Банктік маркетинг банктің бәсекелестіктің негізі ретінде
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
Бөлім 1 Банк саласындағы бәсекелестіктің теориялық негіздері
1.1 Банктік бәсекелестіктің маңызы, түсінігі және 8
деңгейлері ... ... ...
1.2 Банктік маркетинг банктің бәсекелестіктің негізі 10
ретінде ... ... ... .
1.3 Банктік бәсекелестікті жетілдіру сұрақтарының ғалымдар мен
тәжірибешілердің еңбектерінде 13
зерттелуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
Бөлім 2 Банк ЦентрКредит АҚ-ның ұйымдық-экономикалық
сипаттамасы, Қазақстан Республикасының банктік секторындағы рөлі
мен қаржы жағдайын талдау
2.1 Қазақстан банк секторының қазіргі 18
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Банк ЦентрКредит АҚ-ның құрылу тарихы,
ұйымдық-экономикалық 33
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
Бөлім 3 Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің
бәсекелестілігін Банк ЦентрКредит АҚ-ның мысалы негізінде талдау
және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар
3.1 ҚР банктік бәсекелестігін 53
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Банк ЦентрКредит АҚ-ның бәсекелестілік позициясын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
3.3 Шетелдік банктер мен Қазақстан банктері арасындағы
салыстырмалы 62
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
3.4 Қазақстандағы банктік бәсекелестігінің 66
проблемалары ... ... ... ... .
3.5 Банк саласындағы таза бәсекелестікті қалыптастыру тәсілдері
және Банк ЦентрКредит АҚ-ның бәсекелестілік позициясын
жетілдіру 67
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 69
Қорытындылар және 71
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Банк саласындағы бәсекелестікті
талдау, оның бәсекелестік құрылымы, банктердің агрессивті қаржы нарығындағы
іс- әрекеті – банк саласындағы бәсекелестікті дамыту жолындағы бірінші
қадам, сонымен бірге бәсекелестік құрылымын қалыптастыру, банктердің
жинақтарының инвестицияға тарту және қаржы қорын тиімді бөлу.
Банктер - қазiргi экономиканың ажырамас бөлiгі ретінде нарықтық
қаржылай-несие механизімінің негiзiн қалыптастырады, оның көмегiмен
нарықтық экономика жұмыс iстейді. Экономика табысты дамуы үшiн банктер
жинақтарды инвестицияға тартып, нарықтық қағидаларға байланысты қаржы қорын
қайта бөлу арқылы тиiмдi институт болуы керек. Тиiмдi және толық банктiк
экономика саласының маңызды көрсеткіші банктердiң бәсекелестiгi болып
табылады. Банктiк саладағы бәсекелестiк экономикалық уәкiлдердiң
жинақталуына және оларды инвестицияға тарту нәтижесінде тиiмдi ықпал етедi.
Банктiк саладағы бәсекелестiк банктiк саланың әр түрлi нарықтарына
пайыздық ставкаларды анықтауына тiкелей ықпал етеді, нәтижесінде нарықтағы
банктердiң жұмысының тиiмдiлiгiн анықтайды. Сондықтан банктiк саладағы
бәсекелестiкті талдау тек қана теориялық және тәжірибелік қызықты тапсырма
емес, сонымен қатар банктердің қаржы қорын тиімді қайта бөлу, банктердiң
нарықта тиiмдi жұмыс атқаруы және табысты экономиканың дамуы үшiн керектi
қажеттiлiк болып табылады.
Банктiк саладағы бәсекелестiкті талдау бәсекелестiктi дамытуға кедергi
келтiретiн себептердi анықтауға, тиiмдi банк жүйесін құрастыруға,
банктердің қаржы қорын қайта бөлiсудiң тиiмдi жүзеге асыруға және
бәсекелестiктi дамытуға мүмкiндiк бередi. Банктiк саладағы бәсекелестiк
саланың бәсекелестiк құрылымымен анықталады, сондықтан банктiк саладағы
бәсекелестiктi анықтау үшiн оның бәсекелестiк құрылымын талдау керек.
Нарықта банктердiң іс- әрекеті саланың бәсекелестiк құрылымына ықпал етеді
немесе оны қалыптастырады. Банктiк саланың бәсекелестiгі және бәсекелестiк
құрылымы банктердің іс- әрекетінің ауысуына байланысты үнемi өзгеріп
отырады, сондықтан банктiк саланың бәсекелестiк құрылымының талдау
барысында жекелеген банктердің нарықтағы іс- әрекетіне байланысты, яғни
оларды дербес экономикалық субъект ретінде қарастыру көзделеді.
Зерттеу тақырыбының қарастырылу дәрежесі.
Банк саласындағы бәсекелестік проблематикасы ғылыми зерттеулерін үш
негізгі топ жұмыстарына бөліп қарастыруға болады:
- Бірінші топ: нарықтық экономика жағдайында банк секторының қызметін
теориялық және қолданбалы аспектілерін қарастыратын зерттеушілер:
Г.Г. Коробова, О.И. Лаврушин, И.Д. Мамонова, В.Н. Шенаев және т.б.;
- Екінші топ: нарықтық экономикадағы бәсекелестікті зерттеушілер: П.
Друкер, М. Портер, Дж. Робинсон, Ю.Б. Рубин, Ф. Хайек, А.Ю. Юданов
және т.б.;
- Банк ісіндегі бәсекелестік проблемасын банктік маркетинг пен
менеджмент негізінде қарастыратындар: Ю.И. Коробов, А.П. Мирецкий,
А.Н. Орлова, В.В. Попков, Г.О. Самойлов және т.б.
Қазіргі кезде Қазақстан нарықтық экономикалық ел ретінде танылған
мемлекет, ол жаңа экономикалық даму кезеңіне жол ашты. Көптеген жылдар бойы
қалыптасқан жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға көшуі, экономикада
жаңа ұғымдардың пайда болуына алып келді. Сол ұғымдар арасында Өнімнің
бәсекеге қабілеттілігі ұғымы қазіргі уақытта кең қолданысқа ие. Өнімнің
сапа және бәсекеге қабілеттілігі мәселесі қазіргі жағдайда әмбебап сипатқа
ие.
Жұмыстың мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты: банк
саласындағы бәсеке түрлерін талдап, тиімдісін анықтау.
Аталған мақсатқа жетуді келесі міндеттер арқылы іске асыру көзделіп
отыр:
- қазіргі кездегі банк саласындағы бәсекелестіктің теориялық негіздерін
талдау;
- зерттеу объектісі болып табылатын Банк ЦентрКредит АҚ-ның ұйымдық
– экономикалық қызметін сипаттап, банк секторындағы ролін анықтау;
- Банк ЦентрКредит АҚ-ның мысалы негізінде Қазақстан Республикасы
коммерциялық банктерінің бәсекелестігін арттыру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың объектісі ретінде Банк ЦентрКредит АҚ-ның қызметі
қарастырылған, ал жұмыстың пәні – аталған банк мысалындағы банк саласындағы
бәсекелестік.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылығын құрайтын ғылыми нәтижелер:
- банк саласындағы бәсекелестіктің теориялық негіздері зерттелді, яғни осы
саладағы шетелдік және отандас ғалымдардың еңбектерімен танысу арқылы
теориялық білімдер тереңдетілді;
- Банк ЦентрКредит АҚ-ның ұйымдық-экономикалық сипаттамасы,
Қазақстан Республикасының банктік секторындағы рөлі мен қаржы
жағдайы талданды, яғни елімізде банк жүйесінің қалыптасу
ерекшеліктері, кезеңдері банк саласындағы қабылданған заңдармен,
құжаттармен танысу арқылы оның қалыптасу қызметтері жүйеленді;
- ҚР банктік бәсекелестігі зерттелді. Банк жүйесіндегі түбегейлі
өзгерістердің келбетін Банк Центр Кредит АҚ және оның бөлімшелерінің
мысалында статистикалық мәліметтерге сүйене отырып сарапталған
ұсыныстар: сапасы жоғары, бағасы қол жетімді қызметтер көрсетілді және
банк саласындағы маркетингті бәсекелістіктің дамуының негізі ретінде
қарастырылды.
Зерттеу әдістері ретінде экономикалық талдау, монографиялық,
салыстырмалар әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындылармен ұсыныстардан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыс компьютермен терілген мәтіні 72 бет көлемінде
орындалған және 11 сурет пен 9 кестені кірістіреді.
Дипломдық жұмыс зерттеу тақырыбы бойынша қолданылған ақпараттық база
баспасөз материалдарын, оқулық әдебиетті және Банк Центр Кредит АҚ-ның
есептік мәліметтерін кірістіреді.
Бөлім 1 Банк саласындағы бәсекелестіктің теориялық негіздері
1. Банктік бәсекелестіктің маңызы, түсінігі және деңгейлері
Жалпы алғанда бәсекелестік - бір мақсатқа жету барысындағы нарықтық
субъектілердің сайысы деп қарауға болады. Мұндай нарықтық субъектілерге
сатушылармен сатып алушылар жатады. Бәсекелестіктің сипатты белгiлерi
келесi:
-сатып алушылар үшiн таңдаудың талғаулы мүмкiндiктерi бар нарықтарының
болуы;
-нарықтық саясаттың әр түрлi аспабын қолданып өзара жарысатын сатып
алушылармен сатушылардың көп және аз санының бар болуы;
- нарықтық саясаттың аспабын бәсекелестердің алмасып қолдануы және
басқа бәсекелестердің жауапты іс қимылдары.
Банктiк бәсекелестiк – несие нарығында және банк қызметінде өздеріне
жақсы жағдай қалыптастыру үшін коммерциялық банктермен несие
институттарының сайысы.
Банктiк бәсекелестiктiң саласы болып банктiк нарық табылады. Ол кең
шекаралы және көптеген элементтерден тұратын өте күрделі құрылым. Бiр
банктық нарық туралы емес, көп банктiк нарықтар туралы айтсақ дұрыс болады.
Қазiргi коммерциялық банктер iс жүзiнде барлық нарықтық секторларда
сатушылар немесе сатып алушылар рөлдерiнде жұмыс iстейдi. Егер нарықтық
жүйені сауда-саттықтың объекттерi ретінде қарасақ, онда бұған келесі
бөлімдер жатады:
1) өндiрiс құралдары нарығы және өндiрiстiк қызметтер. Мұнда
коммерциялық банктер банктiк қызметті кәсiпорындарға сатушы ретінде,
(есептiк қызмет көрсету, есептердi жүргiзу, корпорациялардың қаражаттарын
басқару ), қаржылық делдалдарға (өндiрiстiк объектілерге несие беру),
сонымен бiрге өндірістік қорды сатып алушы рөлiнде (кеңсе жабдығының алу)
қатысады .
2) тұтыну заты және тұтыну қызметтерiнiң нарығы. Банктер бұл жерде
–қаржылық делдал ретінде (қарыздарды тұтыну мақсаттарына беру), бiрақ
кейде сатып алушылар рөлінде (қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру шеңберінде)
қатысады .
3) еңбек нарығы.Банктердiң уақыт өте өз қызметшiлерін жаңартып немесе
толықтырып отыруға келеді, бұл банктердің кадрлық саясатының толық мақсаты
болып табылады.Олар нарыққа сатып алушылар ретiнде шығады.
4) зияткерлiк - ақпараттық өнiмнiң нарығы. Банктер мұндабанктік
қызметті сатушы ретінде де (қаржылық кеңес беру) және өндiрiстiк қорларды
сатып алушы ретінде де (ЭЕМ үшiн программалық қамтамасыз ету) қатысады.
5) жылжымайтын мүлiк нарығы. Банктерi бұл жерде көбіне қаржылық
делдалдар ретінде (ипотекалық несие беру) және салыстырмалы түрде сирек
сатып алушылар ретінде (кеңсе үшiн жер телiмiн және ғимараттарды сатып алу)
немесе сатушы ретінде (қайтарылмаған ипотекалық несиенің кепiлдiк мүлкін
сату) қатысады.
6) қаржы нарықтары. Банктер бұл салада бас қатысушы кейiпкерлердiң
бiреуі болып табылады.
- қарыз капитал нарығы. Бiр жағынан, банктер өз салымшыларынан ақшалай
қорға уақытша құқықтар сатып алады, екінші жағынан - қарыз беруде сатушы
ретінде қатысады;
- бағалы қағаздар нарғы. Сонымен бiрге банктер өз ынтасымен және
клиенттердiң тапсырмасын орындай бағалы қағаздардың сауда-саттықтарын
жүзеге асыра отырып бiрде сатушының бірде сатып алушылардың рөлiн
атқарады.
- валюталар және асыл металлдардың нарығы. Мұнда да банктер өз
ынтасымен және клиенттердiң тапсырмасын орындай валюталармен асыл
металлдардың сауда-саттықтарын жүзеге асыра отырып бiрде сатушының бірде
сатып алушылардың рөлiн атқарады.
Осылардың нәтижесінде банктiк бәсекелестiктiң саласы өте көлемдi,
бәсекелестiк орта алуан түрлi екенін көрінеді [1].
Сатушылармен сатып алушылардың бәсекелестiгi.
Бәсекелестiкке қатысуға байланысты нарықтық субъектілердi сатушылар
бәсекелестiгi және сатып алушылардың бәсекелестiктерi деп ерекшелейдi.
Сатушылар бәсекелестiгi – бұл өте тиiмдi шартта тауар өткiзудiң сатушылар
арасындағы сайысы (мысалы – банк қызметін сату). Сатып алушылардың
бәсекелестiгi – тиісінше өте тиiмдi шартта тауар алу шылар арасындағы
сайыс.
Салалық және сала аралық бәсеке.
Бәсеке субъектілерін саласына байланысты салалық бәсеке және
салааралық бәсеке деп ажыратамыз. Салалық бәсекелестiк - бағасы, сапасы,
ассортименті бойынша өзгеше, бірақ бiр салада яғни бір сұранысты
қамтамасыз ететін ұқсас тауар шығаратын фирмалардың арасындағы
бәсекелестiк. Сала аралық бәсеке - бұл әртүрлi салаларды қамтыған
кәсiпорындардың арасындағы бәсекелестiк.
Банк iсі - жеке сала емес, ол түрлi салалардың жиынын қосатын
экономика саласы, сондықтан бұл топтастыру (классификациялау) банктерге де
жатады.
Банк ісінің салалық құрылымы. Жекелеген несиелік институттардың
көзқарасына байланысты банк саласы көбіне өткiзу нарығы ретінде
қарастырылады . Олардың iшiнен негiзгiсі: қарыздардың нарығы (несие беру
саласы); салымдар нарығы (жинақтау iсi саласы, инвестициялық делдалдықтың
саласы); қызмет көрсету нарығы (есептік-кассалық қызмет көрсету саласы,
траст операциялары, басқада қызметтер).
Өз кезегiнде аталған салалар бөлімдерге бөлінуі мүмкін және несие -
қаржы институттарының көпшiлiгi бiр емес бiрнеше салаларда немесе салалық
бөлімдерде жұмыс iстейдi.
Салалық банктiк бәсекелестiк. Әрбiр несие институты өз бәсекелестiк
стратегиясын құру кезеңде әмбебап немесе мамандандырылған болатынын және
басқада стратегиялық шешімдердің артықшылық және кемшіліктерін анықтап
алуы қажет. Қазіргі уақытта басқалай теңдік шартта мүмкін тәуекелді жүзеге
асырылатын тауарлардың кең ассортиментiне ыдырату мүмкiндiгіне байланысты,
әмбебап банктер басқаларға қарағанда басымдылыққа ие деп қалыптасқан. Демек
жеткiлiктi қаржы қоры болған жағдайда әмбебаптану саласы пайдасына
қабылдануы керек. Едәуiр дәрежеде бұл дұрыс дегенмен әмбебап банкте
стратегиялық кемшiлiктердің болу мүмкіндігін банк басшысы ұмытпауы керек.
Сала аралық банктiк бәсекелестiк. банк iсiндегi салалық бәсекелестiгi
бiр банктiк салада жұмыс iстейтiн институттардың арасында iске асса, ал
сала аралық бәсеке мүдделерi қиылыспаған субъекттердiң арасында өрiстейдi.
Бағалы бәсеке бағаларды өзгерту жолымен iске асады (көбіне бағаны
төмендету). Бағасыз бәсеке тауардың сапалық сипаттамаларын жақсартуға
(сенiмдiлiгін, ұзақ уақытқа жарамдылығын, қауiпсiздiгін, пайдалылығын,
тұтыну шығындарын, сырт пiшiнiн, сервистік қызмет көрсетуiн) және өткiзудi
ынталандыруға негiзделген.
Бағаларды реттеу – бәсекелестiктiң ең ескi әдiсi және техникалық
орындау жағынан алып қарағанда ең қарапайымы. Алайда экономикада бағалы
бәсеке ашықта , жабықта болуы мүмкін.
Ашық бағалық бәсеке кезінде кәсіпорындар өз тауарларына бағаны
төмендеткені жөнінде тұтынушыларына хабарлайды. Жабық бағалы бәсеке кезінде
кәсіпорындар тұтынушылық қасиеті жоғарлатылған тауар шығарады, ал бағасын
сәйкесінше аз жоғарлатады.
Жетілдірілген және жетілдірілмеген бәсекелестiк. Нарықтың монополизация
дәрежесіне және бәсекелестiктiң тәуелсіздігіне байланысты жетілдірілген
және жетілдірілмеген бәсекелестiк деп екіге ажыратады.
Жетілдірілген бәсеке – бәсекелік тұрғысынан алғанда тең шарттарда
әрекет ететін, тек бағалық әдістер арқылы бәсекелесетін ештеңеден
шектелмеген көбiнесе нарықта ұқсас тауар(стандартты, бiркелкi) сатушы
шағын фирмалар көбейген кезде пайда болады.
Жетілдірілмеген бәсекелестiк - бұл бiр немесе бірнеше нарықтық
қатынастардың субъектлері басқаларға қарағанда үстемдік етеді және сол
арқылы бәсекелестік шарты орындалмайды, басқаша айтқанда бәсекелесті
сақтамайды [2].
1.2 Банктік маркетинг банктің бәсекелестіктің негізі ретінде
Ақпарат - бұл бизнесті табысты дамытуы үшiн қажеттi маңызды қор. Егер
серiктестiк жаңа нарыққа шығып, жаңа жоба бастап, өз қызметiнiң масштабын
кеңейткісі келсе немесе жұмыс тиiмдiлiгі төмендеп қиыншылықтар көбейсе,
кәсіпорынға маркетингтік талдау немесе маркетингтік ақпарат жинастыруы
қажет.
Банктiк маркетингтiң негiзгi әдістері - клиенттермен жақсы қарым-
қатынас, тиімді қызметті қамтамасыз ету және банк акцияларының жеткілікті
дивидендтері, клиентерге басымдылық беру және басқа несие - қаржы
ұйымдарымен салыстырғанда сирек кездесетiн оңтайлы сервис, сонымен қатар
банктің тиімді жұмыс жасауы үшін банк қызметкерлерін материалдық қызықтыру
болып табылады. Осы мақсаттарға жеткен кезде белсенді және беслсенді емес
маркетингті атап көрсетуге болады.
Белсендi маркетинг келесi шаралардың жүйесiн қосады:
-пошта және телефон байланысы арқылы белсендi жарнаманың ұйымдастыру;
-теледидар көмегiмен бiр жолғы шараларды өткiзу;
-презентациялар және конференциялар арқылы өнiм қатарының толықтығын
және сапаны тұтынушы бағалауы;
-қажеттiктерiнiң жеке қарым-қатынастың нәтижесенде болашақ клиенттердi
;
-банктiк қызметтiң көкейкестi мәселелерiн талқылау үшiн
пiкiрталастардың ұйымдастыру;
-клиенттердiң арасында сауалнама өткiзу.
Белсенді емес маркетингке банктiк қызметті және экономикалық
көрсеткiштерді баспасөз бетіне жариялау, коммерциялық банктiң ұранының
төс белгісін және тағы басқалардыжобалау жатады.
Банктік маркетингтің перспективалық бағыттарының бірі несие
карталарының шығарылымы болып табылады.
Банктiк маркетингтiң мақсаттарының бірі- банк қызметін пайдаланбаған
жаңа клиенттерді тарту және бұрынғы клиенттерге жаңа қызметтерді ұсыну .
Операциялардың бiр түрін iске асыруы үшiн банкке келген клиент басқа да
қызметтерді потециалды пайдаланушы немесе сатып алушы болуы мүмкін.
Мысалы, егер клиент банктен жол чектерiн сатып алса немесе шетелдiк
валютаны алса, оған шетелдік сапар кезінде қайғылы жағдайдан сақтандыру
бойынша қызмет ұсыну керек. Банктiк маркетингтiң мақсаты- клиенттердің
нақты қажеттiктерiнiң есепке ала өте тиiмдi нарық iздестiру.
Бұл процесс банкке нақты мақсат қоюды, жоспарланған шараларды жүзеге
асыру үшін анық іс-әрекеттерді жобалауды және соған жету жолдарын
ұйымдастыруды талап етеді.
Банктiк жарнама басқа жарнамалардан банктік қызметтің ерекшеліктерімен
ерекшелінеді. Жарнаманың көмегімен банк өзінің потенциалдық клиенттерін
іздестіреді, сонымен бірге банк қызметтерін танымал етудің қарым-қатынас
кещенінің бірі болып табылады.
Жарнамалау науқаны банктің имиджін жасаумен қалыптастыруға, жаңа
қызметтерді насихаттауға, бағытталады басқа банктермен салыстырғанда
жарнамаланушы банктің артықшылықтарын халыққа түсіндіруге бағытталады.
Мұндай жарнама науқандары жалпыұлттық масштабта теледидар, газет, барлық
коммуникацияларды пайдалану арқылы жүзеге асырылады.
Банка имиджін қызметкерлердің сыртқы бейнесі, мiнез-құлық мәдениетi,
қызметкерлердiң кәсiби деңгейі, сыртқы және iшкi безендіру, жарнамаларда,
iскерлiк байланыс бланктерiнде, конверттерде, ғимараттың ішімен сыртында
орналасатын фирмалық таңбасы қалыптастырады. Қызмет көрсету деңгей жоғары
болған сайын сұраныста көбейеді. Алайда қызмет көрсетудiң деңгейін
жоғарылату шығындарды үлкейтеді. Сондықтан басқарма қызмет көрсетудiң
деңгейімен және қызмет көрсетуге қатысты экономикалық факторлардың
арасындағы ұтымды байланысты табуы керек. Сонымен қатар клиенттің банк
қызметіне арыз шағымдары болмаса, қызмет көрсету сапасының жоғары
екендігінің көрсеткіші болып табылады.
Жарнаманың негізгі мазмұны клиенттің жарнамаланушы банктің қызметін
таңдау арқылы үлкен жетістікке жететінін көрсету. Бұдан басқа жарнаманы
банкпен және оның бәсекелетерiнiң арасындағы қызмет көрсетудегi
айырмашылықтарын көрсету арқылы пайымдайды, бұл айырмашылықтар аздаған
жетіспеушіліктер арқылы көрінуі мүмкін, көбінесе iрi банктердiң қызмет
көрсету шамалас болады.
Жарнама болашақ клиенттердiң барлығына бірдей бір жақсы әсер
етпейді.Кейбiр жарнамалар банктік қызметті пайдалануға бiрден жағдай
жасайды, екіншілерін қызықтырады, үшiншiлері тiптi көңіл аудармайды. Егер
потенциалды клиентті бірден банктік қызметке зәру болған кезде банктық
қызметті қолданса банктік жарнама тиімдң болып саналады .
Проекциялар әдiсін пайдалануға болады. Нақтылы түрдiң проекциясы -
клиенттің банктік қызметтін пайдалану арқылы жағымды әсер алуы және соны
болашақ клиенттiң алдында демонстрациялануы.
Жарнама бәсекелестердiң алдында банктың нақты пайдалылығын және
артықшылығы туралы хабарлауы керек. Тек қана нақты және шын жарнама тиiмдi
болады.
Банктiк маркетинг өзінің атқаратын қызметінің арқасында маркетингтiң
ерекше саласы болады. Бұл банктің қызмет көрсетудегі нақты қоғамдық – саяси
және экономикалық жағдайға байланысты анықталатын ішкі және сыртқы
идеологиясы, стратегиясы, тактикасы және саясаты. Дамыған нарықтық
экономикасы бар елдердiң банк жүйелерiндегi өзгерістер, Қазақстан
Республикасындағы банк жүйесінің нақты шаруашылық ахуал комерциялық
банктерге маркетингтің жаңа әдіс тәсілдерін пайдалануды міндеттейді .
Бұған банк саласын әмбебептандырылуы, олардың дәстүрлі операциялардан
шығуы, шетел банктерінің тарапынан бәсекелестіктің жоғарлауы, банк емес
мекемелердің банктерге бәсекелес болуы, сонымен қатар бағалы қағаздар
нарығының дамуы жатады.
Маркетингтік қызметке мыналар кіруі қажет:
- банктiк қызмет нарығын талдау керек;
-маркетингтік зерттеулер;
-банкті тиімді басқару тәсілдерін іске асыру;
-маркетингтік жоспарлауды жобалау;
-банктық қызмет көрсетуді жоғары деңгейге жеткізу;
Егер банк және оның клиенттері жоғары табысқа кенеліп өздерінің қойған
мақсаттарына жетсе банктің іс-әрекеті табысты деп саналады. Бұл жерде
банктердің маркетингтік жұмысы клиенттердің жұмыстануымен тікелей
байланысты. Көбіне коммерциялық банктердің табысы активті операциялардың
пайыздық саясатынан, атап айтқанда жеке және зааңды тұлғаларға беретін
несиелік пайыздан түседі [3, 23, 24].
1.3 Банктік бәсекелестікті жетілдіру сұрақтарының ғалымдар мен
тәжірибешілердің еңбектерінде зерттелуі
Қазіргі кездегі банктік бәсекелестікті жетілдіру сұрақтарының ғалымдар
мен тәжірибешілердің еңбектерінде зерттелуін қарастырсақ.
Банк саласындағы бәсекелестік проблематикасы ғылыми зерттеулерін үш
негізгі топ жұмыстарына бөліп қарастыруға болады:
- Бірінші топ: нарықтық экономика жағдайында банк секторының қызметін
теориялық және қолданбалы аспектілерін қарастыратын зерттеушілер:
Г.Г. Коробова, О.И. Лаврушин, И.Д. Мамонова, В.Н. Шенаев және т.б.;
- Екінші топ: нарықтық экономикадағы бәсекелестікті зерттеушілер: П.
Друкер, М. Портер, Дж. Робинсон, Ю.Б. Рубин, Ф. Хайек, А.Ю. Юданов
және т.б.;
- Банк ісіндегі бәсекелестік проблемасын банктік маркетинг пен
менеджмент негізінде қарастыратындар: Ю.И. Коробов, А.П. Мирецкий,
А.Н. Орлова, В.В. Попков, Г.О. Самойлов және т.б.
Қазіргі кезде Қазақстан нарықтық экономикалық ел ретінде танылған
мемлекет, ол жаңа экономикалық даму кезеңіне жол ашты. Көптеген жылдар бойы
қалыптасқан жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға көшуі, экономикада
жаңа ұғымдардың пайда болуына алып келді. Сол ұғымдар арасында Өнімнің
бәсекеге қабілеттілігі ұғымы қазіргі уақытта кең қолданысқа ие. Өнімнің
сапа және бәсекеге қабілеттілігі мәселесі қазіргі жағдайда әмбебап сипатқа
ие [25].
2007 жылдың 28 ақпанында Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан халқына Жолдауында бәсекеге қабілеттілік – Қазақстанның әлемдік
экономика мен қоғам дастыққа табысты кірігуінің кілті деп айтылған. Бұл –
біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің қоғамдастығына қарай
жедел жылжуымыз және оның тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның тұғырнамасын
нығайту және мұның қажетті шарты – Қазақстан тауарлары мен қызметтерінің
озық халықаралық стандарттардың сапалық деңгейіне шығуы деп елбасымыз айтып
кетті.
Қазіргі уақытта еліміз биік белесті бағындыру қарсаңында. Елдің дамуы
бағытын анықтайтын және оған қарқын беретін Әлемдегі бәсекеге қабілетті 50
елдердің қатарына ену стратегиясы және БСҰ-ға кіру нағыз ұлттық идеяға
айналған. Осыған жетудің бірден-бір жолы кәсіпорынның бәсекеге
қабілеттілігін арттыру.
Нарықтық қатынас жағдайында тиімді еңбек ету бәсекелестік тартымдылықты
күрделей түсе отырып, кәсіпорындардың тұрақты жұмыс істеуіне итермелейді.
Сапалы бәсекеге лайықты өнім өндіруге барлық өндірістер жұмыс істейді, бұл
олардың тұрақтылық пен жаңалаудың бір түрі. Осы қойылған мақсаттарға дету
үшін, олар өздеріне ұзақ мерзімді бағдарлама қабылдайды.
2010 жылдың қаңтарында ел халқына жолдауында елбасымыз Индустриялық-
инновациялық даму бағдарламасын жария етті.
Қазірдің өзінде оны жүзеге асырудың алғашқы жылының нақты қорытындылары
бар. Халықаралық нарыққа шығу үшін сапалы өнім қажет және жоғары сапалы
өнім өндіретін салалар білікті мамандармен қамтамасыз етілуі тиіс. Сонда
ғана белгілі нәтижелерге қол жеткізгенімізге сенім артуға болады. Елімізде
жүзеге асырылып жатқан индустриялық-инновациялық даму стратегиясы да дәл
осы мақсаттарды көздейді. Бүкіл ел бойынша сегіз жүзге жуық әртүрлі өндіріс
орны құрылды. Статистика мәліметтеріне жүгінсек 700-ге жуық тарта кәсіпорын
халықаралық сапа белгісі ИСО – 9001-ге ие болды. Бірақ та бәсекеге
қабілетті өнім шығару үшін әлі де аздық етеді.
Нарықтық экономикада бәсекелестік маңызды фактор болып табылады. Ол
адамдардың шаруашылық қызмет жүргізу түріне едәуір дәрежеде ықпал етеді.
Теорияға сәйкес ол -қарсыластың сол нарықтағы сатып алушылар мен
сатушылардың санына, сондай-ақ олардың операцияларының ауқымына байланысты
анықталады. Егер де біз банктік бәсеке туралы айтсақ, онда оның еркін
нарықтағы бірқатар белгілерін қарастыруға болады.
Бірінші белгісі – капиталдар нарығында қаржылай қызмет көрсететін
көптеген қаржылық институттардың болуы.
Екінші белгісі – әрбір нарыққа қатысушыларда толық ақпараттар көлемінің
болуы. Онсыз ол әрекетін дұрыс таңдай алмайды.
Үшінші белгісі – барлық қатысушылардың нарыққа шығарылатын қаржылық
өнімдерінің (депозиттер, несиелер және басқа да қызметтер) бірыңғайлығы.
Төртінші белгісі – ешбір қатысушы басқа қатысушылардың қабылдаған
шешімдеріне ықпал ете алмайды.
Бәсекелестік кез келген істе керек және ол еркін нарықта тиімді.
Бәсекелестік бар жерде кез келген қызмет тиімді болады, өнімге немесе
қызметке деген баға төмен және тұтынушыларға тиімді. Осыған байланысты
банктік капиталы неғұрлым мол шоғырланған ақша нарығындағы қарыздар бойынша
пайыздар, аз шоғырланған нарыққа қарағанда, жоғары болуы тиіс; сөйтіп
тиісінше, банктің табысы да соғұрлым жоғары болады деген қорытынды туады.
Әйтсе де, банк ісіндегі бәсекелестікті зерттеу нәтижесі мұндай болжамдардың
болу мүмкіндігін сөзсіз құптамайды.
Зерттеулердің біреуі банктердің көп болған сайын пайыз деңгейі соған сәйкес
төмендейтінін көрсетсе, басқалары -керісінше, яғни банктердің шоғырлануымен
несие үшін пайыздық мөлшерлеме деңгейі арасындағы байланыс әлсіз екенін
көрсетеді [4, 26].
Тәжірибеде ірі банктер майдаларға қарағанада жинақ салымдары бойынша
жоғарырақ пайыз төлейді, қарыз бойынша төменірек пайыз алады.
Ірі банктердің ірі клиенттерге қарыз беруі кішігірім банктердің ұсақ-түйек
қарыз берулеріне қарағанда азырақ тәуекелге барып, әрі елеусіз шығындар
жұмсауымен байланысты болады. Сонымен қатар, ірі банктерде мерзімді
салымдардың салмақты бөлігі ірі депозиттік сертификат нысанында болып
табылады, олар бойынша басқарушылық шығындар көлемі шамалы және
салыстырмалы түрде жоғары пайыздар төлейді. Ірі банктер ынталылырақ болады
және олар банк қызметінің жаңа салаларында жаңашылдар болып шығады өз
активтерінің көп бөлігін несиелік операцияларға бағыттайды.
Әлемдік банктік индустрия 60-жылдардың соңынан бастап біршама өзгерістерді
басынан өткізді. 70-80 жылдары белсенділік көрсеткен бәсекелестік бірқатар
факторлармен шарттастырылады.
Біріншіден, банктік индустрия интернационалдану тенденциясына ие болды.
Бұл шетелдік бәсекелестік нарықгарға өзара енуіне әкелді, нәтижесінде жалпы
нарықта ерекше көрінген ақшалай банктермен болады. Осында пайда болған
шетелдік банктер жаңа банктік қызметтер, жаңа мәдениет, т.б. тәрізді
клиенттердің сұраныстарын қанағаттандыруға қатысы қызметтердің түрлерін
өздерімен бірге ала келді.
Екіншіден, салымдардың салықгық жүйесін өзгертетін дәстүрлі
капиталдардың жаңа нарыкгары ашылды. Банктердің пассивтерінің үлкен бөлігі
дамып келе жатқан банкаралық нарық, бағалы қағаздардың әр түрлерін шығару
мен сатудың және сол сияқтылардың арқасында басқа банктердің қаражаттары
есебінен құрыла бастады.
Үшіншіден, банктік индустрия оны банктік заңдылықтар тарапынан тежеуге
қарамастан көптеген елдерде диверсификациялана бастады. Банктер – бантік
емес операциялар сферасына еніп, маңызы бойынша әмбебап несиелік мекемелер
болды. Банктердің бөлек типтері арасындағы шекараның шайылуы – банктер
арасында ықпал ету сферасы үшін бәсекелестікті нығайтты.
Төртіншіден, өткір бәсекелестіктің көрінісінің бірі болып ақша нарығына
жұмыс істеп тұрған қаржылық мекелердің акцияларын құру, не сатып алу
жолымен өзіне жаңа несиелік және есеп айырушылық, инвестициялық, т.б.
операцияларды игерген банктік емес қаржылық-несиелік мекемелер мен ірі
қаржылық корпорациялардың басып кіруін атауға болады.
Бесіншіден, бәсекелестік банктік қызметтегі жеке тұлғаларға қызмет
көрсету бойынша да өсе түсті. Жинақ және қарыздық банктердің ынтасы бойынша
жүргізілетін салымшылардың қаражаттарын тйімді тарту олардың коммерциялық
банктермен бәсекестігін шиеленістіре түсті. Олар салымшылардан жауап алу
үшін халық қолма-қол бөлшекті қаржылық қызметгері әлде қайда кеңейтгі,
олардың сапасын жоғарылатты – бұл дегеніміз тұлғалық зайымдар, несиелік
қаржыландыру, сақтандыру алғашқы және қайталанбалы кепілге салулармен
операциялар, т.б. Көптеген банктердің депозиттік қоймасының негізін, олар
үшін басқа қаржылық институттармен қатал күрес жүріп жатқан клиенттердің аз
табысты контингенті құрайды.\
Сонымен, қазіргі кезде банктік индустрия көбірек бәсекелестік қабілетті
болды [27, 28].
Әр түрлі қаржылық институттар арасындағы болған дәстүрлі ерекшеліктер
тез өшірілуде. Бәсекелестердін көбі өз1 қызметін ұлттық шекара шеңберінен
тыс жерлерге таратып глобальды көлемде қызмет ете алды. Бұдан басқа заң
жағынан қойылатын шектеулермен ұсталынбайтын көптеген нарық субъектілері
пайда болды, бұл бұларға бәсекелестік күресте сөзсіз артықшылық берді.
Біздің елде банктік жүйедегі өткір бәсекелестік туралы айту әлі ерте.
Бізде банктер саны көп, бірақ олар әлі де бәсекелестікке қабілетсіз [5,
29].
Еңбек авторы Қазақстанның бүгінгі қаржы және банк секторы ТМД
мемлекеттері арасында мойындалып отырған, барынша бәсекеге қабілетті
саласы. Дей тұрсақ та, антимонополиялық заңнамаға енгізілген толықтырулар
мен өзгертулер елдегі екінші деңгейлі банктер мен шетелдік банктердің
еншілестерінің қызметіне қолайсыздық тудыруда. Алматыда өтіп жатқан
конференция барысындағы “Қазақстанның қаржы және банк секторы” деп аталатын
мәжілісте “Қазақстан Халық банкі” АҚ Басқарма төрағасы Григорий Марченко
осындай пікір білдірді.
Оның айтуынша, Ұлттық банк пен Қаржылық бақылау агенттігінің пікірлері
ескерілмей ҚР Парламенті депутаттарының екі палатасынан өткен аталмыш заң
екінші деңгейлі банктердің кірісін азайтып, шығысын көбейтіп қана қоймай,
сыртқы, яғни халықаралық нарықтағы қатынастарды күрделендіріп отыр.
ТМД және Шығыс Еуропа елдері арасында жан басына шаққандағы инвестиция
тарту бойынша алдыңғы орында тұрған Қазақстанның ішіндегі банктер арасында
үлкен бәсекелестік бар. Бұл мемлекет үшін аса қолайлы жағдай, деп атап
өткен Г.Марченко елдегі инвестициялық климатты әлі де жақсарта түсу
керектігін ескертті.
Мәжіліс барысында баяндама жасаған ҚР Ұлттық Банкі Басқарма төрағасы
Әнуар Сәйденов, ҚР Қаржы вице-министрі Әлихан Смаилов және Commerzbank АҚ
Алматыдағы өкілдігінің жетекшісі Гельмут Фишер еліміздің қаржы және банк
секторының инвестициялық әлеуетін аса жоғары бағалап, оны әлі де жетілдіре
түсу керек екендігін ескертті.
Бір күндік конференция барысында Қазақстанның және халықаралық
деңгейдегі инвестициялық жобалардың таныстырылымы болды.
Конференцияның жабылуында сөз алған шараның ұйымдастырушысы Орталық
Азиядағы демократияны дамыту қорының президенті Еркін Тұқымов: “Осы мәселе
бойынша өзара пікір және тәжірибе алмасу мақсатында өткен конференция
негізгі міндеттерін орындаған секілді. Инвесторлар мен қаржы салымдарын
қажет ететін мекемелер арасындағы осы секілді диалог алаңын ұйымдастыру
үлкен нәтижелерге жеткізеріне сенімдімін” деп пікір білдірді [6, 30].
Келесі ғалым елдің бәсекеге қабілетін валюталық бағам, пайыздық ставка
және бюджет тапшылығы секілді факторлармен басқарылатын макроэкономикалық
құбылыс деп қарастырады.
Жоғарыда айтқан макроэкономикалық көрсеткіштерді республикамыздың банк
жүйесінен бөліп қарау мүмкін емес. Өйткені аралық институттарды дамыту мен
нығайту экономикалық өсу саясаты мен азаматтардың жағдайын көтеруді жүзеге
асыруда аса маңызды құралдардың бірі болып табылады. Сондықтан Қазақстанның
ДСҰ-ға мүше болып кірер қарсаңында Ұлттық банк жүйесін одан әрі қарай
дамыту, оның бәсекеге қабілеттілігін көтеру проблемалары аса өзекті мәселе
болып есептелуі тиіс.
Ұлттық банк жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін көтеру арқылы еліміздің
экономикалық-әлеуметтік дамуының маңызды мәселелерін шешуге болады. Алдымен
валюталық бағам режимі кезіндегі кейбір макроэкономикалық көрсеткіштерге
тоқтала кетейін.
Әлемдік тәжірибе негізінде валюталық саясатты жүзеге асыратын мынадай
негізгі варианттарын бөліп көрсетуге болады: еркін айналымдағы валюталық
бағамдар, реттелетін валюта айналымы, тұрақты фиксациялық бағам. Еркін
айналымдағы валюталық бағам, негізінен, нарықтық экономикасы дамыған және
табысы жоғары деңгейлі елдерде пайдаланылады. Оны табысты қолдану үшін
мемлекеттің экономикалық және саяси тұрақтылық болуы тиіс.
Тұрақты макроэкономикалық ахуал және инфляция мүлдем жоқ немесе өте
төмен болуы тиіс. Реттелетін валюта айналымы. Бұл саясатты жүзеге асыру
үшін мемлекеттің оған араласуы аздау және күрт қысқа мерзімді
тербелістердің тігісін жатқызу үшін қолданылады. Сонымен қатар, экономика
неғұрлым тұрақсыздау болса, валюталық резерв солғұрлым көп болуы керектігін
ескеру қажет.
Реттелетін айналым мемлекет үшін орасан шығындарды алып келіп, жоғары
дәрежелі кәсіби шеберлікті талап етеді. Тұрақты фиксациялық бағам.
Валюталық саясаттың бұл варианты, Батыстың алдыңғы қатарлы елдерінің
тәжірибесі көрсеткендей, тұрақсыз экономикадағы ішкі дағдарыстық ахуалда
қолданылғаны дұрыс. Ол инфляцияның ең төменгі қарқынын қамтамасыз етеді.
Соған қарамастан, ол валютаны алып-сатарлыққа жол ашып, елде тұрақсыздықты
дамыту қаупі бар.
Қазақстандық тауарлардың сыртқы рыноктарда бағалық бәсекеге
қабілеттілігін сақтауға ықпал ету мақсатында Қазақстанның еркін айналымдағы
теңгенің айырбас айналымы жүйесіне көшкені белгілі.
Ұлттық банк ішкі валюталық рынокқа аз мөлшерде қатысуды іс жүзіне асыра
отырып, айырбас бағамына араласпайтынын мәлімдеді. Ал шынтуайтына келгенде,
Ұлттық банктің валюталық деңгейдегі қимылын аз қатысуда деп айта алмайсыз.
Сонымен, Ұлттық банк жылдың басынан бері қарай биржалық рыноктан 4,5 млрд
АҚШ долларын алды және елдің халықаралық резервін 21 млрд АҚШ долларына
жеткізді. Мұндай ахуал 2004 жылы да қалыптасты. Нәтижесінде Ұлттық банк
жылды 6,2 млрд теңгедей шығынмен аяқтады. Егер ағымдағы жылы да Ұлттық
банкте осындай жағдай қайталанатын болса, яғни алтын-валюта резерві
айналымдағы ақша массасынан бірнеше есе артық болатын болса, Қазақстан
Республикасының ақша ресурстары шет елдер экономикасын қолдауға бағытталып,
еліміздің қаржы игілігі резервтер орналасқан шетелдік қаржы институттары
мен мемлекеттік органдарының төлем қабілетіне бағынышты болып қалады.
Осылай ұзақ мерзімді жоспарда айналым бағамының мұндай саясаты республика
экономикасының тұрақты дамуына еш ықпал ете алмайды [7, 31].
Аталған бөлімде банк бәсекелестігінің маңызы, түсінігі және деңгейлері
қарастырылды. Банк саласындағы бәсекенің артуы нәтижесінде тұтынушылар
жоғары сапалы қызметтерді пайдалануға мүмкіндік алады. Банктегі маркетингті
жетістіру арқылы клиенттермен жақсы қарым-қатынас оңтайлы сервис, тиімді
қызмет түрлеріне қол жеткізуге болады.
Бөлім 2 Банк ЦентрКредит АҚ-ның ұйымдық-экономикалық сипаттамасы,
Қазақстан Республикасының банктік секторындағы рөлі мен қаржы жағдайын
талдау
2.1 Қазақстан банк секторының қазіргі жағдайы
Қазақстанның нарықтық қатынастарға өтуі күрделі және қайшылықты
жағдайларда жүруде. Бұл өз кезегінде Қазақстанның банк жүйесіне және
республикадағы экономикалық өзгерістердің қарқынына, бағытына және
тиімділігіне айтарлықтай әсер етеді.
КСРО-ң ыдырауынан кейін аз уақыт ішінде екі деңгейлі банк жүйесінің
құрылуы жүзеге асып, оның қызметінің негізін республиканың Ұлттық банкі
анықтады. Қазіргі кезеңде Ұлттық банк- елдегі мемлекеттік басқару жүйесінің
маңызды экономикалық ұйымдарының бірі.Дербестілік алған 10 жыл ішінде
Қазақстанның банк жүйесінің екі деңгейінің қалыптасу сатылары бір мезгілде
және қатарлас өтті. Қазіргі уақытта Республикадағы банк жүйесі мәнді
өзгерістерден өтіп,белгілі бір нәтижелерге қол жеткізді.
Бүгінгі таңда банк жүйесінің экстенсивті даму кезеңі аяқталып,бұл
процесті интенсивтендіруге өту басталды. Ол банк капиталының
шоғырлануымен,тиімсіз банктерді жою қарқынының және масштабтарының
ұлғаюымен қатар жүруде.
Алайда, экономиканың банктік секторындағы қиындықтар әлі де болса аз
емес. Мысалға, Қазақстанның бүгінгі экономикалық болмысының нақты көрінісі
болып экономиканың нақты және қаржылық секторларының дамуының арасындағы
пайда болған сәйкессіздіктердің тереңдеуі табылады.
Сонымен бірге Қазақстан дамыған елдің де, дамушы мемлекеттің де
белгілерімен ерекшеленеді. Дамыған ел ретінде, Қазақстан халқының жалпы
білімділігімен, ғылыми-зерттеу институттарының кең желісіне ие болуымен,
космостық зерттеулермен және т.б. кең ауқымды бағыттағы қарекеттерді жүзеге
асыру мүмкіндігімен сипатталады. Дамушы мемлекет ретінде Қазақстанға
экономиканың шикізатқа бағытталуы, қоршаған ортаның ластануы, шетелдік
инвестициялар мен жаңа технологиялардың импортына қажетті тәуекелділік,
артта қалған инфрақұрылымдар тән. Мұнымен қоса, территорияның
үлкендігі,табиғи ресурстардың мол қорлары,халықтың көп ұлттылығы. Осылардың
барлығы Қазақстанның дүние жүзілік қауымдастықтағы орнын, республиканың
даму стратегиясын анықтайды. Сөзсіз түрде, бұл Қазақстанның ерекшеліктері
республикада банк жүйесі дамуының негізгі бағыттарын белгілейді және оған
өзіндік нақыш береді.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуы және дамуы
банк ісін жүргізуге жаңаша тұрғыдан келуді талап етеді. Республикадағы
қаржы ресурстарының көп көлемдегі шоғырлануы қуатты банк жүйесінің
құрылуының алғышарттары болып табылады. Нарықтық реформалау процесінде
экономиканың нарықтық реттеу механизмдері жұмыс істей бастады,инфляция
деңгейі төмендеді. Сонымен қатар, банк жүйесінің құрылуы мен дамуы
макроэкономикалық тұрақсыздық жағдайында өтуде: өндірістік қиыншылықтар
коммерциялық банктерде өтімді қаражаттардың және депозиттердің азаюына
әкелді, мемлекеттің бюджеттік қуатының шектеулілігі, инвестициялық және
төлемдік дағдарыстар, өзара несиелеудің негізгі формасында болып
қалыптасқан төлемеушіліктер және т. б. өзіндік ықпалын байқатады.
Дегенмен де, Қазақстанның қазіргі коммерциялық банктері аз уақыт ішінде
айтарлықтай сыннан, дамудан өтті. Бірақ нарықтық қызмет етудің бастапқы
кезеңінде бұл сандық жағынан өсу болды және банктердің жаңа
макроэкономикалық жағдайларға бейімделуі эмпирикалық сынаулармен және
қателіктермен қабаттас келуде.
Жаңа ғасыр басында Қазақстанның банк жүйесі республика экономикасындағы
құрылымдық өзгерістер ықпалында болып отыр. Болып жатқан өзгерістердің
органикалық бөлімі болып банк жүйесінің жаңа институционалдық құрылымының
қалыптасуы табылады, бұл жаңа типтегі несие мекемелерінің пайда болуын
негіздейді.
Қазақстанның экономикалық өміріне дамыған мемлекеттердің Оңтүстік
Корея, АҚШ, Франция, Германия, Турция және т.б. қатысуы осы елдердің банк
жүйесімен байланыс орнату үшін тұрақты және бүгінгі күн талаптарына жауап
беретін банк жүйесін құру қажеттілігін, оны одан әрі жетілдіруді талап
етеді.
Нарық құрылымында банктер тиесілі орнын алуы үшін банктік сектордың
тиімділігін арттыру мәселелерінің теориялық өңделуі қажет, ал бұл осы
сферадағы мемлекеттік саясаттың маңызды шарты болып табылады.
Қазақстан Республикасы нарықты қатынастарға өтудің қиын да, күрделі
жолын таңдады. Әсіресе, бұл банк жүйесіндігі түбегейлі өзгерістермен
белгілі болып, ол өз қызметінде Қазақстанның ұлттық экономикалық моделін
құруға үлес қосатыны сөзсіз. Осы проблемаларды зерделеу барысында 3
бөлімнен тұратын тарау өз алдына мынандай мақсаттарды қояды:
- елімізде банк жүйесінің қалыптасу ерекшеліктерін, кезеңдерін банк
саласындағы қабылданған заңдармен, құжаттармен танысу арқылы оның
қалыптасу қызметтерін жүйелеу;
- осы саладағы шетелдік және отандас ғалымдардың еңбектерімен танысу
арқылы теориялық білімдерді тереңдету;
- банк жүйесіндегі түбегейлі өзгерістердің келбетін Банк Центр Кредит АҚ
және оның бөлімшелерінің мысалында статистикалық мәліметтерге сүйене
отырып сараптамалау;
- Қазақстан Республикасы банк жүйесінің экономикадағы орнын нақты
мәліметтермен сипаттау арқылы кешенді басқару, менеджмент функцияларын
жүзеге асыру бағыттарын айқындау.
Кеңес өкіметі кезінде Қазақстанның өз банк жүйесі болған жоқ, өйткені
республика территориясында КСРО-ң орталықтандырылған несие жүйесінің
бөлімдері мен бөлімшелері жұмыс істеді. Осыған байланысты банк жүйесінің
тарихы КСРО-ң тарихымен және революцияға дейінгі Россиямен өте тығыз
байланысты. Патшалық Россияның банк жүйесіне Мемлекеттік банк, акционерлік
банктер, өзара несиелеу қоғамдары, қалалық банктер, ипотекалық несие
банктері және басқада несиелік мекемелер кірді.
Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыру мемлекеттік деңгейде
жүзеге асырылды. Алғашқыда Мемлекеттік банк, содан кейін, жеке меншіктегі
коммерциялық және басқа да банктерді национализациялау нәтижесінде мемлекет
иелегіндегі салалық және территориялық банктер құрылды.
Барлық кеңестік республикаларда, оның ішінде, Қазақстанда да барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылды. Мұнда банк ісін
орталықтандыру принципі сақталды, банктік мекемелер жоғары банк органдарына
бағындырылып, қайсы бір жергілікті ережелерді орнатуға жол берілмеді.
Орталықтандырылған жоспарлы экономикада банктік жүйе жалғыз банк деп
аталатын жүйе, яғни мемлекеттің қаржы нарығында монополиясы түрінде болды.
Мемлекеттік банк бір мезгілде орталық және коммерциялық банктердің
қызметтерін жүзеге асырды. Бір деңгейлі банк жүйесінде төлем қаражаттар
жеке банктер арасында бөлінбеген болатын. Әрбір банк несиелер мен кассалық
жоспарлар бойынша оларға бөлінген лимиттерге сәйкес төлем қаражаттардың
жиынтық мөлшерін пайдалануға құқық алған. Осы лимиттер шеңберінде оның
өтімділік проблемалары болған емес. Несиелерді бөлу кезінде процент нарқы
есепке алынған жоқ, сонымен бірге орталық банктің саясатында жанама
инструменттер қарастырылмаған.
Орталық банк өкіметке толық тәуелді болып, өзінің тәуелсіз және еркін
ақша – несие саясатын жүргізе алмады. Ол өзіне тиесілі емес Халық
шаруашылығын несиелеу және шоттарды жүргізу қызметін атқарды, сонымен
қатар, ақша эмиссиясы есебінен мемлекеттік бюджеттің дефициттерін
қаржыландырды. Мемлекеттік кәсіпорындарға несиелер салықтық жеңілдіктермен
берілді, бұл оларда нақты нарықтық бәсекені шектеді. Сонымен бірге, ақша
айналымын бір банкте шоғырландыру жүзеге асырылды, яғни әрбір кәсіпорын,
ұйым немесе мекеме тек бір банкте ғана өз есеп-айрысу немесе ағымдағы
шоттарын ашуға мүмкіндік алды. Бұл банкте олар өз қаражаттарын сақтап,
несиелер алып, қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларын жүзеге асырды.
Дамыған елдердің экономикасында ертеде танылған екі деңгейлі банк
жүйесі қалыптасқан. Ал Қазақстанда мұндай жүйені құру тек 1987 жылы СОКП ОК
және КСРО Министрлер Кеңесінің № 821 қаулысымен бекітілді (орталық
эмиссиялық банктің және мемлекеттік мамандандырылған банктердің).
Республикалық банктерге кеңестік республикалардың министрліктерінің
құқықтары берілді. Несие жүйесін жетілдіру бойынша жүзеге асырылған іс –
шараларға қарамастан , ол кертартпа болып қала берді. 1987-1988 ж.ж.
жүргізілген банктік реформа нәтижесінде Мемлекеттік және Құрылыс банкісінің
мекемелері негізінде Өнеркәсіп құрылыс банкі, Агроөнеркәсіпбанкі және
Тұрғын әлеуметтік банкі құрылды. Жинақ кассалары жүйесінің негізінде Жинақ
банкісі, ал Сыртқы сауда банкі негізінде Сыртқы экономикалық банк құрылды.
КСРО-ң Мемлекеттік банкі мемлекеттің Орталық банкі болып жарияланды.
Құрылған мемлекеттік мамандандырылған банктер – Өнеркәсіп құрылыс банкі,
Агроөнеркәсіп банкі, Тұрғын әлеуметтік банкі, Жинақ банкі – бұрынғы
кезеңнің жүйесіне қатысты көптеген негативті белгілерге ие болды. Ол кезде
үш банк: Мемлекеттік банк, Құрылыс банкі және Сыртқы сауда банкі іс-әрекет
етті. Бұл банктер халық шаруашылығында несиелік ресурстардың еркін ағылуын
қамтамасыз ете алмады, сондықтан борышқорлармен партнерлік қарым –
қатынастар орнатылмады, Мемлекеттік банктің жалпы ақша айналымын басқарудың
тиімді әдістері болмады. Несиелік саясатта проценттік ставкалар төмен
небәрі 5-8 пайыз болып, олар тиімсіз, төмен рентабельді жобаларды жүзеге
асыру үшін пайдаланатын несиелерге қосымша сұранысты қалыптастырды.
1988 жылы Кооперация туралы Заң қабылданғаннан кейін алғашқы
кооперативтік банктер құрыла бастап, олар банктік қызмет сферасында
нарықтық қатынастардың қалыптасуына негіз салды. Осы кезден Қазақстанның
банк жүйесінің дамуының бірінші кезеңі басталды. Кеңес Одағында мұндай
банктің алғашқысы Шымкенттегі Союзбанк болды. Кооперативті статус
банктерге мақсаттарды анықтауда, несиелеу шарттары мен мерзімдерін,
проценттік ставкалар деңгейін белгілеуге еркіндік берді. Ол банк қызметінің
әртүрлі формаларының дамуына алынған пайданы пайдалануға, материалды –
техникалық базаның нығайтылуына және басқа да проблемалардың шешілуіне
мүмкіндік берді.
Мамандандырылған банктер өз қарекетін әкімшілік территориялық принцип
бойынша жүзеге асыру барысында кеңестік республикалардың облыстарында
банктердің басқармалары ұйымдастырылды. Аудан немесе қала деңгейінде
банктердің өз мекемелері құрылды. Жетпіс жыл бойы КСРО-ң банк жүйесінде,
оның ішінде, Қазақстанның банк жүйесінде қатаң орталықтандыру және
шоғырландыру орын алып, әкімшілік басқару басым болды. Қалыптасқан ақша –
несие қатынастарының жүйесі және тәжірибесі туындаған нарықтық
қатынастардың жағдайларына сәйкес келмеді. Бұдан кейінгі жылдары банк
жүйесі елдегі саяси және экономикалық жағдайдың динамикалық дамуымен
ерекшеленеді.
1990 жылы 10 қазанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі
туралы Декларацияның қабылдануы өз бетінше экономикалық саясатты жүргізуге
ынталандырды. Осы толқында 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстанның Жоғарғы
Кеңесі Қазақстанның банк жүйесінің дамуының екінші кезеңін басталып, Қазақ
ССР – гі банктер және банктік қызмет туралы Заңын қабылдады. Бұл заң екі
деңгейлі банк жүйесін қолдады. Бірінші деңгейге Қазақ ССР – ң Мемлекеттік
банкі, ал екінші деңгейге коммерциялық банктер және т.б. несиелік мекемелер
кірді. Нарықтық экономикадағы Орталық банктің қызметтері орталықтандырылған
жоспарлы экономикадағы функцияларынан ерекшеленеді. Біріншіден, ол соңғы
инстациядағы кредитор болып, банк және кредит – ақша жүйесінің тұрақты
қызмет етуін қамтамасыз етеді. Екіншіден, ол ақша массасының көлемін
бақылау арқылы тұрақты бағаларды және толық жұмыспен қамтылуды қамтамасыз
ету болып табылатын ақша – несие саясатын жүргізеді. Қойылған мақсаттарға
жету үшін Орталық банк ақша – несиелік реттеудің жанама инструменттерін
қолданады.
Банк жүйесінің дамуының екінші кезеңінің айырықша белгісінің бірі – бұл
жүйенің анархиясы мен берекесіздігі. Бұл бірнеше себептерден:
- біріншіден, коммерциялық банктер санының тез өсуінен;
- екіншіден, Кеңес Одағының, яғни бұрынғы банк жүйесінің ыдырауынан;
- үшіншіден, нарықтық типтегі екі деңгейлі банк жүйесіне өтуінен;
- төртіншіден, Мемлекеттік банктің қаражаттарының жетіспеуінен,
қызметкерлердің біліктілік деңгейінің сәйкессіздігінен болды.
Банк санының өсуімен қатар, олардың жарғылық капиталы да қарқынды
ұлғайды. Мысалы, 1992 жылы КРАМДС – банктің жарғылық капиталы 50 есеге
өсті. Жалпы барлық коммерциялық банктердің қорлары осы кезеңде 12 есеге
көбейді.
Банктердің меншік капиталдарының өсу көрсеткіштерінің үлкендігіне
қарамастан, олар несиелік ресурстар нарығында активті операцияларды жүргізу
үшін жеткіліксіз болды. Сондықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
Бөлім 1 Банк саласындағы бәсекелестіктің теориялық негіздері
1.1 Банктік бәсекелестіктің маңызы, түсінігі және 8
деңгейлері ... ... ...
1.2 Банктік маркетинг банктің бәсекелестіктің негізі 10
ретінде ... ... ... .
1.3 Банктік бәсекелестікті жетілдіру сұрақтарының ғалымдар мен
тәжірибешілердің еңбектерінде 13
зерттелуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
Бөлім 2 Банк ЦентрКредит АҚ-ның ұйымдық-экономикалық
сипаттамасы, Қазақстан Республикасының банктік секторындағы рөлі
мен қаржы жағдайын талдау
2.1 Қазақстан банк секторының қазіргі 18
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Банк ЦентрКредит АҚ-ның құрылу тарихы,
ұйымдық-экономикалық 33
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .
Бөлім 3 Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің
бәсекелестілігін Банк ЦентрКредит АҚ-ның мысалы негізінде талдау
және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар
3.1 ҚР банктік бәсекелестігін 53
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Банк ЦентрКредит АҚ-ның бәсекелестілік позициясын
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
3.3 Шетелдік банктер мен Қазақстан банктері арасындағы
салыстырмалы 62
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .
3.4 Қазақстандағы банктік бәсекелестігінің 66
проблемалары ... ... ... ... .
3.5 Банк саласындағы таза бәсекелестікті қалыптастыру тәсілдері
және Банк ЦентрКредит АҚ-ның бәсекелестілік позициясын
жетілдіру 67
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 69
Қорытындылар және 71
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Банк саласындағы бәсекелестікті
талдау, оның бәсекелестік құрылымы, банктердің агрессивті қаржы нарығындағы
іс- әрекеті – банк саласындағы бәсекелестікті дамыту жолындағы бірінші
қадам, сонымен бірге бәсекелестік құрылымын қалыптастыру, банктердің
жинақтарының инвестицияға тарту және қаржы қорын тиімді бөлу.
Банктер - қазiргi экономиканың ажырамас бөлiгі ретінде нарықтық
қаржылай-несие механизімінің негiзiн қалыптастырады, оның көмегiмен
нарықтық экономика жұмыс iстейді. Экономика табысты дамуы үшiн банктер
жинақтарды инвестицияға тартып, нарықтық қағидаларға байланысты қаржы қорын
қайта бөлу арқылы тиiмдi институт болуы керек. Тиiмдi және толық банктiк
экономика саласының маңызды көрсеткіші банктердiң бәсекелестiгi болып
табылады. Банктiк саладағы бәсекелестiк экономикалық уәкiлдердiң
жинақталуына және оларды инвестицияға тарту нәтижесінде тиiмдi ықпал етедi.
Банктiк саладағы бәсекелестiк банктiк саланың әр түрлi нарықтарына
пайыздық ставкаларды анықтауына тiкелей ықпал етеді, нәтижесінде нарықтағы
банктердiң жұмысының тиiмдiлiгiн анықтайды. Сондықтан банктiк саладағы
бәсекелестiкті талдау тек қана теориялық және тәжірибелік қызықты тапсырма
емес, сонымен қатар банктердің қаржы қорын тиімді қайта бөлу, банктердiң
нарықта тиiмдi жұмыс атқаруы және табысты экономиканың дамуы үшiн керектi
қажеттiлiк болып табылады.
Банктiк саладағы бәсекелестiкті талдау бәсекелестiктi дамытуға кедергi
келтiретiн себептердi анықтауға, тиiмдi банк жүйесін құрастыруға,
банктердің қаржы қорын қайта бөлiсудiң тиiмдi жүзеге асыруға және
бәсекелестiктi дамытуға мүмкiндiк бередi. Банктiк саладағы бәсекелестiк
саланың бәсекелестiк құрылымымен анықталады, сондықтан банктiк саладағы
бәсекелестiктi анықтау үшiн оның бәсекелестiк құрылымын талдау керек.
Нарықта банктердiң іс- әрекеті саланың бәсекелестiк құрылымына ықпал етеді
немесе оны қалыптастырады. Банктiк саланың бәсекелестiгі және бәсекелестiк
құрылымы банктердің іс- әрекетінің ауысуына байланысты үнемi өзгеріп
отырады, сондықтан банктiк саланың бәсекелестiк құрылымының талдау
барысында жекелеген банктердің нарықтағы іс- әрекетіне байланысты, яғни
оларды дербес экономикалық субъект ретінде қарастыру көзделеді.
Зерттеу тақырыбының қарастырылу дәрежесі.
Банк саласындағы бәсекелестік проблематикасы ғылыми зерттеулерін үш
негізгі топ жұмыстарына бөліп қарастыруға болады:
- Бірінші топ: нарықтық экономика жағдайында банк секторының қызметін
теориялық және қолданбалы аспектілерін қарастыратын зерттеушілер:
Г.Г. Коробова, О.И. Лаврушин, И.Д. Мамонова, В.Н. Шенаев және т.б.;
- Екінші топ: нарықтық экономикадағы бәсекелестікті зерттеушілер: П.
Друкер, М. Портер, Дж. Робинсон, Ю.Б. Рубин, Ф. Хайек, А.Ю. Юданов
және т.б.;
- Банк ісіндегі бәсекелестік проблемасын банктік маркетинг пен
менеджмент негізінде қарастыратындар: Ю.И. Коробов, А.П. Мирецкий,
А.Н. Орлова, В.В. Попков, Г.О. Самойлов және т.б.
Қазіргі кезде Қазақстан нарықтық экономикалық ел ретінде танылған
мемлекет, ол жаңа экономикалық даму кезеңіне жол ашты. Көптеген жылдар бойы
қалыптасқан жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға көшуі, экономикада
жаңа ұғымдардың пайда болуына алып келді. Сол ұғымдар арасында Өнімнің
бәсекеге қабілеттілігі ұғымы қазіргі уақытта кең қолданысқа ие. Өнімнің
сапа және бәсекеге қабілеттілігі мәселесі қазіргі жағдайда әмбебап сипатқа
ие.
Жұмыстың мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты: банк
саласындағы бәсеке түрлерін талдап, тиімдісін анықтау.
Аталған мақсатқа жетуді келесі міндеттер арқылы іске асыру көзделіп
отыр:
- қазіргі кездегі банк саласындағы бәсекелестіктің теориялық негіздерін
талдау;
- зерттеу объектісі болып табылатын Банк ЦентрКредит АҚ-ның ұйымдық
– экономикалық қызметін сипаттап, банк секторындағы ролін анықтау;
- Банк ЦентрКредит АҚ-ның мысалы негізінде Қазақстан Республикасы
коммерциялық банктерінің бәсекелестігін арттыру жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың объектісі ретінде Банк ЦентрКредит АҚ-ның қызметі
қарастырылған, ал жұмыстың пәні – аталған банк мысалындағы банк саласындағы
бәсекелестік.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңашылығын құрайтын ғылыми нәтижелер:
- банк саласындағы бәсекелестіктің теориялық негіздері зерттелді, яғни осы
саладағы шетелдік және отандас ғалымдардың еңбектерімен танысу арқылы
теориялық білімдер тереңдетілді;
- Банк ЦентрКредит АҚ-ның ұйымдық-экономикалық сипаттамасы,
Қазақстан Республикасының банктік секторындағы рөлі мен қаржы
жағдайы талданды, яғни елімізде банк жүйесінің қалыптасу
ерекшеліктері, кезеңдері банк саласындағы қабылданған заңдармен,
құжаттармен танысу арқылы оның қалыптасу қызметтері жүйеленді;
- ҚР банктік бәсекелестігі зерттелді. Банк жүйесіндегі түбегейлі
өзгерістердің келбетін Банк Центр Кредит АҚ және оның бөлімшелерінің
мысалында статистикалық мәліметтерге сүйене отырып сарапталған
ұсыныстар: сапасы жоғары, бағасы қол жетімді қызметтер көрсетілді және
банк саласындағы маркетингті бәсекелістіктің дамуының негізі ретінде
қарастырылды.
Зерттеу әдістері ретінде экономикалық талдау, монографиялық,
салыстырмалар әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындылармен ұсыныстардан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыс компьютермен терілген мәтіні 72 бет көлемінде
орындалған және 11 сурет пен 9 кестені кірістіреді.
Дипломдық жұмыс зерттеу тақырыбы бойынша қолданылған ақпараттық база
баспасөз материалдарын, оқулық әдебиетті және Банк Центр Кредит АҚ-ның
есептік мәліметтерін кірістіреді.
Бөлім 1 Банк саласындағы бәсекелестіктің теориялық негіздері
1. Банктік бәсекелестіктің маңызы, түсінігі және деңгейлері
Жалпы алғанда бәсекелестік - бір мақсатқа жету барысындағы нарықтық
субъектілердің сайысы деп қарауға болады. Мұндай нарықтық субъектілерге
сатушылармен сатып алушылар жатады. Бәсекелестіктің сипатты белгiлерi
келесi:
-сатып алушылар үшiн таңдаудың талғаулы мүмкiндiктерi бар нарықтарының
болуы;
-нарықтық саясаттың әр түрлi аспабын қолданып өзара жарысатын сатып
алушылармен сатушылардың көп және аз санының бар болуы;
- нарықтық саясаттың аспабын бәсекелестердің алмасып қолдануы және
басқа бәсекелестердің жауапты іс қимылдары.
Банктiк бәсекелестiк – несие нарығында және банк қызметінде өздеріне
жақсы жағдай қалыптастыру үшін коммерциялық банктермен несие
институттарының сайысы.
Банктiк бәсекелестiктiң саласы болып банктiк нарық табылады. Ол кең
шекаралы және көптеген элементтерден тұратын өте күрделі құрылым. Бiр
банктық нарық туралы емес, көп банктiк нарықтар туралы айтсақ дұрыс болады.
Қазiргi коммерциялық банктер iс жүзiнде барлық нарықтық секторларда
сатушылар немесе сатып алушылар рөлдерiнде жұмыс iстейдi. Егер нарықтық
жүйені сауда-саттықтың объекттерi ретінде қарасақ, онда бұған келесі
бөлімдер жатады:
1) өндiрiс құралдары нарығы және өндiрiстiк қызметтер. Мұнда
коммерциялық банктер банктiк қызметті кәсiпорындарға сатушы ретінде,
(есептiк қызмет көрсету, есептердi жүргiзу, корпорациялардың қаражаттарын
басқару ), қаржылық делдалдарға (өндiрiстiк объектілерге несие беру),
сонымен бiрге өндірістік қорды сатып алушы рөлiнде (кеңсе жабдығының алу)
қатысады .
2) тұтыну заты және тұтыну қызметтерiнiң нарығы. Банктер бұл жерде
–қаржылық делдал ретінде (қарыздарды тұтыну мақсаттарына беру), бiрақ
кейде сатып алушылар рөлінде (қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру шеңберінде)
қатысады .
3) еңбек нарығы.Банктердiң уақыт өте өз қызметшiлерін жаңартып немесе
толықтырып отыруға келеді, бұл банктердің кадрлық саясатының толық мақсаты
болып табылады.Олар нарыққа сатып алушылар ретiнде шығады.
4) зияткерлiк - ақпараттық өнiмнiң нарығы. Банктер мұндабанктік
қызметті сатушы ретінде де (қаржылық кеңес беру) және өндiрiстiк қорларды
сатып алушы ретінде де (ЭЕМ үшiн программалық қамтамасыз ету) қатысады.
5) жылжымайтын мүлiк нарығы. Банктерi бұл жерде көбіне қаржылық
делдалдар ретінде (ипотекалық несие беру) және салыстырмалы түрде сирек
сатып алушылар ретінде (кеңсе үшiн жер телiмiн және ғимараттарды сатып алу)
немесе сатушы ретінде (қайтарылмаған ипотекалық несиенің кепiлдiк мүлкін
сату) қатысады.
6) қаржы нарықтары. Банктер бұл салада бас қатысушы кейiпкерлердiң
бiреуі болып табылады.
- қарыз капитал нарығы. Бiр жағынан, банктер өз салымшыларынан ақшалай
қорға уақытша құқықтар сатып алады, екінші жағынан - қарыз беруде сатушы
ретінде қатысады;
- бағалы қағаздар нарғы. Сонымен бiрге банктер өз ынтасымен және
клиенттердiң тапсырмасын орындай бағалы қағаздардың сауда-саттықтарын
жүзеге асыра отырып бiрде сатушының бірде сатып алушылардың рөлiн
атқарады.
- валюталар және асыл металлдардың нарығы. Мұнда да банктер өз
ынтасымен және клиенттердiң тапсырмасын орындай валюталармен асыл
металлдардың сауда-саттықтарын жүзеге асыра отырып бiрде сатушының бірде
сатып алушылардың рөлiн атқарады.
Осылардың нәтижесінде банктiк бәсекелестiктiң саласы өте көлемдi,
бәсекелестiк орта алуан түрлi екенін көрінеді [1].
Сатушылармен сатып алушылардың бәсекелестiгi.
Бәсекелестiкке қатысуға байланысты нарықтық субъектілердi сатушылар
бәсекелестiгi және сатып алушылардың бәсекелестiктерi деп ерекшелейдi.
Сатушылар бәсекелестiгi – бұл өте тиiмдi шартта тауар өткiзудiң сатушылар
арасындағы сайысы (мысалы – банк қызметін сату). Сатып алушылардың
бәсекелестiгi – тиісінше өте тиiмдi шартта тауар алу шылар арасындағы
сайыс.
Салалық және сала аралық бәсеке.
Бәсеке субъектілерін саласына байланысты салалық бәсеке және
салааралық бәсеке деп ажыратамыз. Салалық бәсекелестiк - бағасы, сапасы,
ассортименті бойынша өзгеше, бірақ бiр салада яғни бір сұранысты
қамтамасыз ететін ұқсас тауар шығаратын фирмалардың арасындағы
бәсекелестiк. Сала аралық бәсеке - бұл әртүрлi салаларды қамтыған
кәсiпорындардың арасындағы бәсекелестiк.
Банк iсі - жеке сала емес, ол түрлi салалардың жиынын қосатын
экономика саласы, сондықтан бұл топтастыру (классификациялау) банктерге де
жатады.
Банк ісінің салалық құрылымы. Жекелеген несиелік институттардың
көзқарасына байланысты банк саласы көбіне өткiзу нарығы ретінде
қарастырылады . Олардың iшiнен негiзгiсі: қарыздардың нарығы (несие беру
саласы); салымдар нарығы (жинақтау iсi саласы, инвестициялық делдалдықтың
саласы); қызмет көрсету нарығы (есептік-кассалық қызмет көрсету саласы,
траст операциялары, басқада қызметтер).
Өз кезегiнде аталған салалар бөлімдерге бөлінуі мүмкін және несие -
қаржы институттарының көпшiлiгi бiр емес бiрнеше салаларда немесе салалық
бөлімдерде жұмыс iстейдi.
Салалық банктiк бәсекелестiк. Әрбiр несие институты өз бәсекелестiк
стратегиясын құру кезеңде әмбебап немесе мамандандырылған болатынын және
басқада стратегиялық шешімдердің артықшылық және кемшіліктерін анықтап
алуы қажет. Қазіргі уақытта басқалай теңдік шартта мүмкін тәуекелді жүзеге
асырылатын тауарлардың кең ассортиментiне ыдырату мүмкiндiгіне байланысты,
әмбебап банктер басқаларға қарағанда басымдылыққа ие деп қалыптасқан. Демек
жеткiлiктi қаржы қоры болған жағдайда әмбебаптану саласы пайдасына
қабылдануы керек. Едәуiр дәрежеде бұл дұрыс дегенмен әмбебап банкте
стратегиялық кемшiлiктердің болу мүмкіндігін банк басшысы ұмытпауы керек.
Сала аралық банктiк бәсекелестiк. банк iсiндегi салалық бәсекелестiгi
бiр банктiк салада жұмыс iстейтiн институттардың арасында iске асса, ал
сала аралық бәсеке мүдделерi қиылыспаған субъекттердiң арасында өрiстейдi.
Бағалы бәсеке бағаларды өзгерту жолымен iске асады (көбіне бағаны
төмендету). Бағасыз бәсеке тауардың сапалық сипаттамаларын жақсартуға
(сенiмдiлiгін, ұзақ уақытқа жарамдылығын, қауiпсiздiгін, пайдалылығын,
тұтыну шығындарын, сырт пiшiнiн, сервистік қызмет көрсетуiн) және өткiзудi
ынталандыруға негiзделген.
Бағаларды реттеу – бәсекелестiктiң ең ескi әдiсi және техникалық
орындау жағынан алып қарағанда ең қарапайымы. Алайда экономикада бағалы
бәсеке ашықта , жабықта болуы мүмкін.
Ашық бағалық бәсеке кезінде кәсіпорындар өз тауарларына бағаны
төмендеткені жөнінде тұтынушыларына хабарлайды. Жабық бағалы бәсеке кезінде
кәсіпорындар тұтынушылық қасиеті жоғарлатылған тауар шығарады, ал бағасын
сәйкесінше аз жоғарлатады.
Жетілдірілген және жетілдірілмеген бәсекелестiк. Нарықтың монополизация
дәрежесіне және бәсекелестiктiң тәуелсіздігіне байланысты жетілдірілген
және жетілдірілмеген бәсекелестiк деп екіге ажыратады.
Жетілдірілген бәсеке – бәсекелік тұрғысынан алғанда тең шарттарда
әрекет ететін, тек бағалық әдістер арқылы бәсекелесетін ештеңеден
шектелмеген көбiнесе нарықта ұқсас тауар(стандартты, бiркелкi) сатушы
шағын фирмалар көбейген кезде пайда болады.
Жетілдірілмеген бәсекелестiк - бұл бiр немесе бірнеше нарықтық
қатынастардың субъектлері басқаларға қарағанда үстемдік етеді және сол
арқылы бәсекелестік шарты орындалмайды, басқаша айтқанда бәсекелесті
сақтамайды [2].
1.2 Банктік маркетинг банктің бәсекелестіктің негізі ретінде
Ақпарат - бұл бизнесті табысты дамытуы үшiн қажеттi маңызды қор. Егер
серiктестiк жаңа нарыққа шығып, жаңа жоба бастап, өз қызметiнiң масштабын
кеңейткісі келсе немесе жұмыс тиiмдiлiгі төмендеп қиыншылықтар көбейсе,
кәсіпорынға маркетингтік талдау немесе маркетингтік ақпарат жинастыруы
қажет.
Банктiк маркетингтiң негiзгi әдістері - клиенттермен жақсы қарым-
қатынас, тиімді қызметті қамтамасыз ету және банк акцияларының жеткілікті
дивидендтері, клиентерге басымдылық беру және басқа несие - қаржы
ұйымдарымен салыстырғанда сирек кездесетiн оңтайлы сервис, сонымен қатар
банктің тиімді жұмыс жасауы үшін банк қызметкерлерін материалдық қызықтыру
болып табылады. Осы мақсаттарға жеткен кезде белсенді және беслсенді емес
маркетингті атап көрсетуге болады.
Белсендi маркетинг келесi шаралардың жүйесiн қосады:
-пошта және телефон байланысы арқылы белсендi жарнаманың ұйымдастыру;
-теледидар көмегiмен бiр жолғы шараларды өткiзу;
-презентациялар және конференциялар арқылы өнiм қатарының толықтығын
және сапаны тұтынушы бағалауы;
-қажеттiктерiнiң жеке қарым-қатынастың нәтижесенде болашақ клиенттердi
;
-банктiк қызметтiң көкейкестi мәселелерiн талқылау үшiн
пiкiрталастардың ұйымдастыру;
-клиенттердiң арасында сауалнама өткiзу.
Белсенді емес маркетингке банктiк қызметті және экономикалық
көрсеткiштерді баспасөз бетіне жариялау, коммерциялық банктiң ұранының
төс белгісін және тағы басқалардыжобалау жатады.
Банктік маркетингтің перспективалық бағыттарының бірі несие
карталарының шығарылымы болып табылады.
Банктiк маркетингтiң мақсаттарының бірі- банк қызметін пайдаланбаған
жаңа клиенттерді тарту және бұрынғы клиенттерге жаңа қызметтерді ұсыну .
Операциялардың бiр түрін iске асыруы үшiн банкке келген клиент басқа да
қызметтерді потециалды пайдаланушы немесе сатып алушы болуы мүмкін.
Мысалы, егер клиент банктен жол чектерiн сатып алса немесе шетелдiк
валютаны алса, оған шетелдік сапар кезінде қайғылы жағдайдан сақтандыру
бойынша қызмет ұсыну керек. Банктiк маркетингтiң мақсаты- клиенттердің
нақты қажеттiктерiнiң есепке ала өте тиiмдi нарық iздестiру.
Бұл процесс банкке нақты мақсат қоюды, жоспарланған шараларды жүзеге
асыру үшін анық іс-әрекеттерді жобалауды және соған жету жолдарын
ұйымдастыруды талап етеді.
Банктiк жарнама басқа жарнамалардан банктік қызметтің ерекшеліктерімен
ерекшелінеді. Жарнаманың көмегімен банк өзінің потенциалдық клиенттерін
іздестіреді, сонымен бірге банк қызметтерін танымал етудің қарым-қатынас
кещенінің бірі болып табылады.
Жарнамалау науқаны банктің имиджін жасаумен қалыптастыруға, жаңа
қызметтерді насихаттауға, бағытталады басқа банктермен салыстырғанда
жарнамаланушы банктің артықшылықтарын халыққа түсіндіруге бағытталады.
Мұндай жарнама науқандары жалпыұлттық масштабта теледидар, газет, барлық
коммуникацияларды пайдалану арқылы жүзеге асырылады.
Банка имиджін қызметкерлердің сыртқы бейнесі, мiнез-құлық мәдениетi,
қызметкерлердiң кәсiби деңгейі, сыртқы және iшкi безендіру, жарнамаларда,
iскерлiк байланыс бланктерiнде, конверттерде, ғимараттың ішімен сыртында
орналасатын фирмалық таңбасы қалыптастырады. Қызмет көрсету деңгей жоғары
болған сайын сұраныста көбейеді. Алайда қызмет көрсетудiң деңгейін
жоғарылату шығындарды үлкейтеді. Сондықтан басқарма қызмет көрсетудiң
деңгейімен және қызмет көрсетуге қатысты экономикалық факторлардың
арасындағы ұтымды байланысты табуы керек. Сонымен қатар клиенттің банк
қызметіне арыз шағымдары болмаса, қызмет көрсету сапасының жоғары
екендігінің көрсеткіші болып табылады.
Жарнаманың негізгі мазмұны клиенттің жарнамаланушы банктің қызметін
таңдау арқылы үлкен жетістікке жететінін көрсету. Бұдан басқа жарнаманы
банкпен және оның бәсекелетерiнiң арасындағы қызмет көрсетудегi
айырмашылықтарын көрсету арқылы пайымдайды, бұл айырмашылықтар аздаған
жетіспеушіліктер арқылы көрінуі мүмкін, көбінесе iрi банктердiң қызмет
көрсету шамалас болады.
Жарнама болашақ клиенттердiң барлығына бірдей бір жақсы әсер
етпейді.Кейбiр жарнамалар банктік қызметті пайдалануға бiрден жағдай
жасайды, екіншілерін қызықтырады, үшiншiлері тiптi көңіл аудармайды. Егер
потенциалды клиентті бірден банктік қызметке зәру болған кезде банктық
қызметті қолданса банктік жарнама тиімдң болып саналады .
Проекциялар әдiсін пайдалануға болады. Нақтылы түрдiң проекциясы -
клиенттің банктік қызметтін пайдалану арқылы жағымды әсер алуы және соны
болашақ клиенттiң алдында демонстрациялануы.
Жарнама бәсекелестердiң алдында банктың нақты пайдалылығын және
артықшылығы туралы хабарлауы керек. Тек қана нақты және шын жарнама тиiмдi
болады.
Банктiк маркетинг өзінің атқаратын қызметінің арқасында маркетингтiң
ерекше саласы болады. Бұл банктің қызмет көрсетудегі нақты қоғамдық – саяси
және экономикалық жағдайға байланысты анықталатын ішкі және сыртқы
идеологиясы, стратегиясы, тактикасы және саясаты. Дамыған нарықтық
экономикасы бар елдердiң банк жүйелерiндегi өзгерістер, Қазақстан
Республикасындағы банк жүйесінің нақты шаруашылық ахуал комерциялық
банктерге маркетингтің жаңа әдіс тәсілдерін пайдалануды міндеттейді .
Бұған банк саласын әмбебептандырылуы, олардың дәстүрлі операциялардан
шығуы, шетел банктерінің тарапынан бәсекелестіктің жоғарлауы, банк емес
мекемелердің банктерге бәсекелес болуы, сонымен қатар бағалы қағаздар
нарығының дамуы жатады.
Маркетингтік қызметке мыналар кіруі қажет:
- банктiк қызмет нарығын талдау керек;
-маркетингтік зерттеулер;
-банкті тиімді басқару тәсілдерін іске асыру;
-маркетингтік жоспарлауды жобалау;
-банктық қызмет көрсетуді жоғары деңгейге жеткізу;
Егер банк және оның клиенттері жоғары табысқа кенеліп өздерінің қойған
мақсаттарына жетсе банктің іс-әрекеті табысты деп саналады. Бұл жерде
банктердің маркетингтік жұмысы клиенттердің жұмыстануымен тікелей
байланысты. Көбіне коммерциялық банктердің табысы активті операциялардың
пайыздық саясатынан, атап айтқанда жеке және зааңды тұлғаларға беретін
несиелік пайыздан түседі [3, 23, 24].
1.3 Банктік бәсекелестікті жетілдіру сұрақтарының ғалымдар мен
тәжірибешілердің еңбектерінде зерттелуі
Қазіргі кездегі банктік бәсекелестікті жетілдіру сұрақтарының ғалымдар
мен тәжірибешілердің еңбектерінде зерттелуін қарастырсақ.
Банк саласындағы бәсекелестік проблематикасы ғылыми зерттеулерін үш
негізгі топ жұмыстарына бөліп қарастыруға болады:
- Бірінші топ: нарықтық экономика жағдайында банк секторының қызметін
теориялық және қолданбалы аспектілерін қарастыратын зерттеушілер:
Г.Г. Коробова, О.И. Лаврушин, И.Д. Мамонова, В.Н. Шенаев және т.б.;
- Екінші топ: нарықтық экономикадағы бәсекелестікті зерттеушілер: П.
Друкер, М. Портер, Дж. Робинсон, Ю.Б. Рубин, Ф. Хайек, А.Ю. Юданов
және т.б.;
- Банк ісіндегі бәсекелестік проблемасын банктік маркетинг пен
менеджмент негізінде қарастыратындар: Ю.И. Коробов, А.П. Мирецкий,
А.Н. Орлова, В.В. Попков, Г.О. Самойлов және т.б.
Қазіргі кезде Қазақстан нарықтық экономикалық ел ретінде танылған
мемлекет, ол жаңа экономикалық даму кезеңіне жол ашты. Көптеген жылдар бойы
қалыптасқан жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға көшуі, экономикада
жаңа ұғымдардың пайда болуына алып келді. Сол ұғымдар арасында Өнімнің
бәсекеге қабілеттілігі ұғымы қазіргі уақытта кең қолданысқа ие. Өнімнің
сапа және бәсекеге қабілеттілігі мәселесі қазіргі жағдайда әмбебап сипатқа
ие [25].
2007 жылдың 28 ақпанында Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан халқына Жолдауында бәсекеге қабілеттілік – Қазақстанның әлемдік
экономика мен қоғам дастыққа табысты кірігуінің кілті деп айтылған. Бұл –
біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің қоғамдастығына қарай
жедел жылжуымыз және оның тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның тұғырнамасын
нығайту және мұның қажетті шарты – Қазақстан тауарлары мен қызметтерінің
озық халықаралық стандарттардың сапалық деңгейіне шығуы деп елбасымыз айтып
кетті.
Қазіргі уақытта еліміз биік белесті бағындыру қарсаңында. Елдің дамуы
бағытын анықтайтын және оған қарқын беретін Әлемдегі бәсекеге қабілетті 50
елдердің қатарына ену стратегиясы және БСҰ-ға кіру нағыз ұлттық идеяға
айналған. Осыған жетудің бірден-бір жолы кәсіпорынның бәсекеге
қабілеттілігін арттыру.
Нарықтық қатынас жағдайында тиімді еңбек ету бәсекелестік тартымдылықты
күрделей түсе отырып, кәсіпорындардың тұрақты жұмыс істеуіне итермелейді.
Сапалы бәсекеге лайықты өнім өндіруге барлық өндірістер жұмыс істейді, бұл
олардың тұрақтылық пен жаңалаудың бір түрі. Осы қойылған мақсаттарға дету
үшін, олар өздеріне ұзақ мерзімді бағдарлама қабылдайды.
2010 жылдың қаңтарында ел халқына жолдауында елбасымыз Индустриялық-
инновациялық даму бағдарламасын жария етті.
Қазірдің өзінде оны жүзеге асырудың алғашқы жылының нақты қорытындылары
бар. Халықаралық нарыққа шығу үшін сапалы өнім қажет және жоғары сапалы
өнім өндіретін салалар білікті мамандармен қамтамасыз етілуі тиіс. Сонда
ғана белгілі нәтижелерге қол жеткізгенімізге сенім артуға болады. Елімізде
жүзеге асырылып жатқан индустриялық-инновациялық даму стратегиясы да дәл
осы мақсаттарды көздейді. Бүкіл ел бойынша сегіз жүзге жуық әртүрлі өндіріс
орны құрылды. Статистика мәліметтеріне жүгінсек 700-ге жуық тарта кәсіпорын
халықаралық сапа белгісі ИСО – 9001-ге ие болды. Бірақ та бәсекеге
қабілетті өнім шығару үшін әлі де аздық етеді.
Нарықтық экономикада бәсекелестік маңызды фактор болып табылады. Ол
адамдардың шаруашылық қызмет жүргізу түріне едәуір дәрежеде ықпал етеді.
Теорияға сәйкес ол -қарсыластың сол нарықтағы сатып алушылар мен
сатушылардың санына, сондай-ақ олардың операцияларының ауқымына байланысты
анықталады. Егер де біз банктік бәсеке туралы айтсақ, онда оның еркін
нарықтағы бірқатар белгілерін қарастыруға болады.
Бірінші белгісі – капиталдар нарығында қаржылай қызмет көрсететін
көптеген қаржылық институттардың болуы.
Екінші белгісі – әрбір нарыққа қатысушыларда толық ақпараттар көлемінің
болуы. Онсыз ол әрекетін дұрыс таңдай алмайды.
Үшінші белгісі – барлық қатысушылардың нарыққа шығарылатын қаржылық
өнімдерінің (депозиттер, несиелер және басқа да қызметтер) бірыңғайлығы.
Төртінші белгісі – ешбір қатысушы басқа қатысушылардың қабылдаған
шешімдеріне ықпал ете алмайды.
Бәсекелестік кез келген істе керек және ол еркін нарықта тиімді.
Бәсекелестік бар жерде кез келген қызмет тиімді болады, өнімге немесе
қызметке деген баға төмен және тұтынушыларға тиімді. Осыған байланысты
банктік капиталы неғұрлым мол шоғырланған ақша нарығындағы қарыздар бойынша
пайыздар, аз шоғырланған нарыққа қарағанда, жоғары болуы тиіс; сөйтіп
тиісінше, банктің табысы да соғұрлым жоғары болады деген қорытынды туады.
Әйтсе де, банк ісіндегі бәсекелестікті зерттеу нәтижесі мұндай болжамдардың
болу мүмкіндігін сөзсіз құптамайды.
Зерттеулердің біреуі банктердің көп болған сайын пайыз деңгейі соған сәйкес
төмендейтінін көрсетсе, басқалары -керісінше, яғни банктердің шоғырлануымен
несие үшін пайыздық мөлшерлеме деңгейі арасындағы байланыс әлсіз екенін
көрсетеді [4, 26].
Тәжірибеде ірі банктер майдаларға қарағанада жинақ салымдары бойынша
жоғарырақ пайыз төлейді, қарыз бойынша төменірек пайыз алады.
Ірі банктердің ірі клиенттерге қарыз беруі кішігірім банктердің ұсақ-түйек
қарыз берулеріне қарағанда азырақ тәуекелге барып, әрі елеусіз шығындар
жұмсауымен байланысты болады. Сонымен қатар, ірі банктерде мерзімді
салымдардың салмақты бөлігі ірі депозиттік сертификат нысанында болып
табылады, олар бойынша басқарушылық шығындар көлемі шамалы және
салыстырмалы түрде жоғары пайыздар төлейді. Ірі банктер ынталылырақ болады
және олар банк қызметінің жаңа салаларында жаңашылдар болып шығады өз
активтерінің көп бөлігін несиелік операцияларға бағыттайды.
Әлемдік банктік индустрия 60-жылдардың соңынан бастап біршама өзгерістерді
басынан өткізді. 70-80 жылдары белсенділік көрсеткен бәсекелестік бірқатар
факторлармен шарттастырылады.
Біріншіден, банктік индустрия интернационалдану тенденциясына ие болды.
Бұл шетелдік бәсекелестік нарықгарға өзара енуіне әкелді, нәтижесінде жалпы
нарықта ерекше көрінген ақшалай банктермен болады. Осында пайда болған
шетелдік банктер жаңа банктік қызметтер, жаңа мәдениет, т.б. тәрізді
клиенттердің сұраныстарын қанағаттандыруға қатысы қызметтердің түрлерін
өздерімен бірге ала келді.
Екіншіден, салымдардың салықгық жүйесін өзгертетін дәстүрлі
капиталдардың жаңа нарыкгары ашылды. Банктердің пассивтерінің үлкен бөлігі
дамып келе жатқан банкаралық нарық, бағалы қағаздардың әр түрлерін шығару
мен сатудың және сол сияқтылардың арқасында басқа банктердің қаражаттары
есебінен құрыла бастады.
Үшіншіден, банктік индустрия оны банктік заңдылықтар тарапынан тежеуге
қарамастан көптеген елдерде диверсификациялана бастады. Банктер – бантік
емес операциялар сферасына еніп, маңызы бойынша әмбебап несиелік мекемелер
болды. Банктердің бөлек типтері арасындағы шекараның шайылуы – банктер
арасында ықпал ету сферасы үшін бәсекелестікті нығайтты.
Төртіншіден, өткір бәсекелестіктің көрінісінің бірі болып ақша нарығына
жұмыс істеп тұрған қаржылық мекелердің акцияларын құру, не сатып алу
жолымен өзіне жаңа несиелік және есеп айырушылық, инвестициялық, т.б.
операцияларды игерген банктік емес қаржылық-несиелік мекемелер мен ірі
қаржылық корпорациялардың басып кіруін атауға болады.
Бесіншіден, бәсекелестік банктік қызметтегі жеке тұлғаларға қызмет
көрсету бойынша да өсе түсті. Жинақ және қарыздық банктердің ынтасы бойынша
жүргізілетін салымшылардың қаражаттарын тйімді тарту олардың коммерциялық
банктермен бәсекестігін шиеленістіре түсті. Олар салымшылардан жауап алу
үшін халық қолма-қол бөлшекті қаржылық қызметгері әлде қайда кеңейтгі,
олардың сапасын жоғарылатты – бұл дегеніміз тұлғалық зайымдар, несиелік
қаржыландыру, сақтандыру алғашқы және қайталанбалы кепілге салулармен
операциялар, т.б. Көптеген банктердің депозиттік қоймасының негізін, олар
үшін басқа қаржылық институттармен қатал күрес жүріп жатқан клиенттердің аз
табысты контингенті құрайды.\
Сонымен, қазіргі кезде банктік индустрия көбірек бәсекелестік қабілетті
болды [27, 28].
Әр түрлі қаржылық институттар арасындағы болған дәстүрлі ерекшеліктер
тез өшірілуде. Бәсекелестердін көбі өз1 қызметін ұлттық шекара шеңберінен
тыс жерлерге таратып глобальды көлемде қызмет ете алды. Бұдан басқа заң
жағынан қойылатын шектеулермен ұсталынбайтын көптеген нарық субъектілері
пайда болды, бұл бұларға бәсекелестік күресте сөзсіз артықшылық берді.
Біздің елде банктік жүйедегі өткір бәсекелестік туралы айту әлі ерте.
Бізде банктер саны көп, бірақ олар әлі де бәсекелестікке қабілетсіз [5,
29].
Еңбек авторы Қазақстанның бүгінгі қаржы және банк секторы ТМД
мемлекеттері арасында мойындалып отырған, барынша бәсекеге қабілетті
саласы. Дей тұрсақ та, антимонополиялық заңнамаға енгізілген толықтырулар
мен өзгертулер елдегі екінші деңгейлі банктер мен шетелдік банктердің
еншілестерінің қызметіне қолайсыздық тудыруда. Алматыда өтіп жатқан
конференция барысындағы “Қазақстанның қаржы және банк секторы” деп аталатын
мәжілісте “Қазақстан Халық банкі” АҚ Басқарма төрағасы Григорий Марченко
осындай пікір білдірді.
Оның айтуынша, Ұлттық банк пен Қаржылық бақылау агенттігінің пікірлері
ескерілмей ҚР Парламенті депутаттарының екі палатасынан өткен аталмыш заң
екінші деңгейлі банктердің кірісін азайтып, шығысын көбейтіп қана қоймай,
сыртқы, яғни халықаралық нарықтағы қатынастарды күрделендіріп отыр.
ТМД және Шығыс Еуропа елдері арасында жан басына шаққандағы инвестиция
тарту бойынша алдыңғы орында тұрған Қазақстанның ішіндегі банктер арасында
үлкен бәсекелестік бар. Бұл мемлекет үшін аса қолайлы жағдай, деп атап
өткен Г.Марченко елдегі инвестициялық климатты әлі де жақсарта түсу
керектігін ескертті.
Мәжіліс барысында баяндама жасаған ҚР Ұлттық Банкі Басқарма төрағасы
Әнуар Сәйденов, ҚР Қаржы вице-министрі Әлихан Смаилов және Commerzbank АҚ
Алматыдағы өкілдігінің жетекшісі Гельмут Фишер еліміздің қаржы және банк
секторының инвестициялық әлеуетін аса жоғары бағалап, оны әлі де жетілдіре
түсу керек екендігін ескертті.
Бір күндік конференция барысында Қазақстанның және халықаралық
деңгейдегі инвестициялық жобалардың таныстырылымы болды.
Конференцияның жабылуында сөз алған шараның ұйымдастырушысы Орталық
Азиядағы демократияны дамыту қорының президенті Еркін Тұқымов: “Осы мәселе
бойынша өзара пікір және тәжірибе алмасу мақсатында өткен конференция
негізгі міндеттерін орындаған секілді. Инвесторлар мен қаржы салымдарын
қажет ететін мекемелер арасындағы осы секілді диалог алаңын ұйымдастыру
үлкен нәтижелерге жеткізеріне сенімдімін” деп пікір білдірді [6, 30].
Келесі ғалым елдің бәсекеге қабілетін валюталық бағам, пайыздық ставка
және бюджет тапшылығы секілді факторлармен басқарылатын макроэкономикалық
құбылыс деп қарастырады.
Жоғарыда айтқан макроэкономикалық көрсеткіштерді республикамыздың банк
жүйесінен бөліп қарау мүмкін емес. Өйткені аралық институттарды дамыту мен
нығайту экономикалық өсу саясаты мен азаматтардың жағдайын көтеруді жүзеге
асыруда аса маңызды құралдардың бірі болып табылады. Сондықтан Қазақстанның
ДСҰ-ға мүше болып кірер қарсаңында Ұлттық банк жүйесін одан әрі қарай
дамыту, оның бәсекеге қабілеттілігін көтеру проблемалары аса өзекті мәселе
болып есептелуі тиіс.
Ұлттық банк жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін көтеру арқылы еліміздің
экономикалық-әлеуметтік дамуының маңызды мәселелерін шешуге болады. Алдымен
валюталық бағам режимі кезіндегі кейбір макроэкономикалық көрсеткіштерге
тоқтала кетейін.
Әлемдік тәжірибе негізінде валюталық саясатты жүзеге асыратын мынадай
негізгі варианттарын бөліп көрсетуге болады: еркін айналымдағы валюталық
бағамдар, реттелетін валюта айналымы, тұрақты фиксациялық бағам. Еркін
айналымдағы валюталық бағам, негізінен, нарықтық экономикасы дамыған және
табысы жоғары деңгейлі елдерде пайдаланылады. Оны табысты қолдану үшін
мемлекеттің экономикалық және саяси тұрақтылық болуы тиіс.
Тұрақты макроэкономикалық ахуал және инфляция мүлдем жоқ немесе өте
төмен болуы тиіс. Реттелетін валюта айналымы. Бұл саясатты жүзеге асыру
үшін мемлекеттің оған араласуы аздау және күрт қысқа мерзімді
тербелістердің тігісін жатқызу үшін қолданылады. Сонымен қатар, экономика
неғұрлым тұрақсыздау болса, валюталық резерв солғұрлым көп болуы керектігін
ескеру қажет.
Реттелетін айналым мемлекет үшін орасан шығындарды алып келіп, жоғары
дәрежелі кәсіби шеберлікті талап етеді. Тұрақты фиксациялық бағам.
Валюталық саясаттың бұл варианты, Батыстың алдыңғы қатарлы елдерінің
тәжірибесі көрсеткендей, тұрақсыз экономикадағы ішкі дағдарыстық ахуалда
қолданылғаны дұрыс. Ол инфляцияның ең төменгі қарқынын қамтамасыз етеді.
Соған қарамастан, ол валютаны алып-сатарлыққа жол ашып, елде тұрақсыздықты
дамыту қаупі бар.
Қазақстандық тауарлардың сыртқы рыноктарда бағалық бәсекеге
қабілеттілігін сақтауға ықпал ету мақсатында Қазақстанның еркін айналымдағы
теңгенің айырбас айналымы жүйесіне көшкені белгілі.
Ұлттық банк ішкі валюталық рынокқа аз мөлшерде қатысуды іс жүзіне асыра
отырып, айырбас бағамына араласпайтынын мәлімдеді. Ал шынтуайтына келгенде,
Ұлттық банктің валюталық деңгейдегі қимылын аз қатысуда деп айта алмайсыз.
Сонымен, Ұлттық банк жылдың басынан бері қарай биржалық рыноктан 4,5 млрд
АҚШ долларын алды және елдің халықаралық резервін 21 млрд АҚШ долларына
жеткізді. Мұндай ахуал 2004 жылы да қалыптасты. Нәтижесінде Ұлттық банк
жылды 6,2 млрд теңгедей шығынмен аяқтады. Егер ағымдағы жылы да Ұлттық
банкте осындай жағдай қайталанатын болса, яғни алтын-валюта резерві
айналымдағы ақша массасынан бірнеше есе артық болатын болса, Қазақстан
Республикасының ақша ресурстары шет елдер экономикасын қолдауға бағытталып,
еліміздің қаржы игілігі резервтер орналасқан шетелдік қаржы институттары
мен мемлекеттік органдарының төлем қабілетіне бағынышты болып қалады.
Осылай ұзақ мерзімді жоспарда айналым бағамының мұндай саясаты республика
экономикасының тұрақты дамуына еш ықпал ете алмайды [7, 31].
Аталған бөлімде банк бәсекелестігінің маңызы, түсінігі және деңгейлері
қарастырылды. Банк саласындағы бәсекенің артуы нәтижесінде тұтынушылар
жоғары сапалы қызметтерді пайдалануға мүмкіндік алады. Банктегі маркетингті
жетістіру арқылы клиенттермен жақсы қарым-қатынас оңтайлы сервис, тиімді
қызмет түрлеріне қол жеткізуге болады.
Бөлім 2 Банк ЦентрКредит АҚ-ның ұйымдық-экономикалық сипаттамасы,
Қазақстан Республикасының банктік секторындағы рөлі мен қаржы жағдайын
талдау
2.1 Қазақстан банк секторының қазіргі жағдайы
Қазақстанның нарықтық қатынастарға өтуі күрделі және қайшылықты
жағдайларда жүруде. Бұл өз кезегінде Қазақстанның банк жүйесіне және
республикадағы экономикалық өзгерістердің қарқынына, бағытына және
тиімділігіне айтарлықтай әсер етеді.
КСРО-ң ыдырауынан кейін аз уақыт ішінде екі деңгейлі банк жүйесінің
құрылуы жүзеге асып, оның қызметінің негізін республиканың Ұлттық банкі
анықтады. Қазіргі кезеңде Ұлттық банк- елдегі мемлекеттік басқару жүйесінің
маңызды экономикалық ұйымдарының бірі.Дербестілік алған 10 жыл ішінде
Қазақстанның банк жүйесінің екі деңгейінің қалыптасу сатылары бір мезгілде
және қатарлас өтті. Қазіргі уақытта Республикадағы банк жүйесі мәнді
өзгерістерден өтіп,белгілі бір нәтижелерге қол жеткізді.
Бүгінгі таңда банк жүйесінің экстенсивті даму кезеңі аяқталып,бұл
процесті интенсивтендіруге өту басталды. Ол банк капиталының
шоғырлануымен,тиімсіз банктерді жою қарқынының және масштабтарының
ұлғаюымен қатар жүруде.
Алайда, экономиканың банктік секторындағы қиындықтар әлі де болса аз
емес. Мысалға, Қазақстанның бүгінгі экономикалық болмысының нақты көрінісі
болып экономиканың нақты және қаржылық секторларының дамуының арасындағы
пайда болған сәйкессіздіктердің тереңдеуі табылады.
Сонымен бірге Қазақстан дамыған елдің де, дамушы мемлекеттің де
белгілерімен ерекшеленеді. Дамыған ел ретінде, Қазақстан халқының жалпы
білімділігімен, ғылыми-зерттеу институттарының кең желісіне ие болуымен,
космостық зерттеулермен және т.б. кең ауқымды бағыттағы қарекеттерді жүзеге
асыру мүмкіндігімен сипатталады. Дамушы мемлекет ретінде Қазақстанға
экономиканың шикізатқа бағытталуы, қоршаған ортаның ластануы, шетелдік
инвестициялар мен жаңа технологиялардың импортына қажетті тәуекелділік,
артта қалған инфрақұрылымдар тән. Мұнымен қоса, территорияның
үлкендігі,табиғи ресурстардың мол қорлары,халықтың көп ұлттылығы. Осылардың
барлығы Қазақстанның дүние жүзілік қауымдастықтағы орнын, республиканың
даму стратегиясын анықтайды. Сөзсіз түрде, бұл Қазақстанның ерекшеліктері
республикада банк жүйесі дамуының негізгі бағыттарын белгілейді және оған
өзіндік нақыш береді.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың қалыптасуы және дамуы
банк ісін жүргізуге жаңаша тұрғыдан келуді талап етеді. Республикадағы
қаржы ресурстарының көп көлемдегі шоғырлануы қуатты банк жүйесінің
құрылуының алғышарттары болып табылады. Нарықтық реформалау процесінде
экономиканың нарықтық реттеу механизмдері жұмыс істей бастады,инфляция
деңгейі төмендеді. Сонымен қатар, банк жүйесінің құрылуы мен дамуы
макроэкономикалық тұрақсыздық жағдайында өтуде: өндірістік қиыншылықтар
коммерциялық банктерде өтімді қаражаттардың және депозиттердің азаюына
әкелді, мемлекеттің бюджеттік қуатының шектеулілігі, инвестициялық және
төлемдік дағдарыстар, өзара несиелеудің негізгі формасында болып
қалыптасқан төлемеушіліктер және т. б. өзіндік ықпалын байқатады.
Дегенмен де, Қазақстанның қазіргі коммерциялық банктері аз уақыт ішінде
айтарлықтай сыннан, дамудан өтті. Бірақ нарықтық қызмет етудің бастапқы
кезеңінде бұл сандық жағынан өсу болды және банктердің жаңа
макроэкономикалық жағдайларға бейімделуі эмпирикалық сынаулармен және
қателіктермен қабаттас келуде.
Жаңа ғасыр басында Қазақстанның банк жүйесі республика экономикасындағы
құрылымдық өзгерістер ықпалында болып отыр. Болып жатқан өзгерістердің
органикалық бөлімі болып банк жүйесінің жаңа институционалдық құрылымының
қалыптасуы табылады, бұл жаңа типтегі несие мекемелерінің пайда болуын
негіздейді.
Қазақстанның экономикалық өміріне дамыған мемлекеттердің Оңтүстік
Корея, АҚШ, Франция, Германия, Турция және т.б. қатысуы осы елдердің банк
жүйесімен байланыс орнату үшін тұрақты және бүгінгі күн талаптарына жауап
беретін банк жүйесін құру қажеттілігін, оны одан әрі жетілдіруді талап
етеді.
Нарық құрылымында банктер тиесілі орнын алуы үшін банктік сектордың
тиімділігін арттыру мәселелерінің теориялық өңделуі қажет, ал бұл осы
сферадағы мемлекеттік саясаттың маңызды шарты болып табылады.
Қазақстан Республикасы нарықты қатынастарға өтудің қиын да, күрделі
жолын таңдады. Әсіресе, бұл банк жүйесіндігі түбегейлі өзгерістермен
белгілі болып, ол өз қызметінде Қазақстанның ұлттық экономикалық моделін
құруға үлес қосатыны сөзсіз. Осы проблемаларды зерделеу барысында 3
бөлімнен тұратын тарау өз алдына мынандай мақсаттарды қояды:
- елімізде банк жүйесінің қалыптасу ерекшеліктерін, кезеңдерін банк
саласындағы қабылданған заңдармен, құжаттармен танысу арқылы оның
қалыптасу қызметтерін жүйелеу;
- осы саладағы шетелдік және отандас ғалымдардың еңбектерімен танысу
арқылы теориялық білімдерді тереңдету;
- банк жүйесіндегі түбегейлі өзгерістердің келбетін Банк Центр Кредит АҚ
және оның бөлімшелерінің мысалында статистикалық мәліметтерге сүйене
отырып сараптамалау;
- Қазақстан Республикасы банк жүйесінің экономикадағы орнын нақты
мәліметтермен сипаттау арқылы кешенді басқару, менеджмент функцияларын
жүзеге асыру бағыттарын айқындау.
Кеңес өкіметі кезінде Қазақстанның өз банк жүйесі болған жоқ, өйткені
республика территориясында КСРО-ң орталықтандырылған несие жүйесінің
бөлімдері мен бөлімшелері жұмыс істеді. Осыған байланысты банк жүйесінің
тарихы КСРО-ң тарихымен және революцияға дейінгі Россиямен өте тығыз
байланысты. Патшалық Россияның банк жүйесіне Мемлекеттік банк, акционерлік
банктер, өзара несиелеу қоғамдары, қалалық банктер, ипотекалық несие
банктері және басқада несиелік мекемелер кірді.
Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастыру мемлекеттік деңгейде
жүзеге асырылды. Алғашқыда Мемлекеттік банк, содан кейін, жеке меншіктегі
коммерциялық және басқа да банктерді национализациялау нәтижесінде мемлекет
иелегіндегі салалық және территориялық банктер құрылды.
Барлық кеңестік республикаларда, оның ішінде, Қазақстанда да барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылды. Мұнда банк ісін
орталықтандыру принципі сақталды, банктік мекемелер жоғары банк органдарына
бағындырылып, қайсы бір жергілікті ережелерді орнатуға жол берілмеді.
Орталықтандырылған жоспарлы экономикада банктік жүйе жалғыз банк деп
аталатын жүйе, яғни мемлекеттің қаржы нарығында монополиясы түрінде болды.
Мемлекеттік банк бір мезгілде орталық және коммерциялық банктердің
қызметтерін жүзеге асырды. Бір деңгейлі банк жүйесінде төлем қаражаттар
жеке банктер арасында бөлінбеген болатын. Әрбір банк несиелер мен кассалық
жоспарлар бойынша оларға бөлінген лимиттерге сәйкес төлем қаражаттардың
жиынтық мөлшерін пайдалануға құқық алған. Осы лимиттер шеңберінде оның
өтімділік проблемалары болған емес. Несиелерді бөлу кезінде процент нарқы
есепке алынған жоқ, сонымен бірге орталық банктің саясатында жанама
инструменттер қарастырылмаған.
Орталық банк өкіметке толық тәуелді болып, өзінің тәуелсіз және еркін
ақша – несие саясатын жүргізе алмады. Ол өзіне тиесілі емес Халық
шаруашылығын несиелеу және шоттарды жүргізу қызметін атқарды, сонымен
қатар, ақша эмиссиясы есебінен мемлекеттік бюджеттің дефициттерін
қаржыландырды. Мемлекеттік кәсіпорындарға несиелер салықтық жеңілдіктермен
берілді, бұл оларда нақты нарықтық бәсекені шектеді. Сонымен бірге, ақша
айналымын бір банкте шоғырландыру жүзеге асырылды, яғни әрбір кәсіпорын,
ұйым немесе мекеме тек бір банкте ғана өз есеп-айрысу немесе ағымдағы
шоттарын ашуға мүмкіндік алды. Бұл банкте олар өз қаражаттарын сақтап,
несиелер алып, қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларын жүзеге асырды.
Дамыған елдердің экономикасында ертеде танылған екі деңгейлі банк
жүйесі қалыптасқан. Ал Қазақстанда мұндай жүйені құру тек 1987 жылы СОКП ОК
және КСРО Министрлер Кеңесінің № 821 қаулысымен бекітілді (орталық
эмиссиялық банктің және мемлекеттік мамандандырылған банктердің).
Республикалық банктерге кеңестік республикалардың министрліктерінің
құқықтары берілді. Несие жүйесін жетілдіру бойынша жүзеге асырылған іс –
шараларға қарамастан , ол кертартпа болып қала берді. 1987-1988 ж.ж.
жүргізілген банктік реформа нәтижесінде Мемлекеттік және Құрылыс банкісінің
мекемелері негізінде Өнеркәсіп құрылыс банкі, Агроөнеркәсіпбанкі және
Тұрғын әлеуметтік банкі құрылды. Жинақ кассалары жүйесінің негізінде Жинақ
банкісі, ал Сыртқы сауда банкі негізінде Сыртқы экономикалық банк құрылды.
КСРО-ң Мемлекеттік банкі мемлекеттің Орталық банкі болып жарияланды.
Құрылған мемлекеттік мамандандырылған банктер – Өнеркәсіп құрылыс банкі,
Агроөнеркәсіп банкі, Тұрғын әлеуметтік банкі, Жинақ банкі – бұрынғы
кезеңнің жүйесіне қатысты көптеген негативті белгілерге ие болды. Ол кезде
үш банк: Мемлекеттік банк, Құрылыс банкі және Сыртқы сауда банкі іс-әрекет
етті. Бұл банктер халық шаруашылығында несиелік ресурстардың еркін ағылуын
қамтамасыз ете алмады, сондықтан борышқорлармен партнерлік қарым –
қатынастар орнатылмады, Мемлекеттік банктің жалпы ақша айналымын басқарудың
тиімді әдістері болмады. Несиелік саясатта проценттік ставкалар төмен
небәрі 5-8 пайыз болып, олар тиімсіз, төмен рентабельді жобаларды жүзеге
асыру үшін пайдаланатын несиелерге қосымша сұранысты қалыптастырды.
1988 жылы Кооперация туралы Заң қабылданғаннан кейін алғашқы
кооперативтік банктер құрыла бастап, олар банктік қызмет сферасында
нарықтық қатынастардың қалыптасуына негіз салды. Осы кезден Қазақстанның
банк жүйесінің дамуының бірінші кезеңі басталды. Кеңес Одағында мұндай
банктің алғашқысы Шымкенттегі Союзбанк болды. Кооперативті статус
банктерге мақсаттарды анықтауда, несиелеу шарттары мен мерзімдерін,
проценттік ставкалар деңгейін белгілеуге еркіндік берді. Ол банк қызметінің
әртүрлі формаларының дамуына алынған пайданы пайдалануға, материалды –
техникалық базаның нығайтылуына және басқа да проблемалардың шешілуіне
мүмкіндік берді.
Мамандандырылған банктер өз қарекетін әкімшілік территориялық принцип
бойынша жүзеге асыру барысында кеңестік республикалардың облыстарында
банктердің басқармалары ұйымдастырылды. Аудан немесе қала деңгейінде
банктердің өз мекемелері құрылды. Жетпіс жыл бойы КСРО-ң банк жүйесінде,
оның ішінде, Қазақстанның банк жүйесінде қатаң орталықтандыру және
шоғырландыру орын алып, әкімшілік басқару басым болды. Қалыптасқан ақша –
несие қатынастарының жүйесі және тәжірибесі туындаған нарықтық
қатынастардың жағдайларына сәйкес келмеді. Бұдан кейінгі жылдары банк
жүйесі елдегі саяси және экономикалық жағдайдың динамикалық дамуымен
ерекшеленеді.
1990 жылы 10 қазанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі
туралы Декларацияның қабылдануы өз бетінше экономикалық саясатты жүргізуге
ынталандырды. Осы толқында 1990 жылдың желтоқсанында Қазақстанның Жоғарғы
Кеңесі Қазақстанның банк жүйесінің дамуының екінші кезеңін басталып, Қазақ
ССР – гі банктер және банктік қызмет туралы Заңын қабылдады. Бұл заң екі
деңгейлі банк жүйесін қолдады. Бірінші деңгейге Қазақ ССР – ң Мемлекеттік
банкі, ал екінші деңгейге коммерциялық банктер және т.б. несиелік мекемелер
кірді. Нарықтық экономикадағы Орталық банктің қызметтері орталықтандырылған
жоспарлы экономикадағы функцияларынан ерекшеленеді. Біріншіден, ол соңғы
инстациядағы кредитор болып, банк және кредит – ақша жүйесінің тұрақты
қызмет етуін қамтамасыз етеді. Екіншіден, ол ақша массасының көлемін
бақылау арқылы тұрақты бағаларды және толық жұмыспен қамтылуды қамтамасыз
ету болып табылатын ақша – несие саясатын жүргізеді. Қойылған мақсаттарға
жету үшін Орталық банк ақша – несиелік реттеудің жанама инструменттерін
қолданады.
Банк жүйесінің дамуының екінші кезеңінің айырықша белгісінің бірі – бұл
жүйенің анархиясы мен берекесіздігі. Бұл бірнеше себептерден:
- біріншіден, коммерциялық банктер санының тез өсуінен;
- екіншіден, Кеңес Одағының, яғни бұрынғы банк жүйесінің ыдырауынан;
- үшіншіден, нарықтық типтегі екі деңгейлі банк жүйесіне өтуінен;
- төртіншіден, Мемлекеттік банктің қаражаттарының жетіспеуінен,
қызметкерлердің біліктілік деңгейінің сәйкессіздігінен болды.
Банк санының өсуімен қатар, олардың жарғылық капиталы да қарқынды
ұлғайды. Мысалы, 1992 жылы КРАМДС – банктің жарғылық капиталы 50 есеге
өсті. Жалпы барлық коммерциялық банктердің қорлары осы кезеңде 12 есеге
көбейді.
Банктердің меншік капиталдарының өсу көрсеткіштерінің үлкендігіне
қарамастан, олар несиелік ресурстар нарығында активті операцияларды жүргізу
үшін жеткіліксіз болды. Сондықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz