Мектеп психологі жұмысында қолданатын психологиялық әдістемелер
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 бөлім. Білім беру саласындағы психологиялық қызметтің мазмұны
1. Психологиялық қызмет көрстеудің қалыптасу тарихы
2. Мектеп психологі жұмысының мазмұнын анықтау жолдары
2 бөлім. Мектеп психологі жұмысында қолданатын психологиялық әдістемелер
2.1. Оқушылардың жекелік қасиеттерін зерттеу әдістемелерін пайдалану
ерекшеліктері
2.2. Оқушылардың таным процестерін диагностикалау әдістемелерін пайдалану
ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша А Жеткіншектер агрессиясын диагностикалауға арналған әдістеме
Қосымша Ә Ассоциативтік ес көлемін анықтау әдістемесі
Қосымша Б Зейінді бағалау (Мюнстерберг әдістемесі)
К І Р І С П Е
Психологиялық қызмет қазіргі кезде әлеуметтік ортаның барлық
салаларында кеңінен тарап келе жатыр. Білім беру жүйесінде, оның ішінде
орта мектепте, осы қызметті ұйымдастырудың өзіне тән қыйындықтары мен
шешілмеген проблемалары өте көп. Мектеп психологтары жұмыс мазмұнын анықтау
үшін басқа мемлекеттерде қалыптасқан тәжірибені зерттеу қажет болды.
Көпшілікке психологиялық қызмет көрсету ХVIII ғасырда кезінде Батыс
Еуропа елдерінде аяқ ала бастады. ХIХ ғасырда психологиялық зерттеулерге
қызығушылық кеңінен тарағандықтан АҚШ, Германия, Франция т.б. елдерде
әлеуметтік-психологиялық зертханалар ашылып, талапкердің психофизиологиялық
ерекшеліктерін бағалап беруге мүмкіндік туды. Осы елдер тәжірибесін зерттеп
жүйеге келтірген ғалымдар З.А.Малькова, В.М.Вульфсон, К.Р.Рональдо,
Г.Б.Радионов, И.А.Соколова, А.С.Овчинников, И.О.Татур.
Өткен ғасырда жасалған көптеген психодиагностикалық әдістемелерді
және оларды пайдалану ережелерін қазіргі кездегі психологиялық қызметте,
бұрынғы кеңес мектептер тәжірибесінде қолдану жолдарын анықтағандар
М.Р.Битянова, И.В.Дубровина, Л.И.Прихожан, Р.С.Немов, В.Г.Гильбух,
Е.И.Рогов, Р.Римский, С.Рмисая т.б. ғалымдар жасады. Олардың еңбектерінде
психолог қызметінің мақсаты мен міндеттері, психологиялық қызмет моделі,
мектептегі психологиялық қызметтің мазмұны мен зерттеу жүргізу әдістемелері
анықталған. Бұл ұсыныстардың негізгі қағидалары мектеп психологиялық
қызметінде кеңінен қолданылып жұр.
Психолог өз жұмысын бірнеше бағыттарда ұйымдастыруды қажет етеді.
Олардың үлгі моделін жасағанда М.Р.Битянованың психодиагоностикалық
минимумдар негізінде барлық жұмысты ұйымдастыру ыңғайлы болып табылады.
Сонымен қатар И.В.дубровинана мен Л.И.Прихожан жасаған "Положение о школной
психологической службе" деген еңбекке сүйене отырып көптеген мәслелердің
мән-мағынасын ашып алуға мүмкіндік туады. Осы әдістемелік құралдар орыс
тілінде ғана жарық көріп жүр, әлі қазақ тіліне аударылмаған. Сондықтан
мектеп психологтары түп нұсқадан бастап барлық әдістемелерді толық өздері
анықтап шығуға тура келіп тұр. Тек соңғы кезде С.Х.Бектенғалиева,
Н.Қ.Ядгарова "Бала бақшадағы психологиялық қызметті ұйымдастыру", жақында
жарық көрген әдістемелік құралдар Л.К.Көмекпаеваның "Психологиялық қызметті
ұйымдастыру", Т.Р.Нұрмаханбетова, Ш.Е.Рсмаханбетова "Тәжірибелік
психология" кітабы осы оқулықты толықтыруға мүмкіндік жасап жатыр.
Метеп психологиялық қызметінің шешілмеген мәселелері көп болғандықтан
дипломдық зерттеу тақырыбын: "Мектеп психологиялық қызметін ұйымдастыру
бағыттары" деп анықтадық.
Зерттеу объектісі: білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет.
Зерттеу пәні: мектеп психологиясының мазмұны.
Зерттеу мақсаты: мектеп психологі жұмысының негізгі бағыттар мен
зерттеу әдістерін жүйеге келтіру.
Зерттеу міндеттері:
- білім беру жүйесіндегі психологиялық қызметті ұйымдастыру
проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелік еңбектерді талдау
негізінде мектеп психологиялық қызметінің міндеттері мен
мазмұнын анықтау;
- мектеп психологі қызметінің негізін құратын
психодиагностикалық әдістемелерді іріктеп алып, оларды жүйеге
келтіру;
- мектеп оқушыларының жекелік психикалық қасиеттерін зерттеп,
ауытқуы байқалған балаларға көмек көрстеу жолдарын анықтау.
Зерттеу базасы: Қызылорда қаласындағы №47 мектеп – гимназиясы.
Зерттеу барысында келесі психологиялық ғылыми зерттеу әдістері
қолданылды: психологиялық ғылыми еңбектерді теориялық талдау,
оқушылардың жекелік қасиеттерін зерттеуге Айзенг, Стреляу, КОС
тестерін пайдалану жолдарын үйрену, жиналған мәліметтерді талдау,
нәтижелері бойынша түзету-дамыту жұмыстарын жүргізу.
Бірінші кезеңде мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін
зерттеп, нәтижелерін таладау арқылы олардың психологиялық
мінездемелері жасалды, дамуында ауытқуы бар балалармен коррекциялық
жұмыстар ұйымдастырылды.
Екінші кезеңде психологиялық қызметтің пайда болуы мен даму
тарихы зерттелініп, орта білім беретін мектептердегі психологиялық
қызметінің мазмұны туралы ұсыныстар және психодиагностикалық зерттеу
жүргізуге негіз болатын әдістемелер жүйеге келтірілді.
Магистрлік жұмысы кіріспе, екі бөлім, қорытынды және әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І бөлім. Білім беру саласындағы психологиялық қызметтің мазмұны
1. Психологиялық қызмет көрсетудің қалыптасу тарихы
Білім беру саласында психологиялық қызмет көрсету жүйесінің ғасырдан
астам тарихы бар. ХІХ ғасырдың 50-жылдарынан бастап жеке тұлға жан
дүниесінің ерекшеліктерін зерттеуге, психологиялық қасиеттер көрсеткіштерін
анықтап, оларды сандық және сапалық жағынан бағалауға өте көп көңіл бөліне
бастады. ХІХ ғасырдың 70-жылдары жекелік қасиеттерді зерттеуге арналған
біршама әдістемелер жасалды. Психгологиялық зерттеу жүргізуге қолданыла
бастаған әдістемелерді 1870 жылы АҚШ ғалымы Гальтон ұсынысы бойынша тест
деп атады. Тестерді жасау және олардың көмегімен жандүние ерекшеліктерін
анықтауға қызығушылық өте жоғары болды. Сондықтан психодиагностикалық
тестерді жасаудың өзі психология ғылымының бір саласы ретінде кеңінен орын
алды.
Психодиагностикалық зерттеулерді жүргізу әдістері анықталып, жекелік
психикалық қасиеттер ерекшеліктерін анықтау 19 ғасырдың екінші жартысынан
бастап дамып келе жатыр. Бірінші психодиагностикалық зерттеулер психикалық
аурулар арасында жүргізіледі.
Тәжірибелік психологиялық зерттеу негізін құрушылардың айтуы бойынша,
психоз ауруына ұшырағандардың психикалық қасиеттер дені саулармен бірдей,
тек кейбір қасиеттері ерекше дамып, анық байқалатын ауытқуға ұшыраған.
Сондықтан оны зерттеу жеңілдеу болды деп көрсеткен. Осындай ерекше дамыған
қасиеттерді зерттеу де оңай болатындықтан психологиялық қасиеттерінің даму
деңгейін диагностикалау жүргізілді. Тәжірибелік психология дамуындағы бұл
кезең клиникалық деп аталады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында жоғары жүйке қызметінің ерекшеліктері
анықталуы, жүйке жүйесінің функциялары мен психикалық қасиеттердің
байланыстылығы дәлелденгенімен байланысты темпераментке жан-жақты сипаттама
берілді. Сеченов, Павлов жүргізген зерттеулер нәтижесінде олар екінші
сигналдық жүйенің, нағыз адамдық қасиеттердің қалыптасуына негіз болатыны
анықталды. Бұл кезді, тәжірибелік психологияның дамуына физиологтардың
қосқан үлесін ескере отырып, психофизиологиялық кезең деп атауға болады.
Жекелік психикалық қасиеттерді зерттеу тестілерін қолдану Франция,
Германия т.б. елдерде ХІХ ғасырдың аяғында кеңінен орын алды. Психологиялық
зерттеу жүргізуге қолданыла бастаған әдістерді 1870 жылы Гальтон тест деп
атауды ұсынды. Осы кезден бастап қабілетті зерттеу арқылы адам мүмкіндігін
анықтауға қызығушылықты қанағаттандыру мақсатымен Франция, Германия, АҚШ
т.б. мемлекеттерде психологиялық зертханалар ашылып, барлық талапкерлердің
іс-әрекет түрлеріне икемділігін анықтауға бағытталған зерттеулер кеңінен
қолданылды. Гальтонның ұсынысы бойынша тест көмегімен өлшенген қасиеттердің
бір-бірімен корреляциялық байланысы бар екендігі ескерілді.
Жекелік психикалық қасиеттерді зерттеу 20 ғасырдың басында бірнеше
салада жүргізілді. Дегенмен ең бірінші қызығушылық тудырған мәселелер
темперамент ерекшеліктерін анықтау, мінез көрсеткіштеріне сипаттама жасау,
интеллектуалдық қабілет школаларын түзу, жеке прцестердің ерекшеліктерін
зерттеу т.с.с. болып тармақталды. Бұл зерттеулерді бастапқы кезде
психиатрлар психикалық дертке ұшырағандарды емдеу жолдарын анықтау
мақсатымен және дені сау адамдардың психикалық ерекшеліктерін бағалау
мақсатымен жүргізілгізілді. Психологиялық зерттеулерде математикалық және
статистикалық тәсілдерді қолдану үшін Парсонс, Фишер, Спирмен деген
математиктер шақырылды. Фишер дисперсиялық талдауды, ал Спирмен – факторлық
талдауды психологиялық зерттеуде қолдану жолдарын анықтап берді. Фишер
ұсынған дисперциялық талдау әдісі көмегімен жеке факторлардың эксперимент
нәтижесіне тигізетін әсерін статистикалық жолмен анықтауға мүмкіндік туды.
Ал Спирмен жасап шығарған көпөлшемді факторлық талдау әдісі көмегімен бір-
бірімен корреляциялық байланысы өте төмен көрсеткіштер анықталып, олардың
байқалуын статистикалық жолменен талдауға жол ашылды.
Келесі кезеңде Г.Айзенк және Р.Кеттел факторлық талдауды жекелік
қасиеттерді зерттеуге қолданды. Осы кезден бастап жеке адамның
психологиялық қасиеттерін толық өлшеп психологиялық кескінін жасауға,
барлық кісілік психикалық көрсеткіштерін бір – бірімен ұштастырып анықтауға
жол ашылды. Сонымен қатар интеллектуалдық қасиеттерді зерттеу тестері
кеңінен қолданыла бастады. 1905-1907 жылдары Француз ғалымы А.Бине
статистикалық жағынан негізделген интеллектуалдық тест жасап шығарды.
Ұсынылған тәсілді өңдеп шығуға Т.Симон өз үлесін қосып, психодиагностикада
бұл әдістеме Бине-Симон шкаласы деп қолданыла бастады.
Жеке тұлғаның психикалық қасиеттерін зерттеп, оны сандық және сапалық
жағынан бағалап беруге қызығушылық көп болды және өз ерекшеліктерін
зерттеп, барлық қыр-сырын анықтап алуға сұраныс қалыптасты. Соның арқасында
батыс Еуропа елдерінде психологиялық зертханалар ашыла бастады. Бұл
зертханаларды Германияда – Вунддт, Францияда – Бине, АҚШ-да – Мюнстерберг,
Торндайк т.б. ғалымдар ұйымдастырды. Бұл зертханаларда барлық
талапкерлердің іс-әрекет түрлеріне икемділігін анықтауға, кәсіби
жарамдылығын анықтап, мамандыққа баулу жұмыстары жүргізілді. Зерттеу
барысында Гальтонның ұсынысы бойынша темт көмегімен өлшенген қасиеттердің
бір-бірімен корреляциялық байланысы бар екендігі ескерілді.
Сол кездерде неміс психиатры және психолог Э.Кречмер және АҚШ
психологі У.Шелдон өз зерттеулерінің нәтижесінде адам мінездерінің
типологиясын ұсынды. Олардың ізбасарлары Э.Фромм, К.Леонгард, А.Е.Личко
және басқалар типологиялық зерттеулерді жалғастырып, қазіргі кезде кеңінен
пайдаланып жүрген мінез акцентуациясы туралы ілімнің негізін құрды. Олар
мінез типін анықтау негізінде келесі қағидаларды ұсынды: а) адам мінезі
онтогенездің бастапқы кезеңдерінде қалыптасып өмірдің барлық кезеңдерінде
тұрақты көрініс береді; б) мінез көрсеткіштерінің топтасуы кездейсоқ мәселе
емес. Олар адамдардың бір-бірінен айырмашылығы бар болып ерекше тұлға
болуына негіз болатын тұрақты көріністер, сондықтан олар негізінде мінез
типологиясын құруға мүмкіндік туады; в) адамдардың басым көпшілігін осы
типологияға байланысты бірнеше топқа бөлініп, олардың жекелік
ерекшеліктерін сипаттауға болады.
Психологиялық зерттеулерге математикалық және статистикалық
тәсілдерді қолдану үшін Парсонс, Фишер, Спирмен деген математиктер
психологиялық орталықтарда қызмет жасауға шақырылды. Олар биологиялық
зерттеулерде мироэлементтердің фотосинтезге тигізетін әсерін анықтауға
пайдаланған әдістемелерін психологияда жекелік психикалық қасиеттердің бір-
бірімен корреляциялық байланыста екендігін дәлелдеуге ыңғайлы етіп өңдеп
шығарды. Нәтижесінде Спирмен факторлық талдауды жүргізу жолдарын тауып, ал
Фишер дисперсиялық талдау әдістемесін жасап шығарды. Дисперсиялық талдау
әдісі көмегімен жеке факторлардың эксперимент нәтижесіне тигізетін әсерін
статистикалық жолмен анықтауға байқалатын ауытқуға ұшыраған. Сондықтан оны
зерттеу жеңілдеу болды деп көрсеткен. Осындай ерекше дамыған қасиеттерді
зерттеу де оңай болғандықтан психологиялық қасиеттерінің даму деңгейін
диагностикалау жүргізіледі.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдары жекелік қасиеттерді зерттеуге және
интеллектуалдық қасиеттерді анықтауға арналған тестердің көптеген түрлері
құрылды. Оларды қолдану арқылы жеке тұлғаның психикалық қасиеттерін жан-
жақты талдауға мүмкіндік туды. Сонымен қатар топтағы адамдардың өзара қарым-
қатынасын зерттеуге арналған Я.Морреноның социометрялық зерттеу әдісі,
К.Левиннің өлшеу әдістемелері, Я.Коломинсийдің ұжымының қалыптасу деңгейін
бағалау тестері кеңінен қолданылады. 50-60 жылдары психологиялық
зерттеулерге қызығушылық күшейіп, психодиагностикалық зерттеулер саны және
диагностикалық әдістер көбейе түседі. Көптеген мемлекеттерде психологиялық
зерттеу орталықтары, мамандыққа баулу кабинеттері, мамандыққа жарамдылықты
анықтау қызметін көрсететін кеңселер, жеке адамды мазасыздану жағдайынан
шығару шараларын ұйымдастыратын орталықтар ашылады. Тәжірибелік
психологияның дамуындағы бұл кезеңді психодиагностикалық деп атаймыз.
Қазіргі кезде психологиялық зерттеулер нәтижелері адам өмірінің
барлық салаларында кеңінен қолданылуда. Психологиялық қызмет көрсету жүйесі
жақсы дамыған болуды өмірдің көптеген орындары талап етіп отыр. Сондықтан
психологиялық қызметті білім беру жүйесіне және әлеуметтік орта
ерекшеліктеріне икемдеп ұйымдастыруды бүгінгі күн талабы деп айтуға болады.
Психологиялық қызметті ұйымдастыруға үлгі болатын модельдер. Мектеп
психологиялық қызметінің мақсаты мен міндеттері. Балаға психологиялық көмек
көрсету міндеттері мен салалары.
Білім беру саласында психологиялық қызметті ұйымдастырудың ғасырдан
асатын тарихы және мол тәжірибесі бар. Көптеген елдерде бұл қызмет өткен
ғасырдың басында пайда болып, табысты дамып келе жатыр. Білім беру
саласындағы психологиялық қызметтің даму тарихын және қазіргі жағдайын
Р.Б.Радионов, И.А.Соколова, З.А.Малькова және т.б. ғалымдар зерттеген. Жеке
тұлға ерекшеліктерін, психологиялық қасиеттердің сандық және сапалық
көрсеткіштерін зерттеу нәтижелерін мектеп тәжірибесінде қолдануды ұсынды.
Өткен ғасырдың басында Францияда А.Бине жекелік қасиеттерді зерттеу
мәнінде бірнеше мақалалар жариялады. Ол 1905 жылы психологиялық зертхана
ұйымдастырып, талапкерлердің интеллектуалдық қабілетін зерттеу жұмысын
жолға қойды. Биненің жүргізген зерттеулері көптеген ғалымдарды қызықтырып
психологиялық қызметті ұйымдастыруға ұйытқы болды. 1908 жылы Бостон
қаласында Фрэнк Парсонс мамандыққа баулу бюросын ашты. Ол осы бюро
қабырғасында көп жыл жүргізген тәжірибесін қортындылай келіп, мамандықты
таңдап алу үшін әр адам үш нәрсені жақсы білу қажет екенін көрсетті.
Олар: 1) өз қабілеті мен мүмкіндіктерін және оның табалдырығын білу;
2). Таңдаған мамандығы бойынша жұмыс жағдайымен танысып, ол қызметті
орындау үшін қандай қасиеттер керек екенін анықтап, жалақысы, болашағы, өсу
жолдары, білімін жетілдіру көздері туралы толық мағлұмат алу; 3). әр
баланың арманы мен мүмкіншіліктерінің бір-біріне сай келуін бағалау.
Осы бағыттарда анықталған мағлұматтарды бір-бірімен салыстыра талдау
нәтижесінде психолог әр балаға болашақ мамандығын анықтауы туралы өз
кеңестерін береді.
Көп ұзамай Англияда Цирил Бэрт, АҚШ-та Арнольд Гессель мектеп
қабырғасында балаларға және олардың ата-аналарына психологиялық көмек
көрсету ісіне кірісті. Осы бастама кейінен Гайденс қызметі (гайд – көмек
көрсету, жетелеу деген мағынаны білдіретін сөзден шыққан) деп аталып,
қазірге дейін білім беру жүйесінің үлкен бір саласы болып: дамып келеді.
Ірі мектептерде бірнеше психолог қызмет атқарады. Сондықтан оны бригада деп
атауға болады. Психологиялық қызметті ұйымдастыру тобы өз іс-шараларын
бірнеше бағытта ұйымдастырады және өзінің алдына келесі міндеттерді қойып
отыр:
- Балаларға мектепке дейінгі өмірден оқушы міндетін атқаруға
көшуіне көмек көрсету;
- мектепке оқу параллельдерін анықтап алуға ықпал жасау;
- жоғары сынып оқушыларына мамандық таңдап алуға жәрдем беру;
- оқушыларды болашақ отбасы өміріне даярлау.
Осы зерттеулерге байланысты өткен ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап
психологиялық қызметке сұраныс туа бастады. Ресейде тәжірибелік
психологиялық зерттеулер педалогиялық деп аталады. Бұл салада
И.А.Артемьев баланың әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін
психофизиологиялық зерттеулермен ұштастырып жүргізу қажеттілігі туралы
еңбектер жазды.
П.П.Блонский, Л.С.Выготский өз еңбектерінде балалардың жеке даралық
ерекшеліктерін зерттеудің ірге тасын құрды. Көптеген батыс елдерде
қолданылып жүрген әдістемелерді П.П.Блонский орыс тіліне аударып, оларды
пайдалану жолдарын анықтады. Дегенмен өткен ғасырдың 30-шы жылдары
жүргізілген зерттеулер өзінің жалғасын таппастан тәжірибелік психологиялық
ілімдердің дамуы кеңес мектептерінде қолданылмады. Тек қана өткен ғасырдың
60-шы жылдарынан бастап бұл саладағы қызметке көңіл бөліне бастады. Балтық
теңізі жағалауындағы мемлекеттерде, әсіресе Эстонияда, психодиагностикалық
зерттеулерді жүргізуге, мамандыққа баулу және кәсіби бағдар беру
орталықтарын құруға үлкен мән беріліп, Х.И.Леймтес, Ю.Л.Сэрд бұл
қызметтерге ғылыми жетекшілік жасады.
Қазіргі кезде көптеген елдер психологиялық қызметті мектеп
қабырғасында және әлеуметтік ортада ұйымдастырып, психологиялық қызмет
көрсету дәстүрі кеңінен қалыптасып келеді. Психологиялық қызмет ерте
құрылған мемлекеттер тәжірибесін жан-жақты зерттеудің мән-мағынасы өте
терең болып отыр. Оларда қалыптасқан ұйымдастыру түрлерін және бұл жұмыстың
мазмұнын зерттеу негізінде көптеген елдер өз мектептерінде психологиялық
қызметті ұйымдастыру мақсаты мен міндеттерін анықтап алып отыр.
Біздің елде білім беру жүйесіндегі психологиялық қызметтің мақсаты
мен мазмұнын анықтауға Ресей, Балтық жағалауындағы мемлекеттер тәжірибесі
мол мүмкіндік тауып беруде. Сондықтан осы мемлекеттердің тәжірибесін,
теориялық және әдістемелік құралдарын терең және жан-жақты талдау
үстіндеміз.
Психологиялық қызметтің мақсаты – бала дамуындағы әр кезеңдегі жан
дүниесінің ерекшеліктерін анықтап алып, олардың өз-өзіне, қоршаған ортаға
деген көзқарасының, қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуына жетекшілік
жасау. Бұл мақсат келесі міндеттер арқылы нақтыланады.
Психологиялық қызметтің міндеттері:
- психологиялық және әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан қыйындық
көріп жүрген балалардың проблемаларын анықтап, оларға дер
кезінде көмек көрсету;
- оқушыларды мектеп табалдырығын аттаған күннен бастап оны
бітіргенінше жетелеп, сүйеніш болып жүру;
- проблемасы бар балаларды жан-жақты зерттеп, оны туғызған
себебін анықтау және түзету-дамыту жұмыстарын жүргізу;
- дамуында ауытқуы бар балалардың психологиялық тренингтер
ұйымдастыру;
- оқу-тәрбие жұмысына ғылыми жетекшілік жасап әр оқытушының, ата-
аналардың психологиялық-педагогикалық білімін жетілдіру және
біліктілігін арттыру жұмысын ұйымдастыру.
Осы анықталған міндеттерді орындау т.б. өмір барысында туған шиеленіс
жағдайларды дұрыс шешу үшін психологтар әр адамға сүйеніш болып, бағыт-
бағдар беріп отыруы қажет. Қазақстанда мектеп психологі енді тағайындалып,
өз жұмысын атқаруға жаңа ғана университет бітірген тәжірибесі таяз жас
мамандар кірісті. Дегенмен олар жұмыс мазмұнын анықтап алу үшін ізденіс
үстінде.
Психологиялық қызмет моделін қалай құру қажет екенін анықтап алу оңай
емес. Бұл мәселені дұрыс шешу үшін бұрынғы кеңес мектептерінде
психологиялық қызметтің мазмұнын анықтағандар Н.Р.Битянова, И.В.Дубровина,
А.И.Прихожан ұсынған үлгілерді қолдануға, немесе басқа елдерде қалыптасқан
тәжірибені үлгі ретінде қолдана отырып мектеп психологі қызметін келесі
бағыттарда ұйымдастыруға болады:
- психодиагностикалық жұмыс;
- психопрафилактикалық жұмыс;
- психологиялық кеңес беру;
- психокорекция жүргізу;
- ата-аналарға психологиялық-педагогикалық білім беру және
біліктілігін арттыру;
- психологиялық қызмет көрсету жүйесі қызметін насихаттау;
- әлеуметтік – диспечерлік қызмет көрсету;
- педагогикалық ұжымға психологиялық қызмет көрсету.
Осы аталған бағыттардағы іс-шаралар бір-бірімен үйлесімді
ұйымдастырылуына кепілдік болатын мақсат пен міндеттер жоғарыда
көрсетілген.
Мектеп оқушыларына, көпшілікке жүйелі түрде психологиялық қызмет
көрсету үшін ол объекті туралы психолог толық мағлұмат алуы қажет. Бұл
мағлұмат психодиагностикалық зерттеу барысында жиналады. Оқу-тәрбие жұмысы
барысында психологиялық зерттеу әдістерін қолдана отырып, оқушылардың таным
процестерінің даму деңгейі, жекелік қасиеттерінің қалыптасуы, оқушылар мен
оқытушылар арасындағы қарым-қатынастың қалыптасуы талданып, әр балаға
қандай жәрдем керек екендігі нақты анықталды. Психологиялық қызмет мазмұнын
анықтау үшін бұл жұмыстың мақсат-міндеттеріне сүйене отырып оның барлық
жоғарыда келтірілген салалары бойынша іс-шаралар тізімін толық жүйеге
келтіріп жұмыс жоспарында көрсету қажет.
Сонымен қатар, қазіргі кезде психологиялық қызметті білім беру
жүйесіне ендіру, әр оқушыға, педагогтарға, оқушылардың ата-аналарына
психологиялық қызмет көрсету, дамуында ауытқуы бар балаларға дер кезінде
көмек көрсету ерекше орын алап отыр. Күн талабына байланысты психологиялық
қызмет тек мектеп-гимназиялары емес, барлық мектептерде толық қанды қызмет
атқаратын психолог жұмыс қажет. Осы талаптарды толық қанағаттандыру үшін
мектеп психологиялық қызметінің мазмұнын анықтау және пайдаланылатын
әдістемелерді жүйеге келтіру жұмысын көптеген ғалымдар мен мектеп
психологтары жүргізуде.
Психологиялық қызметтерді ұйымдастыруда кездесетін қыйыншылықтар
көбінесе қазақ тіліндегі әдістемелік материалдардың тапшылығымен
байланысты. Соған қарамастан мектептерде психологиялық қызмет кеңінен
тарауда. Әр мектептегі психологтар өздері әдістемелік материалдарды
жинақтастырып, соларды пайдалану салаларына байланысты әр психолог өз
жұмысының мазмұнын анықтауда. Жинақталған әдістемелік материалдар
балалардың жас ерекшеліктеріне, жекелік даму көрстекіштеріне және балаларда
кездесетін проблемаларға байланысты топтастырылған. Сондықтан мектептерде
психологиялық зертханалар қалыптасып келе жатыр деп айтуға болады.
Психолог қызметіне негіз болатын құжаттарды анықтап алу да оңай болмай
отыр. Қазіргі кезде Қазақстан психологтар ассоциациясы, Сорос қоры қаржы
бөлген мекемелер, психолог ғалымдар мен мектеп психологтары жинақтаған
материалдар жүйеге келтіріліп, қазақ тіліндегі әдістемелік жинақтар жарық
көріп жатыр. Олардың ішінде Көмекбаева, Нұрмұханбетова т.б. ғалымдардың
жасаған әдістемелік құралдарын кеңінен пайдалануға болады. Сонымен қатар
озық тәжірибелі мектеп психологтардың шығармашылық еңбектері де баспадан
шыға бастады. Мектеп психологиялық қызметін ұйымдастыру барысында соларды
басшылыққа алып отырмыз.
2. Мектеп психологі жұмысының мазмұнын анықтау жолдары
Психологиялық қызмет өзінің алда тұрған мақсаты мен міндеттерін толық
орындауға негіз болатын құжат – психолг жұмысының жоспары. Психологиялық
қызмет барлық талаптарға сай жүргізілу үшін оны жоспарлау барысында
психологиялық қызмет моделін жасап алу қажет. Психолог жұмысы барлық
талаптарға сай жоспарланған болса, оның
іс-әрекеттерінің барлығы жүйелі ұйымдастырылады және нәтижесі сапалы
болады. Жұмысты осылай ұйымдастыруға кепіл болатын құжат – психолог
жоспары.
Жоспар жасау үлгісі Н.Р.Битянованың Практическая психология деген
еңбегінде үлгі ретінде берілген. Дегенмен ұсынылған үлгіде жылдық жоспар
апталарға бөлініп жасалған. Тәжірибе көрсеткендей апталық жоспарда психолог
жұмысының ең күрделі кезеңдерін анықтап алып, оны оқу жылының тоқсандарына
бөліп көрсету өте қыйын болды. Сондықтан психолог қызметінің мазмұнын
анықтауға арналған көптеген талаптарды зерттеу нәтижесінде оның мақсат-
міндеттерін анықтап алып, сол мақсатқа сай жоспар түзіп алу қажет.
Жоспарда барлық мектеп ұжымында кездесетін психологиялық проблемалар
анықталып, сонымен қатар, оқушылардан, ата-аналардан, педагогтардан түскен
өтініштерді ескере отырып психодиагностикалық, психологиялық кеңес беру,
психологиялық түзету дамыту жұмыстарының мазмұны барынша толық анықталуы
қажет.
Психолог өз жұмысын ұйымдастыру барысында баланың жан-жақты және
үйлесімді дамуына жағдай жасауды көздейді. Оқушылар мен оқытушыларды
психологиялық жетелеу барысында психолог өз жұмысын медициналық,
дефектологиялық қызмет түрлерімен тығыз байланысты ұйымдастырады. Олардың
негізгі бағыттарын анықтау негіздерін И.В.Дубровина, Л.И.Прихожан жасап
шығарған. Олардың Положение о школьной психологической службе (20),
И.В.Дубровинаның Настольная книга практического психолога (23), М.Р.
Битянованың Практическая психология (10) еңбектерінде жан-жақты
көрстеілген. Осы еңбектерге сүйене отырып мектеп психологі іс қағаздарының
тізімін жасап шығардық.
Мектеп психологі іс-қағаздар тізімі.
1. Мектеп жұмысына негіз болып отырған тақырып бойынша тәжірибелік жұмыс
жоспары;
2. Писхологиялық қызмет бағыттарын көрстететін жалпы жоспар;
3. Мекеме басшысымен бекітілген бір жылға арналған күнтізбелік жоспар;
4. Психологиялық қызмет көрсету кабинеті жоспары;
5. Айлық немесе апталық жұмыс жоспары;
6. Диагностикалық материалдар картотекасы;
7. Бастауыш сынып оқушыларын зерттеуге арналған психодиагностикалық
альбомдар.
8. Психодиагностикалық әдістемелер жинақтары;
9. Психологиялық қызмет көрсетуге сұраныстар журналы;
10. Кеңес беру, коррекциялау, жеке түзету-дамыту іс-шараларын тіркеу
журналы;
11. Өткізілген сабақтардың қысқаша жоспары және бағдарламасы;
12. Психологиялық түзету жұмысында қолданылатын аудиоматеириалдар;
13. Кабинет паспорты, мүліктер мен құралдар тізімі;
14. Жылдық есеп.
Осы тізімде көрсетілген қажетті документтерді түгел жасап алғаннан соң,
психолог жұмысын жоспарлау қажет. Жоспарда психологиялық қызметтің барлық
салалары толық қамтылып, оларды өткізетін мерзімдері анықталып көрсетіледі.
М.Р.Битянованың айтуы бойынша жоспар бірнеше түрде болуға тиіс.
Психологиялық қызмет жоспары календарлық және күнделікті түрлерде
түзіледі. Календарлық жоспар жарты жылдық немесе оқу жылын толық қамтитын
болуы мүмкін. Жоспар негізі үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде
психологиялық қызметтің бағыттары, өткен оқу жылындағы жүргізілген жұмыстар
нәтижесі, психодиагностикалық зерттеу барысында анықталған прблемасы бар
балалармен жүргізілген жеке түзету-дамыту және топтық коррекциялық
жұмыстардың нәтижелеріне қысқаша сипаттама беріледі. Бұл талдаудың негізгі
мақсаты психологиялық қызметтің жүйелілігін және бірізділігін қамтамасыз
ету.
Жоспардың екінші бөлімінде мектептің профиліне байланысты жасалған жылдық
жоспарына сүйене отырып келе жатқан оқу жылында психологиялық қызметтің
алдына қойылған мақсат пен міндеттер нақты көрстетіледі. Жалпы білім
беретін орта мектеп – гимназия психологиялық қызметі жоспарларының ортақ
және айырмашылығы бар болуы мүмкін. Сондықтан оларды бір үлгі бойынша
жасауға болады. Тек қана мектеп-гимназия жоспарында оқушылардың
интеллектуалдық қабілетінің бағытын анықтауға және оны дамытуға арналған іс-
шаралар, қолданылатын әдіс-тәсілдер кеңірек болуға тиіс.
Календарлық жоспар күрделі жұмыстар тақырыбын қамтиды. Мысалы,
психодиагностикалық минимумдарды жүргізу мерзімдері анықталған, түзету-
дамыту шаралары, семинарлар және конференциялар тақырыптары нақты
көрсетілген және басқа барлық күрделі іс-шаралар тізімін толық қамтитын
болуы мүмкін. Осы ерекшеліктерді ескере отырып жылдық календарлық жоспарды
келесі үлгі бойынша жасап шығуға болады.
Календарлық жоспарды оқу жылына толық жасап шығарудың мән-мағынасы өте
терең.
1 бағыт. Оқушыларға психологиялық қызмет көрсету.
Бірінші сыныпқа қабылданған балаларды психо-диагноситкалық минимумнан
өткізу:
- баланың ата-анасымен танысып, отбасындағы матиериалдық,
психологиялық-педагогикалық жағдайын анықтау;
- мектепке келген баланың таным процестерін зерттеп,
интеллектуалдық дамуын анықтау;
- баланың оқу мотивациясын анықтау;
- баланың өзіне және қоршаған ортаға көзқарасын қалыптастыру;
- оқушының мектепшілік қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу.
Мектепке қабылданғандардың ішінде оқу мазмұнын меңгеруге шамасы
келмеген балалардың таным процестері мен жекелік қасиеттерін терең зерттеп,
себебін анықтау. Қажеттілік туғанда дамуында дағдарыс бар балаларды МПК
тексеруіне жіберу.
Бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін, жекелік қаситеттерін
және мектепшілік қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу.
Бесінші, алтыншы сынып оқушыларын психодиагностикалық минимум
бағдарламасы бойынша зерттеуден өткізу. Гимназиялық сыныптарды таңдап алуға
көмек көрсету. Орта буын оқушыларының қарым-қатынас мәдениетін зерттеу.
Топішілік қатынас ерекшеліктерін зерттеу. Орта буын оқушыларының
мотивациялық сферасын зерттеу. Оқу барысында табысты болу немесе
сәтсіздіктен бас тарту мотивацияларының қайсысы жетекші екенін анықтау.
Оқушының жеке тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу (өзін-өзі бағалауы,
талап ету деңгейі, топ ішіндегі мәртебесі, эмоциялық жағдайы).
Жас өспірімдер мінез құлқына акцентуацияның көрініс беруін талдау.
Акцентуация түрлерін анықтау әдіс-тәсілдерін қолданып, балалардың
мінезіндегі ауытқуларды жан-жақты талдау.
Оқытушылардан, ата-аналардан шағым түскен балалардың жекелік
ерекшеліктерін тереңдетіп зерттеу. Қажетті болған кезде әлеуметтік-
диспечерлік қызмет атқару.
Сегізінші, тоғызыншы сынып оқушыларын психодиагностикалық минимум
бағдарламасы бойынша зерттеуден өткізу.
Оқушылардың интеллектуалдық даму деңгейін анықтау және мамандықты
талдау мотивациясын зерттеу.
Мектеп бітіруші сыныптар оқушыларын қажеттілігіне байланысты оларды
жан-жақты психодиагноситкалық зертеулерден өткізу.
Онбірінші сынып оқушыларының мамандыққа икемділігін зерттеу. Оқушылар
қалауы бойынша жеке тұлғалық ерекшеліктерін, интеллектуалдық қабілет
көрсеткіштерін анықтап беру, педагогтардың қалауы бойынша олардың жеке
тұлғалық қасиеттерін және мамандық құзырлылығын анықтау және басқа
психодиагноситакалық қызмет көрсету.
Ата-аналардың қалауы бойынша оқушылардың жеке тұлғалық ерекшеліктерін
терең зерттеу.
2 бағыт. Психологиялық түзету дамыту жұмысы.
Бастауыш сыныптарға қабылданған балаларды мектеп күн тәртібіне
бейімделуіне арналған сауықтыру іс-шаралары.
Бастауыш сынып оқушыларының мектептке даярлығын зерттеу барысында
таным прцестерінде ақаулық бар және оқуға даярлығы төмен балалармен дамыту
машықтарын және ойындарын жүргізу.
Бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін түзету-дамыту іс-
шараларын және шығармашылық ойлауын дамыту сабақтарын ұйымдастыру.
Балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыатастыруға арналған ойын
коррекцияларын ұйымдастыру. Үлкен ізденістер кезінде балаларды сауықтыру
ойындарын жүргізу.
Орта сынып оқушыларының жеке тұлғалық жағымсыз мінез көрсеткіштерін
өңдеу-түзеу жұмыстарын ұйымдастыру.
Талапкерлерге арналған өзін-өзі психологиялық талдау мектебін
ұйымдастыру. Оқушылар көмегімен психология апталығын өткізу.
Жоғары сынып оқушыларына арналған психологиялық кеңес беру орталығы
жұмысын ұйымдастыру.
Мектеп бітірушілердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға арналған
тренинг және түзету іс-шаралары мен ойындар ұйымдастыру. Проблемасы бар
балалармен жеке жұмыстар жүргізу. Сұраныс бойынша мінез-құлқы қиын
балаларға арналған жаттығулар ұйымдастыру. Психологиялық түзету – дамыту
жұмыстарын және тренингтер жүргізу.
3 бағыт. Кеңес беру жұмысы.
Баланы мектепке даярлау барысында отбасы мен мектептің бірлескен
жұмыстары туралы ата-аналарға кеңес беру.
Ата-аналарға арналған психологиялық Кеңес пункті жұмысын ұйымдастыру.
Ата-аналарды психодиагностикалық зерттеу нәтижелері мен таныстыру.
Психокоррекция және арнайы дамыту жұмыстарды талап ететін балалармен
жүргізілетін іс-шаралар бағдарламасымен таныстыру.
Ата-аналардың психологиялық білімін жетілдіру үшін оларға арналған
лекциялар және басқа арнайы сабақтар жүргізу. Ата-аналар мен олардың
балалары арасындағы түсініспеушіліктер туралы кеңес ұйымдастыру. Проблемасы
бар отбасына психологиялық көмек көрсету.
Орта буын оқушыларында кездесетін ерекшеліктер туралы олардың ата-
аналарымен әңгімелесу. Психологиялық білімді насихаттау жұмысын жүргізу.
Жоғары сынып оқушыларының мамандық таңдау проблемасы туралы кеңес
беру. Болашақ отбасы өміріне дайындау және жыныстық тәрбие мәселелері
бойынша кеңес беру. Оқушылар алдында тұрған проблемалары бойынша топтық
және жеке-дара кеңес беру.
4 бағыт. Ғылыми-әдістемелік жұмыс.
Оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу жолдары және оны қалыптастырудағы
мұғалімнің орны, әдістемелік семинар ұйымдастыру. Семинарлар тақырыптары;
- Жеке тұлға дамуындағы кездесетін ауытқулар және олардың пайда
болу себептері.
- Шығармашылық қабілеттілікті тәрбиелеу.
- Түзету – дамыту жұмыстарын ұйымдастыру мақсаты мен міндеттері.
Сұраныстар бойынша анықталған мәселелер.
- Ата-аналардың психологиялық – педагогикалық
- Білімін жетілдіру іс-шараларын ұйымдастыру.
- Ата-аналар жиналыстарына баяндамалар даярлау, әртүрлі саладан
мамандар шығару.
5 бағыты. Әлеуметтік-диспетчерлік қызметі
Дамуында патологиялық ауытқуы бар балаларды дәрігер мамандарға
көрстеу, олардың құжаттарын медициналық-психологиялық комиссияға дайындау.
Медициналық – психологиялық комиссияның шешімі бойынша психологиялық
дамуында патологиясы бар баланы арнайы мектепке орналастыру т.б.
қажеттілікке байланысты көмек көрстеу.
Осы аталған бағыттар бойынша психологиялық қызметті ұйымдастыру
барысында балалардың таным процестерін және жекелік психикалық қасиеттерін
зерттеп, нәтижелерін нормадағы көрсеткіштер мен салыстырып, ауытқуы бар,
немесе кейбір көрсеткіштері нормадан төмен болса олармен психокоррекциялық
түзету-дамыту жұмыстары жүргізіледі.
Дипломдық зерттеу барысында тәжірибелік психологияның теориялық
мәселелерін зерттеу, әдістемелерін қалыптастыру жұмыстары екі ғасырдан бері
жүргізіліп келе жатқанын анықтадық. Осы тәжірибені жүйелі түрде зерттеу
мамандық қызметінің көптеген проблемаларын толығырақ түсінуге мүмкіндік
берді.
2 бөлім. Мектеп психологі жұмысында қолданылатын психодиагностикалық
зерттеу әдістемелері
2.1. Оқушылардың жекелік қасиеттерін зерттеу әдістемелерін пайдалану
ерекшеліктері
Дипломдық жұмысты зерттеу барысында балалар агрессиясы мен
акцентуациясын және темпераментінің ерекшеліктерін диагностикалау жұмысы
жүргізілді.
Балалар агрессиясы мен акцентуациясы бірнеше түрде көрініс береді.
Акцентуация пайда болуына себебін тигізетін жағдайлар жеткіншектер мен
ересектер арасында кездесетін тартыс-таластар, түсінбеушіліктер. Олар
ересек адамның жеткіншектерге әлі бала деп қарайтын көзқарас сақталуы, өз
мәселелерін өз бетімен шешуге үлкендердің мүмкіншілік бермеуі,
жолдастарымен қарым-қатынас жасауға себепсіз тыйым салуы т.б. жеткіншек
өзін ересекпін деп санайтын түсінігі мен үлкендердің балаға деп қойған
талабы олардың арасындағы қарым-қатынасындағы талас-тартыстар мен
қайшылықтардың көзі болып, акцентуациялық және агрессияның әр түріне әкеліп
соғуы мүмкін. Олар баланың қырсық мінез көрсетуі, үлкендердің талабына
қарсы шығуы, дөрекелік көрсетуі арқылы белгі береді.
Психологиялық қызмет көрсету барысында балалардың мінез-құлқында осы
ауытқулардың орын алуына қарсы алдын алудың (профилактикалық жұмыс жүргізу)
маңызы үлкен. Бұл мәселені зерттеу үшін акцентуацияның түрлерін нақты
анықтап алу қажет. Оны анықтау үшін К.Леонгардтың теориясына сүйене отырып
жасалған және бұл мәселені зерттеуге кеңінен қолданылып жүрген
классификация бар. Ұсынылған классификация бойынша жеткіншіктер
акцентуациясы келесі түрлерге бөледі:
Гештальттерапияның негізін құрған Фриц Перлз. Ол психоанализ,
экзистенциалдық пәлсапа, гештальтпсихология және В.Райхтың психологиялық
өзгерістерге қарсы тұрудың физиологиялық түбірі барлығын дәлелдейтін
теориялар негізінде гештальттоптар құру идеясына келді.
Гештальттерапияның мақсаты - топ мүшелерін мадақтау арқылы олардың
организмикалық процесстерін ояту және толысу қажеттілігін жете түсінуге
ұмтылу. Гештальттыларды құру мен аяқтау адамның табиғи өмір сүру қалпы
екені және оның адамға тигізетін әсері органикалық жағынан өз-өзін реттеу
процесін негізделгендігі эксперименталдық жолмен дәлелденген. Топ жұмысын
ұйымдастырғанда жаттықтырушы топтан өзі тілек білдірген, эмоционалдық
қызу жағдайындағы бір адамның әрекеттерін ұйымдастырып, барлық
қажеттіліктері мен оны қанағаттандыру жолдарын талдайды. Басқа қатысушылар
өзін сол адаммен салыстыра отырып жаттықтырушыға қолдау көрсетіп отырады.
Гештальттерапияның негізгі ұғымдары келесідей: дене мен оны қоршаған
ортаның қатынасы, қазіргі кез туралы алаңсыз ойланып оны жете түсіну,
қарама-қарсылық, қорғану мен жетілу функциялары.
Гештальттерапия қарама-қарсылықтардың бір-бірімен одақтастығының жете
түсінуге, сезімге ерекше көңіл аударуға, түс көруді талдауға, әркімнің өз-
өзіне жауапкершілікті мойнына алуға және қарсылықты жеңуге бағытталған.
Гештальттерапиядағы қарама-қарсылықтар әр адамның Мен
құрылымындағы бір-біріне сәйкес келмейтін жерлерінің күресін бейнелейді,
қажеттілік пен мүмкіншіліктің теке-тірестерін көрсетеді. Қажеттілікті
қанағаттандыруға ешқандай мүмкіншілік болмаса, гештальт құрылысы аяқталмай
қалады. Перлздың айтуынша, осы қанағаттандырылмаған қажеттілік бітірілмеген
гештальт түрінде адамның неврозға ұшырауының негізгі себепкері болады.
Сезімдерге көңіл аударуды күшейту. Өз сезімдерінің мәніне түсіну
үздіксіз жүруі керек. Ал адамның басым көпшілігі жағымсыз оқиғамен
байланысты қайғы-қасірет сезімдеріне жеткенде саналы талдауды тоқтатып, ол
сезімнен айырылғысы келіп көңіл аударудан бас тартады. Осындай жағдайларда
психотерапевт пациентке осы аяқталмаған, шала құрылған гештальтты
толықтыруға жәрдем береді. Осы жетіспеген жерін толықтыру арқылы оны
жарақаттап жүрген гештальттан қол үзуге мүмкіншілік туады. Мұның мәнділігі,
біріншіден, жағымсыз сезімдегі әсерленгеннен соң оны жасыруға жұмсалып
жүрген күш босатылып, оны өнімді, ізгі ниетті сезімдерге жұмсауға
мүмкіншілік туады, ал екіншіден, қарама-қарсылықтың мағынасын айқындау
арқылы оны ішкі қайшылықтармен бірлескен одақ құрылады.
Келесі кезеңде клиенттің қиялын өзіне талдату жүргізіледі. Бұл жұмыс
кемінде екі компоненттен тұрады:
1) Көрген түстерінің немесе қиялының мағынасын тасымалдау;
2) Арманын өзінің кісілік көріністермен салыстыру.
Сонымен, гештальттерапия қарсыласуға қарсы емес, одан бас тартуды
талап етпейді, ол адамның табиғи қарсыласуына сүйенгенде көптеген жағымсыз
сезімдердің мағынасына түсінбегендіктен одан санасыз түрде қашқақтап,
мағынаын толық түсінбей қалады. Осы сезімді толық түсіну арқылы оның теріс
әсерінен құтылуға болады.
Психодрама
Психодраманың негізін құрған Якоб Морено. Ол бірінші болып драмалық
әдістеменің жеке тұлға проблемаларын, түс көруін, арман-мұңын,
мазасыздануын зерттеуге пайдаланды. Венада ішкі сезім театрын ашты.
Өйткені оның пікірі бойынша драмалық жағдайлар көмегімен
психотерапевтикалық мәселелерді шешуге мүмкіншілік туады және
психодраманың сөздік қатынас алдында көптеген өзіне тән ұтымдық жерлері
бар екенін дәлелдеді. Драматизация барысында адамның мұңын зерттеу
тездетіледі және жаңа мінез-құлық негізінде қатынастар құруды жеңілдетеді.
Психодраманың негізгі ұғымдары рольдік ойын, спонтандық, теле, инсайт,
катарсис. Психодрамадағы негізгі ролдер – режиссер, протогонист, қосалқы
Мен және аудитория.
Психодрама бой қыздырудан басталады, содан соң әрекет фазасына өтеді,
келесі фазада нәтиже талданады.
Теле - деген ерекше эмоционалдық байланыс арқылы барлық
эмоционалдық жағдайды тасымалдау және эмпатия көрініс. Егер эмпатия бір
жақты басқа адамның эмоционалдық жағдайын терең сезіну болса, теле – екі
жақтың бір-біріне эмпатия білдіруі және алмасуы болып табылады.
Катарсис. Аристотель берген анықтама бойынша катарсис деген сезімге
жан түршігетін сезімге бөлену арқылы жан дүниені тазарту. Фрейдтың
анықтамасында осы мағынаны береді. Морено бұл ұғымның мағынасын кеңейтіп.
Оның әсері тек көрермендерге ғана емес, актерларға да ортақ екенін
дәлелдеді. Сонымен қатар антикалық трагедияларда катарсис, талдауға
қарағанда, екінші орында тұрса, психодрамада катарсис бірінші ретке шығады
да, оның емдік мәні сценарийне қарағанда маңызды орынға ие болады.
Инсайт. Танымның бұл түрі проблеманы бірден шешуге немесе оны жете
түсінуге алып келеді. Инсайт деген бірден көзі жарқырап ашылу, нұрлану.
Психодраманың мақсаты катарсис және инсайттың барынша көрініс бергізу
арқылы топтық климатты жандандыру.
Психодрама техникалары
А) Монолог- кейіпкердің өз ойы мен сезімін аудиторияға және өзіне
жеткізуге араналған сөз. Монолог арқылы сөз сөйлеуші өзінің әсерленегн
қайғы-қасіретіне басқалардың көзімен қарап, өзінің сахналық кейіпкерлеріне
қатысушылардың әсерленгенін зерттеуге мүмкіндік береді.
Б) Ұқсас, немесе екінші Мен – талданып жатқан адамның орнын басуға
дайын қатысушы. Егер бас кейіпкер өз әрекетін одан әрі жалғастыра алмай
қалса, оған ұқсас болған қатысушы жәрдемге келеді. Кей кезде психодрама
барысында ұқсас негізгі кейіпкердің ішакі даусының ролін атқарып, оның
құпия сезімдерін мен ойларын басқаруға жеткізеді. Бұл жағдайда өз ойын
дәлірек жеткізу өте маңызды, сонымен қатар қосалқы Мен жағдайды өзінше
қалай түсінгенін және оған көзқарасын білдіреді.
Г) Бейнелеу- рольдерін алмастыру әдістемесімен тығыз байланысты.
Режиссер бас кейіпкердің кейінгі қатарға уақытша ауысып, оның ролін ұқсас
дублері орындағанын байқауды сұранады. Бейнелеу әдістемесі бас кейіпкерге
оны басқалар қалай қабылдайтынын түсіну арқылы өзінің әлі пайдалаынлмаған
мүмкіндіктерін толық ашуға көмектеседі.
Дене терапиясы
Дене терапиясына биоэнергетикаға негізделген жаттығулар жатады.
Олардың ішінде М.Фэльденкрайс әдісі, Ф.М.Александр әдісі, Құрылым
одақтастығы, Алғашқы терапия және басқа физикалық факторлар ықпылына
ерекше көңіл аударатын топтық коррекция кеңінен пайдаланылады. Дене
терапиясының негізгі түрлерінің барлығы В.Райх зерттеулеріне негізделген ол
адамның қорғаныс функциялары бұлшықеттердің ширығуы және тыныс алудың
қиындалуы арқылы көрініс беретіндігін дәлелдеген.
Дене терапиясының негізгі ұғымдары: бұлшықеттер сауыты, тиянақтың
мықты екенін сезіну. Денедегі энергияның өз бетімен жүретін ағымына
күнделікті тосқауыл қою адамның дене қалпына, жүріс-тұрысына, физикалық
құрылымына әсер етеді. Осы физикалық құбылыстар мен жеке тұлғаның мінез-
құлық құрылымы, тұлғалық типі тығыз байланыстылығы дәлелденген.
Дене терапиясы топтарында ағзадағы энергия ағымын үйлесімді жүргізуге
ықпалы өте күшті тыныс алу жаттығулары кеңінен пайдалынылады. Лоуэнаркасы
сияқты ерекше зорлануды талап ететін дене қалыптары мен өзінше сипаттағы
қимыл әрекеттер пайдаланылады. Бұлшықеттер сауытынан босауға және қарапайым
сезімдерді реттеуге тыныс алу жаттығулары, физикалық түйісу элементтері
қолданылады.
Дене терапиясы көптеген топпен орындайтын дене жаттығуларынан тұрады
да ол өте жиі пайдаланылатын когнитивтік топтық әдістемелерді толықтырады.
Арттерапия.
Арттерапия (арт- өнер арқылы терапия жүргізу) адамның психо
эмоционалды қаліне шығармашылық арқылы әсер ету және емдеу мағынасын
білдіреді.
Арттерапия - көбіне ағылшын тілді халықтар қоныстанған елдерде
кеңінен тараған. Арттерапия өнерге, бірінші орында шығармашылық пен өзіндік
өнерін көрсетуге негізделген психотерапияның мамандандырылған бөлімі.
Алғаш бұл термин 1938 жылы Адриян Химет туберкулез ауруына
шалдыққандар санаториясында емделушілердің көңіл күйлерін көтеру жұмысында
қолданылады. Кейінен бұл термин өнерге қатысты барлық терапияның
салаларында (музыкалық, драмалық терапия т.б.) қолданыла бастады. Бірақ
көптеген мамандар мұндай анықтамалар өте кең әрі нақты емес деп санайды.
1969 жылы тәжірибеленуші арттерапевтерді біріктірген американдық
арттерапия ассоциациясы құрылды. Осы сияқты ассоциациялар кейіннен
Ұлыбритания, Голлондия, Жапония, Ресей елдерінде пайда болды. Бұл ұғымдар
қазіргі кездегі психотерапияда өнер мен шығармашылықты қолдану үлкен
сұранысқа ие болғанын және оны пайдалану жолдарын анықтау қажеттігі
туындағанын дәлелдеген. Арттерапияға қатысушыларға шығармашылық сипаттағы
әр түрлі жұмыстар ұсынылады. Өнер мен шығармашылықтың адамның жан-дүниесіне
әсері,біріншіден, психотерапевтпен қарым-қатынас жасау белсенділігін
қамтамасыз етеді, екіншіден, қатысушы топта өзінің уайым қайғысын толық әрі
нақты бейнеленуіне мүмкіндік туады, үшіншіден, ішкі қайшылықтарын өнер
арқылы шығарады, төртіншіден ол өзін шығармашылық адамы ретінде қабылдайды.
Арттерапия түрлері.
Дельфина – Бейли арттерапияны қолдануда 4 негізгі бағытта бөліп
көрсетті:
1.Енжар арттерапия. Дайын өнер туындыларын пациентпен талдау және
интерпритация жасау арқылы оның емдік әсерін қолдану.
2.Белсенді арттерапия. Клиенттің өзіндік шығармашылығын ояту арқылы оның
емдік әсерін қолдану.
3.Бірінші және екінші қағидаларды бір мезгілде қолдану.
4.Психотерапевтің өзіндік ролін, оның клиентпен қосылып істеген
шығармашылық жұмысын қабылдау және талдаудағы қарым-қатынасына мән беру.
Арттерапияның мәні.
1. Арттерапия – агрессивті көңіл-күйден және негативті әсер етуші
сезімдерден босануға жол ашады.
2. Емделу процестерін жеңілдетеді. өзі сезбейтін кедергілерді вербальды
түрде айтуға қарағанда, сурет арқылы ашып салу оңайырақ болады.
3. Диагностикалық қорытынды мен интерпритация жасауға қажетті материал
алуға болады. Жинақталған фактілерді зерттеуші оның ақиқатта болған
нәрсе екенін жасыра алмайды. Шығармашылықтың стилі мен мазмұны
терапевтке пациент жөнінде қосымша ақпарат береді.
4. Пациенттің жасырып қалайын деген ойлары мен сезімдерін ашып көрсетеді.
5. Іштей бақылау сезімдерін дамыту. Суретпен немесе скульптурамен
жүргізілген жұмыс түстер мен формаларды бірыңғай қалыпта қолдануға
көмек береді.
6. Шығармашылық қабілетін дамытады және өз-өзін бағалауды жоғарылатады.
Арттерапияның ең негізгі мәні – ол адамның өзі білмеген, өзінен
құпияда сақталған дарындылықтарын жарыққа шығарып, оны дамытуға
қанағаттанушылық сезімін оятады.
Гипертимдік тип. Негізгі ерекшелігі – көңіл – күйі барлық уақытта
көтеріңкі болып жүретін, болашағына үлкен үмітпен қарайтын оптимистер. Олар
өте сирек ашуға бөленіп, агрессия көрсетеді. Барлық уақытта көпшіліктің
ішінде болуға, жетекші болуға құмар. Қызығушылығы өзгермелі, сондықтан бір
істен екінші түрінде тез ауысыда, бастаған істерін аяғына жеткізбейтін
тастап кетуге, теріс мінез көрсетуге жақын. Гипертимяның белгісі бар
жасөспірімдер неше түрлі оқиғаларға, романтикаға бейімді. Басқалардың өз
басына билік жүргізгенін жақтырмайды, ал өзінен үлкен балалар қамқорлық
көрсеткенін ұнатады, олардың әсеріне тез бөлінеді. Сәтсіздікке реакциясы
өте күшті, бірақ тез басылады. Паталогия жабысыңқы идеялар неврозы түрінде
көрініс береді.
1. Лабильдік тип. Аффектілі тұрақсыздар, кей кезде ешқандай
себепсіз көңіл- күйлері тез және кенет өзгеретін адамдар.
Барлық қарым-қатынасы және іс-әрекеттері көңіл-күйіне
байланысты – жұмысқа жарамдылығы, хал-жайы, табыстылығы т.б.
эмоциясы өте нәзік ұйымдастырылған; терең сезінуге және
жағдайларды бастан кешуге қабілетті. Қоршаған ортадағылармен
жақсы қарым-қатынаста болуға бейім. Оны мақтағанда,
мадақтағанда, сыйлағанда шын жүректен қуанып, ұзақ уақыт шат
болып жүреді. Махаббатта қатты ренжігіш, бірақ қажетті болса
қамқорлық көрсетуге, қорғауға даярлық көрсетеді.
2. Сенситивтік тип. Үлкен компанияларды, дабр-шу шығаратын ойындары
жақтырмайды. Бейтаныстармен қарым-қатынас жасамайды. Туған-тусқандарына
бауырмал, ашық жарқындық белгілері басым. Оларға бір эмоциялық жағдайдан
екіншісіне көшу ауыр. Барлық нәрселердің өз орнында болғанын, адамдар өз
ойларын анық жинақтап айтқанын ұнатады. Ескертулерге өте нәзік әсерленеді,
ашулы, қамыққан кездерде қарсылық көрсетпестен іштен тынып жүруге бейімді,
кекшілдік білдіреді, өзін-өзі қатал бағалап, кемістіктерім өте көп деп
есептейді. Паталогияда – эпилептикалық психопатия.
3. Шизойдтық тип. Тұйық, қарым-қатынасы шектеулі. Шизойдтық жеткіншектер –
тынымсыздықтың өте жоғары сатысындағы меланхоликтер. Өздерінің достары
жоқтығынан жалғыздық сезіміне бөленіп жүреді де одан да бетер тұйықталады,
өздеріне сенімі төмен, өз қабілеттілігін бағаламайтын, азайтып көрсететін,
басқалардан өзін қорғап жүретін адамдар. Ұялшақ, жауапкершіліктен қорқады.
Олардың аффектілік реакциялары өзін-өзі қорғау механизмі.
4. Эпилептойдтық тип. Аффектілік ұстамалы. Көңіл-күйі тұрақсыз, көтеріңкі
болуы қысқа мезгілге созылады, ал бұзылуы ұзақтығымен және аффектісінің
өте терең жүруімен сипатталады. Аффект барысында ерекше және себепсіз
қатігездік көрсетіп, ашуланған адамын ұрып-соғуға дейін барады. Депрессия
кезінде тынымсыз, тез шаршайды, шығармашылық белсенділігі төмендейді.
5. Тұрақсыз тип. (Қозғыштық). Көңіл көтеруге, сырапшылыққа, уақытын бос
өткізуге әуесқой, импульсивті, реактивті. Ерік күші дамымаған, эмоциясы
тұрақсыз. Потологияда – эпилептоидты психопатия.
6. Астено-невротикалық тип. Көңіл-күйі айнымалы, ашушаң, ипохондрияға
бейім. Мәнсіз нәрсенің сұлтауымен ұрыс-қағыс шығарып, агрессиясын анық
байқатады. Көңіл-күйі төмен, пессимист. Заттарға қызығушылығы төмен,
шаршағыш, қабілетсіз, жалғыздықты жақсы көреді.
7. Демонстративтік тип. Эгоценризмі шексіз, өзіне көпшіліктің
көңілін аударып отыруды, олардан мақтау естуді, ең болмаса
басқалардың наразылығына бөленіп жүруді қажет етеді.
Артистікке құмар, ашық-жарқын, экстровагантты, өз ерекшелігін
көрсету үшін көп әрекет жасайды. Жалғандылығы паталогияға
жақын, ассоциялдық әрекеттермен көзге түседі. Паталогияда –
истериялық психопатия.
8. Циклондық тип (тұйықталып қалушылық). Балалық шақта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 бөлім. Білім беру саласындағы психологиялық қызметтің мазмұны
1. Психологиялық қызмет көрстеудің қалыптасу тарихы
2. Мектеп психологі жұмысының мазмұнын анықтау жолдары
2 бөлім. Мектеп психологі жұмысында қолданатын психологиялық әдістемелер
2.1. Оқушылардың жекелік қасиеттерін зерттеу әдістемелерін пайдалану
ерекшеліктері
2.2. Оқушылардың таным процестерін диагностикалау әдістемелерін пайдалану
ерекшеліктері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Қосымша А Жеткіншектер агрессиясын диагностикалауға арналған әдістеме
Қосымша Ә Ассоциативтік ес көлемін анықтау әдістемесі
Қосымша Б Зейінді бағалау (Мюнстерберг әдістемесі)
К І Р І С П Е
Психологиялық қызмет қазіргі кезде әлеуметтік ортаның барлық
салаларында кеңінен тарап келе жатыр. Білім беру жүйесінде, оның ішінде
орта мектепте, осы қызметті ұйымдастырудың өзіне тән қыйындықтары мен
шешілмеген проблемалары өте көп. Мектеп психологтары жұмыс мазмұнын анықтау
үшін басқа мемлекеттерде қалыптасқан тәжірибені зерттеу қажет болды.
Көпшілікке психологиялық қызмет көрсету ХVIII ғасырда кезінде Батыс
Еуропа елдерінде аяқ ала бастады. ХIХ ғасырда психологиялық зерттеулерге
қызығушылық кеңінен тарағандықтан АҚШ, Германия, Франция т.б. елдерде
әлеуметтік-психологиялық зертханалар ашылып, талапкердің психофизиологиялық
ерекшеліктерін бағалап беруге мүмкіндік туды. Осы елдер тәжірибесін зерттеп
жүйеге келтірген ғалымдар З.А.Малькова, В.М.Вульфсон, К.Р.Рональдо,
Г.Б.Радионов, И.А.Соколова, А.С.Овчинников, И.О.Татур.
Өткен ғасырда жасалған көптеген психодиагностикалық әдістемелерді
және оларды пайдалану ережелерін қазіргі кездегі психологиялық қызметте,
бұрынғы кеңес мектептер тәжірибесінде қолдану жолдарын анықтағандар
М.Р.Битянова, И.В.Дубровина, Л.И.Прихожан, Р.С.Немов, В.Г.Гильбух,
Е.И.Рогов, Р.Римский, С.Рмисая т.б. ғалымдар жасады. Олардың еңбектерінде
психолог қызметінің мақсаты мен міндеттері, психологиялық қызмет моделі,
мектептегі психологиялық қызметтің мазмұны мен зерттеу жүргізу әдістемелері
анықталған. Бұл ұсыныстардың негізгі қағидалары мектеп психологиялық
қызметінде кеңінен қолданылып жұр.
Психолог өз жұмысын бірнеше бағыттарда ұйымдастыруды қажет етеді.
Олардың үлгі моделін жасағанда М.Р.Битянованың психодиагоностикалық
минимумдар негізінде барлық жұмысты ұйымдастыру ыңғайлы болып табылады.
Сонымен қатар И.В.дубровинана мен Л.И.Прихожан жасаған "Положение о школной
психологической службе" деген еңбекке сүйене отырып көптеген мәслелердің
мән-мағынасын ашып алуға мүмкіндік туады. Осы әдістемелік құралдар орыс
тілінде ғана жарық көріп жүр, әлі қазақ тіліне аударылмаған. Сондықтан
мектеп психологтары түп нұсқадан бастап барлық әдістемелерді толық өздері
анықтап шығуға тура келіп тұр. Тек соңғы кезде С.Х.Бектенғалиева,
Н.Қ.Ядгарова "Бала бақшадағы психологиялық қызметті ұйымдастыру", жақында
жарық көрген әдістемелік құралдар Л.К.Көмекпаеваның "Психологиялық қызметті
ұйымдастыру", Т.Р.Нұрмаханбетова, Ш.Е.Рсмаханбетова "Тәжірибелік
психология" кітабы осы оқулықты толықтыруға мүмкіндік жасап жатыр.
Метеп психологиялық қызметінің шешілмеген мәселелері көп болғандықтан
дипломдық зерттеу тақырыбын: "Мектеп психологиялық қызметін ұйымдастыру
бағыттары" деп анықтадық.
Зерттеу объектісі: білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет.
Зерттеу пәні: мектеп психологиясының мазмұны.
Зерттеу мақсаты: мектеп психологі жұмысының негізгі бағыттар мен
зерттеу әдістерін жүйеге келтіру.
Зерттеу міндеттері:
- білім беру жүйесіндегі психологиялық қызметті ұйымдастыру
проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелік еңбектерді талдау
негізінде мектеп психологиялық қызметінің міндеттері мен
мазмұнын анықтау;
- мектеп психологі қызметінің негізін құратын
психодиагностикалық әдістемелерді іріктеп алып, оларды жүйеге
келтіру;
- мектеп оқушыларының жекелік психикалық қасиеттерін зерттеп,
ауытқуы байқалған балаларға көмек көрстеу жолдарын анықтау.
Зерттеу базасы: Қызылорда қаласындағы №47 мектеп – гимназиясы.
Зерттеу барысында келесі психологиялық ғылыми зерттеу әдістері
қолданылды: психологиялық ғылыми еңбектерді теориялық талдау,
оқушылардың жекелік қасиеттерін зерттеуге Айзенг, Стреляу, КОС
тестерін пайдалану жолдарын үйрену, жиналған мәліметтерді талдау,
нәтижелері бойынша түзету-дамыту жұмыстарын жүргізу.
Бірінші кезеңде мектеп оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін
зерттеп, нәтижелерін таладау арқылы олардың психологиялық
мінездемелері жасалды, дамуында ауытқуы бар балалармен коррекциялық
жұмыстар ұйымдастырылды.
Екінші кезеңде психологиялық қызметтің пайда болуы мен даму
тарихы зерттелініп, орта білім беретін мектептердегі психологиялық
қызметінің мазмұны туралы ұсыныстар және психодиагностикалық зерттеу
жүргізуге негіз болатын әдістемелер жүйеге келтірілді.
Магистрлік жұмысы кіріспе, екі бөлім, қорытынды және әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І бөлім. Білім беру саласындағы психологиялық қызметтің мазмұны
1. Психологиялық қызмет көрсетудің қалыптасу тарихы
Білім беру саласында психологиялық қызмет көрсету жүйесінің ғасырдан
астам тарихы бар. ХІХ ғасырдың 50-жылдарынан бастап жеке тұлға жан
дүниесінің ерекшеліктерін зерттеуге, психологиялық қасиеттер көрсеткіштерін
анықтап, оларды сандық және сапалық жағынан бағалауға өте көп көңіл бөліне
бастады. ХІХ ғасырдың 70-жылдары жекелік қасиеттерді зерттеуге арналған
біршама әдістемелер жасалды. Психгологиялық зерттеу жүргізуге қолданыла
бастаған әдістемелерді 1870 жылы АҚШ ғалымы Гальтон ұсынысы бойынша тест
деп атады. Тестерді жасау және олардың көмегімен жандүние ерекшеліктерін
анықтауға қызығушылық өте жоғары болды. Сондықтан психодиагностикалық
тестерді жасаудың өзі психология ғылымының бір саласы ретінде кеңінен орын
алды.
Психодиагностикалық зерттеулерді жүргізу әдістері анықталып, жекелік
психикалық қасиеттер ерекшеліктерін анықтау 19 ғасырдың екінші жартысынан
бастап дамып келе жатыр. Бірінші психодиагностикалық зерттеулер психикалық
аурулар арасында жүргізіледі.
Тәжірибелік психологиялық зерттеу негізін құрушылардың айтуы бойынша,
психоз ауруына ұшырағандардың психикалық қасиеттер дені саулармен бірдей,
тек кейбір қасиеттері ерекше дамып, анық байқалатын ауытқуға ұшыраған.
Сондықтан оны зерттеу жеңілдеу болды деп көрсеткен. Осындай ерекше дамыған
қасиеттерді зерттеу де оңай болатындықтан психологиялық қасиеттерінің даму
деңгейін диагностикалау жүргізілді. Тәжірибелік психология дамуындағы бұл
кезең клиникалық деп аталады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында жоғары жүйке қызметінің ерекшеліктері
анықталуы, жүйке жүйесінің функциялары мен психикалық қасиеттердің
байланыстылығы дәлелденгенімен байланысты темпераментке жан-жақты сипаттама
берілді. Сеченов, Павлов жүргізген зерттеулер нәтижесінде олар екінші
сигналдық жүйенің, нағыз адамдық қасиеттердің қалыптасуына негіз болатыны
анықталды. Бұл кезді, тәжірибелік психологияның дамуына физиологтардың
қосқан үлесін ескере отырып, психофизиологиялық кезең деп атауға болады.
Жекелік психикалық қасиеттерді зерттеу тестілерін қолдану Франция,
Германия т.б. елдерде ХІХ ғасырдың аяғында кеңінен орын алды. Психологиялық
зерттеу жүргізуге қолданыла бастаған әдістерді 1870 жылы Гальтон тест деп
атауды ұсынды. Осы кезден бастап қабілетті зерттеу арқылы адам мүмкіндігін
анықтауға қызығушылықты қанағаттандыру мақсатымен Франция, Германия, АҚШ
т.б. мемлекеттерде психологиялық зертханалар ашылып, барлық талапкерлердің
іс-әрекет түрлеріне икемділігін анықтауға бағытталған зерттеулер кеңінен
қолданылды. Гальтонның ұсынысы бойынша тест көмегімен өлшенген қасиеттердің
бір-бірімен корреляциялық байланысы бар екендігі ескерілді.
Жекелік психикалық қасиеттерді зерттеу 20 ғасырдың басында бірнеше
салада жүргізілді. Дегенмен ең бірінші қызығушылық тудырған мәселелер
темперамент ерекшеліктерін анықтау, мінез көрсеткіштеріне сипаттама жасау,
интеллектуалдық қабілет школаларын түзу, жеке прцестердің ерекшеліктерін
зерттеу т.с.с. болып тармақталды. Бұл зерттеулерді бастапқы кезде
психиатрлар психикалық дертке ұшырағандарды емдеу жолдарын анықтау
мақсатымен және дені сау адамдардың психикалық ерекшеліктерін бағалау
мақсатымен жүргізілгізілді. Психологиялық зерттеулерде математикалық және
статистикалық тәсілдерді қолдану үшін Парсонс, Фишер, Спирмен деген
математиктер шақырылды. Фишер дисперсиялық талдауды, ал Спирмен – факторлық
талдауды психологиялық зерттеуде қолдану жолдарын анықтап берді. Фишер
ұсынған дисперциялық талдау әдісі көмегімен жеке факторлардың эксперимент
нәтижесіне тигізетін әсерін статистикалық жолмен анықтауға мүмкіндік туды.
Ал Спирмен жасап шығарған көпөлшемді факторлық талдау әдісі көмегімен бір-
бірімен корреляциялық байланысы өте төмен көрсеткіштер анықталып, олардың
байқалуын статистикалық жолменен талдауға жол ашылды.
Келесі кезеңде Г.Айзенк және Р.Кеттел факторлық талдауды жекелік
қасиеттерді зерттеуге қолданды. Осы кезден бастап жеке адамның
психологиялық қасиеттерін толық өлшеп психологиялық кескінін жасауға,
барлық кісілік психикалық көрсеткіштерін бір – бірімен ұштастырып анықтауға
жол ашылды. Сонымен қатар интеллектуалдық қасиеттерді зерттеу тестері
кеңінен қолданыла бастады. 1905-1907 жылдары Француз ғалымы А.Бине
статистикалық жағынан негізделген интеллектуалдық тест жасап шығарды.
Ұсынылған тәсілді өңдеп шығуға Т.Симон өз үлесін қосып, психодиагностикада
бұл әдістеме Бине-Симон шкаласы деп қолданыла бастады.
Жеке тұлғаның психикалық қасиеттерін зерттеп, оны сандық және сапалық
жағынан бағалап беруге қызығушылық көп болды және өз ерекшеліктерін
зерттеп, барлық қыр-сырын анықтап алуға сұраныс қалыптасты. Соның арқасында
батыс Еуропа елдерінде психологиялық зертханалар ашыла бастады. Бұл
зертханаларды Германияда – Вунддт, Францияда – Бине, АҚШ-да – Мюнстерберг,
Торндайк т.б. ғалымдар ұйымдастырды. Бұл зертханаларда барлық
талапкерлердің іс-әрекет түрлеріне икемділігін анықтауға, кәсіби
жарамдылығын анықтап, мамандыққа баулу жұмыстары жүргізілді. Зерттеу
барысында Гальтонның ұсынысы бойынша темт көмегімен өлшенген қасиеттердің
бір-бірімен корреляциялық байланысы бар екендігі ескерілді.
Сол кездерде неміс психиатры және психолог Э.Кречмер және АҚШ
психологі У.Шелдон өз зерттеулерінің нәтижесінде адам мінездерінің
типологиясын ұсынды. Олардың ізбасарлары Э.Фромм, К.Леонгард, А.Е.Личко
және басқалар типологиялық зерттеулерді жалғастырып, қазіргі кезде кеңінен
пайдаланып жүрген мінез акцентуациясы туралы ілімнің негізін құрды. Олар
мінез типін анықтау негізінде келесі қағидаларды ұсынды: а) адам мінезі
онтогенездің бастапқы кезеңдерінде қалыптасып өмірдің барлық кезеңдерінде
тұрақты көрініс береді; б) мінез көрсеткіштерінің топтасуы кездейсоқ мәселе
емес. Олар адамдардың бір-бірінен айырмашылығы бар болып ерекше тұлға
болуына негіз болатын тұрақты көріністер, сондықтан олар негізінде мінез
типологиясын құруға мүмкіндік туады; в) адамдардың басым көпшілігін осы
типологияға байланысты бірнеше топқа бөлініп, олардың жекелік
ерекшеліктерін сипаттауға болады.
Психологиялық зерттеулерге математикалық және статистикалық
тәсілдерді қолдану үшін Парсонс, Фишер, Спирмен деген математиктер
психологиялық орталықтарда қызмет жасауға шақырылды. Олар биологиялық
зерттеулерде мироэлементтердің фотосинтезге тигізетін әсерін анықтауға
пайдаланған әдістемелерін психологияда жекелік психикалық қасиеттердің бір-
бірімен корреляциялық байланыста екендігін дәлелдеуге ыңғайлы етіп өңдеп
шығарды. Нәтижесінде Спирмен факторлық талдауды жүргізу жолдарын тауып, ал
Фишер дисперсиялық талдау әдістемесін жасап шығарды. Дисперсиялық талдау
әдісі көмегімен жеке факторлардың эксперимент нәтижесіне тигізетін әсерін
статистикалық жолмен анықтауға байқалатын ауытқуға ұшыраған. Сондықтан оны
зерттеу жеңілдеу болды деп көрсеткен. Осындай ерекше дамыған қасиеттерді
зерттеу де оңай болғандықтан психологиялық қасиеттерінің даму деңгейін
диагностикалау жүргізіледі.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдары жекелік қасиеттерді зерттеуге және
интеллектуалдық қасиеттерді анықтауға арналған тестердің көптеген түрлері
құрылды. Оларды қолдану арқылы жеке тұлғаның психикалық қасиеттерін жан-
жақты талдауға мүмкіндік туды. Сонымен қатар топтағы адамдардың өзара қарым-
қатынасын зерттеуге арналған Я.Морреноның социометрялық зерттеу әдісі,
К.Левиннің өлшеу әдістемелері, Я.Коломинсийдің ұжымының қалыптасу деңгейін
бағалау тестері кеңінен қолданылады. 50-60 жылдары психологиялық
зерттеулерге қызығушылық күшейіп, психодиагностикалық зерттеулер саны және
диагностикалық әдістер көбейе түседі. Көптеген мемлекеттерде психологиялық
зерттеу орталықтары, мамандыққа баулу кабинеттері, мамандыққа жарамдылықты
анықтау қызметін көрсететін кеңселер, жеке адамды мазасыздану жағдайынан
шығару шараларын ұйымдастыратын орталықтар ашылады. Тәжірибелік
психологияның дамуындағы бұл кезеңді психодиагностикалық деп атаймыз.
Қазіргі кезде психологиялық зерттеулер нәтижелері адам өмірінің
барлық салаларында кеңінен қолданылуда. Психологиялық қызмет көрсету жүйесі
жақсы дамыған болуды өмірдің көптеген орындары талап етіп отыр. Сондықтан
психологиялық қызметті білім беру жүйесіне және әлеуметтік орта
ерекшеліктеріне икемдеп ұйымдастыруды бүгінгі күн талабы деп айтуға болады.
Психологиялық қызметті ұйымдастыруға үлгі болатын модельдер. Мектеп
психологиялық қызметінің мақсаты мен міндеттері. Балаға психологиялық көмек
көрсету міндеттері мен салалары.
Білім беру саласында психологиялық қызметті ұйымдастырудың ғасырдан
асатын тарихы және мол тәжірибесі бар. Көптеген елдерде бұл қызмет өткен
ғасырдың басында пайда болып, табысты дамып келе жатыр. Білім беру
саласындағы психологиялық қызметтің даму тарихын және қазіргі жағдайын
Р.Б.Радионов, И.А.Соколова, З.А.Малькова және т.б. ғалымдар зерттеген. Жеке
тұлға ерекшеліктерін, психологиялық қасиеттердің сандық және сапалық
көрсеткіштерін зерттеу нәтижелерін мектеп тәжірибесінде қолдануды ұсынды.
Өткен ғасырдың басында Францияда А.Бине жекелік қасиеттерді зерттеу
мәнінде бірнеше мақалалар жариялады. Ол 1905 жылы психологиялық зертхана
ұйымдастырып, талапкерлердің интеллектуалдық қабілетін зерттеу жұмысын
жолға қойды. Биненің жүргізген зерттеулері көптеген ғалымдарды қызықтырып
психологиялық қызметті ұйымдастыруға ұйытқы болды. 1908 жылы Бостон
қаласында Фрэнк Парсонс мамандыққа баулу бюросын ашты. Ол осы бюро
қабырғасында көп жыл жүргізген тәжірибесін қортындылай келіп, мамандықты
таңдап алу үшін әр адам үш нәрсені жақсы білу қажет екенін көрсетті.
Олар: 1) өз қабілеті мен мүмкіндіктерін және оның табалдырығын білу;
2). Таңдаған мамандығы бойынша жұмыс жағдайымен танысып, ол қызметті
орындау үшін қандай қасиеттер керек екенін анықтап, жалақысы, болашағы, өсу
жолдары, білімін жетілдіру көздері туралы толық мағлұмат алу; 3). әр
баланың арманы мен мүмкіншіліктерінің бір-біріне сай келуін бағалау.
Осы бағыттарда анықталған мағлұматтарды бір-бірімен салыстыра талдау
нәтижесінде психолог әр балаға болашақ мамандығын анықтауы туралы өз
кеңестерін береді.
Көп ұзамай Англияда Цирил Бэрт, АҚШ-та Арнольд Гессель мектеп
қабырғасында балаларға және олардың ата-аналарына психологиялық көмек
көрсету ісіне кірісті. Осы бастама кейінен Гайденс қызметі (гайд – көмек
көрсету, жетелеу деген мағынаны білдіретін сөзден шыққан) деп аталып,
қазірге дейін білім беру жүйесінің үлкен бір саласы болып: дамып келеді.
Ірі мектептерде бірнеше психолог қызмет атқарады. Сондықтан оны бригада деп
атауға болады. Психологиялық қызметті ұйымдастыру тобы өз іс-шараларын
бірнеше бағытта ұйымдастырады және өзінің алдына келесі міндеттерді қойып
отыр:
- Балаларға мектепке дейінгі өмірден оқушы міндетін атқаруға
көшуіне көмек көрсету;
- мектепке оқу параллельдерін анықтап алуға ықпал жасау;
- жоғары сынып оқушыларына мамандық таңдап алуға жәрдем беру;
- оқушыларды болашақ отбасы өміріне даярлау.
Осы зерттеулерге байланысты өткен ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап
психологиялық қызметке сұраныс туа бастады. Ресейде тәжірибелік
психологиялық зерттеулер педалогиялық деп аталады. Бұл салада
И.А.Артемьев баланың әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін
психофизиологиялық зерттеулермен ұштастырып жүргізу қажеттілігі туралы
еңбектер жазды.
П.П.Блонский, Л.С.Выготский өз еңбектерінде балалардың жеке даралық
ерекшеліктерін зерттеудің ірге тасын құрды. Көптеген батыс елдерде
қолданылып жүрген әдістемелерді П.П.Блонский орыс тіліне аударып, оларды
пайдалану жолдарын анықтады. Дегенмен өткен ғасырдың 30-шы жылдары
жүргізілген зерттеулер өзінің жалғасын таппастан тәжірибелік психологиялық
ілімдердің дамуы кеңес мектептерінде қолданылмады. Тек қана өткен ғасырдың
60-шы жылдарынан бастап бұл саладағы қызметке көңіл бөліне бастады. Балтық
теңізі жағалауындағы мемлекеттерде, әсіресе Эстонияда, психодиагностикалық
зерттеулерді жүргізуге, мамандыққа баулу және кәсіби бағдар беру
орталықтарын құруға үлкен мән беріліп, Х.И.Леймтес, Ю.Л.Сэрд бұл
қызметтерге ғылыми жетекшілік жасады.
Қазіргі кезде көптеген елдер психологиялық қызметті мектеп
қабырғасында және әлеуметтік ортада ұйымдастырып, психологиялық қызмет
көрсету дәстүрі кеңінен қалыптасып келеді. Психологиялық қызмет ерте
құрылған мемлекеттер тәжірибесін жан-жақты зерттеудің мән-мағынасы өте
терең болып отыр. Оларда қалыптасқан ұйымдастыру түрлерін және бұл жұмыстың
мазмұнын зерттеу негізінде көптеген елдер өз мектептерінде психологиялық
қызметті ұйымдастыру мақсаты мен міндеттерін анықтап алып отыр.
Біздің елде білім беру жүйесіндегі психологиялық қызметтің мақсаты
мен мазмұнын анықтауға Ресей, Балтық жағалауындағы мемлекеттер тәжірибесі
мол мүмкіндік тауып беруде. Сондықтан осы мемлекеттердің тәжірибесін,
теориялық және әдістемелік құралдарын терең және жан-жақты талдау
үстіндеміз.
Психологиялық қызметтің мақсаты – бала дамуындағы әр кезеңдегі жан
дүниесінің ерекшеліктерін анықтап алып, олардың өз-өзіне, қоршаған ортаға
деген көзқарасының, қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуына жетекшілік
жасау. Бұл мақсат келесі міндеттер арқылы нақтыланады.
Психологиялық қызметтің міндеттері:
- психологиялық және әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан қыйындық
көріп жүрген балалардың проблемаларын анықтап, оларға дер
кезінде көмек көрсету;
- оқушыларды мектеп табалдырығын аттаған күннен бастап оны
бітіргенінше жетелеп, сүйеніш болып жүру;
- проблемасы бар балаларды жан-жақты зерттеп, оны туғызған
себебін анықтау және түзету-дамыту жұмыстарын жүргізу;
- дамуында ауытқуы бар балалардың психологиялық тренингтер
ұйымдастыру;
- оқу-тәрбие жұмысына ғылыми жетекшілік жасап әр оқытушының, ата-
аналардың психологиялық-педагогикалық білімін жетілдіру және
біліктілігін арттыру жұмысын ұйымдастыру.
Осы анықталған міндеттерді орындау т.б. өмір барысында туған шиеленіс
жағдайларды дұрыс шешу үшін психологтар әр адамға сүйеніш болып, бағыт-
бағдар беріп отыруы қажет. Қазақстанда мектеп психологі енді тағайындалып,
өз жұмысын атқаруға жаңа ғана университет бітірген тәжірибесі таяз жас
мамандар кірісті. Дегенмен олар жұмыс мазмұнын анықтап алу үшін ізденіс
үстінде.
Психологиялық қызмет моделін қалай құру қажет екенін анықтап алу оңай
емес. Бұл мәселені дұрыс шешу үшін бұрынғы кеңес мектептерінде
психологиялық қызметтің мазмұнын анықтағандар Н.Р.Битянова, И.В.Дубровина,
А.И.Прихожан ұсынған үлгілерді қолдануға, немесе басқа елдерде қалыптасқан
тәжірибені үлгі ретінде қолдана отырып мектеп психологі қызметін келесі
бағыттарда ұйымдастыруға болады:
- психодиагностикалық жұмыс;
- психопрафилактикалық жұмыс;
- психологиялық кеңес беру;
- психокорекция жүргізу;
- ата-аналарға психологиялық-педагогикалық білім беру және
біліктілігін арттыру;
- психологиялық қызмет көрсету жүйесі қызметін насихаттау;
- әлеуметтік – диспечерлік қызмет көрсету;
- педагогикалық ұжымға психологиялық қызмет көрсету.
Осы аталған бағыттардағы іс-шаралар бір-бірімен үйлесімді
ұйымдастырылуына кепілдік болатын мақсат пен міндеттер жоғарыда
көрсетілген.
Мектеп оқушыларына, көпшілікке жүйелі түрде психологиялық қызмет
көрсету үшін ол объекті туралы психолог толық мағлұмат алуы қажет. Бұл
мағлұмат психодиагностикалық зерттеу барысында жиналады. Оқу-тәрбие жұмысы
барысында психологиялық зерттеу әдістерін қолдана отырып, оқушылардың таным
процестерінің даму деңгейі, жекелік қасиеттерінің қалыптасуы, оқушылар мен
оқытушылар арасындағы қарым-қатынастың қалыптасуы талданып, әр балаға
қандай жәрдем керек екендігі нақты анықталды. Психологиялық қызмет мазмұнын
анықтау үшін бұл жұмыстың мақсат-міндеттеріне сүйене отырып оның барлық
жоғарыда келтірілген салалары бойынша іс-шаралар тізімін толық жүйеге
келтіріп жұмыс жоспарында көрсету қажет.
Сонымен қатар, қазіргі кезде психологиялық қызметті білім беру
жүйесіне ендіру, әр оқушыға, педагогтарға, оқушылардың ата-аналарына
психологиялық қызмет көрсету, дамуында ауытқуы бар балаларға дер кезінде
көмек көрсету ерекше орын алап отыр. Күн талабына байланысты психологиялық
қызмет тек мектеп-гимназиялары емес, барлық мектептерде толық қанды қызмет
атқаратын психолог жұмыс қажет. Осы талаптарды толық қанағаттандыру үшін
мектеп психологиялық қызметінің мазмұнын анықтау және пайдаланылатын
әдістемелерді жүйеге келтіру жұмысын көптеген ғалымдар мен мектеп
психологтары жүргізуде.
Психологиялық қызметтерді ұйымдастыруда кездесетін қыйыншылықтар
көбінесе қазақ тіліндегі әдістемелік материалдардың тапшылығымен
байланысты. Соған қарамастан мектептерде психологиялық қызмет кеңінен
тарауда. Әр мектептегі психологтар өздері әдістемелік материалдарды
жинақтастырып, соларды пайдалану салаларына байланысты әр психолог өз
жұмысының мазмұнын анықтауда. Жинақталған әдістемелік материалдар
балалардың жас ерекшеліктеріне, жекелік даму көрстекіштеріне және балаларда
кездесетін проблемаларға байланысты топтастырылған. Сондықтан мектептерде
психологиялық зертханалар қалыптасып келе жатыр деп айтуға болады.
Психолог қызметіне негіз болатын құжаттарды анықтап алу да оңай болмай
отыр. Қазіргі кезде Қазақстан психологтар ассоциациясы, Сорос қоры қаржы
бөлген мекемелер, психолог ғалымдар мен мектеп психологтары жинақтаған
материалдар жүйеге келтіріліп, қазақ тіліндегі әдістемелік жинақтар жарық
көріп жатыр. Олардың ішінде Көмекбаева, Нұрмұханбетова т.б. ғалымдардың
жасаған әдістемелік құралдарын кеңінен пайдалануға болады. Сонымен қатар
озық тәжірибелі мектеп психологтардың шығармашылық еңбектері де баспадан
шыға бастады. Мектеп психологиялық қызметін ұйымдастыру барысында соларды
басшылыққа алып отырмыз.
2. Мектеп психологі жұмысының мазмұнын анықтау жолдары
Психологиялық қызмет өзінің алда тұрған мақсаты мен міндеттерін толық
орындауға негіз болатын құжат – психолг жұмысының жоспары. Психологиялық
қызмет барлық талаптарға сай жүргізілу үшін оны жоспарлау барысында
психологиялық қызмет моделін жасап алу қажет. Психолог жұмысы барлық
талаптарға сай жоспарланған болса, оның
іс-әрекеттерінің барлығы жүйелі ұйымдастырылады және нәтижесі сапалы
болады. Жұмысты осылай ұйымдастыруға кепіл болатын құжат – психолог
жоспары.
Жоспар жасау үлгісі Н.Р.Битянованың Практическая психология деген
еңбегінде үлгі ретінде берілген. Дегенмен ұсынылған үлгіде жылдық жоспар
апталарға бөлініп жасалған. Тәжірибе көрсеткендей апталық жоспарда психолог
жұмысының ең күрделі кезеңдерін анықтап алып, оны оқу жылының тоқсандарына
бөліп көрсету өте қыйын болды. Сондықтан психолог қызметінің мазмұнын
анықтауға арналған көптеген талаптарды зерттеу нәтижесінде оның мақсат-
міндеттерін анықтап алып, сол мақсатқа сай жоспар түзіп алу қажет.
Жоспарда барлық мектеп ұжымында кездесетін психологиялық проблемалар
анықталып, сонымен қатар, оқушылардан, ата-аналардан, педагогтардан түскен
өтініштерді ескере отырып психодиагностикалық, психологиялық кеңес беру,
психологиялық түзету дамыту жұмыстарының мазмұны барынша толық анықталуы
қажет.
Психолог өз жұмысын ұйымдастыру барысында баланың жан-жақты және
үйлесімді дамуына жағдай жасауды көздейді. Оқушылар мен оқытушыларды
психологиялық жетелеу барысында психолог өз жұмысын медициналық,
дефектологиялық қызмет түрлерімен тығыз байланысты ұйымдастырады. Олардың
негізгі бағыттарын анықтау негіздерін И.В.Дубровина, Л.И.Прихожан жасап
шығарған. Олардың Положение о школьной психологической службе (20),
И.В.Дубровинаның Настольная книга практического психолога (23), М.Р.
Битянованың Практическая психология (10) еңбектерінде жан-жақты
көрстеілген. Осы еңбектерге сүйене отырып мектеп психологі іс қағаздарының
тізімін жасап шығардық.
Мектеп психологі іс-қағаздар тізімі.
1. Мектеп жұмысына негіз болып отырған тақырып бойынша тәжірибелік жұмыс
жоспары;
2. Писхологиялық қызмет бағыттарын көрстететін жалпы жоспар;
3. Мекеме басшысымен бекітілген бір жылға арналған күнтізбелік жоспар;
4. Психологиялық қызмет көрсету кабинеті жоспары;
5. Айлық немесе апталық жұмыс жоспары;
6. Диагностикалық материалдар картотекасы;
7. Бастауыш сынып оқушыларын зерттеуге арналған психодиагностикалық
альбомдар.
8. Психодиагностикалық әдістемелер жинақтары;
9. Психологиялық қызмет көрсетуге сұраныстар журналы;
10. Кеңес беру, коррекциялау, жеке түзету-дамыту іс-шараларын тіркеу
журналы;
11. Өткізілген сабақтардың қысқаша жоспары және бағдарламасы;
12. Психологиялық түзету жұмысында қолданылатын аудиоматеириалдар;
13. Кабинет паспорты, мүліктер мен құралдар тізімі;
14. Жылдық есеп.
Осы тізімде көрсетілген қажетті документтерді түгел жасап алғаннан соң,
психолог жұмысын жоспарлау қажет. Жоспарда психологиялық қызметтің барлық
салалары толық қамтылып, оларды өткізетін мерзімдері анықталып көрсетіледі.
М.Р.Битянованың айтуы бойынша жоспар бірнеше түрде болуға тиіс.
Психологиялық қызмет жоспары календарлық және күнделікті түрлерде
түзіледі. Календарлық жоспар жарты жылдық немесе оқу жылын толық қамтитын
болуы мүмкін. Жоспар негізі үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде
психологиялық қызметтің бағыттары, өткен оқу жылындағы жүргізілген жұмыстар
нәтижесі, психодиагностикалық зерттеу барысында анықталған прблемасы бар
балалармен жүргізілген жеке түзету-дамыту және топтық коррекциялық
жұмыстардың нәтижелеріне қысқаша сипаттама беріледі. Бұл талдаудың негізгі
мақсаты психологиялық қызметтің жүйелілігін және бірізділігін қамтамасыз
ету.
Жоспардың екінші бөлімінде мектептің профиліне байланысты жасалған жылдық
жоспарына сүйене отырып келе жатқан оқу жылында психологиялық қызметтің
алдына қойылған мақсат пен міндеттер нақты көрстетіледі. Жалпы білім
беретін орта мектеп – гимназия психологиялық қызметі жоспарларының ортақ
және айырмашылығы бар болуы мүмкін. Сондықтан оларды бір үлгі бойынша
жасауға болады. Тек қана мектеп-гимназия жоспарында оқушылардың
интеллектуалдық қабілетінің бағытын анықтауға және оны дамытуға арналған іс-
шаралар, қолданылатын әдіс-тәсілдер кеңірек болуға тиіс.
Календарлық жоспар күрделі жұмыстар тақырыбын қамтиды. Мысалы,
психодиагностикалық минимумдарды жүргізу мерзімдері анықталған, түзету-
дамыту шаралары, семинарлар және конференциялар тақырыптары нақты
көрсетілген және басқа барлық күрделі іс-шаралар тізімін толық қамтитын
болуы мүмкін. Осы ерекшеліктерді ескере отырып жылдық календарлық жоспарды
келесі үлгі бойынша жасап шығуға болады.
Календарлық жоспарды оқу жылына толық жасап шығарудың мән-мағынасы өте
терең.
1 бағыт. Оқушыларға психологиялық қызмет көрсету.
Бірінші сыныпқа қабылданған балаларды психо-диагноситкалық минимумнан
өткізу:
- баланың ата-анасымен танысып, отбасындағы матиериалдық,
психологиялық-педагогикалық жағдайын анықтау;
- мектепке келген баланың таным процестерін зерттеп,
интеллектуалдық дамуын анықтау;
- баланың оқу мотивациясын анықтау;
- баланың өзіне және қоршаған ортаға көзқарасын қалыптастыру;
- оқушының мектепшілік қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу.
Мектепке қабылданғандардың ішінде оқу мазмұнын меңгеруге шамасы
келмеген балалардың таным процестері мен жекелік қасиеттерін терең зерттеп,
себебін анықтау. Қажеттілік туғанда дамуында дағдарыс бар балаларды МПК
тексеруіне жіберу.
Бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін, жекелік қаситеттерін
және мектепшілік қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу.
Бесінші, алтыншы сынып оқушыларын психодиагностикалық минимум
бағдарламасы бойынша зерттеуден өткізу. Гимназиялық сыныптарды таңдап алуға
көмек көрсету. Орта буын оқушыларының қарым-қатынас мәдениетін зерттеу.
Топішілік қатынас ерекшеліктерін зерттеу. Орта буын оқушыларының
мотивациялық сферасын зерттеу. Оқу барысында табысты болу немесе
сәтсіздіктен бас тарту мотивацияларының қайсысы жетекші екенін анықтау.
Оқушының жеке тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу (өзін-өзі бағалауы,
талап ету деңгейі, топ ішіндегі мәртебесі, эмоциялық жағдайы).
Жас өспірімдер мінез құлқына акцентуацияның көрініс беруін талдау.
Акцентуация түрлерін анықтау әдіс-тәсілдерін қолданып, балалардың
мінезіндегі ауытқуларды жан-жақты талдау.
Оқытушылардан, ата-аналардан шағым түскен балалардың жекелік
ерекшеліктерін тереңдетіп зерттеу. Қажетті болған кезде әлеуметтік-
диспечерлік қызмет атқару.
Сегізінші, тоғызыншы сынып оқушыларын психодиагностикалық минимум
бағдарламасы бойынша зерттеуден өткізу.
Оқушылардың интеллектуалдық даму деңгейін анықтау және мамандықты
талдау мотивациясын зерттеу.
Мектеп бітіруші сыныптар оқушыларын қажеттілігіне байланысты оларды
жан-жақты психодиагноситкалық зертеулерден өткізу.
Онбірінші сынып оқушыларының мамандыққа икемділігін зерттеу. Оқушылар
қалауы бойынша жеке тұлғалық ерекшеліктерін, интеллектуалдық қабілет
көрсеткіштерін анықтап беру, педагогтардың қалауы бойынша олардың жеке
тұлғалық қасиеттерін және мамандық құзырлылығын анықтау және басқа
психодиагноситакалық қызмет көрсету.
Ата-аналардың қалауы бойынша оқушылардың жеке тұлғалық ерекшеліктерін
терең зерттеу.
2 бағыт. Психологиялық түзету дамыту жұмысы.
Бастауыш сыныптарға қабылданған балаларды мектеп күн тәртібіне
бейімделуіне арналған сауықтыру іс-шаралары.
Бастауыш сынып оқушыларының мектептке даярлығын зерттеу барысында
таным прцестерінде ақаулық бар және оқуға даярлығы төмен балалармен дамыту
машықтарын және ойындарын жүргізу.
Бастауыш сынып оқушыларының таным процестерін түзету-дамыту іс-
шараларын және шығармашылық ойлауын дамыту сабақтарын ұйымдастыру.
Балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыатастыруға арналған ойын
коррекцияларын ұйымдастыру. Үлкен ізденістер кезінде балаларды сауықтыру
ойындарын жүргізу.
Орта сынып оқушыларының жеке тұлғалық жағымсыз мінез көрсеткіштерін
өңдеу-түзеу жұмыстарын ұйымдастыру.
Талапкерлерге арналған өзін-өзі психологиялық талдау мектебін
ұйымдастыру. Оқушылар көмегімен психология апталығын өткізу.
Жоғары сынып оқушыларына арналған психологиялық кеңес беру орталығы
жұмысын ұйымдастыру.
Мектеп бітірушілердің қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға арналған
тренинг және түзету іс-шаралары мен ойындар ұйымдастыру. Проблемасы бар
балалармен жеке жұмыстар жүргізу. Сұраныс бойынша мінез-құлқы қиын
балаларға арналған жаттығулар ұйымдастыру. Психологиялық түзету – дамыту
жұмыстарын және тренингтер жүргізу.
3 бағыт. Кеңес беру жұмысы.
Баланы мектепке даярлау барысында отбасы мен мектептің бірлескен
жұмыстары туралы ата-аналарға кеңес беру.
Ата-аналарға арналған психологиялық Кеңес пункті жұмысын ұйымдастыру.
Ата-аналарды психодиагностикалық зерттеу нәтижелері мен таныстыру.
Психокоррекция және арнайы дамыту жұмыстарды талап ететін балалармен
жүргізілетін іс-шаралар бағдарламасымен таныстыру.
Ата-аналардың психологиялық білімін жетілдіру үшін оларға арналған
лекциялар және басқа арнайы сабақтар жүргізу. Ата-аналар мен олардың
балалары арасындағы түсініспеушіліктер туралы кеңес ұйымдастыру. Проблемасы
бар отбасына психологиялық көмек көрсету.
Орта буын оқушыларында кездесетін ерекшеліктер туралы олардың ата-
аналарымен әңгімелесу. Психологиялық білімді насихаттау жұмысын жүргізу.
Жоғары сынып оқушыларының мамандық таңдау проблемасы туралы кеңес
беру. Болашақ отбасы өміріне дайындау және жыныстық тәрбие мәселелері
бойынша кеңес беру. Оқушылар алдында тұрған проблемалары бойынша топтық
және жеке-дара кеңес беру.
4 бағыт. Ғылыми-әдістемелік жұмыс.
Оқушылардың оқуға ынтасын тәрбиелеу жолдары және оны қалыптастырудағы
мұғалімнің орны, әдістемелік семинар ұйымдастыру. Семинарлар тақырыптары;
- Жеке тұлға дамуындағы кездесетін ауытқулар және олардың пайда
болу себептері.
- Шығармашылық қабілеттілікті тәрбиелеу.
- Түзету – дамыту жұмыстарын ұйымдастыру мақсаты мен міндеттері.
Сұраныстар бойынша анықталған мәселелер.
- Ата-аналардың психологиялық – педагогикалық
- Білімін жетілдіру іс-шараларын ұйымдастыру.
- Ата-аналар жиналыстарына баяндамалар даярлау, әртүрлі саладан
мамандар шығару.
5 бағыты. Әлеуметтік-диспетчерлік қызметі
Дамуында патологиялық ауытқуы бар балаларды дәрігер мамандарға
көрстеу, олардың құжаттарын медициналық-психологиялық комиссияға дайындау.
Медициналық – психологиялық комиссияның шешімі бойынша психологиялық
дамуында патологиясы бар баланы арнайы мектепке орналастыру т.б.
қажеттілікке байланысты көмек көрстеу.
Осы аталған бағыттар бойынша психологиялық қызметті ұйымдастыру
барысында балалардың таным процестерін және жекелік психикалық қасиеттерін
зерттеп, нәтижелерін нормадағы көрсеткіштер мен салыстырып, ауытқуы бар,
немесе кейбір көрсеткіштері нормадан төмен болса олармен психокоррекциялық
түзету-дамыту жұмыстары жүргізіледі.
Дипломдық зерттеу барысында тәжірибелік психологияның теориялық
мәселелерін зерттеу, әдістемелерін қалыптастыру жұмыстары екі ғасырдан бері
жүргізіліп келе жатқанын анықтадық. Осы тәжірибені жүйелі түрде зерттеу
мамандық қызметінің көптеген проблемаларын толығырақ түсінуге мүмкіндік
берді.
2 бөлім. Мектеп психологі жұмысында қолданылатын психодиагностикалық
зерттеу әдістемелері
2.1. Оқушылардың жекелік қасиеттерін зерттеу әдістемелерін пайдалану
ерекшеліктері
Дипломдық жұмысты зерттеу барысында балалар агрессиясы мен
акцентуациясын және темпераментінің ерекшеліктерін диагностикалау жұмысы
жүргізілді.
Балалар агрессиясы мен акцентуациясы бірнеше түрде көрініс береді.
Акцентуация пайда болуына себебін тигізетін жағдайлар жеткіншектер мен
ересектер арасында кездесетін тартыс-таластар, түсінбеушіліктер. Олар
ересек адамның жеткіншектерге әлі бала деп қарайтын көзқарас сақталуы, өз
мәселелерін өз бетімен шешуге үлкендердің мүмкіншілік бермеуі,
жолдастарымен қарым-қатынас жасауға себепсіз тыйым салуы т.б. жеткіншек
өзін ересекпін деп санайтын түсінігі мен үлкендердің балаға деп қойған
талабы олардың арасындағы қарым-қатынасындағы талас-тартыстар мен
қайшылықтардың көзі болып, акцентуациялық және агрессияның әр түріне әкеліп
соғуы мүмкін. Олар баланың қырсық мінез көрсетуі, үлкендердің талабына
қарсы шығуы, дөрекелік көрсетуі арқылы белгі береді.
Психологиялық қызмет көрсету барысында балалардың мінез-құлқында осы
ауытқулардың орын алуына қарсы алдын алудың (профилактикалық жұмыс жүргізу)
маңызы үлкен. Бұл мәселені зерттеу үшін акцентуацияның түрлерін нақты
анықтап алу қажет. Оны анықтау үшін К.Леонгардтың теориясына сүйене отырып
жасалған және бұл мәселені зерттеуге кеңінен қолданылып жүрген
классификация бар. Ұсынылған классификация бойынша жеткіншіктер
акцентуациясы келесі түрлерге бөледі:
Гештальттерапияның негізін құрған Фриц Перлз. Ол психоанализ,
экзистенциалдық пәлсапа, гештальтпсихология және В.Райхтың психологиялық
өзгерістерге қарсы тұрудың физиологиялық түбірі барлығын дәлелдейтін
теориялар негізінде гештальттоптар құру идеясына келді.
Гештальттерапияның мақсаты - топ мүшелерін мадақтау арқылы олардың
организмикалық процесстерін ояту және толысу қажеттілігін жете түсінуге
ұмтылу. Гештальттыларды құру мен аяқтау адамның табиғи өмір сүру қалпы
екені және оның адамға тигізетін әсері органикалық жағынан өз-өзін реттеу
процесін негізделгендігі эксперименталдық жолмен дәлелденген. Топ жұмысын
ұйымдастырғанда жаттықтырушы топтан өзі тілек білдірген, эмоционалдық
қызу жағдайындағы бір адамның әрекеттерін ұйымдастырып, барлық
қажеттіліктері мен оны қанағаттандыру жолдарын талдайды. Басқа қатысушылар
өзін сол адаммен салыстыра отырып жаттықтырушыға қолдау көрсетіп отырады.
Гештальттерапияның негізгі ұғымдары келесідей: дене мен оны қоршаған
ортаның қатынасы, қазіргі кез туралы алаңсыз ойланып оны жете түсіну,
қарама-қарсылық, қорғану мен жетілу функциялары.
Гештальттерапия қарама-қарсылықтардың бір-бірімен одақтастығының жете
түсінуге, сезімге ерекше көңіл аударуға, түс көруді талдауға, әркімнің өз-
өзіне жауапкершілікті мойнына алуға және қарсылықты жеңуге бағытталған.
Гештальттерапиядағы қарама-қарсылықтар әр адамның Мен
құрылымындағы бір-біріне сәйкес келмейтін жерлерінің күресін бейнелейді,
қажеттілік пен мүмкіншіліктің теке-тірестерін көрсетеді. Қажеттілікті
қанағаттандыруға ешқандай мүмкіншілік болмаса, гештальт құрылысы аяқталмай
қалады. Перлздың айтуынша, осы қанағаттандырылмаған қажеттілік бітірілмеген
гештальт түрінде адамның неврозға ұшырауының негізгі себепкері болады.
Сезімдерге көңіл аударуды күшейту. Өз сезімдерінің мәніне түсіну
үздіксіз жүруі керек. Ал адамның басым көпшілігі жағымсыз оқиғамен
байланысты қайғы-қасірет сезімдеріне жеткенде саналы талдауды тоқтатып, ол
сезімнен айырылғысы келіп көңіл аударудан бас тартады. Осындай жағдайларда
психотерапевт пациентке осы аяқталмаған, шала құрылған гештальтты
толықтыруға жәрдем береді. Осы жетіспеген жерін толықтыру арқылы оны
жарақаттап жүрген гештальттан қол үзуге мүмкіншілік туады. Мұның мәнділігі,
біріншіден, жағымсыз сезімдегі әсерленгеннен соң оны жасыруға жұмсалып
жүрген күш босатылып, оны өнімді, ізгі ниетті сезімдерге жұмсауға
мүмкіншілік туады, ал екіншіден, қарама-қарсылықтың мағынасын айқындау
арқылы оны ішкі қайшылықтармен бірлескен одақ құрылады.
Келесі кезеңде клиенттің қиялын өзіне талдату жүргізіледі. Бұл жұмыс
кемінде екі компоненттен тұрады:
1) Көрген түстерінің немесе қиялының мағынасын тасымалдау;
2) Арманын өзінің кісілік көріністермен салыстыру.
Сонымен, гештальттерапия қарсыласуға қарсы емес, одан бас тартуды
талап етпейді, ол адамның табиғи қарсыласуына сүйенгенде көптеген жағымсыз
сезімдердің мағынасына түсінбегендіктен одан санасыз түрде қашқақтап,
мағынаын толық түсінбей қалады. Осы сезімді толық түсіну арқылы оның теріс
әсерінен құтылуға болады.
Психодрама
Психодраманың негізін құрған Якоб Морено. Ол бірінші болып драмалық
әдістеменің жеке тұлға проблемаларын, түс көруін, арман-мұңын,
мазасыздануын зерттеуге пайдаланды. Венада ішкі сезім театрын ашты.
Өйткені оның пікірі бойынша драмалық жағдайлар көмегімен
психотерапевтикалық мәселелерді шешуге мүмкіншілік туады және
психодраманың сөздік қатынас алдында көптеген өзіне тән ұтымдық жерлері
бар екенін дәлелдеді. Драматизация барысында адамның мұңын зерттеу
тездетіледі және жаңа мінез-құлық негізінде қатынастар құруды жеңілдетеді.
Психодраманың негізгі ұғымдары рольдік ойын, спонтандық, теле, инсайт,
катарсис. Психодрамадағы негізгі ролдер – режиссер, протогонист, қосалқы
Мен және аудитория.
Психодрама бой қыздырудан басталады, содан соң әрекет фазасына өтеді,
келесі фазада нәтиже талданады.
Теле - деген ерекше эмоционалдық байланыс арқылы барлық
эмоционалдық жағдайды тасымалдау және эмпатия көрініс. Егер эмпатия бір
жақты басқа адамның эмоционалдық жағдайын терең сезіну болса, теле – екі
жақтың бір-біріне эмпатия білдіруі және алмасуы болып табылады.
Катарсис. Аристотель берген анықтама бойынша катарсис деген сезімге
жан түршігетін сезімге бөлену арқылы жан дүниені тазарту. Фрейдтың
анықтамасында осы мағынаны береді. Морено бұл ұғымның мағынасын кеңейтіп.
Оның әсері тек көрермендерге ғана емес, актерларға да ортақ екенін
дәлелдеді. Сонымен қатар антикалық трагедияларда катарсис, талдауға
қарағанда, екінші орында тұрса, психодрамада катарсис бірінші ретке шығады
да, оның емдік мәні сценарийне қарағанда маңызды орынға ие болады.
Инсайт. Танымның бұл түрі проблеманы бірден шешуге немесе оны жете
түсінуге алып келеді. Инсайт деген бірден көзі жарқырап ашылу, нұрлану.
Психодраманың мақсаты катарсис және инсайттың барынша көрініс бергізу
арқылы топтық климатты жандандыру.
Психодрама техникалары
А) Монолог- кейіпкердің өз ойы мен сезімін аудиторияға және өзіне
жеткізуге араналған сөз. Монолог арқылы сөз сөйлеуші өзінің әсерленегн
қайғы-қасіретіне басқалардың көзімен қарап, өзінің сахналық кейіпкерлеріне
қатысушылардың әсерленгенін зерттеуге мүмкіндік береді.
Б) Ұқсас, немесе екінші Мен – талданып жатқан адамның орнын басуға
дайын қатысушы. Егер бас кейіпкер өз әрекетін одан әрі жалғастыра алмай
қалса, оған ұқсас болған қатысушы жәрдемге келеді. Кей кезде психодрама
барысында ұқсас негізгі кейіпкердің ішакі даусының ролін атқарып, оның
құпия сезімдерін мен ойларын басқаруға жеткізеді. Бұл жағдайда өз ойын
дәлірек жеткізу өте маңызды, сонымен қатар қосалқы Мен жағдайды өзінше
қалай түсінгенін және оған көзқарасын білдіреді.
Г) Бейнелеу- рольдерін алмастыру әдістемесімен тығыз байланысты.
Режиссер бас кейіпкердің кейінгі қатарға уақытша ауысып, оның ролін ұқсас
дублері орындағанын байқауды сұранады. Бейнелеу әдістемесі бас кейіпкерге
оны басқалар қалай қабылдайтынын түсіну арқылы өзінің әлі пайдалаынлмаған
мүмкіндіктерін толық ашуға көмектеседі.
Дене терапиясы
Дене терапиясына биоэнергетикаға негізделген жаттығулар жатады.
Олардың ішінде М.Фэльденкрайс әдісі, Ф.М.Александр әдісі, Құрылым
одақтастығы, Алғашқы терапия және басқа физикалық факторлар ықпылына
ерекше көңіл аударатын топтық коррекция кеңінен пайдаланылады. Дене
терапиясының негізгі түрлерінің барлығы В.Райх зерттеулеріне негізделген ол
адамның қорғаныс функциялары бұлшықеттердің ширығуы және тыныс алудың
қиындалуы арқылы көрініс беретіндігін дәлелдеген.
Дене терапиясының негізгі ұғымдары: бұлшықеттер сауыты, тиянақтың
мықты екенін сезіну. Денедегі энергияның өз бетімен жүретін ағымына
күнделікті тосқауыл қою адамның дене қалпына, жүріс-тұрысына, физикалық
құрылымына әсер етеді. Осы физикалық құбылыстар мен жеке тұлғаның мінез-
құлық құрылымы, тұлғалық типі тығыз байланыстылығы дәлелденген.
Дене терапиясы топтарында ағзадағы энергия ағымын үйлесімді жүргізуге
ықпалы өте күшті тыныс алу жаттығулары кеңінен пайдалынылады. Лоуэнаркасы
сияқты ерекше зорлануды талап ететін дене қалыптары мен өзінше сипаттағы
қимыл әрекеттер пайдаланылады. Бұлшықеттер сауытынан босауға және қарапайым
сезімдерді реттеуге тыныс алу жаттығулары, физикалық түйісу элементтері
қолданылады.
Дене терапиясы көптеген топпен орындайтын дене жаттығуларынан тұрады
да ол өте жиі пайдаланылатын когнитивтік топтық әдістемелерді толықтырады.
Арттерапия.
Арттерапия (арт- өнер арқылы терапия жүргізу) адамның психо
эмоционалды қаліне шығармашылық арқылы әсер ету және емдеу мағынасын
білдіреді.
Арттерапия - көбіне ағылшын тілді халықтар қоныстанған елдерде
кеңінен тараған. Арттерапия өнерге, бірінші орында шығармашылық пен өзіндік
өнерін көрсетуге негізделген психотерапияның мамандандырылған бөлімі.
Алғаш бұл термин 1938 жылы Адриян Химет туберкулез ауруына
шалдыққандар санаториясында емделушілердің көңіл күйлерін көтеру жұмысында
қолданылады. Кейінен бұл термин өнерге қатысты барлық терапияның
салаларында (музыкалық, драмалық терапия т.б.) қолданыла бастады. Бірақ
көптеген мамандар мұндай анықтамалар өте кең әрі нақты емес деп санайды.
1969 жылы тәжірибеленуші арттерапевтерді біріктірген американдық
арттерапия ассоциациясы құрылды. Осы сияқты ассоциациялар кейіннен
Ұлыбритания, Голлондия, Жапония, Ресей елдерінде пайда болды. Бұл ұғымдар
қазіргі кездегі психотерапияда өнер мен шығармашылықты қолдану үлкен
сұранысқа ие болғанын және оны пайдалану жолдарын анықтау қажеттігі
туындағанын дәлелдеген. Арттерапияға қатысушыларға шығармашылық сипаттағы
әр түрлі жұмыстар ұсынылады. Өнер мен шығармашылықтың адамның жан-дүниесіне
әсері,біріншіден, психотерапевтпен қарым-қатынас жасау белсенділігін
қамтамасыз етеді, екіншіден, қатысушы топта өзінің уайым қайғысын толық әрі
нақты бейнеленуіне мүмкіндік туады, үшіншіден, ішкі қайшылықтарын өнер
арқылы шығарады, төртіншіден ол өзін шығармашылық адамы ретінде қабылдайды.
Арттерапия түрлері.
Дельфина – Бейли арттерапияны қолдануда 4 негізгі бағытта бөліп
көрсетті:
1.Енжар арттерапия. Дайын өнер туындыларын пациентпен талдау және
интерпритация жасау арқылы оның емдік әсерін қолдану.
2.Белсенді арттерапия. Клиенттің өзіндік шығармашылығын ояту арқылы оның
емдік әсерін қолдану.
3.Бірінші және екінші қағидаларды бір мезгілде қолдану.
4.Психотерапевтің өзіндік ролін, оның клиентпен қосылып істеген
шығармашылық жұмысын қабылдау және талдаудағы қарым-қатынасына мән беру.
Арттерапияның мәні.
1. Арттерапия – агрессивті көңіл-күйден және негативті әсер етуші
сезімдерден босануға жол ашады.
2. Емделу процестерін жеңілдетеді. өзі сезбейтін кедергілерді вербальды
түрде айтуға қарағанда, сурет арқылы ашып салу оңайырақ болады.
3. Диагностикалық қорытынды мен интерпритация жасауға қажетті материал
алуға болады. Жинақталған фактілерді зерттеуші оның ақиқатта болған
нәрсе екенін жасыра алмайды. Шығармашылықтың стилі мен мазмұны
терапевтке пациент жөнінде қосымша ақпарат береді.
4. Пациенттің жасырып қалайын деген ойлары мен сезімдерін ашып көрсетеді.
5. Іштей бақылау сезімдерін дамыту. Суретпен немесе скульптурамен
жүргізілген жұмыс түстер мен формаларды бірыңғай қалыпта қолдануға
көмек береді.
6. Шығармашылық қабілетін дамытады және өз-өзін бағалауды жоғарылатады.
Арттерапияның ең негізгі мәні – ол адамның өзі білмеген, өзінен
құпияда сақталған дарындылықтарын жарыққа шығарып, оны дамытуға
қанағаттанушылық сезімін оятады.
Гипертимдік тип. Негізгі ерекшелігі – көңіл – күйі барлық уақытта
көтеріңкі болып жүретін, болашағына үлкен үмітпен қарайтын оптимистер. Олар
өте сирек ашуға бөленіп, агрессия көрсетеді. Барлық уақытта көпшіліктің
ішінде болуға, жетекші болуға құмар. Қызығушылығы өзгермелі, сондықтан бір
істен екінші түрінде тез ауысыда, бастаған істерін аяғына жеткізбейтін
тастап кетуге, теріс мінез көрсетуге жақын. Гипертимяның белгісі бар
жасөспірімдер неше түрлі оқиғаларға, романтикаға бейімді. Басқалардың өз
басына билік жүргізгенін жақтырмайды, ал өзінен үлкен балалар қамқорлық
көрсеткенін ұнатады, олардың әсеріне тез бөлінеді. Сәтсіздікке реакциясы
өте күшті, бірақ тез басылады. Паталогия жабысыңқы идеялар неврозы түрінде
көрініс береді.
1. Лабильдік тип. Аффектілі тұрақсыздар, кей кезде ешқандай
себепсіз көңіл- күйлері тез және кенет өзгеретін адамдар.
Барлық қарым-қатынасы және іс-әрекеттері көңіл-күйіне
байланысты – жұмысқа жарамдылығы, хал-жайы, табыстылығы т.б.
эмоциясы өте нәзік ұйымдастырылған; терең сезінуге және
жағдайларды бастан кешуге қабілетті. Қоршаған ортадағылармен
жақсы қарым-қатынаста болуға бейім. Оны мақтағанда,
мадақтағанда, сыйлағанда шын жүректен қуанып, ұзақ уақыт шат
болып жүреді. Махаббатта қатты ренжігіш, бірақ қажетті болса
қамқорлық көрсетуге, қорғауға даярлық көрсетеді.
2. Сенситивтік тип. Үлкен компанияларды, дабр-шу шығаратын ойындары
жақтырмайды. Бейтаныстармен қарым-қатынас жасамайды. Туған-тусқандарына
бауырмал, ашық жарқындық белгілері басым. Оларға бір эмоциялық жағдайдан
екіншісіне көшу ауыр. Барлық нәрселердің өз орнында болғанын, адамдар өз
ойларын анық жинақтап айтқанын ұнатады. Ескертулерге өте нәзік әсерленеді,
ашулы, қамыққан кездерде қарсылық көрсетпестен іштен тынып жүруге бейімді,
кекшілдік білдіреді, өзін-өзі қатал бағалап, кемістіктерім өте көп деп
есептейді. Паталогияда – эпилептикалық психопатия.
3. Шизойдтық тип. Тұйық, қарым-қатынасы шектеулі. Шизойдтық жеткіншектер –
тынымсыздықтың өте жоғары сатысындағы меланхоликтер. Өздерінің достары
жоқтығынан жалғыздық сезіміне бөленіп жүреді де одан да бетер тұйықталады,
өздеріне сенімі төмен, өз қабілеттілігін бағаламайтын, азайтып көрсететін,
басқалардан өзін қорғап жүретін адамдар. Ұялшақ, жауапкершіліктен қорқады.
Олардың аффектілік реакциялары өзін-өзі қорғау механизмі.
4. Эпилептойдтық тип. Аффектілік ұстамалы. Көңіл-күйі тұрақсыз, көтеріңкі
болуы қысқа мезгілге созылады, ал бұзылуы ұзақтығымен және аффектісінің
өте терең жүруімен сипатталады. Аффект барысында ерекше және себепсіз
қатігездік көрсетіп, ашуланған адамын ұрып-соғуға дейін барады. Депрессия
кезінде тынымсыз, тез шаршайды, шығармашылық белсенділігі төмендейді.
5. Тұрақсыз тип. (Қозғыштық). Көңіл көтеруге, сырапшылыққа, уақытын бос
өткізуге әуесқой, импульсивті, реактивті. Ерік күші дамымаған, эмоциясы
тұрақсыз. Потологияда – эпилептоидты психопатия.
6. Астено-невротикалық тип. Көңіл-күйі айнымалы, ашушаң, ипохондрияға
бейім. Мәнсіз нәрсенің сұлтауымен ұрыс-қағыс шығарып, агрессиясын анық
байқатады. Көңіл-күйі төмен, пессимист. Заттарға қызығушылығы төмен,
шаршағыш, қабілетсіз, жалғыздықты жақсы көреді.
7. Демонстративтік тип. Эгоценризмі шексіз, өзіне көпшіліктің
көңілін аударып отыруды, олардан мақтау естуді, ең болмаса
басқалардың наразылығына бөленіп жүруді қажет етеді.
Артистікке құмар, ашық-жарқын, экстровагантты, өз ерекшелігін
көрсету үшін көп әрекет жасайды. Жалғандылығы паталогияға
жақын, ассоциялдық әрекеттермен көзге түседі. Паталогияда –
истериялық психопатия.
8. Циклондық тип (тұйықталып қалушылық). Балалық шақта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz