберіңде селолық округтердің бюджеттерін қалыптастыру және аралық
жерлерді институционалдық нығайту мәселесі қаралатын болады. Осы мақсатта
тұжырымдамаға сәйкес ауылдық әкімдердің аппаратына заңды тұлға мәртебесі
беріледі. Бұл оларға шаруашылық басқару құқығындағы оқшауланған мүлікті, өз
атынан мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен міндеттерді сатып алу
жүзеге асыру құқығы беріледі. Сондай-ақ өз атауы бар мөр болуын көздейді.
Бюджетаралық қатынастар мәселесін зерттеушілердің ойлары бойынша,
орталықтандырылмаған бюджет жүйесі әлдеқайда тиімді. Себебі мұнда шешімдер
әр түрлі деңгейде қабылданады. Мұндай жүйеде салық салу деңгейі мен
бюджеттік қызметтердің арақатынасы біртіндеп сол жердегі тұрғындардың
қажеттіліктері мен мүдделеріне сәйкестеледі. Сонымен салықтың әрбір деңгейі
жоғары қайтарымдылыққа ие болады. Бұл үшін бірнеше шарттардың орындалуы
талап етіледі. Атап айтқанда, азаматтық қоғамның болуы, аймақтардың өз
ішінде инвестиция тарту үшін, жұмыс орындары үшін өзара бэсекелестік
жүргізуі, шығындық өкілеттіліктердің нақты түрде бөлініп берілуі және табыс
көздері тұрақты түрде бекітіліп, бюджеттік теңестіру салықтық әлеует пен
мен объективті қажеттіліктерге сай жасалуы қажет. Сонымен бірге,
республикалық бюджеттен бөлінетін трансферттер (субвенциялар, субсидиялар,
мақсатты трансферттер) тұрақты әрі мақсатты болуы тиіс. Бұл жергілікті
бюджеттерді қаржылай қолдаудың механизмінің объективтілігі мен айқындылығын
күшейте түседі. Әр түрлі бюджет деңгейлері арасындағы бюджетаралық
қатынастар жүйесі бірлік және дербестік қағидасына негізделуі қажет.
Бюджетаралық қатынастар жүйесі нәтижелі жұмыс істеу үшін жергілікті
өкілетті және атқарушы органдардың қызметін күшейту керек. Сонымен,
бюджетаралық қатынастарды реформалау, ең алдымен, жергілікті ортаның бюджет
үрдісінің тазалығын, айқындығын қамтамасыз ететіндей ынталандыруды
арттыруға бағытталуы қажет.
Бюджет жүйесін ұйымдастыру келесідей негізгі қағидаларға сүйенуі тиіс:
біртұтастық қағидасы - ұйымдық-экономикалық орталықтандырылған бюджет
жүйесін көрсетеді; толықтылық қағидасы - үкіметтің барлық қаржылық
операцияларының бюджетте жинақталған және барлық түсетін табыстар мен
жұмсалған шығындарды білдіреді; нақтылық қағидасы - қаржылық операциялардың
бюджеттегі нақты көрінісін, бюджеттік бұрмалаушылықты болдырмау
қажеттілігін қарастырады; жариялылық қағидасы бойынша бюджеттердің
шығындары мен табыстары туралы мәліметтер баспасөз беттерінде жарияланады.
Дегенмен, қазіргі кезеңде Қазақстанның бюджет жүйесінде осы қағидалар толық
орындалып отыр деп тұжырым жасауға болмайды.
Бүгінгі күні бюджет жүйесіндегі бюджетаралық қатынастардың
реттелмегендігі күрделі мәселелердің біріне айналды. Сондықтан бюджетаралық
қатынастарды жетілдіру мәселелеріне жеке бөлім арналып отыр.
Қазіргі кезеңдегі бюджет жүйесінің негізгі проблемаларының бірі
бюджетаралық қатынастардың жетілдірілмегені болып табылады. Бұл проблеманың
түп қазығы - орталық пен аймақтар арасындағы функциялардың нақты
ажыратылып, бөлінбеуі, Осыған орай мемлекеттік басқару деңгейлері
арасындағы өкілеттіліктерді шектеу және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру
жоғары мәнге ие болып отыр.
Бюджетаралық қатынастар жұмылдырылған салықтар мен табыстарды бөлу
бойынша және оларды мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық нысандарда
пайдалану бойынша әр түрлі билік органдары арасындағы қатынастарды
білдіреді.
Республиканың бюджет жүйесін реформалаудың бірқатар оңды
ілгерілеулеріне қарамастан шешімін табуы тиіс проблемалар әлі де
жеткілікті. Осындай проблемалардың бірі - салықтық табыстарды аумақтар
бойынша және әр түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында бөлу механизмі.
Бекіту әдісі жалпымемлекеттік реттеуші салықтар мен табыстардың әсер
ету механизмін көздейді. Олар жергілікті бюджеттердің табыстары мен
шығыстарын теңестіру мақсатында сәйкес бюджетке белгіленген тәртіппен
бекітілген нормативтер бойынша салықтар немесе басқа да төлемдерден
пайыздық аударымдар түрінде түседі. Реттеу облыстарға, қалаларға,
аудандарға жалпымемлекеттік табыстар бөлігін жекелеген негізде беру
есебінен қамтамасыз етіледі. Бұл табыстар көлемі алдағы тұрған шығындарға
қарай жасалатынын білдіреді.
Бюджет жүйесіндегі табыстарды бөлу ең алдымен, тұрақты немесе ұзақ
мерзімді негізде әр түрлі деңгейдегі бюджеттерге табыстардың белгіленген
түрлерін бекіту, екіншіден, бюджеттік реттеу тәртібінде жүзеге асырылады.
Бекітілген табыстар бюджеттердің табыс бөлігінің негізін қамтамасыз
етеді. Мұнан басқа, бекіту негізінде бюджеттер арасында барлық табыстарды
бөлу ретінде оларды жүзеге асыру бірқатар объективті жағдайларға байланысты
мақсатқа лайықсыз болып табылады: әр түрлі табыс көздері бойынша
түсімдердің теңсіздігі; аймақтардың экономикалық дамуындағы айырмашылықтар
және т.б. Мұндай бекіту бюджет жүйесіндегі табыстар мен шығыстар арасындағы
орынсыз теңсіздіктің күшеюіне әкелер еді.
Аймақтардың өзіндік бюджеттерінің табыстарын құру қағидаларына
келесілерді жатқызуға болады:
• тиімділік және орындылық;
• аймақтық саясаттың жалпы мемлекеттік макроэкономикалық саясатқа сай
болуы;
• салықтық баламалылық.[3]
Салықтардың белгілі бір билік деңгейіне бекітілуі бюджеттік
қамтамасыздандырылу деңгейлерінде теңсіздікке әкеліп, аймақтық бюджеттер
жүйесін тұрақсыздандырады.
Бюджеттік реттеудің мұндай түрін қолданғанда жергілікті билік органдары
мемлекеттік салық қызметіне қатысу мүмкіндігінен айырылып, мемлекет
салықтарынан дайын түсімдердің белгілі бір бөлігін ғана алады. Мұндай жүйе
кезінде аймақтар мемлекеттің салық саясатының нәтижелеріне мүлдем мүдделі
емес деп айтуға болмайды. Керісінше, салықтық түсімдер өскен сайын, сол
аумақтық бірлікке арналған абсолютті мөлшері де өседі. Бірақ олардың
мүдделігі енжар болып келеді. Бұл жағдайда мемлекет пен аймақтар
арасындағы қатынастар икемсіз болып, аймактар өздеріне аударылған
қаражаттарын алумен ғана шектеледі.
Республикада 1996 жылдың аяғынан бастап жүргізіліп кел жатқан аймақтық
саясат тұжырымадамасына сәйкес бюджетте арасындағы бөлуге бірыңғай ұзақ
мерзімді нормативтер негізінде өту қарастырылған. Бірыңғай тәсілдеме барлық
аумақтар үшін бірыңғай нормативтік аударымдарды белгілеуді емес бірыңғай
әдістемені және оларды есептеудің бірдей қағидаларың қолдануға негізделген.
Бұл барлық аумақтардың ерекшеліктерің олардың қаржылық-ресурстық
әлеуетін ескеруге мүмкіндік береді.[4]
Жоғарыда аталып өткен себептерге сәйкес салықтарды бекіту әдісі
жергілікті бюджеттердің дұрыс қызмет етуін қамтамасыз етпейді. Сондықтан да
табыстық түсімдерді бөлу кезінде салықтарды бекіту әдісін салықтық үлестік
бөлу әдісімен үйлестіре отырып қолдану керек деп ойлаймыз.
Салықтарды үлестік бөлу әдісін қолдану мемлекеттік билік деңгейлері
арасында бөлуге жарамды бюджеттік түсімдердің түрлерін дұрыс таңдауды талап
етеді. Салықтарды үлестік бөлудің келесідей әдісі бар. Бірінші әдіс бойынша
салықтар жиналған аймақтың аумағындағы әкімшілік бірліктің иелігінде
қалады. Бұл әдістің артықшылығы - оның қарапайымдылығы және жергілікті
билік органдарына түсімдердің белгілі бір бөлігін алуға кепілдіктерінің
болуы.
Салықтық түсімдер үлесін алудың келесі әдісі бойынша аумақтарға
жалпымемлекеттік салықтарға қосымша салықтар салуға рұқсат етіледі. Бұл
қосымша салықтың көлемі белгілі шекпен анықталады. Осындай салыққа үстеме
жүйесі тиімдірек қызмет етеді. Әдетте, осындай қосымша салықтарды жинау
кезінде аймақтық билік органдары орталық үкіметтің одан да жетілдірілген
әкімшілік механизмін қолдана алады.
Үстемелер бюджет жүйесінің әр түрлі буындары арасындағы салықтық
түсімдерді шектеудің тиімді нысандарының бірі болып табылады. Мемлекеттік
салыққа салынатын үстемелер экономикасы нарықтық қатынастар негізінде дамып
отырған мемлекеттерде кеңінен қолданылады. Қазақстан Республикасы үшін бұл
жүйе жаңалық емес. Нарыққа өту кезеңінде жергілікті бюджеттердің табыстарын
құрудың берілген әдісі жергілікті басқару органдарының қаржылық
дербестігін нығайтудың индикаторларының бір қызметін атқарды.
Қазіргі жағдайда, әсіресе жергілікті басқару жүйесін реформалауға орай,
жергілікті бюджеттердің табыстарын құрудың осындай әдісі тиімді болып
табылады. Бұл әдісті тиімді пайдаланудың басты шарты - мемлекеттік деңгейде
үстемелердің шекті көлемдерін белгілеу.
1.2 Аймақтық бюджеттің ұйымдастырушылық-құқықтық негіздері
Жергілікті бюджеттердің теңестірулігін қамтамасыз ететін,
трансферттердің ортамерзімдік тұрақты нормативтеріне негізделген
бюджетаралық қатынастар моделін құрғанда, жергілікті атқарушы органдардың
республикалық бюджеттен басқа шеттен алып пайда-ланудың қажеттілігі
болмайды. Сонымен бірге әкімшілік-бюджеттік реформаның басымды бағыттарын
іске асырудың мүмкіндігі туады, яғни ауылды жерлерде, аудан маңындағы
қалаларда тиімді жергілікті басқаруды ұйымдастыру мен олардың институционал-
дық және функционалдық бекінісі.
Осы мақсаттарда ауылдар мен шағын қалаларда әкімнің аппараттарын
қалыптастыру және оларға заңды тұлғалар мәртебесін беру қарастырылған.
Мұндай шара жергілікті әкімдіктерге же-келенген мүлік бөлу және олар өз
аттарынан мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен міндеттемелер табу және
іске асыру жөнінде қүқықпен тағайындауды ұйғарады. Мысалы, бұл шара арқылы
тиісті аумақтарда заңнамалармен берілген жер қатына-старын реттеу жөніндегі
құқықты қамтамасыз ету іске асырылады.
Жоғарыда айтылған шаралар ауылдар мен шағын қалалар әкімдерінің
шаруашылық және экономикалық салалар бойынша шешімдер қабылдау
уәкіліктіктерін кеңейтеді және ең төменгі деңгейдегі басқарудың қаржылық
дербестігін қамтамасыз етеді, себебі олардың бюджеттік бағдарламалары аудан
бюджетінің құрамында тиісті маслихаттармен бекітіледі де тек солар арқылы
өзгертіледі.
Аймақтық саясатты жетілдіру мен мемлекеттік басқару деңгейлері арасында
уәкіліктікті шектеу мақсатымен ауыл мен шағын қала басқару деңгейлерінің
функциялары кеңей-тіледі. Жекелеп айтқанда, оларға келесі қосымша
функциялар жүктеледі:
• елді мекендерді көріктендіру, жасылдандыру және санитар-лық тазарту
жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру;
• зираттар мен басқа қабырлау орындарды тиісті қалыпта ұстау жөніндегі
қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру;
• өртке қарсы қауіпсіздік пен судағы қауіпсіздікті қамтамасыз етуді
бақылауын іске асыру;
• жер мен су пайдалануын реттеу және елді мекендерді сумен қамтамасыз
ету жөніндегі жұмыстарды үйымдастыру;
• заң бекіткен тәртіп бойынша әкімшілік-аумақтық бірлікке берілген
коммуналдық меншікті басқару.
Келешекте республикада жергілікті өзін-өзі басқару негіздерін
қалыптастыру жоспарлануда. Бүгінгі күні мұндай институттарды енгізу
бірсыпыра мәселелер шешуіне тіреліп тұр. Мысалы, билік-тің ауылдық органдар
деңгейінде басқарудың нақты механизмдері қалыптаспаған, кірістердің өздік
қайнар көздері белгіленбеген, меншік мәселелері шешілмеген.
Бюджеттердің түрлері мен деңгейлері арасындағы өзара бай-ланыс аймақтық
бюджетаралық теңестіру механизмі арқьшы іске асырылады. Бүл механизмнің
маңызы - ол бюджеттік жүйенің буындары арасында кірістер мен шығындарды
бөлу процесі, ал мұндай бөлудің негізін жергілікті бюджеттердің
республикалық бюджетпен және аудандық бюджеттердің облыс бюджеттері ара-
сындағы арақатынастарының теңбе-теңдік принципі кұрастырады. Мұндайды
қамтамасыз ету үшін мемлекеттік қызмет көрсетуге арналған қаржы шығындардың
нормативтер мен жергілікті бюджеттерге көрсететін қаржылық жәрдем
нормативтерін есептейтін біріккен әдіс және салықтар есептеу мен төлеудің
біріккен тәртібі пайдаланады.[5]
Жергілікті бюджеттердің шығындары мөлшерлес кірістермен қамтамасыз етуі
тиіс, ал кірістер Бюджеттік кодекске сәйкес әр түрлі салықтық және салықтық
емес тұсімдер арқьшы қалыптасады. Әр мемлекеттердің бюджеттік жүйелерінде
жергілікті бюд-жеттердің кірістері бекітілген және реттеуші кірістерге
бөлінеді. Бекітілген кірістердің негізін өздік кірістер қүрайды, яғни заңды
түрде әрбір бюджеттер бойынша бекітілген, биліктің тиісті деңгейлерінің
салықтары мен басқа да түсімдері түсіндіріледі. Реттеуші кірістердің
негізін заңнамалармен бекітілген үзақмерзімді нор-мативтер арқылы салықтар
мен басқа да төлемдерден пайыздық түрде бөлініп тиісті бюджетке түсетін
кірістер құрайды.
Өзіндік кірістер - ол заңмен бекітілген тәртіп бойынша толық немесе
мығым бекітілген бөлігі ретінде тұрақты немесе ұзақмерзімді негізде тиісті
бюджетке түсетін кірістер. Мысалы, Бюджеттік кодекске сәйкес корпоративтік
салық пен қосымша құнға салық толығымен республикалық бюджет кірісі ретінде
бекітілген.Аумактардың экономикалық дамуын қамтамасыз ету мен жергілікті
бюджеттердің теңгерушіліктерін бюджеттік реттеу мақ-сатында оларға жоғары
тұратын бюджет деңгейінен кірістердің кейбір түрлерінің бөлімі бөлінеді.
Мұндайда бөлектеу нормативтері төменгі тұрған бюджеттер бойынша біріккен
немесе әр түрлі болуы мүмкін. Бұл нормативтер бюджеттік деңгейдің осы
кірістерді беріп отырған өкіліктік органымен анықталады. Мысалы, Бюджеттік
кодекске сәйкес әлеуметтік салық облыс маслихаты бекіткен кірістер бөлу
нормативтер арқылы облыс бюджеті мен аудан бюджетіне түседі.
Нормативтер арқылы төменгі тұрған бюджеттерге берілетін кірістер
реттеуші функцияларын толық және өнебойы орындай алмайды, себебі әрбір
әкімшілік-аумақтық бірлік экономикасы бойынша салықтық потенциал
ерекшеліктерін, инфрақұрылымның дамуын және басқа да әсер ететін
факторларды анықтау өте қиын. Сондықтан аймақтық бюджетаралық теңестіру
бюджеттік реттеудің басқа да формалары арқылы іске асырылады. Осы мақ-сатта
трансферттер жіберу, дотациялар, субвенциялар мен субсидиялар бөліну
механизмдері пайдаланады.
Жалпы сипаттағы ресми трансферттерді, яғни бюджеттік субвенция мен
бюджеттік алып тастауды пайдалану, аймақтар бойынша стандарттық деңгейге
жету мен халыққа мемлекеттік қызмет тепе-тең болу мақсатта бюджеттік
қамтамасыз ету деңгейін теңестіруге мүмкіндік береді. Бюджеттік субвенция
мен алып тастау көлемі абсолюттік түрде үш жылдық мерзімге бекітіледі.
Бюджеттік кодексте жергілікті бюджеттердің шығындар құрылымы
анықталған, ал бюджеттен ақша беру осы шығындарға сәйкес бюджеттік
қаржыландыру арқылы іске асырылады. Қаржыландыру - ол бюджеттік
қаражаттарды оны алушыларға бөліп шығару. Оны ұйымдастыру келесі
принциптерге негізделеді:
• тиімділік (ең аз шығындармен ең көп нәтиже);
• адрестік (қаражаттарды пайдаланудың нысандық сипаты);
• бақылаулық (қаржы бақылауды іске асыру);
• қайтарылмайтындық (қаражаттар бюджетке қайтарылусыз шартга берілу);
• ақысыздық (қаражаттар пайыз немесе басқа түрлі төлемсіз шартта
берілу).
Бюджеттік қаржыландырудың белгілі екі әдісі бар - нетто-бюджет жүйесі
арқылы және брутто-бюджет жүйесі арқылы. Бірінші әдістің маңызы - ол тек
қана бюджетте анықталып бекітілген шығындар бойынша қатал түрде ақша
қаражаттарымен қамтамасыз ету. Екінші әдіс бюджеттен толық
қаржыландырылатын мекемелер мен ұйымдарды ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етуде пайдаланады. Бұл арада осы әдістер бойынша бюджеттік қаржыландыру
формалары ретінде бюджеттік мекемелерге қаржы бөлу, төмен тұрған бюджеттер
мен заңды және жеке тұлғаларға трансферттер, жалгерлік капиталға
инвестициялар, бюджеттік бағдарламалар бойынша алынатын тауар, атқарылатын
қызмет пен жұмыстарға бөлінетін қаражаттар болуы мүмкін.
Аймақтық қаржыландырудың ерекшелігі болып нысанды ағымдағы
трансферттерді пайдалану табылады. Олар тек қана бюджеттік субвенциялар мен
алып тастаудың есебінде есептелмеген аймақтық бюджеттік бағдарламалар
бойынша шараларды орындауға беріледі. Төмен түрған бюджеттерге трансферттер
арқылы міндетті түрде төлемақы беріледі. Нысанды ағымдағы трансферттер
сомалары республикалық немесе облыс бюджеттерде бекітіледі.
1.3 Аймақтық бюджетті ұйымдастырудың шетелдік тәжірибесі
Әлемнің бірқатар елдерінде қалың жұртшылыққа есептілік қағидатын
сақтауды қамтамасыз ететін нәтижеге бағдарланған бюджеттік жоспарлау немесе
биліктің бағдарламалық-мақсатты бюджеттеу тәжірибесі жүзеге асырылып
келеді.
Бағдарламалық-мақсатты бюджеттеудің мәні – жұмсалған шығыстарды осы
шығыстардан күтілетін қайтарыммен, олардың әлеуметтік және экономикалық
тиімділігімен байланыстыруында.
Нәтижеге бағдарланған бюджетті (НББ) енгізудің халықаралық тәжірибесі
мемлекеттік басқару органдарының қоғам алдындағы есеп беру құралы ретінде
бюджеттің тиімділік және нәтижелілік индикаторлары жүйесінің қолданылатынын
көрсетеді.
Қазіргі күнде жергілікті өзін-өзі басқарудың екі моделі қалыптасқан:
1) Англосаксондық
2) Континентальдық немесе еуропалық
Англосаксондық модель көбіне біратаулы құқықтық жүйесі бар мемлекеттерде
таралған. Мүндағы негізгі принцип берілген өкілеттілік негізінде өз
бетінше шешім қабылдау. Мысалы Ұлыбританияда өкілеттілік мемлекет
парламентімен беріледі, яғни орталықтан, ал АҚШ та штаттардан, яғни аумақ
деңгейінде. Жергілікті өзін-өзі басқарудың сайланған органдары заң, тәртіп,
қалыптасқан тәжірибе, сот прецендентері шегінде өз бетінше қызмет етеді
және мемлекет компетенциясына жатпайтын мэселелерді өз жауапкершілігі
шегінде шешіп отырады. Мемлекеттік реттеу жанама түрде жүргізілуі мүмкін,
мысалы жергілікті өзін-өзі басқару органдары өз территориясына
өзгерістермен енгізетін үлгілік заң қабылдау арқылы. Жергілікті өзін-өзі
басқару органдары қызметтерінің үстінен жүргізілетін мемлекеттік бақылау
сот түріндегі бақылаумен жүргізіледі. Әсер ету қүралы - мемлекеттік
дотациялар.
Континентальдық модельдің көрнекті мысалы Франция болып табылады. Мүнда
жергілікті өзін-өзі басқару коммуна деңгейінде қарастырылады, анағүрлым ірі
кантондар мен округтар мемлекеттік биліктің жергілікті деңгейлері болып
табылады, өзін-өзі басқару элементтері аумақ деңгейінде мемлекеттік
билікпен ауысу үшін департамент деңгейінде қайта пайда болады. Жергілікті
өзін-өзі басқарудың негізгі буыны коммуналар болып табылады, әрбір
коммунада өз өкілетті органы болады - кеңес және кеңес депутаттарының
ішінен сайланатын мэр. Тұрақты жұмыс істейтін мэр және муниципалдық кеңес
депутаттары муниципалитет құрады. Мэр қызметі муниципалдық кеңес және
республика комиссарының әкімшіліктік бақылауымен жүзеге асырылады.
Германия, Австрия, Жапония, бірқатар постсоциалистік және дамушы
елдерінде англосаксондық және континентальдық модельдердің кейбір сипатын
кіріктіретін аралас модель қолданылады (1-кесте).
1-кесте - Жергілікті өзін-өзі басқарудың модельдері
Англосаксондық модельді елдер Ерекшелігі
Ұлыбритания Жергілікті өзін-өзі басқару
АҚШ автоно-миясының жоғарғы дәрежесі
Канада Таңдау мүмкіндігі
Үндістан Бақылаудың ең алдымен халық
Австралия тарапынан болуы
Жаңа Зеландия т.б. Жергілікті жерде өзін-өзі басқаруды
бақылайтын өкілетті органдардың
болмауы
Жергілікті әкімшіліктердің
(жергі-лікті деңгейдегі мемлекеттік
билік органдарының) болмауы
Континенталдық модельді елдер Ерекшелігі
Франция Жергілікті өзін-өзі басқару мен
Италия жергілікті әкімшіліктің
Испания үйлесімділігі
Бельгия Таңдау мүмкіндігі мен таңайындаудың
Латын Америка елдері үйлесімділігі
Таяу Шығыс елдері т.б. Басқару жүйесінің белгілі
иерархиялығы (жергілікті өзін-өзі
басқару жоғарғы билікпен
салыстырғанда төменгі буын болып
табылады)
Жергілікті өзін-өзі басқару
автономиясының шектеулілігі
Жергілікті жерлерде өзін-өзі
басқаруды бақылайтын өкілетті
органдардың болуы
Бағдарламалық-мақсатты бюджеттеу жүйесінің әрбір елде өзіне тән
ерекшелігі бар, алайда мынадай ортақ белгілер де кездеседі:
индикаторлар жүйесі және ақпарат берудің қажеттілігі заңмен
бекітілмейді, бірақ ұсыныстарын қоғамдық қаржының барлық субъектілері қатаң
және мүлтіксіз орындайтын кәсіби бірлестіктер (қауымдастықтар, кеңестер
және т.б.) бар. Аталмыш ұйымдардың талаптары мен шарттарын орындамау
аймақтық және жергілікті әкімшіліктер үшін келеңсіз салдарларға алып келуі
мүмкін (себебі қоғамдық пікір қауымдастықтардың берген ақпараттары
негізінде қалыптасады). Бұл жағдай кейіннен сайлаушылардың дауыс санына
әсерін тигізе алады.
индикаторлар жүйесі бойынша жасалған барлық есептер баршаға ашық болып
табылады, БАҚ-та жарияланып, көпшіліктің талқысына салынады.
белгіленген индикаторлар жүйесі әкімшіліктің халық алдындағы есеп беру
құралы қызметін атқарады.
тиімділік және нәтижелілік индикаторларын есептеу нәтижелері алдағы
кезеңді одан әрі жоспарлау кезінде қолданылады.
КАНАДА
Жергілікті билік органдарының қызмет тиімділігін арттыру, ақпаратты ашу
стандарттарын жақсарту және жергілікті қажеттіліктерді ескеру мақсатында
Онтарио провинциясының Муниципалитеттер ісі жөніндегі министрлігі 2000 жылы
нәтижелілікті бағалаудың муниципалдық бағдарламасын құру туралы бастама
көтерді.
Бағдарлама негізгі тоғыз қоғамдық қызметтің (сумен қамтамасыз ету, суды
қайтару, қатты қалдықтарды кәдеге жарату, жерді пайдалану, басқару, жол
жұмыстары, қоғамдық көлік, өрт сөндіру қызметі және полиция) нәтижелілігін
35-баллдық шкала бойынша бағалау үшін муниципалдық органдардан деректер
алудан тұрады. Пайдаланып отырған талдау жүйесі көрсетілетін қызметтердің
экономикалық тиімділігін (құны бойынша), әрі олардың сапасын бағалауға
мүмкіндік береді. Бағалаудың стандартталған жинақталымын әзірлеу және
пайдалану арқылы муниципалдық органдар өз қызметінің нәтижелері туралы
салыстырмалы ақпаратпен, сондай-ақ ең озықжаңа тәсілдерді қолдану
тәжірибесімен алмасуға мүмкіндік беретін кешенді ақпараттық ресурс құрады.
Бұл бағдарлама көрсетілетін қоғамдық қызметтердің сапасын бағалап,
салыстыратын құрал жасай отырып, жергілікті әкімшіліктердің салық
төлеушілер алдындағы жауапкершілігін арттыруға жәрдемдеседі.
АҚШ
АҚШ-та федералдық деңгейдегі бағдарламалық-мақсатты бюджеттеу
тұжырымдамасының дамуы мен іс жүзінде қолданылуының мынадай кезеңдерін атап
өтуге болады:
1 бағдарламалық-мақсатты бюджет
Performance Budget (1949-1962)
Федералдық бюджетті ұсыну үшін әзірленген бұл формат (performance
budget деген атау алған) мемлекеттік ресурстардың шығынынан мемлекеттік
функцияларды орындауға, қызметті жүзеге асыруға және нәтижеге қол жеткізуге
қайта бағдарланды. Performance budget тек шығын түрлері бойынша (еңбекақы
төлеу, тауар сатып алу, үй-жай жалдау және т.б.) шығыстардың құрылымын ғана
емес, сонымен бірге бағдарламаларды жүзеге асыру немесе нақты мемлекеттік
функцияларды орындаудан күтілетін нәтижені де көрсетуге тиісті болды.
2) 1965 жылы ұсынылған
жоспарлау – бағдарламалау – бюджеттеу
Planning-Programming-Budgeting System (PPBS)
PPBS-тің басты мақсаты – бюджет ресурстарын оңтайлы бөлуді қамтамасыз
ету болған еді. Бұл жүйе performance budget идеясымен сабақтас болатын.
Бұрынғы жүйенің көптеген кемшіліктеріне байланысты жаңа жүйеге көшуге
қажеттілік туындады. Мәселен, бюджеттік жоспарлау процесін шектен тыс
орталықсыздандырудың нәтижесі бәсекелес бағдарламалардың арасында шығыс
қажеттіліктерін анықтауда және бюджет қаражатын бөлуде қателіктерге
ұрындырды.
Сондай елеулі кемшіліктің бірі – жоспарлаудың бір жылмен шектеліп
қалғаны болды. PPBS қойылған міндеттерді орындаудың баламалы тәсілдерін
салыстыра отырып, солардың ішінен ең жақсысын таңдауға мүмкіндік берді.
Әрбір федералдық министрлік (ведомство) орындайтын қызмет түрлерінің
барлығын дерлік талдап, оларды белгілі бір әлеуметтік маңызы бар
мақсаттарға бағдарланған бағдарламалар аясында топтастырып, мақсатына жету
үшін міндеттердің немесе іс-шаралардың кезегін жасап, соны базалық
элементтерге дейін жеткізуге тиісті болатын. Сонымен қатар, жалпы
бағдарламаны іске асырудың құнын әрі қарай бағалау үшін бағдарламаның әрбір
элементін орындауға кеткен шығындарды бағалау қажет болды.
3 мақсат бойынша басқару - Management by Objectives MBO, (Президент Р.
Никсонның басқаруы кезеңінде)
MBO жүйесі өздерінің алдында тұрған мақсаттарға қол жеткізуі үшін
министрліктердің барлық қызметкерлерінің жауапкершілік деңгейін күшейтті.
Бұл ретте министрліктердіңведомстволардың басшылары Президент ұсынған
ұлттық мақсаттарға қол жеткізуге, ал қызметкерлер басшыларымен бірге
тұжырымдап, ұлттық маңызы бар мақсаттарды орындауға бағытталған жекелеген
міндеттердің іске асырылуына жауап берді. Бұдан бұрын қарастырылған
тәсілдердегі сияқты министрліктер қызметінің нәтижесі олар көрсеткен
қызметтер көлемінің көрсеткіштерімен анықталып отырған, алайда MBO
шеңберінде қол жеткізілген нәтижелердің әлеуметтік маңызын бағалауға тұңғыш
рет талпыныс жасалды. НББ-ні енгізу кезіндегі басты қиыншылықтардың бірі –
мемлекеттік шығыстардың әлеуметтік және экономикалық тиімділігінің
көрсеткіштер жүйесін құру болғанын атап өту қажет.
Бағдарламалық-мақсатты бюджеттеу тұжырымдамасын, сондай-ақ бюджет
шығыстарының тиімділігін әрі қарай дамыту министрліктер қызметіндегі
тікелей (outрut) және түпкілікті (outcome) нәтижелер деген ұғымдардың ара-
жігін ашуға алып келді. Тікелей нәтиже деп әдетте мемлекет тарапынан
ұсынылатын тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің көлемін, яғни
шығарылымды айтады. Мәселен, бұған мектептегі оқушылардың немесе жасалған
кардиологиялық операциялардың саны жатқызылуы мүмкін.
түпкілікті әлеуметтік нәтижеге осындай жағдайда халықтың білімділігін
белгілі бір деңгейде ұстау және өлім-жітімді азайту жатады.
Мемлекеттік саясаттың мақсаты – түпкілікті нәтижеге қол жеткізу
(outcomes), ал мемлекеттік ұйымдардың атқаратын жұмыстары, шығаратын
тауарлары мен көрсететін қызметтері соған жету жолындағы құралдар болып
табылады.
4 бюджетті нөлдік негізде әзірлеуі – Zero-Based Budgeting ZBB,
(Президент Дж. Картердің кезеңінде)
Zero-Based Budgeting (ZBB) жүйесі министрліктер мен ведомстволардың
әртүрлі деңгейдегі шығыстар кезінде қол жеткізетін мақсаттарын белгілеуге
негізделіп жасалды. Оның үстіне министрліктің әрбір мақсатына қол
жеткізудің бірнеше бағдарламасы ұсынылып, кем дегенде бір бағдарламаның
шығыны ағымдағы деңгейден төмен болуға тиісті еді. Бюджеттік өтініштерді
даярлау процесінде әрбір министрлік ұйымның ең төменгі буынынан
министрлікведомстволарға дейінгі мақсаттарының сатысын құрып, өткен
кезеңдегі тиісті бюджет шығыстарымен салыстырмай, оларға қол жеткізу үшін
қажетті ресурс көлемін бағалауға тиіс болды. ZBB жүйесі тұжырымдамалық
түрде бюджеттік ресурстар мен бағдарламаларды іске асыру нәтижелері
арасында ең нақты және айқын байланысты белгіледі.
5 Мемлекеттік мекемелер қызметінің нәтижелерін бағалау туралы заң –
Government Performance Results Act (GPRA), 1993.
халықтың федералдық мемлекетке деген сенімін нығайту;
бағдарламалық мақсаттарды әзірлеудің, бағдарламаларды іске асырудың
әлеуметтік және экономикалық тиімділігін өлшеу рәсімдерін, олардың
орындалуы жөніндегі есептілікті жетілдіру;
бағдарламалардың әлеуметтік тиімділігін арттыру және оларды жүзеге
асырудың нәтижелеріне қол жеткізу үшін мемлекеттік органдардың
жауапкершілігін нығайту;
федералдық министрліктің басшыларына түпкілікті нәтижеге бағдарланған
жұмысты тәртіпке келтіруге көмектесу;
заңнамалық шешімдердің сапасын арттыру;
федералдық деңгейдегі мемлекеттік басқаруды жетілдіру.
Ресурстар мен нәтижелерді өзара байланыстыратын жоспарлар мен
есептердің барлық жүйесі осы мақсаттарға сай құрылды. Сондай-ақ жаңа
тұжырымдамалар федералдық министрліктерде жаппай қолданылмастан бұрын
пилоттық министрліктерде сыннан өткізілгенін атап өту қажет. Аталмыш
мақсаттар, тұжырымдамалар, жоспарлар мен есептер жүйесі негізгі белгілерін
сақтай отырып, осы күнге дейін АҚШ-та қолданылып келеді.
Жоспарлар мен есептер жүйесіне мына құжаттар кіреді:
Стратегиялық жоспар (5 жылға арналған);
Бір жылға арналған жұмыс жоспары (Annual Performance Plan);
Бір жылға арналған жұмыс жоспарының орындалуы жөніндегі есеп (Annual
Performance Report).
ФРАНЦИЯ
Өкіметтің аймақтық және муниципалдық органдары қоғамдық сектордың
барлық ұйымдарына арналған бюджетті ұсынудың және бухгалтерлік есепті
жүргізудің жекелеген стандарттарына (жыл сайынғы есеп беру, жалпыға
бірдейлік, ағымдағы және негізгі бюджетті бөлісу, бюджеттің теңдестірілуі)
заңдық тұрғыда бағынулары қажет. Сондай-ақ қолданылған тәжірибелердің
есептілік стандарттарына сәйкестігіне қатаң бақылау жүргізу жүйесі де
қызмет істейді. Ішкі бақылауды – қоғамдық бухгалтер, сыртқы бақылауды
мемлекеттің әрбір аумақтағы (префект) өкілі жүзеге асырады.
Өкіметтің аймақтық және муниципалдық органдары мемлекеттік бақылау үшін
өздерінің қызметін сипаттайтын әртүрлі құжаттарды жыл сайын жариялап тұруға
тиіс. Муниципалдық институттар заңнамалық тұрғыдан мөлшеріне қарай былайша
жіктеледі: халқының саны 10 мың адамнан асатын муниципалитеттер 11 қаржылық
көрсеткіш бойынша, сондай-ақ барлық муниципалдық компаниялардың қызметі
туралы жыл сайын қаржылық есеп беруге тиіс, ал халқының саны жағынан шағын
муниципалитеттер 6 қаржылық көрсеткіш бойынша есеп беріп, жыл соңындағы
жағдайға қарай қарыздарының сипаттамасын берулері қажет.
Бұл көрсеткіштерге мыналар жатады:
жан басына шаққандағы ағымдағы шығыстар;
жан басына шаққандағы тікелей салықтық кірістер;
жан басына шаққандағы ағымдағы кірістер;
жан басына шаққандағы негізгі шығыстар;
жан басына шаққандағы үлестік жүктеме;
жан басына шаққандағы жәрдем ақшалар (субсидиялар);
жалақыға шаққандағы шығыстардың үлесі және ағымдағы шығыстардың
құрылымындағы жалақылық есептеулер.
Бұл көрсеткіштер аймақтық және муниципалдық билік органдары қызметінің
қаржылық нәтижесін бағалау мақсатында оларды өзара салыстыруға мүмкіндік
береді.
ҰЛЫБРИТАНИЯ
Ұлыбританияда Есептеу комиссиясы әзірлеп шығарған басты құндылықтар
тұжырымдамасы көрсетілетін қоғамдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz