Жәңгір ханның саяси ұстанымы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І XIX ҒАСЫРДЫҢ 1 ЖАРТЫСЫНДАҒЫ КІШІ ЖҮЗ ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Бөкей хандығының құрылуының алғышарттары
... ... ... ... ... ... ...
1.2 Бөкейдің билікке
келуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
ІІ БӨКЕЙ ОРДАСЫ ЖӘНЕ ЖӘҢГІР ХАН
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Жәңгір ханның билікке келуі және оның реформаторлық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Жәңгір хан тұсындағы хандықтың әлеуметтік–экономикалық
жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Жәңгір ханның саяси
ұстанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Өткен мен бүгінгінің арасында терең тағылымды
төл тарихымыз күннен күнге толыға түсуде. Әсірісе отанымыздың бұрын
көлеңкеде ысырылып қалған, елдігімізді айқындайтын, қоғамдық пікірді
толыққанды қалыптастыратын тұстарымыз әлі көп. Қазақ жұртының еркіндігі мен
азаттығы үшін алысып, қазақ елінің тарихын толықтырып, есімі аңызға
айналған тұлғалардың ғажайып ерлігін барша қауымға жария етуде
олқылықтарымыз жеткілікті. Қазіргі кезде қоғамның дамуын, елдің
әкономикалық қуаты мен ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде білім беру
жүйесінің, адам ресурстарының рөлі мен маңызы артты. Ұлттық санамыз оянып,
тарихымыздың тамыры тереңде жатқанын сезініп, халқымыз бастан өткізген
белгілі кезеңдерге жаңа көзқараспен қарауға кез келді. Әсіресе, Патшалық
Ресейдің саяси мемелекеттілік басқару мекемелері жүйесінің орнауы қазақ
жерін бағындырып, ғасырлар бойы қалыптасып келген қазақ халқын
мемелекетігінен айырды. Осындай қиын қыстау заманында халқына пана бола
білген, есімі ел жадында сақталған тұлғалардың қатарында Бөкейдің ұлы
Жәңгір ханды да атап айтуымызға болады.
XVIII ғасырдың ортасынан қазақ тарихында отаршылдықтың дәуірі басталды.
Қуатты екі елмен іргелес жатқан халық бұл жолға соқпай өтуі мүмкін де емес
еді. Қытай мен Ресейдің ең алдымен қазақ жерін өздерін сырт жаудан
қолдамайтын аралық аймақ деп қараса, келе–келе тойымсыз Ресейдің өзгенікін
иемденгісі келіп тұратын империялық пиғылы басым түсті.
Патша өкіметінің отарлау саясатының негізгі мақсаты қазақ даласын
түпкілікті билеу еді. Осы ойын жүзеге асыру үшін бірнеше реформа жасап
әуелі елдік ұйытқымызды жойып, әтникалық бірлігімізден, содан кейін
ұлысымызды бөлшектеп, жеке– жеке губернияға бөліп жер тұтастығымыздан
айырды. Ресей бұл ойын асықпай, өте сақ жүргізіледі.
1801 жылы Кіші жүздің рулары Бөкей сұлтанның басшылығымен Жайық
өзенінің оң жағасына өтуге арнаулы рұқсат алғаннан соң, екі өзен Жайық және
Еділ аралығында Ішкі ордада Бөкей хандығы құрылды. 1812 жылы Ішкі орда ханы
болып Бөкей тағайындалады. Бөкей хандығы 1812 жылдан 1845 жылға дейін
Ресейдің қарамағындағы монархиялық мемлекет болды. 1815 жылы мамырдың 21
күні Бөкей ханы өлді. Оның баласы тым жас болғандықтан басшылықты оның
інісі Шығай Нұралыұлы хан атанған. 1824 жылы Жәңгір ержеткеннен кейін
Орынбор шекара әкімшілігінің қолдануымен Бөкей ордасының ханы болады.
Жәңгір хан Бөкей ордасында көптеген әлеуметтік–экономикалық шаралар
жүргізіп, Ресей мен Бөкей хандығы арасындағы қатынасты дамытады. Жәңгір
қазақ балаларының білім алуына көп көңіл бөлген адам. Хан даласының жері
әкономикалық еркін аудан болғанын білеміз. Сондықтан Жәңгір хан жүргізіп
отырған саясаты Астрахань және Орынбор Шекара комиссияларының әкімшілігі
сырттай ғана бақылап, ханға толық билік берген.
Патша үкіметінің Кіші жүзде жүргізген саясаты, әсіресе, Жәңгір ханның
саяси тұлғасына қатысты пікрлер қазіргі күннің талабына сай, ұлттық мүдде
тұрғысынан жан – жақты зерттеу маңызды мәселелердің бірі болып отыр. Осы
айтылғандар ғылыми жұмысымның өзектілігін айқындай түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бөкей хандығының пайда болу тарихы, дамуы,
жалпы Жәңгір ханның қызыметі көптеген тарихшыларды қызықтырады. Бұл
тақырыпқа байланысты алғашқы басылымдар XIX ғасырдың 20-30 жылдарында
пайда болды. Оларға Қазан университетінің профессоры К.Ф. Фукустың Және
Дерпт университетінің профессоры К. Гебельдің
публицистикалық очерктерін, атақты тарихшы А.И. Левшиннің Геродот
казахского народа атты үш томдық монографиялық еңбегін, И.Казанцевтің
мақалаларын мысалға келтірсек, қателеспейміз . Бұл басылымдарда Ішкі Орда
жайлы айқын және жеке көзқарастарын біле отырып, елдің табиғаты,
тұрғындары, қызықты этнографиялық деректер және биографиялық мәліметтер ала
аламыз.
XIX ғасырдың 40-50 жж. жазылған және басылып шыққан жұмыстарға М.Я.
Киттар, ағайынды Я.В. Ханыков пен Н.В. Ханыков, Н. Троицкий,
Ф.А. Бюлер, А. Терещенко, П.И. Небольсиндердің зерттеулерін атап өтуге
болады. Бұл авторлардың зерттеулерінің ғылыми–танымдық байлығы мынада: Ішкі
орда тарихына байланысты жан–жақты мәліметтер, тұрғындарының тайпалық
құрылымы, көшпелі мал шаруашылығының ұйымдасуы, қазақтардың орыс
көпестерімен сауда байланыстарының дамуы, қазақ қоғамының ішкі саяси
құрылысы, тұрғындардың мәдени өмірі, т.б. мағлұматтар берумен бірге, Бөкей
және онің ұлы Жәңгір хан туралы да міліметтерінің маңызы зор.
Ішкі Орда жайлы тарихи – этнографиялық жұмыстар ішінде XIX ғ. 60-
70жж. басылған, қазақ қоғамының мал шаруашылығы және экономикалық
құрылымына баса назар аударған П.И. Медведскийдің зерттеулерін, Бөкей
ордасының ішкі саяси жағдайын зерттеген Орынбор шенеунігі және Қазақстан
зерттеушісі М.И. Иваниннің мақалаларын, сонымен қатар 1862 ж. Орыс
Географиялық қоғамының күміс медальінің иегері атанған, дарынды қазақ
зерттеушісі М.С. Бабажановтың арнайы мақалаларын да айтуға болады.
Кеңес дәуірінің бірінші онжылдығына шыққан ірі басылымдар
М.П. Вяткиннің Очерки по истории Казахской ССР, Исатай мен
Махамбет бастаған Бөкей немесе Ішкі Ордадағы азаттық күрес тарихын
зерттеген кеңес тарихшылары В.Ф. Шахматовтың Ішкі орда және Исатай
Тайманов бастаған шаруалар көтерілісі, А. Рязановтың 40 лет борьбы деп
аталатын зерттеу еңбектерінде берген 3. Әрине, Ішкі Орда туралы
ғылымда көптеген очерктер мен монографиялардан басқа 1947 ж. Қазақ
зерттеушісі Б. Аспандияров Алматыда Образование Букеевской
орды и ее ликвидация тақырыбында кандидаттық диссертация да қорғады. Мұнда
автор Қазақ ССР Орталық мемлекеттік мұрағатының (ол кезде ЦГИА КазССР)
көптеген құжаттық мәліметтерін негізге ала отырып, Бөкей хандығының пайда
болу себептерін, оның XIX ғ. I жартысындағы әлеуметтік-экономикалық және
саяси жағдайын, патшалық отарлау саясатының кейбір аспектілерін айқын
көрсеткен.
XX ғ.50-80 жж. Бөкей ордасы тарихы жайлы 1964 ж. Алматыда Казахско-
руские отношения в XVIII-XIXвв. құжатты жинақта 33 құжат басылды. Аталған
кезеңде ең ірі зерттеулердің бірі атақты қазақ ғалымы
С.З. Зимановтың монографиясы болды. Ол Бөкей ордасының құрылу үрдісін
зерттеумен бірге, төменгі Жайық және Орал өзендерінің арасындағы
қазақтардың рухани және материалдық мәденитін зерттеуге ерекше мән берген.
Тәуелсіздігіміздің көк туы желбіреген тұста мәселеге мән берушілердің
алдыңғы қатарында зертттеуші А.Б. Бердіғожин тұрды. Ол 1836-1838 жылдардағы
Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің
тарихнамалық тұрғыдан зерттелп, кандидаттық диссертациясын қорғады 6.
Зерттеуші көтерілістің кеңестік кезеңде таптық тұрғыдан қарастырылып,
феодализиге қарсы шаруалар күресі ретінде бағаланып, ұлт-азаттық сипатының
бұрмаланғандығын атап өтеді. Сондай-ақ автор мәселенің зерттелу кезеңдерін
қазан төкерісіне дейінгі зерттелуі мен кеңестік тарихнамада зерттелуін
бөліп көрсетеді және Жәңгір ханның саяси тұлғасына жаңаша бағам беруге
тырысады. Сол сияқты жалпы Бөкей хандығы оның ішінде Жәңгір ханның саяси
портреті мен қызыметі өзіндік баға беріп, жаңаша тұжырым жасаушы академик
М.Қ. Қозыбаевты атауымызға болады. Автор Жәңгір хан турасында мол
мәліметтерді жариялай отырып, оның тарихта алатын орынын айқындап береді.
Ал қазіргі кезде бұл мәселелерді толыққанды зерттеушіле қатарына Ж. Ормах,
Т. Рысбеков, Ғ. Қарабалин, Боранғалиұлы, К. Бәкімова, т.б.
ғылыми – зерттеушілерді атауымызға болады.
Аталған зерттеушілердің еңбектері тарихшыларды күні бүгінге дейін
белгісіз мәліметтермен қамтамасыз етіп, олардың Отанымыздың тарихын терең
танып - білуіне көп көмегін тигізуде.
Зерттеу нысаны - Ішкі Бөкей ордасы, оның ішіндегі Жәңгір ханның саяси
тұлғасы мен тарихтағы орнын анықтау болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Аталған зерттеу еңбектерін пайдалана
отырып, Кіші Жүздің тарихымен танысу және Жәңгір ханды саяси тұлға
екендігін нақтылау жұмысымыздың басты мақсаты болып отыр. Аталған
мақсатымызға сәйкес тақырыптың мазмұнын ашуда төмендегідей міндеттер тобы
қойылып отыр:
- Кіші Жүздегі саяси жағдай және Бөкей хандығының құрылуының
алғышарттарына тоқталу;
- Бөкейдің билікке келуінің мәнін ашу;
- Жәңгір ханның билікке келуі және оның реформаторлық қызметіне тоқталу;
- Жәңгір хан тұсындағы хандықтың әлеуметтік–әкономикалық жағдайын
анықтау;
- Жәңгір ханның саяси ұстанымымдарын нақтылай отырып, өзіндік қорытынды
жасау.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері Бөкей Ордасының құрылу тұсынан
бастап Жәңгір ханның өмірден өткен тұсына дейінгі тарихи уақыт аралығын
қамтиды.
Диплом жұмысының деректік негізі. Зерттеліп отырған тақырыптың деректік
негізі - оның мақсаты мен міндеттеріне сәйкес, мұрағаттық құжаттар,
мемуарлық әдебиет және басылымдарда жарияланған деректер болып табылады.
ΧVІІІ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалыстардың
зерттелу мәселелеріне байланысты жарық көрген деректер мен материалдар
жинақтарында зерттеу жұмысымызға қатысты мәліметтер алуға болады. Олардың
бірінші тобын ΧVІІІ- ХІХ ғасырдағы қазақтар тарихы жөнінде жарияланған
деректер құрайды. Ал деректемелердің екінше тобын ХІХ ғасырдың бірінші
ширегіне қатысты мәліметтер құрайды. Олардың ішінен ΧVІІІ-ΧІΧ ғасырлардағы
орыс-қазақ қатынастары 7 деп аталтын құжаттар жинағын атап өтуге болады.
Деректемелердің үшінші тобын Қазақстанның ресейга бодан болу үрдісімен
тікелей байланысты патша үкіметінің заң актілері, қазақ даласында болып
кеткен ресми және лауазымда дамдардың хабарламалары, ақсақалдар, билер
жазған құжаттар құрайды 8.
Осы құжаттарды жинау, жариялау істері де кеңестік кезеңде қолға алынды.
Мәселен 1930 жылы кеңестік тарих ғылымында патшалық Ресейдің ұлттық шет
аймақтардаға азаттық қозғалыстарының тарихы мұрағат материалдары бойынша
іздестіріліп, жариялана бастады.
Бұл құжаттар негізінен қазақ халқының азаттық қозғалыстарының тарихымен
қатар, зерттеп отырға мәселемізге қатысты да деректер тобын берумен құнды
болып табылады.
Диплом жұмысының қолданбалық мағызы Жұмыста Бөкей хандығының құрылу
мәселелері және Бөкей мен Жәңгір ханның саяси – құқықтық көзқарастарының
дамуы мен реформаторлық қызметтерінде жүзеге асуы қарастырылған. Осыған
байланысты жаңа деректер мен фактілер келтіріліп, олардың маңызы ашық
көрсетіледі. Сол себепті бұл жұмысты Қазақстан тарихы сабағынан дәрістік
курс ретінде қолдануға болады.
Диплом жұмысының сыннан өтуі. Диплом жұмысы әл-Фараби атындағы Қазақ
Ұтттық университетінің Тарих, археология және эхтнология факультетінің
Қазақстан тарихы кафедрасында орындалы.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І XIX ҒАСЫРДЫҢ 1 ЖАРТЫСЫНДАҒЫ КІШІ ЖҮЗ
1. Бөкей хандығының құрылуының алғышарттары
XIX ғасырдың I жартысында Ресей экономикасының жаңа капиталистік жолға
түсуі, өнеркәсібімен саудасының өрлеуі жаңа өнім өткізетін рынокқа және
шикізат көзі болып табылатын аймақтарға қажеттілікті туғызды. Бұл мәселені
патша үкіметі Қазақстан мен Шығыс елдерін отарлау арқылы шешпек болды.
Ресей үшін қазақ елін өз отарына айналдырудағы басты мақсат елдің табиғи
байлықтарын, арзан жұмыс күшін, арзан шикізатты қажетіне пайдалану,
неғұрлым мол пайда табу көзіне айналды.
Ішкі Орданың құрылу себептерін тарихшыларымыз әр түрлі түсіндіреді,
демек ортақ пікір жоқ. Революцияға (қазан) дейін де, кейін де Ішкі Орданың
тарихын зерттеген тарихшылардың басым көпшілігі оның құрылуын Бөкей ханның
жеке басымен, хандық билікке келуі үшін жасалған әрекеттерімен және Кіші
жүздің ішінде болып жатқан өзара қырқыстармен, көтерілістермен
байланыстырады. Кіші жүз қазақгарының азаттық қозғалысының тарихы туралы
арнаулы зерттеудің авторы А. Рязанов Ішкі орданың пайда болуы жетіру және
байұлы ру бірлестіктерінің өзара тартысының нәтижесі болды деп есептеді.
Байұлы ұрпағы қазақтарының біразы, - деп жазды ол, - жетірулықтардан қысым
коргеннен кейін Бөкей сұлтан бастап ішкі жаққа көшіп кетті. Сөйтіп осында
Ішкі немесе Бөкей ордасын құрды. Алайда явйінгі уақіггга фактілер бұл
болжамды дәлелдемеді. Оралдың оң жағалауына өткен қазақтардың көппгілігі
байұлы мен жетіруға жатты, рас, бастапқы кезеңде байұлы басымырақ болды.
Қазақстан тарихын зерттеуші М.П. Вяткин Ішкі орданың құрылуына
шаруашылықтың құлдырауы, жердің тарлығы қатаң шаруашылық дағдарысы
және феодалдану үрдісінің терендеуі, үй ішінде үй тігіп, Ішкі Ордасының
құрылуына алып келді деуі тарихи шындық. Оның пікірінше, қазақтардың
Оралдың оң жағалауына мәңгі бодандыққа өтуі XVIII ғасырдың 50-ші
жылдарында басталған процестің заңды қорытындысы болды, яғни ол көшіп-
қонатын жаңа жералу жолындағы ғасырдың жартысына дерлік созылған күреспен
байланысты болды.
ХVIII ғасырдың 30-жылдары Кіші жүздің Ресей империясының қол астына өтуі
орыстар үшін шығысқа бағытталған отарлық саясатты бастау үшін қолайлы
жағдай туғызды. І-Петр патша кезінде алып империяға айналған Ресей, өз
жеріне тағы да біршама жерлерді қосып алуға кірісті. Ал, шығыстағы Орта
Азия мемлекеттерін отарға айналдыру үшін алдымен қазақ жерінен бастау қажет
болды.
Ресейдің отарлық саясатының ерекше күш алған кезеңі, бұл ХVIII ғасырдың
соңы еді. Осы кезеңде Кіші жүзде Патша үкіметі мен хандық билікке қарсы
халық қозғалысы күшейе түсті, сұлтандар арасында да билікке талас орын
алды. Ақыры Кіші жүз халқы екіге бөлініп, бір бөлігі 1801 жылы Жайық өзенін
асып, жаңа мекенге қоныс тепті. Бұл орын алған ахуал Ресейдің Кіші жүзде
арандату саясатын жүргізіп, екі бөлікке бөліп, әлсірету мақсаты
орындалғанын көрсетеді. Өйткені 1799 жылы Нұралы ханның баласы Бөкей сұлтан
Ресей патшасы І Павелге бос жатқан Еділ мен Жайық аралығын мекендеу туралы
өтініш білдірген кезде Ресей патшасы ұзақ ойланбастан өз келісімін берген
еді. Осыдан, яғни 1801 жылдың 11 наурызынан бастап Бөкей ордасы тарихи
сахнаға шықты.
1801 жылы құрылған Бөкей хандығы қазақ тарихына бірнеше жаңа есімдерді алып
келді. Оларға Бөкей, Шығай, әлі де болса күні бүгінге дейін зерттеушілердің
пікір таласына айналған әйгілі Жәңгір, сонымен қатар ержүрек қолбасшы
Исатай, батыр, әрі жырау Махамбет және Жәңгірдің немересі ақын Шәңгерей,
күйлері қазақ музакысының алтын қорына енген күйшілер Құрманғазы,
Дәулеткерей және Динаның есімдері халқымыздың жадында мәңгілікке сақталып
қалды.
Бөкей хандығы құрылғаннан бастап Орынбор губернаторлығына бағынышты
болып, бірінен соң бірі алма-кезек губернаторлық қызметке келген орыс
шенеуніктерінің қадағалауы мен бұйрықтарын орындаумен өмір сүріп келді.
Ресейдің еуропалық бөлігіне жақын орналасқан хандық өз тарихында бірнеше
саяси әкімшілік өзгерістерге ұшырап, орыстандыру шаралары ауқымды жүзеге
асқан аймаққа айналды. Оған дейін сыртқы істер министрлігінің бақылауында
болып келген Бөкей ордасы 1838 жылы ақпан айының 5 күні Мемлекеттік мүлік
министрлігінің қарамағына ауыстырылды. Өйткені жалпы Орта Азия аумағын
отарлауды тереңдетіп, нәтижелі жүргізу үшін Патша үкіметі 1837 жылы осы
министрлікті құрған болатын. Осы арқылы жаңа жерлерді өз империясына қосып
алу мақсатында түрлі айла шараларды іске асыра бастады.
Мемлекеттік мүлік министрлігі Бөкей хандығын бақылауға алысымен оның
алдында жүзеге асырылуға тиісті мынадай міндеттер тұрды: орда жерінде
тыныштықты сақтау, Қазақ халқын орыс халқымен жақындастырып, хандықтың
басқару жүйесін Ресейдің басқару жүйесімен сәйкестендіру, орда жерін
көршілес орыс губернияларына біріктіріп жіберу, т.с.с.
Патша әкімшілігінің Бөкей хандығының ішкі істеріне араласуға қол жеткізу
мақсатының орындалуына 1836-1838 жылдары болып өткен шаруалар көтерілісі өз
кезегінде қолайлы жағдай туғызды. Орда жерінде тыныштықты сақтап тұру
мақсатын алға қойып, хандықты бақылауға алған Мемлекеттік мүлік министрлігі
ханға ішкі қиыншылықтарды реттеуге жәрдем беруді желеу етіп, хан және өзге
сұлтандардың күмәнін туғызбай хандықтың ішкі саясатына араласып кетті.
Дәлірек айтқанда , 1843 жылы Жәңгір ханның кеңсесінің жанында орыс
шенеуніктерінен құрылған жаңа орыс кеңсесінің ашылуы және оның басшысы
ретінде мемлекеттік мүлік министрлігінің қызметкері С.И.Матвеев
тағайындалды.
Матвеев арқылы Орынбор басшылығы хандықтың ахуалы туралы ақпараттармен
дер кезінде қамтамасыз етіліп тұрды.
1845 жылдың 11-тамызында Жәңгірдің кенет дүние салуы халықты ауыр қайғыға
ұшыратты, бірақ бұл оқиға Патша үкіметінің Бөкей ордасында хандықты біржола
жою ниетін жүзеге асыруға өте ыңғайлы жағдай туғызды. Жәңгірдің өлімі
туралы деректі Саратовтан арнайы ханға жіберілген дәрігер И.Ф.Троицкийдің
медициналық қорытындысынан көре аламыз, онда: Тамыз айының 10-нан 11-не
қараған түні ханның өліміне 19 сағат қалған кезде Торғын өзенінің бойындағы
хан ордасына жеттім. Медициналық тексеру барысында оның миына қан құйылып,
ауыр халде жатыр - делінген.(3) Жәңгір хан 11-тамыз күні, кешкі сағат алты
жарым шамасында дүниеден өтеді.
Ендігі кезекте мемлекеттік мүлік министрлігі мен Орынбор әкімшілігінің
алдында Бөкей ордасын тиімді басқару мәселесі тұрды. Жергілікті билікке
орыс шенеунігін қойып, сұлтандар мен халық билігінің наразылығын тудырып
алудан қауіптенген патша әкімшілігі өздеріне ыңғайлы, халық арасында беделі
мығым қазақ сұлтандарының арасынан біреуін таңдап алуды жөн көрді. Оған
басты үміткер ретінде Жәңгірдің жақын бауыры әрі көмекшісі, сондай-ақ
бірнеше руды бір мезгілде басқарып, патша әкімшілігіне танылған беделді
сұлтан Әділ Бөкейұлын Ішкі орданы уақытша басқарушысы ретінде
тағайындалды. Ал, оның кеңесшілері болып сұлтандар Шөке Нұралыханұлы мен
Меңдікерей Бөкейұлы ұсынылады. Кіші жүздің ханы Нұралының баласы жасы егде
тартқан Шөке Нұралыханұлы сұлтандар мен халық алдында беделі жоғары,
орданың ішкі жағдайымен жақсы таныс сұлтан болатын. Кейінгісі, Жәңгірдің
інісі Меңдікерей шеркес руының басқарушысы және ханның жақындарының бірі,
беделді сұлтан ретінде патша әкімшілігіне жақсы таныс болды. Осылайша патша
үкіметі хан туысқандарынан Бөкей ордасының уақытша әкімшілігін
ұйымдастырды, әрі хандықты жою мақсатында жергілікті басқару жөнінде аз
уақыт аралығында жаңа жоба әзірлеп, 1846 жылы 21 қаңтарда Ішкі орданы
басқару жөніндегі уақытша кеңесті құрады. Кеңестің төрағасы ретінде
жоғарыда аталған сұлтан әділ Бөкейұлы тағайындалады. Орынбор генерал
губернаторы Обручев пен Орынбор шекара комиссиясының басшысы Ладыженскийдің
бірігіп даярлаған жобасы бойынша Уақытша кеңестің төрағасымен қатар оған
жәрдем, кеңес беріп тұру үшін жергілікті сұлтандардан екі кеңесші және
мемлекеттік мүлік министрлігі тарапынан бір кеңесші тағайындалуы қажет
болды. Сұлтандар арасынан Шөке Нұралыханұлы мен Меңдікерей Бөкейұлы
тағайындалса, орыс шенеуніктерінен өз қызметіне орданың істерімен жіті
таныс, Жәңгірдің орыс кеңсесінің төрағасы болған, басқару қызметінде
бірнеше жыл тәжірибе жинаған С.И.Матвеев кірісті.
Жаңадан құрылған Уақытша кеңестің басты міндеттері Бөкей ордасы туралы
ақпараттарды Орынбор әкімшілігіне жедел жеткізу, халық арасындағы тыныштық
жағдайды сақтау, заң бұзушылық әрекеттерді шешу және алдын алу, жыл сайын
халықтан жиналатын зекет пен соғым түріндегі салықты жинау және сол туралы
мәліметтерді Орынбор басшылығына жеткізу, сондай-ақ империяның отарлық
көзқарасындағы істерді бұлжытпай орындау т.с.с. Ресейдің уақытша кеңесті
құрудағы негізгі мақсатын анықтай аламыз.
Сұлтандар мен халықтың наразылығын тудырмау үшін кеңестің басшысы
ретінде Әділ Бөкейұлы тағайындалса да, негізгі басқару ісімен мемлекеттік
мүлік министрлігі тарапынан тағайындалған кеңесші айналысатын. Бұл туралы
деректі біз атақты қазақ этнограф ғалымы Салық Бабажанұлының Бөкей ордасына
қатысты әлеуметтік-этнографиялық жазбаларынан кездестіре аламыз.
1847 жылы 31 ақпанда, шекара комиссиясы қызметкерлерінің жұмыс
қарқынын тездету мақсатында Орынбор басшылығы аталған басқарманың жанынан
Ішкі орданы басқару туралы уақытша бөлімшені құру идеясын жүзеге асырды.
Уақытша бөлімшенің қызметкерлер құрамы 11 адамнан құрылып, зекеттен түскен
кірістен 2830 рубльді осы бөлімшенің қызметкерлеріне жыл сайын бөліп
отырды.
Осылайша, өз тарихында көптеген басшыларды кезекпен ауыстырған Уақытша
кеңес тұсында Бөкей ордасы түрлі әкімшілік өзгерістерге ұшырап, 1917 жылы
бұл жергілікті коллегиалды басқару аппараты біржола жойылады. Біз бұдан ХІХ
ғасырдың екінші жартысынан бастап Бөкей ордасының тарихы толығымен орыс
отарлық саясатының көрінісі ретінде білеміз
Тарихшы В.Ф. Шахматов Еділ мен Жайық арасында хандықтың құрылуын ең
алдымен патша өкіметінің отарлық саясатының нәтижесі деп қарастырды. Бөкей
Ордасының құрылуы, - деп жазды ол, - патша өкіметінің Қазақстандағы отарлық
саясатының жалпы бағыттарымен және XVIII ғасырдың аяғында-ХІХ ғасырдың
басында қазақ қоғамының феодаддануы салдарынан Кіші жүзді қамтыған
шаруашьілық-саяси дағдарыспен тығыз байланысты. Әлбетте, патша үкіметінің
отарлық саясаты қазақ халқының қоғамдық және саяси өмірінде елеулі роль
атқарды. Қйзақгардың Оралдың оң жағалауына қоныс аударуы патша өкіметі
саясатының бағытына қарама-қайніы келген жоқ, сондықтан да шекаралық өкімет
орындары тарапынан белгілі бір қолдау тапты. Алайда жаңа қазақ ордасы
қүрылуының шешуші факторы болған бұл емес еді [6, 6.40].
Міне, патша үкіметі осындай жағдайларды ұгымды пайдаланып, Кіші жүзді
бөлшектеп, әлсірету саясатын ойлап тапты. Бөкейдің Еділ мен Жайық
арасындағы жерді сұрауы патша өкіметінің бұл саясатына қайшы келген жоқ.
Тарихтан белгілі, Кіші жүз төртке бөлініп кеткен-ді. Ең алғаш бөлінгені
-Іпікі Орда.
Қазақтардьщ Еділ мен Жайық өзендері аралығына отуімен жайылым мәселесі
де шешілмеді, мұнда жер қатынастарының күрделілігі Кіші жүздёгіден кем
болуан жоқ. Тбішршс;-клймат және басқа да табиғи-географиялық жағдайлары
жағынан Бөкей хандығының территориясы қоныстанушылар келген жақтың
территориясынан нашар болмаса, жақсы болған жоқ.
Бөкей хандығына қарасты жерлерге қазақтар 1801 жылдан бастап
қоныстанғанымен, қазақтарға тек 1806 жылы ғана патша жарлығымен
заңдастырылды. Осы заңдық күші бар жарлық бойынша Бөкей хандғының аумағы
батысында Боғда тауынан, солтүстігінде Саратов губерниясының шекарасымен,
солтүстік-шығысында Үлкен өзенмен шектесті. Шығысында Жайыққа жеткен жоқ,
ал оңтүстігінде Каспийдің солтүстік жағалауын иеленген помещиктер - граф
Безбородко мен князь Юсуповтың жерлерімен шектесті. Нәтижесінде, Бөкей
хандығының қазақтары Еділ-Жайық өзендерінің аралығын қоныстанды деген аты
болмаса, бірден-бір қос өзенге де, Каспий теңізіне де қолдары жетпей,
шаруашылық өмірдің барлық саласы үшін де маңызды, су көздерінсіз қалды [16,
6.41-42].
Патша үкіметі Шығыстан шикізат көзін іздестірумен қатар, Азияда орыс
саудасын жандандыруға тырысты. 1817 жылы қабылданған кедендік ережеде
Азиядағы сауда – саттыққа үлкен мән беріліп, Азиямен сауда жүргізу Ресей
үшін ұлы мақсат - деп атап өтіледі. Осыған байланысты қазақ даласы керуен
жолдарының торабында орналасқандықтан Шығыс Түркістан мен Орта Азияның
саудасына бақылау жасауына толық мүмкіндік беретін еді. Деректерде Бұл
аймақ өте бай, бірақ әлі игерілмеген, болашақта Ресей үшін көптеген
табыстар әкелері сөзсіз, екіншіден, бұл аймақ Үндістанға есік ашып береді.
- деп жазылған.
Сонымен қатар қазақ даласы Ресей империясының сытқы саясатында Орта
Азия, Ауғаныстан, Шығыс Түркістан және Үндістан сияқты елдерге әскери
жорықтар жасайтын ең қолайлы позиция ретінде аса маңызды стратегиялық
аймаққа айналды. Бұл жерден Қоқан мен Батыс Қытай ғана емес, ағылшындардың
Үндістаны да қашық емес-делінген орыс деректерінде.
Тағы бір дерекке назар аударсақ, онда Бұл аймақ өте бай, бірақ әлі
игерілмеген, болашақта Ресей үшін көптеген табыстар әкелері сөзсіз,
екіншіден, бұл аймақ Үндістанға есік ашап береді - деп жазылған. Ресей
империясының Шығысты отарға айналдыру, оның ішінде Үндістанға қожалық жасау
мақсаты I Петр патшадан бастау алады. Ол Қазақстанды Орта Азиямен,
Үндістанмен, Батыс Қытаймен сауда жасайтын кілт пен қақпа деп атаған.
[1,б.88].
Бұл уақытта Қазақстан көп жерлерін құмды дала алып жатқан (Бетпақ-
Дала, т.б.) кең көлемді территорияны қамтыды және кез–келген шаруашылыққа
қолайлы аймақ болатын. Елдің жағадайы қазақ жүздерінің күшті мемлекетінің
болмауымен, феодалдар арасындағы ішкі қайшылықтардың шиеленісуімен және
әкономика мен мәдениеттің кеңінен дамуына керекті шарттардың болмауымен
сипатталды. Ішкі қарама – қайшылықтар мен шиеленістерден әбден әлсіреген
қазақ жүздері жоңғар ойраттарының, Қоқан, Хиуа феодалдарының толассыз
шабуылдары мен Қытай мен Орта Азиялық хандықтардың көз алартушылықтарына
душар болды.
Кіші жүз – үш жүздің ішіндегі жерді ең көп иеленген өлке. Ол Жайық пен
Тобылдан бастап Сырдарияның төменгі ағысына дейінгі алқапты қамтып (850000
шақырым) жатыр. Оңтүстігінде Хиуа, Қоқан хандықтарымен, Түрікмен,
Қарақалпақ иеліктерімен, солтүстігінде Ресейдің Астрахань, Саратов және
Орынбор губернияларымен, шығысында Ұлы және Орта жүз жерімен шектеседі. XIX
ғысыр басында Кіші жүздің бірқатар ауылдары Ресей империясының құрамындағы
Жайық пен Еділ өзендерінің төменгі ағысын қамтыды.
XVIII ғасырдың I жартысында Кіші жүздің қазақтары жоңғар ойраттарымен
қиын қарым – қатынаста болып, Ресей шекарасына да жақындап қалады.
Қазақтардың жағдайы өте күрделі болды [2,б.26].
XVIII ғасырдың аяғына таман хан өкіметіне қарсы жаппай қарулы қозғалыс
бәсеңдеді. Халық көтерілісінің қаруы қарсы бағытталған хандар, сұлтандар
мен оның төңірегіндегілер естерін жинап, өш алу әрекеттерін өрістете
бастады. Көтеріліске қатысушыларды және оған ниеттес рулық коллективтерді
қудалау кең көлем алды. Бұндай жағдайда ылғи осылай болатын сияқты
феодалдық шонжарлар мен Ресей әкімшілігі қазақ руларын бір – біріне айдап
салуға, олардың арасындағы алауыздықты дау – дамайлар мен қақтығыстардың
ошағына айналдыруға тырысты. Көшпелілердің біршама тыныштығы мен үйреншікті
шаруашылық ырғағы бұзылды. Шаруашылық күйзелісінің, еңбекші бұхараның азап
шегуінің күшейгені соншалық, осы қиын кезеңде тірі қалу және өмір сүру
мәселелері олар үшін ең басты мәселеге айналды. Граф Потоцкий 1806 жылы
ішкі істер министрі Кочубейге былай деп жазды: Кіші жүз қазақтарының
кедейлігі ерекше, бұнда бір қырсықтан тағы біреуі туып отырады. Жақсы және
тығыз мекеметтен жасалуға тиісті киіз үй күркелері шоқпыты жүн маталармен
ғана жабылған. Қырғыздардың үстеріндегісі де сол шоқпыт деп мәлімет
береді. Патша үкіметі Кіші жүз қазақтарының тыныштығы мен дағдылы
шаруашылық ырғағын бұзу арқылы күйзеліске ұшыратты. Олар үшін осындай
жағдайда аман қалу басты мәселелердің біріне айналды.
Шектен шыққан жоқшлықтың нәтижесінде 1815 жылы Гурьевке (қазіргі
Атырау) жақын жерде бір айдың ішінде әйтеуір тірі қалсын деген ниетпен 100
– ге жуық қазақ балалары сатылған. Ер балалар үшін 4 және 3,ал қыздар үшін
3 және 2 дағардан (саздан немесе мыстан кір жуу үшін жасалған сиымдылығы
белгісіз табақ) қара бидай ұны төленген [3,б.329].
Осындай жағдайда ауылдар жексұрын билеушілердің қол астынан неғұрлым
қауіпсіз жерлерге кетуге әзірленді. Мұның өзі өмір қажеттілігінен туды.
Қайда бару керек? деген сұрақтың олар үшін тәжірибелік мәні болды.
Бір ғана жол – бұрын қазақ феодалдары шекаралық өкімет орындарының
келісімімен негізінен қыс кезінде өзінің малымен бірнеше рет өткен бос
жатқан құмды жерге – Жайықтың оң жағалауына көшу ғана қалған еді. Бірақ бұл
рұқсат негізінен малы көптерге ғана берілетін.
Орынбор шекаралық әкімшілігі патша үкіметінің Қазақстандағы саясатын
тікелей жүзеге асыра отырып, екі жақты позиция ұстады. Бір жағынан ол ішкі
жақта пайда болған казак әскери поселкелері тұрғындарының шаруашылық
мүдделерін барынша жақтады. Екінші жағынан, отарлау ісін жүргізу үшін оған
қазақ шонжарларының ықпалды бөлігінің қызметі керек болды. Патша үкімет
орындары мен қазақ феодалдарының бірлесіп күш – жігер жұмсауы ғана патша
үкіметінің саясатын іс жүзінде асыруды қамтамасыз ете алатын еді. Осы
себептерден шекаралық үкімет орындары қазақ шонжарларының өз малдарын екі
өзен аралығындағы жерлерге өткізу жөніндегі өтінішін кейде қанағаттандыруға
мәжбүр болды.
XVIII ғасырдың аяғынан бастап қазақтардың Жайықтың оң жағалауына,
ішкі жаққа өтуінің сипаты, көлемі мен себептері өзгерді. Бұл өтудің
реттелуі қиындай түсті, көп ретте стихиялы және жаппай сипатта өтті.
Титықтаған халықтың бір бөлігі ешқандай кедергіге қарамастан жаңа ауданды
игеруге кірісті. Егер бұрын хандар мен сұлтандар өздері бұрынғы жерлерінде
қала отырып мал табындарын қыс кезінде ғана уақытша айдап өткізетін болса,
енді іс жүзінде бұл ауданды тұрақты қоныстану туралы мәселе қойылды. Мұндай
талап халық бұқарасының өзінен шықты. Қозғалыс күкшінің елеулі болғаны
соншалық, патша үкіметі Қазақ даласындағы ықпалынан айрылуға тәуекел
етпейінше, енді олармен санаспасқа лажы қалмады.
Үкімет жаңа жағдайларда қазақ халқының талап – тілектерін қолдау,
ішкі жаққа өтуіне рұқсат беру қажет деп тапты. Ос арқылы үкімет халықтың
сеніміне ие болмақ болды, мұның өзі патша үкіметі саясатын ойдағыдай
жүргізу үшін мейлінше маңызды еді. Территорияны бере отырып, үкімет Кіші
жүзегі енді отарлаушылыққа қарсы сипат ала бастаған күресінің шиеленісуін
белгілі бір дәрежеде бәсеңдетуге ниеттенді.
Осы кезде Ішкі орданың құрылуына алғышарттардың бірі ретінде Кіші
жүздегі саяси жағдайға Сырым Датұлы басқарған көтеріліс әсерін тигізбей
қоймады. Өйткені дәл осы кезде хандық билік әлсіреп, ішік жағдайларға әсер
ете аламады. Хан тағы үшін күресте билік басына келу мүмкіндігі азайғанын
Бөкей түсініп, жеке хандық құру ниеті болғандығын жоққа шығаруға сірә
болмас. Бұл мәселені шешу үшін Бөкей Астрахань казак полкінің командирі
полковник Поповты ортаға салып, Астрахань губернаторы Кноррингтың
қабылдауында болып, өзіне қараған елмен Еділ мен Жайық арасында мәңгілік
қоныстану үшін Император I Павелден рұқсат сұрауды өтінді [4, б. 323].
Патша үкіметі қоныстанудың шекаралық өкімет орындарының дегенін
сенімді түрде орындайтын жетекшінің басшылығымен ұйымшылдықпен іске
асырылуының қамын дер кезінде ойластырды. Мұндай адам сол тұста хан кеңесін
басқарған Бөкей сұлтан болып шықты. Орынбор өлкесі бастығының мінездемесі
бойынша ол мәртебелі монархтығына берілген адам болған еді.
Патша үкіметінің Бөкей ордасының құрылуына байланысты бірер
Жарлықтардан үзінді келтірсек:
№1. 1801 жылы 11 ақпанда Кіші жүздің Хандық кеңесінің өкілі Нұалыұлы
Бөкей сұлтанның Ресей қол астына кіру, Еділ мен Жайық өзендерінің
аралығында көшіп – қону туралы Кавказ линиясының командирі және Кавказ
пехотасының инспекторы генерал – лейтенант К.Ф. Кнорригке жазған өтініш
хатынан: Покойный отец мой Нурали – хан и болшой брат мой Ишим хан по
примеру предков управляли народом. При сих мучениях отец и брат мой
пожертвовали напрасно неприятелю самою жизнью. Я, наконец, принялна себя
наследственнное правление, всегда получал милости и покровительсво
всемилостивейшего государя императора, я сылшал неоднократно от них и
многих моих подвластныхкиргиз – кайсаков, что есть полковник Попов, человек
добрый и благоразумным своим советом соделывает пользу в сохранении скота
их, почему я желаю с подвластными своими кочевать в вышепоименнованых
местах между реками Уралом и Волгой .
Ваше превосходительство! Я всегда искал случая каким бы образом
доставить и осчастливить себя подданством всемилостивейшего государя
императора всероссийского. Я был бы преисполнен радостью, ежели бы вы,
милостивый государь мой, прияли на себя труд исходатойствованием у
всемилостивейшего государя императора благоволения к усовершенствованию
всего полезнейшиго мне и подвластным мне народом в подданство
всемилостивейшиго государя императора всероссийского и о беспрепятственной
кочевке на степях между реками Уралом и Волгой.
Засим, пожелав вам всяких благ, остаюсь в ожидании
благопокровительного вашего ответа [5, б. 28-29].
1801 жылы 11 наурызда император I Павел №3 бұйрықпен Бөкей сұлтанды
Ресей қол астына алу және Еділ мен Жайық өзендері аралығында көшіп – қону
жайлы Кавказ линиясының командирі К.Ф. Кноррингке шығарған Жарлығында
Отрадаға Бөкейді хан сайлайтындығы айтылады. 1756 ж. патша жарлығы бойынша
қазақтарға қысқы уақытта Жайықтың оң жағалауына мал жаюға тиым салынған
болатын. Патшаның бұл жарлығы Жайық орыс-казактарының мүддесі тұрғысынан
қабылданған-ды. “Игельстром реформасының” жүргізілуі барысында қазақтар
Еділ мен Жайық арасындағы жерлерге көшіп-қонуға патша үкіметінің рұқсат
алған соң, кейінірек, 1801 жылы ол қосөзен аралығында Нұралы ханның баласы
Бөкей сұлтанның басқаруымен жеке иелік құрылды. Бөкей сұлтан тек 1812 ж.
ғана патша үкіметінен “хан” атағын алып, ол басқарған иелік Бөкей ордасы
немесе Ішкі Орда деп атала бастайды. Бөкей Ордасы Ресей империясының
шекаралық өңірінің “Ішкі” жағында орналасқандықтан “қуыршақ мемлекет” рөлін
атқарды. Бөкей хандығының құрылуы сол кездегі Кіші жүздегі саяси-
экономикалық жағдайдың нәтижесі. Бөкей Ордасы құрылғаннан кейін Жайықтың
оң жағалауына 5 мыңға жуық үй көшіп-қонса, кейін Орынбор шекаралық
комиссиясының есебі бойынша Бөкей хандығының саны 10 235 үйге жеткен.
Бөкей хандығының шекарасы бірте-бірте анықталған соң, оның көлемі шығыстан
батысқа қарай 350 шақырым, солтүстіктен оңтүстікке қарай 200 шақырым жерді
алып жатты. Бірақ бұл жерге қоныстанған қазақтарға патшалық Ресейдің
отаршылдық саясаты өзіндік зиянын тигізді. Оларға Орал казак-орыс әскерлері
жиі-жиі шапқыншылықтар жасап отырды, біртіндеп әскери бекіністер салына
бастады. 1813-1815 жылдары Плинин, Фокеев, Сламихин бекіністері салынды.
Қараөзен мен Сарыөзеннің бойы шекаралық аймаққа айналды. Жайық өзенінің
бойы біртіндеп Орал казак-орыс әскерлерінің меншігіне қарады. Соның
салдарынан қазақтардың жайылымдық жерлері тарылып, шаруашылықтары
күйзеліске ұшырады. Сонымен қатар, Орал казак-орыстары қазақтардың
ауылдарына шабуыл жасап, адамдарын өлтіріп, мал-мүліктерін тонап кетіп
отырды. Патша өкіметінің жергілікті әкімшілігі мұндай озбырлықтарға қарсы
шара қолданбай, керісінше көп жағдайда мәселеден жалтарып кетіп отырды.
Яғни, Кіші Жүздегі саяси жағдай біртіндеп қиындай түсті және патша үкіметі
жүз ішінде жаңа Орда құру арқылы қазақтарға жаңа ұырынан билік жасауға
тырысты. Нәтижесінде Бөкей Ордасы немесе Ішкі Орда өмірге келген болатын.
2. Бөкейдің билікке келуі.
Кезінде Бөкей хандығы, оның ішкі Ордасы, 1920-1925 жылдарда Бөкей
губерниясы болып, мемлекеттік басқару құрылымына ие болған ұланғайыр өңірге
қазақ халқының қолын қайтадан мәңгілік жеткізген Бөкей сұлтан Нұралыұлының
тарихта теңдесі жоқ еңбегі өз ғұмыр кешкен өңірде байыпты бағаланып тұрақты
танымдық дәрежеге жетті ме? Бұл сауалдың тиянақты шешімін жасайтын мезгіл
әбден келген сыңайлы десек, артық айтқандық болмас деп есептейміз.
Бөкей – адамгершілігі мен кісілігі, тапқырлығы мен ерлігі сай, шын
мағынасында ел көсемі, бастаушысы болған тұлға. Ол тек өзінің соңына ерген
халқының ғана емес, отарлық саясат ұсынған патша үкіметінің де алдында
беделі жоғары, керекті сәтінде тіл табыса білген мәмілегер, шебер саясаткер
болған. Оған өзінің хандық құрған жерінің бір бөлігінің әуелден
атамекеніміз екенін дәлелдейтіндей, болашақ ұрпаққа мұра етіп тарихи құжат
қалдыруы айғақ.
Бізге жеткен тарихи дерек көздерінде Кіші жүзге хан болу Бөкей
сұлтанның ойында болғаны, оған ағайындары Қаратай, Ералы және Есім
сұлтандардың барынша кедергі жасағандары туралы айтылады. Реті келгенде
айтып кетелік, Бөкей сұлтан хандықты құрып, Ішкі Ордаға билік жүргзіп
тұрғанда, Қаратай 1806 жылы өзін Кіші жүздің ханымын деп жариялап, 1808
жылы Бөкей Ордасына шабуыл жасаған. Тек, бөкейлік қазақтардың Бөкейдің
айналасына берік топтасып, орыс көршілерінің отрядымен бірлесіп, Қаратайдың
қалың қолын көп шығынға ұшыратып, жайықтың сыртқы бетіне қуып, бұрынғы
көшіп жүретін жолдары мен жайылымдарын сақтап қалғаны мәлім.
Бұл кезде Бөкей сұлтан Кіші жүзде 1797 жылдан Ішкі Орда құрылғанға
дейін Хан кеңесіне төрағалық еткен еді. Оның ел арасында да, билік
басындағылардың алдында да бір кісінің басына жетерлік беделі бар болатын.
Демек, Кіші Орданың ханы болуға лайықты бірден – бір тұлға еді. Ал
хандықтың пайда болуын ел ішіндегі ланкестіктермен байланыстырудың жөні
жанама, тікелей әсері жоқтың қасы. Біздің пікірімізше, оған басты себеп –
патша үкіметінің отарлық саясатының бір әдісі – бүтін жатқан елді
бөлшектеп, әлеуметтік – экономикалық және саяси қиыншылықтар мен
жіктелушіліктің мәнін өзгертіп, халықтың ауызбірлігін, тұтастығын бұзып,
билікке тәуелді ұстау еді. Отарлық саясаттың күшейуі салдарынан қазақ
шаруаларының бұрынығы көшу тәртібі мен жайылымдарының жүйесі бұзылды. Патша
үкіметі осындай жағдайларды ұтымды пайдаланып, Кіші жүзді бөлшектеп,
әлсірету саясатын ойлап тапты. Бөкейдің Еділ мен Жайық арасындағы жерді
сұрауы патша үкіметінің бұл саясатына қайшы келген жоқ.
Тарихшылар Ішкі Орданың құрылуына алғышарттардың бірі ретінде Кіші
жүздегі саяси жағдайды, әсіресе Сырым Датұлы басқарған көтерілісті айтады.
Оны да жоққа шығаруға болмайды. Өйткені дәл осы кезде хандық билік әлсіреп,
ішкі жағдайларға әсер ете алмады. Хан тағы үшін күресте билік басына келу
мүмкіндігін азайғанын Бөкей түсініп, жеке хандық құру ниеті болғандығын
жоққа шығаруға сірә болмас.
Бұл мәселені шешу үшін Бөкей Астрахань казак полкінің командирі
полковник Поповты ортаға салып, Астрахань губернаторы Кноррингтың
қабылдауында болып, өзіне қараған елмен Еділ мен Жайық арасында мәңгілік
қоныстану үшін көшуге Император I Павелден рұқсат сұрауды өтінді. Бұл
өтініш губернатор арқылы I Павел патшаға жетіп, оны ол қабыл алып 1801
жылдың 11 наурызында жарлыққа қол қойды. Онда: қырғыз – қайсақтардың Кіші
Ордасының хан кеңесінде төрағалық етуші, Нұралы ханның баласы Бөкей
сұлтанды өзіме ықыласпен қабылдаймын, қай жерді қаласа, сонда көшуге рұқсат
етемін және менің мархабатымның белгісі ретінде оған өзімнің суретім бар
алтын медель сыйлаймын деп, жүрек жарды лебізін білдірген [6, б.40].
Осы жарлықта айқын көрсетіліп тұрған жағдай әкесі Нұралы басқарып
отырған хандықта Бөкейдің хан кеңесінің төрағасы болуы еді. Демек, ол – ел
басқару ісіне машықтанған әкеден мол тәжірибе жинақталған танымал тұлға.
1801 жылдың өзінде Бөкей сұлтан қарамағындағы 25 мың халқы бар 5 мың
шаңырақты Жайықтың оң жақ бетіне көшіруді бастап та жібереді. Ос жылдың
күзінде Бөкей сұлтан өзіне қараған әр рудың ағамандары мен билерін жинап,
ноғайлы – қазақтардың ескі жұртына, бірақ көп жылдар бойы қалмақтардың
қонысы болып, олардың үдере көшкенінен кейін 30 жылдай мал аяғы баспаған
жерге қоныстанудың жоспары жасалып, әр рудың қонысы белгіленеді.
Жайықтың Самар бетіне бірінші кезекте 25 мың адамы бар 5 мың шаңырақ
көшеді. Ал Бөкей 12 жыл сұлтандық, 3 жыл хандық дәрежеде, яғни 15 жыл ел
басқарғанда, 10-12 мың шаңырақтан тұратын халқының санын 100 мыңға, төрт
түліктің санын 5 милионға жеткізіп, шөптің шүйгінің, судың тұнығын
иемденген, шаруасы шалқыған іргелі елге айналдырды [7].
Бөкей сұлтан 1801жылғы I Павел патшаның жарлығына сүйеніп, Орынбор
генерал – губернаторының алдында өзіне тиесілі жердің шекарасын нақтылап,
көлемін белгілеп, заңдастырған құжат беруін сұрап, әдейі қатынас қағаз
жолдады. Губернатор Бөкейдің өтініш қағазын патшаға жеткізгенде ол
кешіктірмей 1806 жылы 19 мамырда жаңа жарлық шығарды. Орданың жер көлемі
алғашқыда 5 миллион десятина болып белгіленеді. Ал ішкі Орданың солтүстігі
– Самар губерниясының Царевский уезімен, оның құрамындағы қалмақтар
жерімен, шығысы – Жайық өзенінің жағалауымен, оңтүстігі – Каспий
жағалауымен шектеседі [2,б.47].
Сөйтіп, Бөкей сұлтанның қарамағындағы қазақтарға берілген жер ресми
түрде заңдастырылады.
1812 жылдың 1 маырында Ресей империясының патшасы I Александрдың
арнайы грамотасы табыс етілді. Онда біраз мәселелерді қозғай келе мынадай
жолдармен тиянақтап көрсетілген: Жұрт таныған адам ретінде Нұралыханұлы
Бөкейге біздің әмірімізді қоса жіберіп, оның өзі халқы мен бөлімшелірінің
үстінен қарайтын хандық билік тағына отыруын қолдадық. Оған тиісті құрмет
көрсетілген және барлық істе қырғыз – қайсақ халқының пайдасына көркейуіне
және біздің императорлық қызметке адал жұмыс істейтініне сенім білдірдік.
Ал, Бөкей сұлтанның сол 1812 жылдан мамырында Орал қаласының маңындағы
жайқалған жасыл алқапта үлкен мәртебе мадақпен хан тағына отырғызу
салтанаты өтеді. Ресей патшасы I Александрдың қолы қойылған Бөкей
Нұралыхановқа. Қазақтың Кіші жүзі, ерекше мәртебелі, аса құрметті ханы деп
жазылған грамотаның табыс етілді. Орынбордың әскери губернаторы князь
Григорий Волконский Ұлы мәртебелі патшаның рахымымен Бөкейдің хан
дәрежесіне көтерілгенін салтанатпен жариялайды. Зеңбіректен он екі дүркін
оқ атылып тағзым жасалады. Ондаған киіз үйлер тігіліп, Бөкейдің ақ киізге
орап, хан тағына отырғызылу рәсімдері өткен. Осылайша мемлекеттік дәстүрмен
жасалған ресми көріністер бодан болған қазақ халқының алғаш рет мәртебесін
танытқанын тарих жасырған жоқ [8, б.11].
Бөкей хан 1801 жылы халқын Жайықтың оң жақ бетіне көшіргенде 48 жаста
екені жазылады. Сонда, шамамен бұл кісі 1753 жылы дүниеге келген болып
есептеледі. Бөкей ханның үш әйелі болды. Оның бәйбішесінен Тәуке мен Әділ,
Атан ханшадан Жәңгір туды. Үшінші әйелі Жұмадан Меңдігерей есімді ұл сүйді
[2,б.48].
Бөкейдің табиғатындағы ерекше атап өтетін бір ерекшелігі – оның
адамдармен, әсіресе билік басындағылармен тіл табыса білуі. Бөкей ханның
Ресейдің I Павел, I Александр сияқты мәртебелі патшаларымен елшілік
қызметтегідей дипломатиялық келіссөз бағатында іс – қимыл жүргізіп,
өтінішін жеткізіп, елдің шаруашылық, әлеуметтік жағдайларымен толық
таныстырып, болашақ орданың қоныстанатын жер жағдайын шешуі және
мемлекеттік құрылымдағы басқару жүйелерін құруы, оның қоғам және мемлекет
қайраткері дәрежесіне жеткендігін танытады.
Бөкей ханның жанында сенімді көмекшілері болды. Орысшаға жетік немере
інісі Шоқан Нұралыханов пен оқығаны – тоқығаны бар, озық ойлы орыс көпесі
Владимир Кобяков біраз уақыт Бөкейдің тілмаштары болып қызмет атқарған,
хандықтың бүкіл іс – қағаздарын жүргізген [6,б.42].
Бөкей сұлтан тынбай жұмыстанбаса, Еділ – Жайық арасын қазыналы жеріне,
тұтастай Нарын даласына, Еділ өңірінің шұрайлы, шырайлы алқаптарына қазақ
халқы қайтадан қоныстана алар ма еді? Егер бұл жағдай шешілмегенде қос өзен
аралығындағы мұнай өндірісіне Каспий теңізінің солтүстік жағалауындағы
халықтың қазынасына айналған ғасырдан – ғасырға жететіндей ырыс – дәулет
саналған барлық байлықтың заңды қожалары кімдер болар еді? Шынында да Бөкей
сұлтанның ерекше көрегендік пен батыл шешімді жүзеге асыруы болмағанда бұл
аталған байтақ өңір кейбір ата – жұрттар сияқты қияндағы келімсектердің
иелігіне айналып кетпес пе еді? Бөкей ханның билік құрған кезіндегі өз
жеріне, халқына сіңірген еңбегі ұшан – теңіз.
Тарихи құжаттарда сан мәрте жазылып жүрген деректер бойынша, Бөкей
сұлтан қандай шаруаны тындырып еді? деген сауал төңірегінде қысқа мағлұмат
жасаған артық болмас. Шежіре ол жайында былай көрсетеді. 1801 жылдың 11
наурызында Ресей патшасы бірінші Павелдің Кіші Орда қазақтарының хан
кеңесіне төрағалық етуші Бөкей сұлтан Нұралыханұлын өзіне ықыласпен қабыл
аламын, қалаған жеріне көшіп-қонуға рұқсат беремін. Сол ізгі ниетпен бейнем
салынған өңірге тағатын Алтын медаль ұсынамын деген мәртебелі жарлығы
шығады. Осы жарлықта айқын көрсетіліп тұрған жағдай әкесі Нұралы басқарып
отырған хандықта Бөкейдің хан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І XIX ҒАСЫРДЫҢ 1 ЖАРТЫСЫНДАҒЫ КІШІ ЖҮЗ ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Бөкей хандығының құрылуының алғышарттары
... ... ... ... ... ... ...
1.2 Бөкейдің билікке
келуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
ІІ БӨКЕЙ ОРДАСЫ ЖӘНЕ ЖӘҢГІР ХАН
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Жәңгір ханның билікке келуі және оның реформаторлық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Жәңгір хан тұсындағы хандықтың әлеуметтік–экономикалық
жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Жәңгір ханның саяси
ұстанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Өткен мен бүгінгінің арасында терең тағылымды
төл тарихымыз күннен күнге толыға түсуде. Әсірісе отанымыздың бұрын
көлеңкеде ысырылып қалған, елдігімізді айқындайтын, қоғамдық пікірді
толыққанды қалыптастыратын тұстарымыз әлі көп. Қазақ жұртының еркіндігі мен
азаттығы үшін алысып, қазақ елінің тарихын толықтырып, есімі аңызға
айналған тұлғалардың ғажайып ерлігін барша қауымға жария етуде
олқылықтарымыз жеткілікті. Қазіргі кезде қоғамның дамуын, елдің
әкономикалық қуаты мен ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде білім беру
жүйесінің, адам ресурстарының рөлі мен маңызы артты. Ұлттық санамыз оянып,
тарихымыздың тамыры тереңде жатқанын сезініп, халқымыз бастан өткізген
белгілі кезеңдерге жаңа көзқараспен қарауға кез келді. Әсіресе, Патшалық
Ресейдің саяси мемелекеттілік басқару мекемелері жүйесінің орнауы қазақ
жерін бағындырып, ғасырлар бойы қалыптасып келген қазақ халқын
мемелекетігінен айырды. Осындай қиын қыстау заманында халқына пана бола
білген, есімі ел жадында сақталған тұлғалардың қатарында Бөкейдің ұлы
Жәңгір ханды да атап айтуымызға болады.
XVIII ғасырдың ортасынан қазақ тарихында отаршылдықтың дәуірі басталды.
Қуатты екі елмен іргелес жатқан халық бұл жолға соқпай өтуі мүмкін де емес
еді. Қытай мен Ресейдің ең алдымен қазақ жерін өздерін сырт жаудан
қолдамайтын аралық аймақ деп қараса, келе–келе тойымсыз Ресейдің өзгенікін
иемденгісі келіп тұратын империялық пиғылы басым түсті.
Патша өкіметінің отарлау саясатының негізгі мақсаты қазақ даласын
түпкілікті билеу еді. Осы ойын жүзеге асыру үшін бірнеше реформа жасап
әуелі елдік ұйытқымызды жойып, әтникалық бірлігімізден, содан кейін
ұлысымызды бөлшектеп, жеке– жеке губернияға бөліп жер тұтастығымыздан
айырды. Ресей бұл ойын асықпай, өте сақ жүргізіледі.
1801 жылы Кіші жүздің рулары Бөкей сұлтанның басшылығымен Жайық
өзенінің оң жағасына өтуге арнаулы рұқсат алғаннан соң, екі өзен Жайық және
Еділ аралығында Ішкі ордада Бөкей хандығы құрылды. 1812 жылы Ішкі орда ханы
болып Бөкей тағайындалады. Бөкей хандығы 1812 жылдан 1845 жылға дейін
Ресейдің қарамағындағы монархиялық мемлекет болды. 1815 жылы мамырдың 21
күні Бөкей ханы өлді. Оның баласы тым жас болғандықтан басшылықты оның
інісі Шығай Нұралыұлы хан атанған. 1824 жылы Жәңгір ержеткеннен кейін
Орынбор шекара әкімшілігінің қолдануымен Бөкей ордасының ханы болады.
Жәңгір хан Бөкей ордасында көптеген әлеуметтік–экономикалық шаралар
жүргізіп, Ресей мен Бөкей хандығы арасындағы қатынасты дамытады. Жәңгір
қазақ балаларының білім алуына көп көңіл бөлген адам. Хан даласының жері
әкономикалық еркін аудан болғанын білеміз. Сондықтан Жәңгір хан жүргізіп
отырған саясаты Астрахань және Орынбор Шекара комиссияларының әкімшілігі
сырттай ғана бақылап, ханға толық билік берген.
Патша үкіметінің Кіші жүзде жүргізген саясаты, әсіресе, Жәңгір ханның
саяси тұлғасына қатысты пікрлер қазіргі күннің талабына сай, ұлттық мүдде
тұрғысынан жан – жақты зерттеу маңызды мәселелердің бірі болып отыр. Осы
айтылғандар ғылыми жұмысымның өзектілігін айқындай түседі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бөкей хандығының пайда болу тарихы, дамуы,
жалпы Жәңгір ханның қызыметі көптеген тарихшыларды қызықтырады. Бұл
тақырыпқа байланысты алғашқы басылымдар XIX ғасырдың 20-30 жылдарында
пайда болды. Оларға Қазан университетінің профессоры К.Ф. Фукустың Және
Дерпт университетінің профессоры К. Гебельдің
публицистикалық очерктерін, атақты тарихшы А.И. Левшиннің Геродот
казахского народа атты үш томдық монографиялық еңбегін, И.Казанцевтің
мақалаларын мысалға келтірсек, қателеспейміз . Бұл басылымдарда Ішкі Орда
жайлы айқын және жеке көзқарастарын біле отырып, елдің табиғаты,
тұрғындары, қызықты этнографиялық деректер және биографиялық мәліметтер ала
аламыз.
XIX ғасырдың 40-50 жж. жазылған және басылып шыққан жұмыстарға М.Я.
Киттар, ағайынды Я.В. Ханыков пен Н.В. Ханыков, Н. Троицкий,
Ф.А. Бюлер, А. Терещенко, П.И. Небольсиндердің зерттеулерін атап өтуге
болады. Бұл авторлардың зерттеулерінің ғылыми–танымдық байлығы мынада: Ішкі
орда тарихына байланысты жан–жақты мәліметтер, тұрғындарының тайпалық
құрылымы, көшпелі мал шаруашылығының ұйымдасуы, қазақтардың орыс
көпестерімен сауда байланыстарының дамуы, қазақ қоғамының ішкі саяси
құрылысы, тұрғындардың мәдени өмірі, т.б. мағлұматтар берумен бірге, Бөкей
және онің ұлы Жәңгір хан туралы да міліметтерінің маңызы зор.
Ішкі Орда жайлы тарихи – этнографиялық жұмыстар ішінде XIX ғ. 60-
70жж. басылған, қазақ қоғамының мал шаруашылығы және экономикалық
құрылымына баса назар аударған П.И. Медведскийдің зерттеулерін, Бөкей
ордасының ішкі саяси жағдайын зерттеген Орынбор шенеунігі және Қазақстан
зерттеушісі М.И. Иваниннің мақалаларын, сонымен қатар 1862 ж. Орыс
Географиялық қоғамының күміс медальінің иегері атанған, дарынды қазақ
зерттеушісі М.С. Бабажановтың арнайы мақалаларын да айтуға болады.
Кеңес дәуірінің бірінші онжылдығына шыққан ірі басылымдар
М.П. Вяткиннің Очерки по истории Казахской ССР, Исатай мен
Махамбет бастаған Бөкей немесе Ішкі Ордадағы азаттық күрес тарихын
зерттеген кеңес тарихшылары В.Ф. Шахматовтың Ішкі орда және Исатай
Тайманов бастаған шаруалар көтерілісі, А. Рязановтың 40 лет борьбы деп
аталатын зерттеу еңбектерінде берген 3. Әрине, Ішкі Орда туралы
ғылымда көптеген очерктер мен монографиялардан басқа 1947 ж. Қазақ
зерттеушісі Б. Аспандияров Алматыда Образование Букеевской
орды и ее ликвидация тақырыбында кандидаттық диссертация да қорғады. Мұнда
автор Қазақ ССР Орталық мемлекеттік мұрағатының (ол кезде ЦГИА КазССР)
көптеген құжаттық мәліметтерін негізге ала отырып, Бөкей хандығының пайда
болу себептерін, оның XIX ғ. I жартысындағы әлеуметтік-экономикалық және
саяси жағдайын, патшалық отарлау саясатының кейбір аспектілерін айқын
көрсеткен.
XX ғ.50-80 жж. Бөкей ордасы тарихы жайлы 1964 ж. Алматыда Казахско-
руские отношения в XVIII-XIXвв. құжатты жинақта 33 құжат басылды. Аталған
кезеңде ең ірі зерттеулердің бірі атақты қазақ ғалымы
С.З. Зимановтың монографиясы болды. Ол Бөкей ордасының құрылу үрдісін
зерттеумен бірге, төменгі Жайық және Орал өзендерінің арасындағы
қазақтардың рухани және материалдық мәденитін зерттеуге ерекше мән берген.
Тәуелсіздігіміздің көк туы желбіреген тұста мәселеге мән берушілердің
алдыңғы қатарында зертттеуші А.Б. Бердіғожин тұрды. Ол 1836-1838 жылдардағы
Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған ұлт-азаттық көтерілістің
тарихнамалық тұрғыдан зерттелп, кандидаттық диссертациясын қорғады 6.
Зерттеуші көтерілістің кеңестік кезеңде таптық тұрғыдан қарастырылып,
феодализиге қарсы шаруалар күресі ретінде бағаланып, ұлт-азаттық сипатының
бұрмаланғандығын атап өтеді. Сондай-ақ автор мәселенің зерттелу кезеңдерін
қазан төкерісіне дейінгі зерттелуі мен кеңестік тарихнамада зерттелуін
бөліп көрсетеді және Жәңгір ханның саяси тұлғасына жаңаша бағам беруге
тырысады. Сол сияқты жалпы Бөкей хандығы оның ішінде Жәңгір ханның саяси
портреті мен қызыметі өзіндік баға беріп, жаңаша тұжырым жасаушы академик
М.Қ. Қозыбаевты атауымызға болады. Автор Жәңгір хан турасында мол
мәліметтерді жариялай отырып, оның тарихта алатын орынын айқындап береді.
Ал қазіргі кезде бұл мәселелерді толыққанды зерттеушіле қатарына Ж. Ормах,
Т. Рысбеков, Ғ. Қарабалин, Боранғалиұлы, К. Бәкімова, т.б.
ғылыми – зерттеушілерді атауымызға болады.
Аталған зерттеушілердің еңбектері тарихшыларды күні бүгінге дейін
белгісіз мәліметтермен қамтамасыз етіп, олардың Отанымыздың тарихын терең
танып - білуіне көп көмегін тигізуде.
Зерттеу нысаны - Ішкі Бөкей ордасы, оның ішіндегі Жәңгір ханның саяси
тұлғасы мен тарихтағы орнын анықтау болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Аталған зерттеу еңбектерін пайдалана
отырып, Кіші Жүздің тарихымен танысу және Жәңгір ханды саяси тұлға
екендігін нақтылау жұмысымыздың басты мақсаты болып отыр. Аталған
мақсатымызға сәйкес тақырыптың мазмұнын ашуда төмендегідей міндеттер тобы
қойылып отыр:
- Кіші Жүздегі саяси жағдай және Бөкей хандығының құрылуының
алғышарттарына тоқталу;
- Бөкейдің билікке келуінің мәнін ашу;
- Жәңгір ханның билікке келуі және оның реформаторлық қызметіне тоқталу;
- Жәңгір хан тұсындағы хандықтың әлеуметтік–әкономикалық жағдайын
анықтау;
- Жәңгір ханның саяси ұстанымымдарын нақтылай отырып, өзіндік қорытынды
жасау.
Диплом жұмысының хронологиялық шеңбері Бөкей Ордасының құрылу тұсынан
бастап Жәңгір ханның өмірден өткен тұсына дейінгі тарихи уақыт аралығын
қамтиды.
Диплом жұмысының деректік негізі. Зерттеліп отырған тақырыптың деректік
негізі - оның мақсаты мен міндеттеріне сәйкес, мұрағаттық құжаттар,
мемуарлық әдебиет және басылымдарда жарияланған деректер болып табылады.
ΧVІІІ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалыстардың
зерттелу мәселелеріне байланысты жарық көрген деректер мен материалдар
жинақтарында зерттеу жұмысымызға қатысты мәліметтер алуға болады. Олардың
бірінші тобын ΧVІІІ- ХІХ ғасырдағы қазақтар тарихы жөнінде жарияланған
деректер құрайды. Ал деректемелердің екінше тобын ХІХ ғасырдың бірінші
ширегіне қатысты мәліметтер құрайды. Олардың ішінен ΧVІІІ-ΧІΧ ғасырлардағы
орыс-қазақ қатынастары 7 деп аталтын құжаттар жинағын атап өтуге болады.
Деректемелердің үшінші тобын Қазақстанның ресейга бодан болу үрдісімен
тікелей байланысты патша үкіметінің заң актілері, қазақ даласында болып
кеткен ресми және лауазымда дамдардың хабарламалары, ақсақалдар, билер
жазған құжаттар құрайды 8.
Осы құжаттарды жинау, жариялау істері де кеңестік кезеңде қолға алынды.
Мәселен 1930 жылы кеңестік тарих ғылымында патшалық Ресейдің ұлттық шет
аймақтардаға азаттық қозғалыстарының тарихы мұрағат материалдары бойынша
іздестіріліп, жариялана бастады.
Бұл құжаттар негізінен қазақ халқының азаттық қозғалыстарының тарихымен
қатар, зерттеп отырға мәселемізге қатысты да деректер тобын берумен құнды
болып табылады.
Диплом жұмысының қолданбалық мағызы Жұмыста Бөкей хандығының құрылу
мәселелері және Бөкей мен Жәңгір ханның саяси – құқықтық көзқарастарының
дамуы мен реформаторлық қызметтерінде жүзеге асуы қарастырылған. Осыған
байланысты жаңа деректер мен фактілер келтіріліп, олардың маңызы ашық
көрсетіледі. Сол себепті бұл жұмысты Қазақстан тарихы сабағынан дәрістік
курс ретінде қолдануға болады.
Диплом жұмысының сыннан өтуі. Диплом жұмысы әл-Фараби атындағы Қазақ
Ұтттық университетінің Тарих, археология және эхтнология факультетінің
Қазақстан тарихы кафедрасында орындалы.
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І XIX ҒАСЫРДЫҢ 1 ЖАРТЫСЫНДАҒЫ КІШІ ЖҮЗ
1. Бөкей хандығының құрылуының алғышарттары
XIX ғасырдың I жартысында Ресей экономикасының жаңа капиталистік жолға
түсуі, өнеркәсібімен саудасының өрлеуі жаңа өнім өткізетін рынокқа және
шикізат көзі болып табылатын аймақтарға қажеттілікті туғызды. Бұл мәселені
патша үкіметі Қазақстан мен Шығыс елдерін отарлау арқылы шешпек болды.
Ресей үшін қазақ елін өз отарына айналдырудағы басты мақсат елдің табиғи
байлықтарын, арзан жұмыс күшін, арзан шикізатты қажетіне пайдалану,
неғұрлым мол пайда табу көзіне айналды.
Ішкі Орданың құрылу себептерін тарихшыларымыз әр түрлі түсіндіреді,
демек ортақ пікір жоқ. Революцияға (қазан) дейін де, кейін де Ішкі Орданың
тарихын зерттеген тарихшылардың басым көпшілігі оның құрылуын Бөкей ханның
жеке басымен, хандық билікке келуі үшін жасалған әрекеттерімен және Кіші
жүздің ішінде болып жатқан өзара қырқыстармен, көтерілістермен
байланыстырады. Кіші жүз қазақгарының азаттық қозғалысының тарихы туралы
арнаулы зерттеудің авторы А. Рязанов Ішкі орданың пайда болуы жетіру және
байұлы ру бірлестіктерінің өзара тартысының нәтижесі болды деп есептеді.
Байұлы ұрпағы қазақтарының біразы, - деп жазды ол, - жетірулықтардан қысым
коргеннен кейін Бөкей сұлтан бастап ішкі жаққа көшіп кетті. Сөйтіп осында
Ішкі немесе Бөкей ордасын құрды. Алайда явйінгі уақіггга фактілер бұл
болжамды дәлелдемеді. Оралдың оң жағалауына өткен қазақтардың көппгілігі
байұлы мен жетіруға жатты, рас, бастапқы кезеңде байұлы басымырақ болды.
Қазақстан тарихын зерттеуші М.П. Вяткин Ішкі орданың құрылуына
шаруашылықтың құлдырауы, жердің тарлығы қатаң шаруашылық дағдарысы
және феодалдану үрдісінің терендеуі, үй ішінде үй тігіп, Ішкі Ордасының
құрылуына алып келді деуі тарихи шындық. Оның пікірінше, қазақтардың
Оралдың оң жағалауына мәңгі бодандыққа өтуі XVIII ғасырдың 50-ші
жылдарында басталған процестің заңды қорытындысы болды, яғни ол көшіп-
қонатын жаңа жералу жолындағы ғасырдың жартысына дерлік созылған күреспен
байланысты болды.
ХVIII ғасырдың 30-жылдары Кіші жүздің Ресей империясының қол астына өтуі
орыстар үшін шығысқа бағытталған отарлық саясатты бастау үшін қолайлы
жағдай туғызды. І-Петр патша кезінде алып империяға айналған Ресей, өз
жеріне тағы да біршама жерлерді қосып алуға кірісті. Ал, шығыстағы Орта
Азия мемлекеттерін отарға айналдыру үшін алдымен қазақ жерінен бастау қажет
болды.
Ресейдің отарлық саясатының ерекше күш алған кезеңі, бұл ХVIII ғасырдың
соңы еді. Осы кезеңде Кіші жүзде Патша үкіметі мен хандық билікке қарсы
халық қозғалысы күшейе түсті, сұлтандар арасында да билікке талас орын
алды. Ақыры Кіші жүз халқы екіге бөлініп, бір бөлігі 1801 жылы Жайық өзенін
асып, жаңа мекенге қоныс тепті. Бұл орын алған ахуал Ресейдің Кіші жүзде
арандату саясатын жүргізіп, екі бөлікке бөліп, әлсірету мақсаты
орындалғанын көрсетеді. Өйткені 1799 жылы Нұралы ханның баласы Бөкей сұлтан
Ресей патшасы І Павелге бос жатқан Еділ мен Жайық аралығын мекендеу туралы
өтініш білдірген кезде Ресей патшасы ұзақ ойланбастан өз келісімін берген
еді. Осыдан, яғни 1801 жылдың 11 наурызынан бастап Бөкей ордасы тарихи
сахнаға шықты.
1801 жылы құрылған Бөкей хандығы қазақ тарихына бірнеше жаңа есімдерді алып
келді. Оларға Бөкей, Шығай, әлі де болса күні бүгінге дейін зерттеушілердің
пікір таласына айналған әйгілі Жәңгір, сонымен қатар ержүрек қолбасшы
Исатай, батыр, әрі жырау Махамбет және Жәңгірдің немересі ақын Шәңгерей,
күйлері қазақ музакысының алтын қорына енген күйшілер Құрманғазы,
Дәулеткерей және Динаның есімдері халқымыздың жадында мәңгілікке сақталып
қалды.
Бөкей хандығы құрылғаннан бастап Орынбор губернаторлығына бағынышты
болып, бірінен соң бірі алма-кезек губернаторлық қызметке келген орыс
шенеуніктерінің қадағалауы мен бұйрықтарын орындаумен өмір сүріп келді.
Ресейдің еуропалық бөлігіне жақын орналасқан хандық өз тарихында бірнеше
саяси әкімшілік өзгерістерге ұшырап, орыстандыру шаралары ауқымды жүзеге
асқан аймаққа айналды. Оған дейін сыртқы істер министрлігінің бақылауында
болып келген Бөкей ордасы 1838 жылы ақпан айының 5 күні Мемлекеттік мүлік
министрлігінің қарамағына ауыстырылды. Өйткені жалпы Орта Азия аумағын
отарлауды тереңдетіп, нәтижелі жүргізу үшін Патша үкіметі 1837 жылы осы
министрлікті құрған болатын. Осы арқылы жаңа жерлерді өз империясына қосып
алу мақсатында түрлі айла шараларды іске асыра бастады.
Мемлекеттік мүлік министрлігі Бөкей хандығын бақылауға алысымен оның
алдында жүзеге асырылуға тиісті мынадай міндеттер тұрды: орда жерінде
тыныштықты сақтау, Қазақ халқын орыс халқымен жақындастырып, хандықтың
басқару жүйесін Ресейдің басқару жүйесімен сәйкестендіру, орда жерін
көршілес орыс губернияларына біріктіріп жіберу, т.с.с.
Патша әкімшілігінің Бөкей хандығының ішкі істеріне араласуға қол жеткізу
мақсатының орындалуына 1836-1838 жылдары болып өткен шаруалар көтерілісі өз
кезегінде қолайлы жағдай туғызды. Орда жерінде тыныштықты сақтап тұру
мақсатын алға қойып, хандықты бақылауға алған Мемлекеттік мүлік министрлігі
ханға ішкі қиыншылықтарды реттеуге жәрдем беруді желеу етіп, хан және өзге
сұлтандардың күмәнін туғызбай хандықтың ішкі саясатына араласып кетті.
Дәлірек айтқанда , 1843 жылы Жәңгір ханның кеңсесінің жанында орыс
шенеуніктерінен құрылған жаңа орыс кеңсесінің ашылуы және оның басшысы
ретінде мемлекеттік мүлік министрлігінің қызметкері С.И.Матвеев
тағайындалды.
Матвеев арқылы Орынбор басшылығы хандықтың ахуалы туралы ақпараттармен
дер кезінде қамтамасыз етіліп тұрды.
1845 жылдың 11-тамызында Жәңгірдің кенет дүние салуы халықты ауыр қайғыға
ұшыратты, бірақ бұл оқиға Патша үкіметінің Бөкей ордасында хандықты біржола
жою ниетін жүзеге асыруға өте ыңғайлы жағдай туғызды. Жәңгірдің өлімі
туралы деректі Саратовтан арнайы ханға жіберілген дәрігер И.Ф.Троицкийдің
медициналық қорытындысынан көре аламыз, онда: Тамыз айының 10-нан 11-не
қараған түні ханның өліміне 19 сағат қалған кезде Торғын өзенінің бойындағы
хан ордасына жеттім. Медициналық тексеру барысында оның миына қан құйылып,
ауыр халде жатыр - делінген.(3) Жәңгір хан 11-тамыз күні, кешкі сағат алты
жарым шамасында дүниеден өтеді.
Ендігі кезекте мемлекеттік мүлік министрлігі мен Орынбор әкімшілігінің
алдында Бөкей ордасын тиімді басқару мәселесі тұрды. Жергілікті билікке
орыс шенеунігін қойып, сұлтандар мен халық билігінің наразылығын тудырып
алудан қауіптенген патша әкімшілігі өздеріне ыңғайлы, халық арасында беделі
мығым қазақ сұлтандарының арасынан біреуін таңдап алуды жөн көрді. Оған
басты үміткер ретінде Жәңгірдің жақын бауыры әрі көмекшісі, сондай-ақ
бірнеше руды бір мезгілде басқарып, патша әкімшілігіне танылған беделді
сұлтан Әділ Бөкейұлын Ішкі орданы уақытша басқарушысы ретінде
тағайындалды. Ал, оның кеңесшілері болып сұлтандар Шөке Нұралыханұлы мен
Меңдікерей Бөкейұлы ұсынылады. Кіші жүздің ханы Нұралының баласы жасы егде
тартқан Шөке Нұралыханұлы сұлтандар мен халық алдында беделі жоғары,
орданың ішкі жағдайымен жақсы таныс сұлтан болатын. Кейінгісі, Жәңгірдің
інісі Меңдікерей шеркес руының басқарушысы және ханның жақындарының бірі,
беделді сұлтан ретінде патша әкімшілігіне жақсы таныс болды. Осылайша патша
үкіметі хан туысқандарынан Бөкей ордасының уақытша әкімшілігін
ұйымдастырды, әрі хандықты жою мақсатында жергілікті басқару жөнінде аз
уақыт аралығында жаңа жоба әзірлеп, 1846 жылы 21 қаңтарда Ішкі орданы
басқару жөніндегі уақытша кеңесті құрады. Кеңестің төрағасы ретінде
жоғарыда аталған сұлтан әділ Бөкейұлы тағайындалады. Орынбор генерал
губернаторы Обручев пен Орынбор шекара комиссиясының басшысы Ладыженскийдің
бірігіп даярлаған жобасы бойынша Уақытша кеңестің төрағасымен қатар оған
жәрдем, кеңес беріп тұру үшін жергілікті сұлтандардан екі кеңесші және
мемлекеттік мүлік министрлігі тарапынан бір кеңесші тағайындалуы қажет
болды. Сұлтандар арасынан Шөке Нұралыханұлы мен Меңдікерей Бөкейұлы
тағайындалса, орыс шенеуніктерінен өз қызметіне орданың істерімен жіті
таныс, Жәңгірдің орыс кеңсесінің төрағасы болған, басқару қызметінде
бірнеше жыл тәжірибе жинаған С.И.Матвеев кірісті.
Жаңадан құрылған Уақытша кеңестің басты міндеттері Бөкей ордасы туралы
ақпараттарды Орынбор әкімшілігіне жедел жеткізу, халық арасындағы тыныштық
жағдайды сақтау, заң бұзушылық әрекеттерді шешу және алдын алу, жыл сайын
халықтан жиналатын зекет пен соғым түріндегі салықты жинау және сол туралы
мәліметтерді Орынбор басшылығына жеткізу, сондай-ақ империяның отарлық
көзқарасындағы істерді бұлжытпай орындау т.с.с. Ресейдің уақытша кеңесті
құрудағы негізгі мақсатын анықтай аламыз.
Сұлтандар мен халықтың наразылығын тудырмау үшін кеңестің басшысы
ретінде Әділ Бөкейұлы тағайындалса да, негізгі басқару ісімен мемлекеттік
мүлік министрлігі тарапынан тағайындалған кеңесші айналысатын. Бұл туралы
деректі біз атақты қазақ этнограф ғалымы Салық Бабажанұлының Бөкей ордасына
қатысты әлеуметтік-этнографиялық жазбаларынан кездестіре аламыз.
1847 жылы 31 ақпанда, шекара комиссиясы қызметкерлерінің жұмыс
қарқынын тездету мақсатында Орынбор басшылығы аталған басқарманың жанынан
Ішкі орданы басқару туралы уақытша бөлімшені құру идеясын жүзеге асырды.
Уақытша бөлімшенің қызметкерлер құрамы 11 адамнан құрылып, зекеттен түскен
кірістен 2830 рубльді осы бөлімшенің қызметкерлеріне жыл сайын бөліп
отырды.
Осылайша, өз тарихында көптеген басшыларды кезекпен ауыстырған Уақытша
кеңес тұсында Бөкей ордасы түрлі әкімшілік өзгерістерге ұшырап, 1917 жылы
бұл жергілікті коллегиалды басқару аппараты біржола жойылады. Біз бұдан ХІХ
ғасырдың екінші жартысынан бастап Бөкей ордасының тарихы толығымен орыс
отарлық саясатының көрінісі ретінде білеміз
Тарихшы В.Ф. Шахматов Еділ мен Жайық арасында хандықтың құрылуын ең
алдымен патша өкіметінің отарлық саясатының нәтижесі деп қарастырды. Бөкей
Ордасының құрылуы, - деп жазды ол, - патша өкіметінің Қазақстандағы отарлық
саясатының жалпы бағыттарымен және XVIII ғасырдың аяғында-ХІХ ғасырдың
басында қазақ қоғамының феодаддануы салдарынан Кіші жүзді қамтыған
шаруашьілық-саяси дағдарыспен тығыз байланысты. Әлбетте, патша үкіметінің
отарлық саясаты қазақ халқының қоғамдық және саяси өмірінде елеулі роль
атқарды. Қйзақгардың Оралдың оң жағалауына қоныс аударуы патша өкіметі
саясатының бағытына қарама-қайніы келген жоқ, сондықтан да шекаралық өкімет
орындары тарапынан белгілі бір қолдау тапты. Алайда жаңа қазақ ордасы
қүрылуының шешуші факторы болған бұл емес еді [6, 6.40].
Міне, патша үкіметі осындай жағдайларды ұгымды пайдаланып, Кіші жүзді
бөлшектеп, әлсірету саясатын ойлап тапты. Бөкейдің Еділ мен Жайық
арасындағы жерді сұрауы патша өкіметінің бұл саясатына қайшы келген жоқ.
Тарихтан белгілі, Кіші жүз төртке бөлініп кеткен-ді. Ең алғаш бөлінгені
-Іпікі Орда.
Қазақтардьщ Еділ мен Жайық өзендері аралығына отуімен жайылым мәселесі
де шешілмеді, мұнда жер қатынастарының күрделілігі Кіші жүздёгіден кем
болуан жоқ. Тбішршс;-клймат және басқа да табиғи-географиялық жағдайлары
жағынан Бөкей хандығының территориясы қоныстанушылар келген жақтың
территориясынан нашар болмаса, жақсы болған жоқ.
Бөкей хандығына қарасты жерлерге қазақтар 1801 жылдан бастап
қоныстанғанымен, қазақтарға тек 1806 жылы ғана патша жарлығымен
заңдастырылды. Осы заңдық күші бар жарлық бойынша Бөкей хандғының аумағы
батысында Боғда тауынан, солтүстігінде Саратов губерниясының шекарасымен,
солтүстік-шығысында Үлкен өзенмен шектесті. Шығысында Жайыққа жеткен жоқ,
ал оңтүстігінде Каспийдің солтүстік жағалауын иеленген помещиктер - граф
Безбородко мен князь Юсуповтың жерлерімен шектесті. Нәтижесінде, Бөкей
хандығының қазақтары Еділ-Жайық өзендерінің аралығын қоныстанды деген аты
болмаса, бірден-бір қос өзенге де, Каспий теңізіне де қолдары жетпей,
шаруашылық өмірдің барлық саласы үшін де маңызды, су көздерінсіз қалды [16,
6.41-42].
Патша үкіметі Шығыстан шикізат көзін іздестірумен қатар, Азияда орыс
саудасын жандандыруға тырысты. 1817 жылы қабылданған кедендік ережеде
Азиядағы сауда – саттыққа үлкен мән беріліп, Азиямен сауда жүргізу Ресей
үшін ұлы мақсат - деп атап өтіледі. Осыған байланысты қазақ даласы керуен
жолдарының торабында орналасқандықтан Шығыс Түркістан мен Орта Азияның
саудасына бақылау жасауына толық мүмкіндік беретін еді. Деректерде Бұл
аймақ өте бай, бірақ әлі игерілмеген, болашақта Ресей үшін көптеген
табыстар әкелері сөзсіз, екіншіден, бұл аймақ Үндістанға есік ашып береді.
- деп жазылған.
Сонымен қатар қазақ даласы Ресей империясының сытқы саясатында Орта
Азия, Ауғаныстан, Шығыс Түркістан және Үндістан сияқты елдерге әскери
жорықтар жасайтын ең қолайлы позиция ретінде аса маңызды стратегиялық
аймаққа айналды. Бұл жерден Қоқан мен Батыс Қытай ғана емес, ағылшындардың
Үндістаны да қашық емес-делінген орыс деректерінде.
Тағы бір дерекке назар аударсақ, онда Бұл аймақ өте бай, бірақ әлі
игерілмеген, болашақта Ресей үшін көптеген табыстар әкелері сөзсіз,
екіншіден, бұл аймақ Үндістанға есік ашап береді - деп жазылған. Ресей
империясының Шығысты отарға айналдыру, оның ішінде Үндістанға қожалық жасау
мақсаты I Петр патшадан бастау алады. Ол Қазақстанды Орта Азиямен,
Үндістанмен, Батыс Қытаймен сауда жасайтын кілт пен қақпа деп атаған.
[1,б.88].
Бұл уақытта Қазақстан көп жерлерін құмды дала алып жатқан (Бетпақ-
Дала, т.б.) кең көлемді территорияны қамтыды және кез–келген шаруашылыққа
қолайлы аймақ болатын. Елдің жағадайы қазақ жүздерінің күшті мемлекетінің
болмауымен, феодалдар арасындағы ішкі қайшылықтардың шиеленісуімен және
әкономика мен мәдениеттің кеңінен дамуына керекті шарттардың болмауымен
сипатталды. Ішкі қарама – қайшылықтар мен шиеленістерден әбден әлсіреген
қазақ жүздері жоңғар ойраттарының, Қоқан, Хиуа феодалдарының толассыз
шабуылдары мен Қытай мен Орта Азиялық хандықтардың көз алартушылықтарына
душар болды.
Кіші жүз – үш жүздің ішіндегі жерді ең көп иеленген өлке. Ол Жайық пен
Тобылдан бастап Сырдарияның төменгі ағысына дейінгі алқапты қамтып (850000
шақырым) жатыр. Оңтүстігінде Хиуа, Қоқан хандықтарымен, Түрікмен,
Қарақалпақ иеліктерімен, солтүстігінде Ресейдің Астрахань, Саратов және
Орынбор губернияларымен, шығысында Ұлы және Орта жүз жерімен шектеседі. XIX
ғысыр басында Кіші жүздің бірқатар ауылдары Ресей империясының құрамындағы
Жайық пен Еділ өзендерінің төменгі ағысын қамтыды.
XVIII ғасырдың I жартысында Кіші жүздің қазақтары жоңғар ойраттарымен
қиын қарым – қатынаста болып, Ресей шекарасына да жақындап қалады.
Қазақтардың жағдайы өте күрделі болды [2,б.26].
XVIII ғасырдың аяғына таман хан өкіметіне қарсы жаппай қарулы қозғалыс
бәсеңдеді. Халық көтерілісінің қаруы қарсы бағытталған хандар, сұлтандар
мен оның төңірегіндегілер естерін жинап, өш алу әрекеттерін өрістете
бастады. Көтеріліске қатысушыларды және оған ниеттес рулық коллективтерді
қудалау кең көлем алды. Бұндай жағдайда ылғи осылай болатын сияқты
феодалдық шонжарлар мен Ресей әкімшілігі қазақ руларын бір – біріне айдап
салуға, олардың арасындағы алауыздықты дау – дамайлар мен қақтығыстардың
ошағына айналдыруға тырысты. Көшпелілердің біршама тыныштығы мен үйреншікті
шаруашылық ырғағы бұзылды. Шаруашылық күйзелісінің, еңбекші бұхараның азап
шегуінің күшейгені соншалық, осы қиын кезеңде тірі қалу және өмір сүру
мәселелері олар үшін ең басты мәселеге айналды. Граф Потоцкий 1806 жылы
ішкі істер министрі Кочубейге былай деп жазды: Кіші жүз қазақтарының
кедейлігі ерекше, бұнда бір қырсықтан тағы біреуі туып отырады. Жақсы және
тығыз мекеметтен жасалуға тиісті киіз үй күркелері шоқпыты жүн маталармен
ғана жабылған. Қырғыздардың үстеріндегісі де сол шоқпыт деп мәлімет
береді. Патша үкіметі Кіші жүз қазақтарының тыныштығы мен дағдылы
шаруашылық ырғағын бұзу арқылы күйзеліске ұшыратты. Олар үшін осындай
жағдайда аман қалу басты мәселелердің біріне айналды.
Шектен шыққан жоқшлықтың нәтижесінде 1815 жылы Гурьевке (қазіргі
Атырау) жақын жерде бір айдың ішінде әйтеуір тірі қалсын деген ниетпен 100
– ге жуық қазақ балалары сатылған. Ер балалар үшін 4 және 3,ал қыздар үшін
3 және 2 дағардан (саздан немесе мыстан кір жуу үшін жасалған сиымдылығы
белгісіз табақ) қара бидай ұны төленген [3,б.329].
Осындай жағдайда ауылдар жексұрын билеушілердің қол астынан неғұрлым
қауіпсіз жерлерге кетуге әзірленді. Мұның өзі өмір қажеттілігінен туды.
Қайда бару керек? деген сұрақтың олар үшін тәжірибелік мәні болды.
Бір ғана жол – бұрын қазақ феодалдары шекаралық өкімет орындарының
келісімімен негізінен қыс кезінде өзінің малымен бірнеше рет өткен бос
жатқан құмды жерге – Жайықтың оң жағалауына көшу ғана қалған еді. Бірақ бұл
рұқсат негізінен малы көптерге ғана берілетін.
Орынбор шекаралық әкімшілігі патша үкіметінің Қазақстандағы саясатын
тікелей жүзеге асыра отырып, екі жақты позиция ұстады. Бір жағынан ол ішкі
жақта пайда болған казак әскери поселкелері тұрғындарының шаруашылық
мүдделерін барынша жақтады. Екінші жағынан, отарлау ісін жүргізу үшін оған
қазақ шонжарларының ықпалды бөлігінің қызметі керек болды. Патша үкімет
орындары мен қазақ феодалдарының бірлесіп күш – жігер жұмсауы ғана патша
үкіметінің саясатын іс жүзінде асыруды қамтамасыз ете алатын еді. Осы
себептерден шекаралық үкімет орындары қазақ шонжарларының өз малдарын екі
өзен аралығындағы жерлерге өткізу жөніндегі өтінішін кейде қанағаттандыруға
мәжбүр болды.
XVIII ғасырдың аяғынан бастап қазақтардың Жайықтың оң жағалауына,
ішкі жаққа өтуінің сипаты, көлемі мен себептері өзгерді. Бұл өтудің
реттелуі қиындай түсті, көп ретте стихиялы және жаппай сипатта өтті.
Титықтаған халықтың бір бөлігі ешқандай кедергіге қарамастан жаңа ауданды
игеруге кірісті. Егер бұрын хандар мен сұлтандар өздері бұрынғы жерлерінде
қала отырып мал табындарын қыс кезінде ғана уақытша айдап өткізетін болса,
енді іс жүзінде бұл ауданды тұрақты қоныстану туралы мәселе қойылды. Мұндай
талап халық бұқарасының өзінен шықты. Қозғалыс күкшінің елеулі болғаны
соншалық, патша үкіметі Қазақ даласындағы ықпалынан айрылуға тәуекел
етпейінше, енді олармен санаспасқа лажы қалмады.
Үкімет жаңа жағдайларда қазақ халқының талап – тілектерін қолдау,
ішкі жаққа өтуіне рұқсат беру қажет деп тапты. Ос арқылы үкімет халықтың
сеніміне ие болмақ болды, мұның өзі патша үкіметі саясатын ойдағыдай
жүргізу үшін мейлінше маңызды еді. Территорияны бере отырып, үкімет Кіші
жүзегі енді отарлаушылыққа қарсы сипат ала бастаған күресінің шиеленісуін
белгілі бір дәрежеде бәсеңдетуге ниеттенді.
Осы кезде Ішкі орданың құрылуына алғышарттардың бірі ретінде Кіші
жүздегі саяси жағдайға Сырым Датұлы басқарған көтеріліс әсерін тигізбей
қоймады. Өйткені дәл осы кезде хандық билік әлсіреп, ішік жағдайларға әсер
ете аламады. Хан тағы үшін күресте билік басына келу мүмкіндігі азайғанын
Бөкей түсініп, жеке хандық құру ниеті болғандығын жоққа шығаруға сірә
болмас. Бұл мәселені шешу үшін Бөкей Астрахань казак полкінің командирі
полковник Поповты ортаға салып, Астрахань губернаторы Кноррингтың
қабылдауында болып, өзіне қараған елмен Еділ мен Жайық арасында мәңгілік
қоныстану үшін Император I Павелден рұқсат сұрауды өтінді [4, б. 323].
Патша үкіметі қоныстанудың шекаралық өкімет орындарының дегенін
сенімді түрде орындайтын жетекшінің басшылығымен ұйымшылдықпен іске
асырылуының қамын дер кезінде ойластырды. Мұндай адам сол тұста хан кеңесін
басқарған Бөкей сұлтан болып шықты. Орынбор өлкесі бастығының мінездемесі
бойынша ол мәртебелі монархтығына берілген адам болған еді.
Патша үкіметінің Бөкей ордасының құрылуына байланысты бірер
Жарлықтардан үзінді келтірсек:
№1. 1801 жылы 11 ақпанда Кіші жүздің Хандық кеңесінің өкілі Нұалыұлы
Бөкей сұлтанның Ресей қол астына кіру, Еділ мен Жайық өзендерінің
аралығында көшіп – қону туралы Кавказ линиясының командирі және Кавказ
пехотасының инспекторы генерал – лейтенант К.Ф. Кнорригке жазған өтініш
хатынан: Покойный отец мой Нурали – хан и болшой брат мой Ишим хан по
примеру предков управляли народом. При сих мучениях отец и брат мой
пожертвовали напрасно неприятелю самою жизнью. Я, наконец, принялна себя
наследственнное правление, всегда получал милости и покровительсво
всемилостивейшего государя императора, я сылшал неоднократно от них и
многих моих подвластныхкиргиз – кайсаков, что есть полковник Попов, человек
добрый и благоразумным своим советом соделывает пользу в сохранении скота
их, почему я желаю с подвластными своими кочевать в вышепоименнованых
местах между реками Уралом и Волгой .
Ваше превосходительство! Я всегда искал случая каким бы образом
доставить и осчастливить себя подданством всемилостивейшего государя
императора всероссийского. Я был бы преисполнен радостью, ежели бы вы,
милостивый государь мой, прияли на себя труд исходатойствованием у
всемилостивейшего государя императора благоволения к усовершенствованию
всего полезнейшиго мне и подвластным мне народом в подданство
всемилостивейшиго государя императора всероссийского и о беспрепятственной
кочевке на степях между реками Уралом и Волгой.
Засим, пожелав вам всяких благ, остаюсь в ожидании
благопокровительного вашего ответа [5, б. 28-29].
1801 жылы 11 наурызда император I Павел №3 бұйрықпен Бөкей сұлтанды
Ресей қол астына алу және Еділ мен Жайық өзендері аралығында көшіп – қону
жайлы Кавказ линиясының командирі К.Ф. Кноррингке шығарған Жарлығында
Отрадаға Бөкейді хан сайлайтындығы айтылады. 1756 ж. патша жарлығы бойынша
қазақтарға қысқы уақытта Жайықтың оң жағалауына мал жаюға тиым салынған
болатын. Патшаның бұл жарлығы Жайық орыс-казактарының мүддесі тұрғысынан
қабылданған-ды. “Игельстром реформасының” жүргізілуі барысында қазақтар
Еділ мен Жайық арасындағы жерлерге көшіп-қонуға патша үкіметінің рұқсат
алған соң, кейінірек, 1801 жылы ол қосөзен аралығында Нұралы ханның баласы
Бөкей сұлтанның басқаруымен жеке иелік құрылды. Бөкей сұлтан тек 1812 ж.
ғана патша үкіметінен “хан” атағын алып, ол басқарған иелік Бөкей ордасы
немесе Ішкі Орда деп атала бастайды. Бөкей Ордасы Ресей империясының
шекаралық өңірінің “Ішкі” жағында орналасқандықтан “қуыршақ мемлекет” рөлін
атқарды. Бөкей хандығының құрылуы сол кездегі Кіші жүздегі саяси-
экономикалық жағдайдың нәтижесі. Бөкей Ордасы құрылғаннан кейін Жайықтың
оң жағалауына 5 мыңға жуық үй көшіп-қонса, кейін Орынбор шекаралық
комиссиясының есебі бойынша Бөкей хандығының саны 10 235 үйге жеткен.
Бөкей хандығының шекарасы бірте-бірте анықталған соң, оның көлемі шығыстан
батысқа қарай 350 шақырым, солтүстіктен оңтүстікке қарай 200 шақырым жерді
алып жатты. Бірақ бұл жерге қоныстанған қазақтарға патшалық Ресейдің
отаршылдық саясаты өзіндік зиянын тигізді. Оларға Орал казак-орыс әскерлері
жиі-жиі шапқыншылықтар жасап отырды, біртіндеп әскери бекіністер салына
бастады. 1813-1815 жылдары Плинин, Фокеев, Сламихин бекіністері салынды.
Қараөзен мен Сарыөзеннің бойы шекаралық аймаққа айналды. Жайық өзенінің
бойы біртіндеп Орал казак-орыс әскерлерінің меншігіне қарады. Соның
салдарынан қазақтардың жайылымдық жерлері тарылып, шаруашылықтары
күйзеліске ұшырады. Сонымен қатар, Орал казак-орыстары қазақтардың
ауылдарына шабуыл жасап, адамдарын өлтіріп, мал-мүліктерін тонап кетіп
отырды. Патша өкіметінің жергілікті әкімшілігі мұндай озбырлықтарға қарсы
шара қолданбай, керісінше көп жағдайда мәселеден жалтарып кетіп отырды.
Яғни, Кіші Жүздегі саяси жағдай біртіндеп қиындай түсті және патша үкіметі
жүз ішінде жаңа Орда құру арқылы қазақтарға жаңа ұырынан билік жасауға
тырысты. Нәтижесінде Бөкей Ордасы немесе Ішкі Орда өмірге келген болатын.
2. Бөкейдің билікке келуі.
Кезінде Бөкей хандығы, оның ішкі Ордасы, 1920-1925 жылдарда Бөкей
губерниясы болып, мемлекеттік басқару құрылымына ие болған ұланғайыр өңірге
қазақ халқының қолын қайтадан мәңгілік жеткізген Бөкей сұлтан Нұралыұлының
тарихта теңдесі жоқ еңбегі өз ғұмыр кешкен өңірде байыпты бағаланып тұрақты
танымдық дәрежеге жетті ме? Бұл сауалдың тиянақты шешімін жасайтын мезгіл
әбден келген сыңайлы десек, артық айтқандық болмас деп есептейміз.
Бөкей – адамгершілігі мен кісілігі, тапқырлығы мен ерлігі сай, шын
мағынасында ел көсемі, бастаушысы болған тұлға. Ол тек өзінің соңына ерген
халқының ғана емес, отарлық саясат ұсынған патша үкіметінің де алдында
беделі жоғары, керекті сәтінде тіл табыса білген мәмілегер, шебер саясаткер
болған. Оған өзінің хандық құрған жерінің бір бөлігінің әуелден
атамекеніміз екенін дәлелдейтіндей, болашақ ұрпаққа мұра етіп тарихи құжат
қалдыруы айғақ.
Бізге жеткен тарихи дерек көздерінде Кіші жүзге хан болу Бөкей
сұлтанның ойында болғаны, оған ағайындары Қаратай, Ералы және Есім
сұлтандардың барынша кедергі жасағандары туралы айтылады. Реті келгенде
айтып кетелік, Бөкей сұлтан хандықты құрып, Ішкі Ордаға билік жүргзіп
тұрғанда, Қаратай 1806 жылы өзін Кіші жүздің ханымын деп жариялап, 1808
жылы Бөкей Ордасына шабуыл жасаған. Тек, бөкейлік қазақтардың Бөкейдің
айналасына берік топтасып, орыс көршілерінің отрядымен бірлесіп, Қаратайдың
қалың қолын көп шығынға ұшыратып, жайықтың сыртқы бетіне қуып, бұрынғы
көшіп жүретін жолдары мен жайылымдарын сақтап қалғаны мәлім.
Бұл кезде Бөкей сұлтан Кіші жүзде 1797 жылдан Ішкі Орда құрылғанға
дейін Хан кеңесіне төрағалық еткен еді. Оның ел арасында да, билік
басындағылардың алдында да бір кісінің басына жетерлік беделі бар болатын.
Демек, Кіші Орданың ханы болуға лайықты бірден – бір тұлға еді. Ал
хандықтың пайда болуын ел ішіндегі ланкестіктермен байланыстырудың жөні
жанама, тікелей әсері жоқтың қасы. Біздің пікірімізше, оған басты себеп –
патша үкіметінің отарлық саясатының бір әдісі – бүтін жатқан елді
бөлшектеп, әлеуметтік – экономикалық және саяси қиыншылықтар мен
жіктелушіліктің мәнін өзгертіп, халықтың ауызбірлігін, тұтастығын бұзып,
билікке тәуелді ұстау еді. Отарлық саясаттың күшейуі салдарынан қазақ
шаруаларының бұрынығы көшу тәртібі мен жайылымдарының жүйесі бұзылды. Патша
үкіметі осындай жағдайларды ұтымды пайдаланып, Кіші жүзді бөлшектеп,
әлсірету саясатын ойлап тапты. Бөкейдің Еділ мен Жайық арасындағы жерді
сұрауы патша үкіметінің бұл саясатына қайшы келген жоқ.
Тарихшылар Ішкі Орданың құрылуына алғышарттардың бірі ретінде Кіші
жүздегі саяси жағдайды, әсіресе Сырым Датұлы басқарған көтерілісті айтады.
Оны да жоққа шығаруға болмайды. Өйткені дәл осы кезде хандық билік әлсіреп,
ішкі жағдайларға әсер ете алмады. Хан тағы үшін күресте билік басына келу
мүмкіндігін азайғанын Бөкей түсініп, жеке хандық құру ниеті болғандығын
жоққа шығаруға сірә болмас.
Бұл мәселені шешу үшін Бөкей Астрахань казак полкінің командирі
полковник Поповты ортаға салып, Астрахань губернаторы Кноррингтың
қабылдауында болып, өзіне қараған елмен Еділ мен Жайық арасында мәңгілік
қоныстану үшін көшуге Император I Павелден рұқсат сұрауды өтінді. Бұл
өтініш губернатор арқылы I Павел патшаға жетіп, оны ол қабыл алып 1801
жылдың 11 наурызында жарлыққа қол қойды. Онда: қырғыз – қайсақтардың Кіші
Ордасының хан кеңесінде төрағалық етуші, Нұралы ханның баласы Бөкей
сұлтанды өзіме ықыласпен қабылдаймын, қай жерді қаласа, сонда көшуге рұқсат
етемін және менің мархабатымның белгісі ретінде оған өзімнің суретім бар
алтын медель сыйлаймын деп, жүрек жарды лебізін білдірген [6, б.40].
Осы жарлықта айқын көрсетіліп тұрған жағдай әкесі Нұралы басқарып
отырған хандықта Бөкейдің хан кеңесінің төрағасы болуы еді. Демек, ол – ел
басқару ісіне машықтанған әкеден мол тәжірибе жинақталған танымал тұлға.
1801 жылдың өзінде Бөкей сұлтан қарамағындағы 25 мың халқы бар 5 мың
шаңырақты Жайықтың оң жақ бетіне көшіруді бастап та жібереді. Ос жылдың
күзінде Бөкей сұлтан өзіне қараған әр рудың ағамандары мен билерін жинап,
ноғайлы – қазақтардың ескі жұртына, бірақ көп жылдар бойы қалмақтардың
қонысы болып, олардың үдере көшкенінен кейін 30 жылдай мал аяғы баспаған
жерге қоныстанудың жоспары жасалып, әр рудың қонысы белгіленеді.
Жайықтың Самар бетіне бірінші кезекте 25 мың адамы бар 5 мың шаңырақ
көшеді. Ал Бөкей 12 жыл сұлтандық, 3 жыл хандық дәрежеде, яғни 15 жыл ел
басқарғанда, 10-12 мың шаңырақтан тұратын халқының санын 100 мыңға, төрт
түліктің санын 5 милионға жеткізіп, шөптің шүйгінің, судың тұнығын
иемденген, шаруасы шалқыған іргелі елге айналдырды [7].
Бөкей сұлтан 1801жылғы I Павел патшаның жарлығына сүйеніп, Орынбор
генерал – губернаторының алдында өзіне тиесілі жердің шекарасын нақтылап,
көлемін белгілеп, заңдастырған құжат беруін сұрап, әдейі қатынас қағаз
жолдады. Губернатор Бөкейдің өтініш қағазын патшаға жеткізгенде ол
кешіктірмей 1806 жылы 19 мамырда жаңа жарлық шығарды. Орданың жер көлемі
алғашқыда 5 миллион десятина болып белгіленеді. Ал ішкі Орданың солтүстігі
– Самар губерниясының Царевский уезімен, оның құрамындағы қалмақтар
жерімен, шығысы – Жайық өзенінің жағалауымен, оңтүстігі – Каспий
жағалауымен шектеседі [2,б.47].
Сөйтіп, Бөкей сұлтанның қарамағындағы қазақтарға берілген жер ресми
түрде заңдастырылады.
1812 жылдың 1 маырында Ресей империясының патшасы I Александрдың
арнайы грамотасы табыс етілді. Онда біраз мәселелерді қозғай келе мынадай
жолдармен тиянақтап көрсетілген: Жұрт таныған адам ретінде Нұралыханұлы
Бөкейге біздің әмірімізді қоса жіберіп, оның өзі халқы мен бөлімшелірінің
үстінен қарайтын хандық билік тағына отыруын қолдадық. Оған тиісті құрмет
көрсетілген және барлық істе қырғыз – қайсақ халқының пайдасына көркейуіне
және біздің императорлық қызметке адал жұмыс істейтініне сенім білдірдік.
Ал, Бөкей сұлтанның сол 1812 жылдан мамырында Орал қаласының маңындағы
жайқалған жасыл алқапта үлкен мәртебе мадақпен хан тағына отырғызу
салтанаты өтеді. Ресей патшасы I Александрдың қолы қойылған Бөкей
Нұралыхановқа. Қазақтың Кіші жүзі, ерекше мәртебелі, аса құрметті ханы деп
жазылған грамотаның табыс етілді. Орынбордың әскери губернаторы князь
Григорий Волконский Ұлы мәртебелі патшаның рахымымен Бөкейдің хан
дәрежесіне көтерілгенін салтанатпен жариялайды. Зеңбіректен он екі дүркін
оқ атылып тағзым жасалады. Ондаған киіз үйлер тігіліп, Бөкейдің ақ киізге
орап, хан тағына отырғызылу рәсімдері өткен. Осылайша мемлекеттік дәстүрмен
жасалған ресми көріністер бодан болған қазақ халқының алғаш рет мәртебесін
танытқанын тарих жасырған жоқ [8, б.11].
Бөкей хан 1801 жылы халқын Жайықтың оң жақ бетіне көшіргенде 48 жаста
екені жазылады. Сонда, шамамен бұл кісі 1753 жылы дүниеге келген болып
есептеледі. Бөкей ханның үш әйелі болды. Оның бәйбішесінен Тәуке мен Әділ,
Атан ханшадан Жәңгір туды. Үшінші әйелі Жұмадан Меңдігерей есімді ұл сүйді
[2,б.48].
Бөкейдің табиғатындағы ерекше атап өтетін бір ерекшелігі – оның
адамдармен, әсіресе билік басындағылармен тіл табыса білуі. Бөкей ханның
Ресейдің I Павел, I Александр сияқты мәртебелі патшаларымен елшілік
қызметтегідей дипломатиялық келіссөз бағатында іс – қимыл жүргізіп,
өтінішін жеткізіп, елдің шаруашылық, әлеуметтік жағдайларымен толық
таныстырып, болашақ орданың қоныстанатын жер жағдайын шешуі және
мемлекеттік құрылымдағы басқару жүйелерін құруы, оның қоғам және мемлекет
қайраткері дәрежесіне жеткендігін танытады.
Бөкей ханның жанында сенімді көмекшілері болды. Орысшаға жетік немере
інісі Шоқан Нұралыханов пен оқығаны – тоқығаны бар, озық ойлы орыс көпесі
Владимир Кобяков біраз уақыт Бөкейдің тілмаштары болып қызмет атқарған,
хандықтың бүкіл іс – қағаздарын жүргізген [6,б.42].
Бөкей сұлтан тынбай жұмыстанбаса, Еділ – Жайық арасын қазыналы жеріне,
тұтастай Нарын даласына, Еділ өңірінің шұрайлы, шырайлы алқаптарына қазақ
халқы қайтадан қоныстана алар ма еді? Егер бұл жағдай шешілмегенде қос өзен
аралығындағы мұнай өндірісіне Каспий теңізінің солтүстік жағалауындағы
халықтың қазынасына айналған ғасырдан – ғасырға жететіндей ырыс – дәулет
саналған барлық байлықтың заңды қожалары кімдер болар еді? Шынында да Бөкей
сұлтанның ерекше көрегендік пен батыл шешімді жүзеге асыруы болмағанда бұл
аталған байтақ өңір кейбір ата – жұрттар сияқты қияндағы келімсектердің
иелігіне айналып кетпес пе еді? Бөкей ханның билік құрған кезіндегі өз
жеріне, халқына сіңірген еңбегі ұшан – теңіз.
Тарихи құжаттарда сан мәрте жазылып жүрген деректер бойынша, Бөкей
сұлтан қандай шаруаны тындырып еді? деген сауал төңірегінде қысқа мағлұмат
жасаған артық болмас. Шежіре ол жайында былай көрсетеді. 1801 жылдың 11
наурызында Ресей патшасы бірінші Павелдің Кіші Орда қазақтарының хан
кеңесіне төрағалық етуші Бөкей сұлтан Нұралыханұлын өзіне ықыласпен қабыл
аламын, қалаған жеріне көшіп-қонуға рұқсат беремін. Сол ізгі ниетпен бейнем
салынған өңірге тағатын Алтын медаль ұсынамын деген мәртебелі жарлығы
шығады. Осы жарлықта айқын көрсетіліп тұрған жағдай әкесі Нұралы басқарып
отырған хандықта Бөкейдің хан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz