Бюджеттік көрсеткіштерді экономикалық талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1- ТАРАУ. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ 7
1,1 Мемлекеттік бюджет жүйесі туралы түсінік, бюджет жүйесінің принциптері
7
1.2 Мемлекеттік бюджет құрылымы 16
1.3 Бюджет жобасын қарау және бекiту тәртiбi 24
2-ТАРАУ. БЮДЖЕТТІҢ АТҚАРУЫНДАҒЫ ҚАЗЫНАШЫЛЫҚТЫҢ РОЛІ 30
2.1 Бюджеттi атқарудағы қазынашылықтың рөлі және қазынашылық атқарудың
негізгі принциптері 30
2.2 Бюджеттi қазынашылық атқарудың негізгі процедуралары мен технологиясы
36
3-ТАРАУ. БЮДЖЕТТІК ЕСЕП ЖӘНЕ БЮДЖЕТТІК КӨРСЕТКІШТЕРДІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
47
3.1 Бюджеттік есеп және есептілік негіздері. Бюджеттік көрсеткіштерді
экономикалық талдау 47
3.2 2008 жылға арналған Атырау облыстық бюджетін талдау 54
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 65
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет болып қалыптасып, нарықтық
экономиканың даму және құрылу жолын қабылдауы оның әлеуметтік-экономикалық
дамуының жаңа деңгейін анықтайды.
Көп түрлі қаржылық байланыстардың ішінде жеке белгілерімен ерекшеленетін
өрістер бар. Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы және
обьективтік сипатта болады. Мемлекеттік бюджеттің бөлудің дербес өрісі
ретінде болуы қоғамдық өндіріспен анықталады. Қоғамдық өндіріс
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді. Ақша қаражаттарын
орталықтандыру барлық шаруашылық ауқымда қаражаттардың үздіксіз айналымын
ұйымдастыруға қажет. Ерекше бюджет өрісінің болуы мемлекеттің қызметтеріне
де байланысты.
Еліміз мемлекеттік басымдылықты салаларды қаржыландыру үшін барлық қоғам
көлемінде және әлеуметтік – мәдени шараларды өткізу үшін, қорғаныс
сипатындағы міндеттерді шешу үшін, мемлекеттік басқарудың жалпы
шығындарының орнын жабу үшін орталықтандырылған қаражаттарға мұқтаж.
Мемлекеттік бюджеттің болуы обьективтік қажеттілік. Мемлекеттік бюджет
құндық бөлудің ерекше бөлімі ретінде қоғамдық міндет – жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыру қызметін орындайды. Осы қызметінде
мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жүреді.
Мемлекеттік бюджет құндық бөлудің ерекше белгісі ретінде ұлттық
шаруашылық салалары арасында, экономика секторлары, аумақтары, қоғамдық
қызмет өрістері араларында құндық қайта бөлуге арналған.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қаражаттарын
білдіреді. Мемлекеттік бюджеттің бөлу қызметі бірнеше кіші қызметтерден
тұрады: қайта бөлу, орналастыру, тұрақтандыру.
Мемлекеттік бюджет экономикаға бюджет механизмі арқылы әсер етеді. Бюджет
механизмі – бұл мемлекеттің ақша қаражаттары орталықтандырылған қорлардың
қалыптасуы мен пайдаланылуы формалары мен әдістерінің жиынтығы. Экономиканы
реттеу ақша қаражаттары орталықтандырылған қорының сандық мөлшерін белгілеу
жолымен қаржы ресурстарын бюджеттің қалыптасуы мен орындалуы процесінде
қайта бөлу негізінде жүзеге асады.
Мемлекеттік бюджетте қаржы жоспарының барлық қажетті негіздері берілген.
Ол кез-келген қаржы жоспары сияқты кіріс және шығыс бөліктерінен тұрады.
Ондағы кірістер (ақша қаражаттары қорларының құрылуы) нақты көздеріне, ал
шығыстары (ақша қаражаттары қорларының қолданылуы) нақты бағыттары мен
шараларына орай құрылған. Бюджет кірістері мен шығыстарының құрамы мен
құрылымы елдің бюджеттік және салық саясаттарын жүзеге асыру бағыттарына
байланысты.
Бюджет кірістерінің шоғырланып, шығыстарының бағытталуы Қазақстан
Республикасының Бюджет кодексі және Қазақстан Республикасының Салық
кодексіне сәйкес жүзеге асырылады.
Диплом жұмысының өзектілігі. Мемлекеттік бюджеттің қоғамдық ұдайы
өндірістегі ролі келесі жағдайлардан білінеді. Мемлекеттік бюджеттің
көмегімен ұлттық табыстың 30%-ы, жалпы ішкі өнімнің 20%-ы, жалпы қоғамдық
өнімнің 10%-ы бөлінеді.
Нарықтық қатынастар кеңінен дамып отырған Қазақстан мемлекеті
экономикалық істерге зор мән беріп отыр. Қазіргі нарықтық экономикада
үкіметтің сапалы, жан-жақты жасалған бағдарламасы, оны іске асыратын мықты
мемлекет құралдары болмаса, жүзеге аспайды.
Себебі, нарық барлық жағдайда да кез-келген мәселені шеше алатын әмбебап
немесе тиімді реттеуші бола алмайды. Көптеген мәселелердің шешілуі нарыққа
бағынбайды және мемлекеттің тікелей әсер етуін қажет етеді. Мемлекет жекеше
сектор басты рол атқаратын нарықтың заңды шеңберлерін құра отырып,
экономикада маңызды, бірақ шектеулі рол атқаруға тиіс.
Бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға және заң нормаларына негізделген
бюджеттердің барлық түрлерінің жиынтығын білдіреді.
Бюджет құрылысы дегеніміз – бюджет жүйесін құрудың принциптері, оның
буындарын өзара байланыстырудың ұйымдық формалары.
Бюджет жүйесінің құрылымы елдің ұлттық – мемлекеттік құрылысымен
анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылыстары болуы
мүмкін. Біріншісінде үш буынды бюджет жүйесі қолданылады: Орталық бюджет
(одақтық федералдық республикалық), федерация мүшелерінің (республика,
штат, жер және т.б.) бюджеттері және жергілікті бюджет. Екіншісінде екі
буынды бюджет жүйесі қолданылады: орталық бюджет және жергілікті бюджеттер.
Екеуінде де бюджеттердің белгілі бір дәрежеде дербестігі мен бөліктенуі
бар, бірақ орталық төменгілерін орталықтандыру және әлеуметтік –
экономикалық процестерді басқару деңгейіне қарай реттеп отырады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрамына мыналар кіреді:
республикалық бюджет;
жергілікті бюджеттер: облыстық, қалалық, аудандық, қалалардағы
аудандық, поселкалық, селолық және ауылдық бюджеттер.
Бюджетті құру және орындау бойынша қаржы органдарының жұмысын
ұйымдастыру және жоспарлау тақырыбындағы диплом жұмысының мақсаты –
бюджеттің экономикалық мәніне, құрылымына тоқтала отырып, бюджеттің
атқаруындағы қазынашылықтың ролін, қызмет істеу принциптерін қарастыру.
Қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттер шешіледі:
1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмұнын қарастырып, бюджет
құрылымына тоқталу;
2. Бюджетті құру және орындау бойынша қазынашылықтың ролін, қызмет
істеу принциптерін айқындау;
3. Республикалық және жергілікті бюджеттерді атқару жөніндегі есеп
берудің тәртібін, 2008 жылға арналған Атырау облысының бюджетін
қарастыру.
Аталған тақырыптағы диплом жұмысының зерттеу обьектісі – бюджетті құру
мен орындау бойынша қаржы органдарының жұмысын ұйымдастыру мен жоспарлауға
тоқталу. Зерттеудің ақпараттық базасы мен әдістемесі ретінде Қазақстандық
және шетелдік ғалымдардың еңбектері, 2008 жылға арналған Атырау облысының
бюджеті алынды. Диплом жұмысы бойынша зерттеу пәні – Бюджетті құру және
орындау бойынша қаржы органдарының жұмысын ұйымдастыру және жоспарлау.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, үш тарау мен қорытындыдан тұрады және
жалпы көлемі 66 - бет.
1- ТАРАУ. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ
1,1 Мемлекеттік бюджет жүйесі туралы түсінік, бюджет жүйесінің
принциптері
Қазақстан Республикасында келесі деңгейдегі бюджеттер бекітіледі,
атқарылады және дербес болып табылады:
республикалық бюджет;
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті;
аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті.
Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде
белгіленген жағдайларда төтенше мемлекеттік бюджет әзірленуі, бекітілуі
және атқарылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік
органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және мемлекеттік
саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры республикалық бюджет болып табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен бекітеледі.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және облыстық деңгейдегі
жергілікті мемлекеттік органдардың, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік-
аумақтық бірлікте мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры облыс бюджеті, республикалық маңызы бар қала,
астана бюджеті болып табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған облыстың бюджеті, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджеті облыс, республикалық маңызы бар қала, астана
мәслихатының шешімімен бекітеледі.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы
бар қаланың) жергілікті мемлекеттік органдарының, оларға ведомстволық
бағынысты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен
қамтамасыз етуге және тиісті аудандағы (облыстық маңызы бар қаладағы)
мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры
аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті болып табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті
аудан (облыстық маңызы бар қала) мәслихатының шешімімен бекітіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің
негізінде қалыптастырылады және Қазақстан Республикасындағы төтенше немесе
соғыс жағдайларында енгізіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық
уәкілетті орган әзірлейді және ол Қазақстан Республикасының заңдарында
белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
бекітіледі.
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында төтенше немесе соғыс жағдайын
енгізу және оның күшін жою туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы төтенше мемлекеттік бюджетті енгізуге және оның қолданылуын
тоқтатуға негіз болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылданғаны туралы қазақстан
Республикасының Парламенті дереу хабардар етіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылу уақытына тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңның және тиісті қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердегі жергілікті бюджеттер туралы мәслихаттар
шешімдерінің қолданылуы тоқтатыла тұрады.
Төтенше мемлекеттік бюджет төтенше немесе соғыс жағдайы енгізілген мерзім
ішінде қолданыста болады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылуы тоқтаталығаннан бастап
республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңға және тиісті қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердегі жергілікті бюджеттер туралы мәслихаттардың
шешімдеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының жекелеген жерлерінде төтенше жағдай енгізілген
ретте төтенше мемлекеттік бюджет енгізілмейді.
Қазақстан Республикасының бірнеше аймақтарыың аумақтарында бір мезгілде
төтенше жағдай енгізу төтенше жағдайдың зардабы ұлттық мүдделерге және
республиканың экономикалық қауіпсіздігіне нақты қатер төндіруі мүмкін
болатын ретте ғана төтенше мемлекеттік бюджет енгізуге негіз бола алады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкіндегі шотында шоғырландырылатын, мемлекеттің қаржылық актив түріндегі,
сондай-ақ, материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүлік түріндегі
активтері Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры болып табылады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі келесі принциптерге
негізделеді[1]:
1. бірлік принципі – Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан
Республикасының бірыңғай бюджеттік заңдарының қолданылуын, соның ішінде
бірыңғай бюджеттік сыныптауды, бюджет процесін жүзеге асырудың бірыңғай
рәсімдерін пайдалануды қамтамасыз ету;
2. толықтық принципі – Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген
барлық түсімдер мен шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорында көрсету, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды
есепке алуға, сол сияқты бюджет қаражаты бойынша талаптар құқықтарынан
шегінуге жол бермеу;
3. реалистік принципі – бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджет
көрсеткіштерінің орта мерзімді фискалдық саясатқа және Қазақстан
Республикасы мен аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді
жоспарының бекітілген (түзетілген) өлшемдері мен бағыттарына сәйкес келуі;
4. транспаренттілік принципі – мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге
де құпия болып табылатын мәліметтерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының
бюджет заңдары саласындағы нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген
(нақтыланған, түзетілген) бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы
есептерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты басқа да ақпаратты
міндетті түрде жариялау, бюджет процесінің ашықтығы, мемлекеттік қаржы
бақылауын жүргізу;
5. дәйектілік принципі – бюджеттік қатынастар аясында бұрын қабылданған
шешімдерді мемлекеттік басқару органдарының сақтауы;
6. тиімділік және нәтижелілік принципі – бюджеттерді бюджеттік
бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгілі бір нәтижелерге қол жеткізу
қажеттілігін негізге алып, бюджет қаражатының осы нәтижелерге қол жеткізу
үшін қажетті оңтайлы көлемін пайдалана отырып әзірлеу және атқару немесе
бюджеттік қаражаттың бекітілген көлемін пайдалана отырып, ең үздік нәтижені
қамтамасыз ету;
7. басымдық принципі – бюджеттік процесті республиканың немесе аймақтың
әлеуметтік-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге асыру;
8. жауапкершілік принципі – бюджет процесіне қатысушыларды Қазақстан
Республикасының бюджет заңдарын бұзғаны үшін жауапқа тарту;
9. бюджеттердің дербестік принципі – түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында
түсімдердің тұрақты түрде бөлініп тұруын орнықтыру және Қазақстан
Республикасының Бюджет кодексіне сәйкес олардың жұмсалу бағыттарын анықтау,
мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің Бюджет кодексіне сәйкес бюджет
процесін дербес жүзеге асыру құқығы, жергілікті бюджеттердің атқарылуы
барысында қосымша алынған кірістірді, жергілікті бюджеттер қаражатының бос
қалдықтарын жоғары тұрған бюджетке алып қоюға жол берілмейтіндігі, тиісті
өтемсіз төмен тұрған бюджеттерге қосымша шығыстар жүктеуге жол
берілмейтіндігі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі, бюджет құрылымында келесі
ұғымдар пайдаланылады:
Мемлекеттің активтері - өткен операциялар немесе оқиғалар нәтижесінде
мемлекеттік меншікке алынған мүліктік және мүліктік емес игіліктер мен мен
құндық бағасы бар құқықтар;
Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржымен
қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры;
Облыстың бюджеті – араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке
алмағанда, облыстық бюджетті, аудандардың (облыстық маңызы бар қалаларжың)
бюджеттерін біріктіретін, талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет;
Бюджеттік қамтамасыз етілу – мемлекеттік басқару органдары тиісті бюджет
қаражаты есебінен ұсынатын мемлекеттік қызметтер көрсетуді алушылардың
бірлігіне шаққандағы заттай нормалар есепке алынған мемлекеттік қызметтер
көрсету құны;
Бюджет жүйесі – бюджеттердің және Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының,
сондай-ақ бюджеттік процестер мен қатынастардың жиынтығы;
Бюджеттік инвестициялық бағдарлама – сипаты техникалық-экономикалық
негіздеу сатысында қол жеткізу мерзімін анықтауға мүмкіндік бермейтін
бірыңғай инвестициялық мақсатты көздейтін іс-шаралар жиынтығы;
Бюджеттік инвестициялар – экономикалық пайда табу немесе әлеуметтік-
экономикалық тиімділікке жету мақсатымен мемлекет активтерінің құнын
ұлғайтуға, адам ресурстарын дамытуға және табиғи ресурстарды жаңғыртуға
бағытталған қаржыландыру;
Бюджеттік операциялар – бюджетті атқару процесінде жүзеге асырылатын
операциялар;
Бюджеттік қатынастар – бюджет процесінде туындайтын қатынастар;
Бюджет қаражаты – мемлекеттік меншікке түсуі мен жұмсалуы бюджетте
ақшалай нысанда көрсетілетін мемлекеттің ақша және өзге де активтері;
Бюджеттік инвестициялық жоба – шектеулі уаықт кезеңі ішінде іске
асырылатын және аяқталған сипаты бар бюджеттік инвестицияларды жүзеге асыру
жөніндегі іс-шаралар жиынтығы;
Бюджет процесі – бюджетті жоспарлау, қарау, бекіту, атқару, нақтылау,
түзету жөніндегі, бюджеттің атқарылуы бойынша бюджет есебі мен есептілігін
жүргізу мемлекеттік қаржы бақылауы, сондай-ақ байланыстырылған гранттарды
жоспарлау мен пайдалану жөніндегі Қазақстан Республикасының бюджет
заңдарымен реттелген қызмет;
Мемлекеттік инвестициялық саясат – инвестициялық процестерді ұлттық
экономиканың мүдделері үшін мемлекеттік реттеудің экономикалық және
қаржылық негізделген шараларын көрсететін әлеуметтік-экономикалық саясаттың
құрамдас бөлігі;
Мемлекеттік бағдарлама – салааралық сипаты бар, әлеуметтік-экономикалық
дамудың неғұрлым маңызды міндеттерін шешуге және мемлекеттің қорғаныс
қабілетін, құқық тәртібін, заңдылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге
бағытталған мәселелер бойынша Қазақстан Республикасының Үкіметі әзірлейтін
және Қазақстан Республикасының Президенті бекітетін бағдарлама;
Мемлекеттік бюджет – араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке
алмағанда, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін,
талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық
бюджет;
Инвестициялық ұсыныс – инвестициялық жобаның (бағдарламаның) мақсатын,
оған жету жолдарын көрсететін және инвестициялық жобаны (бағдарламаны) одан
әрі әзірлеу үшін оны алдын ала іріктеуді жүзеге асыру мүмкіндігін
қамтамасыз ететін инвестициялық жоба (бағдарлама) тұжырымдамасы;
Кассалық алшақтық – қаржы жылы ішінде шығыстар көлемінің бюджетке түсетін
түсімдер мен бюджет қаражатының бос қалдықтары көлемінен асып түсуі;
Жергілікті бюджет – облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджеті, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті;
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган – жергілікті
бюджеттен қаржыландырылатын, жергілікті бюджеттің орташа мерзімді кезеңге
арналған болжамды көрсеткіштерін және тиісті қаржы жылына арналған
жергілікті бюджеттің жобасын жоспарлау жөніндегі функцияларды жүзеге
асыратын атқарушы орган;
Бюджетті атқару жөніндегі жергілікті уәкілетті орган – жергілікті
бюджеттен қаржыландырылатын, бюджетті атқару, жергілікті бюджеттің
атқарылуы жөніндегі бюджеттік есеп пен есептілікті жүргізу саласындағы
функцияларды жүзеге асыратын атқарушы орган;
Экономикалық жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган – жергілікті
бюджеттен қаржыландырылатын, тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікті әлеуметтік-
экономикалық дамытудың негізгі бағыттарын әзірлеу функциясын жүзеге
асыратын атқарушы орган;
Кірістерді бөлу нормативі – кірістерді әртүрлі деңгейлердегі бюджеттердің
арасында бөлудің проценттік арақатынасы;
Салалық (секторлық) бағдарлама – Қазақстан Республикасының Үкіметі
бекітетін, экономиканың жекелеген салаларының (секторларының) неғұрлым
маңызды міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;
Басым (республикалық және жергілікті) бюджеттік инвестициялық жобалардың
(бағдарламалардың) тізбесі – республикалық немесе жергілікті бюджеттердің
қаражаты есебінен қаржыландыру жоспарланған инвестициялық жобалардың
(бағдарламалардың) тізімі болып табылатын, республиканы немесе аймақтарды
әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарына қосымша;
Бюджет қаражатын алушы – бюджет қаражатын игерудің барлық деңгейінде
бюджет қаражатын пайдаланатын орталық және жергілікті атқарушы органдар,
мемлекеттік мекемелер, жеке және заңды тұлғалар, сондай-ақ қаржылық өызмет
көрсететін, соның ішінде азаматтық-құқықтық мәмілелер негізінде қызмет
көрсететін тұлғалар;
Аймақтық бағдарлама – мәслихаттар бекітетін, аймақтың (аумақтың)
әлеуметтік-экономикалық дамыту міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;
Түзетілген бюджет – тиісінше Қазақстан Республикасының Парламентінде
немесе мәслихатта нақтыланбай, Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе
жергілікті атқарушы органдар енгізген өзгерістер мен толықтыруларды ескере
отырып бекітелген немесе нақтыланған бюджет;
Әлеуметтік-экономикалық дамудың орташа мерзімдік жоспары – Қазақстан
Республикасының Үкіметі немесе мәслихат бекітетін, республиканы немесе
аймақты әлеуметтік-экономикалық дамытудың үш жылдық кезеңге арналған
негізгі көрсеткіштері мен бағыттарын және оларды іске асыру жөніндегі
шараларды айқындайтын құжат;
Трасферттер – бюджетке және Қазақстан Респаубликасының Ұлттық қорына,
сондай-ақ бюджеттен, соның ішінде жеке және заңды тұлғаларға Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке төленетін өтеусіз және
қайтарылмайтын төлемдер;
Бекітілген бюджет – тиісті қаржы жылына арналған, Қазақстан
Республикасының Парламенті немесе тиісті мәслихат бекіткен бюджет;
Нақтыланған бюджет – атқарылуы барысында Қазақстан Республикасының
Парламенті немесе тиісті мәслихат қабылдаған өзгерістер мен толықтыруларды
ескере отырып тиісті қаржы жылына бекітілген бюджет;
Қаржыландыру – бюджет қаражатын алушыларға осы қаражатты бөлу;
Қаржы жылы – бюджеттің атқарылуы жүзеге асырылатын, күнтізбелік жылдың 1
қаңтарынан басталып, 31 желтоқсанында аяқталатын уақыт кезеңі;
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган – орташа мерзімді
кезеңге арналған мемлекеттік бюджеттің болжамды көрсеткіштерін және тиісті
қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің жобасын жоспарлау жөніндегі
функцияларды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган – ішкі мемлекеттік қаржы
бақылауы функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган – республикалық
бюджетті және өз құзыреті шегінде жергілікті бюджеттерді атқару жөніндегі
бюджеттік есеп пен есептілікті атқару, жүргізу саласындағы функцияларды
жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Экономикалық жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган – Қазақстан
Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі бағыттарын әзірлеу
функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган.
1.2 Мемлекеттік бюджет құрылымы
Жоғары тұрған және төмен тұрған бюджеттердің бюджет процесіндегі
қатынастарды бюджетаралық қатынастар болып табылады.
Бюджетаралық қатынастар мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасындағы
функциялар мен өкілеттіктердің ара жігін дәлме-дәл ажыратуға, түсімдер мен
шығыстарды бюджеттер деңгейлері арасында бірыңғай бөлуге, сондай-ақ
бюджетаралық қатынастарды айқындау әдістерінің біртұтастығы мен ашықтығына
негізделген. Қазақстан Республикасы Үкіметі мен орталық мемлекеттік
органдардың, облыстардың жергілікті атқарушы органдарының, Қазақстан
Республикасы Бюджет кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда, тиісінше
облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың және
аудандардың (облыстық маңызы бар қаладардың) бюджет процесіне араласуына
жол берілмейді.
Бюджетаралық қатынастар келесі принциптерге негізделеді:
1. облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің –
республикалық бюджетпен өзара қатынастарда, аудандар (облыстық маңызы бар
қалалар) бюджеттерінің жоғары тұрған облыстық бюджетпен өзара қатынастарда
теңдігі;
2. түсімдерді тиімді бөлу, ол түсімдердің ара жігін ажыратудың мынадай
өлшемдерін бір мезгілде сақтауды ескереді:
төмен тұрған бюджеттерге тұрақты сипаты бар, сыртқы факторлардың әсеріне
тәуелсіз салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;
мемлекеттік мекемелер көрсеткен қызметтер үшін төлемақы болып табылатын
салықтық және салықтық емес түсімдер аталған қызметтер көрсету
қаржыландырылатын бюджет кірісіне түседі;
қайта бөліну сипаты бар, сондай-ақ салық базасы әркелкі орналастырылатын
салықтар бюджет жүйесінің неғұрлым жоғары деңгейлеріне бекітіледі;
салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді бекіткен кезде
оларды жинаудың неғұрлым жоғары дәрежесін қамтамасыз ететін бюджет
деңгейіне артықшылық беріледі;
нақты аумақтық байланыстылығы бар салықтық базадан алынатын салықтар
жергілікті бюджеттерде бекітіледі.;
3. Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бірліктерінің бюджеттік
қамтамасыз етілу деңгейлерін теңестіру;
4. жергілікті атқарушы органдардың бірдей деңгейде мемлекеттік қызмет
көрсетуін қамтамасыз ету;
5. мемлекеттік қызмет көрсетуді ұсынудың барынша тиімділігі мен
нәтижелілігі - мемлекеттік қызмет көрсетудің неғұрлым тиімді және нәтижелі
жүргізілуі мен ұсынылуын қамтамасыз ете алатын мемлекеттік басқару
деңгейіне мемлекеттік қызметтер көрсетуді бекітіп беру;
6. мемлекеттік қызмет көрсету деңгейін оны алушыларға барынша жақындату –
қызметтерді алушылардың қажеттерін жақсылап есепке алу және мемлекеттік
қызметтер көрсету сапасын арттыру мақсатымен, көрсетілетін қызметтерді
атқаруды бюджет жүйесінің мүмкін болғанша неғұрлым төмен деңгейіне бері;
7. бюджеттің әрбір деңгейінің алынған ресми трансферттер мен кредиттердің
тиімді және нысаналы пайдаланылуы үшін жауаптылығы.
Кірістер, бюджет кредиттерін өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан
түсетін түсімдер, сондай-ақ мемлекеттік қарыздар бюджеттің түсімдері болып
табылады.
Шығындар, бюджет кредиттері, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша
негізгі борышты өтеу бюджеттің шығыстары болып табылады.
Бюджеттің құрылымы келесі бөлімдерден тұрады[2]:
1. Кірістер:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансферттер түсімдері;
2. Шығындар;
3. Операциялық сальдо;
4. Таза бюджеттік кредит беру:
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6. Бюджет тапшылығы (профициті);
7. Бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Салық және басқа да міндетті төлемдер, ресми тарнсферттер, мемлекетке
өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта болмайтын және мемлекеттің
қаржы активтерін сатуға байланысты емес, Қазақстан Республикасының Бюджет
кодексіне және Қазақстан Республикасының басқа да заң актілеріне сәйкес
бюджетке есептелуге тиісті ақша бюджет кірістері болып табылады. Салықтық
түсімдер – Қазақстан Республикасының Салық кодексінде белгіленген салықтар
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер. Салықтық емес түсімдер
– Қазақстан Республикасының Салық кодексінде белгіленген, негізгі
капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге жатпайтындардан басқа,
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде және Қазақстан Республикасының
басқа да заң актілерінде белгіленген бюджетке төленетін міндетті,
қайтырылмайтын төлемдер, сондай-ақ ресми трансферттерден басқа, бюджетке
өтеусіз негізде берілетін ақша. Мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген
мемлекеттік мүлікті сатудан түсетін ақша, мемлекеттік материалдық резервтен
тауарларды сатудан түсетін ақша, мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін жеке
меншікке сатудан немесе оларды тұрақты, уақытша жер пайдалануға беруден не
Қазақстан Республикасының заңдарында немесе халықаралық шарттарда көзделген
жағдайларда жер учаскелерін өзге құқықтық нысандарда өткізуден түсетін
ақша, мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан түсетін ақша
негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер болып табылады.
Ресми тарнсферттер түсімдері – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне,
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке түсетін трасферттер
түсімдері. Нысаналы ресми трансферттерді қоспағанда, кірістердің нысаналы
мақсаты болмайды.
Мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін
қызметтерді) өткізуінен түсетін ақша тиісті бюджетке есептелуге тиіс. Егер
Қазақстан Республикасының заң актілерінде мемлекеттік мекемелердің
өздерінің негізгі қызметіне жатпайтын, төленетін ақысының міндетті сипаты
болмайтын әрі жеке және заңды тұлғамен келісім бойынша айқындалатын
тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізу құқығы көзделген
болса, мұндай тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуден
түсетін ақша мемлекеттік мекеменің иелігінде қалуы мүмкін. Мемлекеттік
мекемелердің тауарларды (жұмысиарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуінен
түсетін өздерінің иелігінде қалған ақша Қазақстан Республикасының Бюджет
кодексіне сәйкес және Қазақстан Республикасы Үкіметі айқындаған тәртіппен
пайдаланылады.
Қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет қаражаты бюджет шығындары болып
табылады.
Бюджет шығындары келесі түрлерге бөлінеді:
1. мемлекеттік мекемелердің шығындарын қамтамасыз ететін шығындар;
2. тұрақты сипаты жоқ іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізуге байланысты
шығындар;
3. мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар – мемлекеттік саясатты іске
асыру мақсатында (мемлекеттік органдардың өздерінің тұтынуына
арналмаған) өндірілетін тауарларға (жұмыстарға, көрсетілетін
қызметтерге) мемлекеттік органдардың ақы төлеуі;
4. жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер – қызметкерлерге еңбегі үшін ақшалай
төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес
жеке тұлғаларға ақшалай нысандағы төлемдермен байланысты шығындар;
5. заңды тұлғаларға сусидиялар – мемлекеттік мекемелер және қоғамдық
бірлестіктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз және
қайтарылмайтын негізде қаржыландыру;
6. ресми трансферттер – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына трасферттер төлеу;
7. мемлекеттің міндеттемелерін орындауға арналған шығындардың өзге де
түрлері.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың
резервтері республикалық және жергілікті бюджеттерді әзірлеу кезінде оларды
болжауға болмағандықтан жоспарланбаған және ағымдағы қаржы жылында кейінге
қалдыруға болмайтын қаржыландыруды талап ететін шығындарды қаржыландыру
үшін республикалық және жергілікті бюджеттердің құрамында құрылады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің, жергілікті атқарушы органдардың
резерві:
1. төтенше резерві;
2. шұғыл шығындарға арналған резерві;
3. облыстық бюджеттердің, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерінің, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінің
кассалық алшақтығын жабуға арналған резервті қамтиды.
Төтенше резерв Қазақстан Республикасының және басқа мемлекеттердің
аумағындағы табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды жою
мақсатында пайдаланылады. Шұғыл шығындарға арналған резерв Қазақстан
Республикасының немесе оның әкімшілік-аумақтық бірлігінің саяси,
экономикалық және әлеуметтік тұрақтылығына, сондай-ақ адамдардың өмірі мен
денсаулығына қатер төндіретін жағдайларды жою, соттардың шешімдері бойынша
Қазақстан Республикасы Үкіметінің, орталық мемлекеттік органдардың,
жергілікті атқарушы органдардың міндеттемелерін орындау мақсатында ғана
пайдаланылады. Облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджетінің кассалық алшақтығын жабуға арналған резерв оларда кассалық
алшақтық пайда болған жағдайда облыс бюджетіне, республикалық маңызы бар
қала, астана бюджетіне кредит беру үшін тиісті қаржы жылына арналған
республикалық бюджетте көзделеді. Аудандар (облыстық маңызы бар қалалар)
бюджеттерінің кассалық алшақтықтарын жабуға арналған резерв оларда кассалық
алшақтық болған жағдайда аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетіне кредит
беру үшін облыстық бюджетте көзделеді. Кассалық алшақтықты жабуға қарыз
беру қаржы жылы шегінде алты айға дейінгі мерзімге жүзеге асырылады және
республикалық немесе жергілікті бюджетті нақтылауды талап етпейді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің резервінің және жергілікті атқарушы орган
резервінің жалпы көлемі тиісті бюджет түсімдері көлемінің екі пайызынан
аспауға тиіс. Қазақстан Республикасы Үкіметінің және жергілікті атқарушы
органдардың резервтерінен ақша бөлу тиісті қаржы жылына арналған
республикалық немесе жергілікті бюджеттерде бекітілген көлемдер шегінде
тиісінше Қазақстан Республикасы Үкіметінің және жергілікті атқарушы
органдардың ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейін күшін жоятын шешімдері
бойынша жүзеге асырылады. Резерв құрамында көзделген ақша толық көлемінде
пайдаланылған жағдайда Қазақстан Республикасы Үкіметі немесе жергілікті
атқарушы орган қажет болған кезде Қазақстан Республикасының Парламентіне
немесе тиісті маслихатқа тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
туралы заңға немесе тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы
мәслихаттың шешіміне өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы Қазақстан
Республикасының Үкіметі немесе жергілікті атқарушы орган резервтерінің
мөлшерін ұлғайту туралы ұсыныстар енгізеді.Қазақстан Республикасы
Үкіметінің немесе жергілікті атқарушы органның резервінен бөлінген ақша
қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған немесе ішінара пайдаланылған жағдайда,
бюджет бағдарламасының әкімшісі бөлінген ақшаның пайдаланылмаған бөлігін
ағымдағы қаржы жылының соңына дейін тиісті бюджетке қайтаруды қамтамасыз
етеді. Қазақстан Республикасы Үкіметінің және жергілікті тақарушы
органдардың резервтерін пайдалану тәртібін Қазақстан Республикасының
Үкіметі белгілейді.
Операциялық сальдо бюджет кірістері мен шығындары арасындағы айырма
ретінде айқындалады. Бюджет шығындарының бюджет кірістерінен асып түскен
сомасы теріс операциялық сальдо болып табылады. Бюджет кірістерінің бюджет
шығындарынан асып түскен сомасы оң операциялық сальдо болып табылады.
Бюджет шығындарында бюджеттік даму бағдарламалары болған жағдайда теріс
операциялық сальдоға жол беріледі. Ағымдағы бюджеттік бағдарламалардың
жалпы көлемі бюджет кірістерінің көлемінен асып түспеуге тиіс. Теріс
операциялық сальдоның жол берілетін шекті мөлшері орта мерзімді фискалдық
саясатпен айқындалады.
Таза бюджеттік кредит беру бюджеттік кредиттердің және бюджеттік
кредиттерді өтеудің арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар:
1. қаржы активтерін сатып алуды;
2. мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түскен түсімді қамтиды.
Қаржы активтерін сатып алу заңды тұлғалардың, соның ішінде халықаралық
ұйымдардың қатысу үлестерін, бағалы қағаздарын мемлекеттік меншікке сатып
алу операцияларымен байланысты бюджет шығыстары. Мемлекеттің қаржы
активтерін сатудан түсетін түсімдер – мемлекеттік меншіктегі заңды
тұлғалардың, соның ішінде халықаралық ұйымдардың, мүліктік кешен түріндегі
мемлекеттік мекемелер мен мемлекеттік кәсіпорындардың қатысу үлесін, бағалы
қағаздарын, сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындардың жедел басқаруындағы
немесе шаруашылық жүргізуіндегі өзге де мемлекеттік мүлікті сату жөніндегі
операцияларға байланысты бюджетке түсетін түсімдер. Қаржы активтерімен
жасалатын операциялар бойынша сальдо қаржы активтерін сатып алу мен
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдердің арасындағы айырма
ретінде айқындалады. Қаржы активтерін сатып алу және мемлекеттің қаржы
активтерін сатудан түсетін түсімдер Қазақстан Республикасының заң
актілеріне және әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарына
сәйкес жүзеге асырылады.
Бюджет тапшылығы (профициті) таза бюджеттік кредит беруді және қаржы
активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдоны шегеріп тастағандағы
операциялық сальдоға тең. Теріс белгімен алынған шама - бюджет тапшылығы,
оң белгімен алынған шама бюджет профициті болып табылады. Бюджет
тапшылығының жол берілетін шекті мөлшері әлеуметтік-экономикалық дамудың
орта мерзімді жоспарымен белгіленеді.
Бюджет тапшылығын қаржыландыру – қарыз алу және бюджет қаражатының бос
қалдықтары есебінен бюджет тапшылығын жабуды қамтамасыз ету. Бюджет
тапшылығын қаржыландыру көлемі алынған қарыздар сомасының, бюджет қаражаты
қалдықтары қозғалысының қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу сомасынан
асып түсуі ретінде белгіленеді. Бюджет тапшылығын қаржыландыру мәні оң
белгімен белгіленеді және бюджет тапшылығының шамасына сай келеді. Бюджет
профицитін пайдалану - қарыздар бойынша негізгі борышты өтеуге бюджет
профицитін, қарыздар қаражатын, бюджет қаражатының бос қалдықтарын жұмсау.
Бюджет пофицитін пайдалану көлемі қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу
сомасының алынған қарыздар және бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы
сомасынан асып түсуі ретінде белгіленеді. Бюджет профицитін пайдалану мәні
теріс белгімен белгіленеді және бюджет профицитінің шамасына сай келеді.
1.3 Бюджет жобасын қарау және бекiту тәртiбi
Бюджеттiк кезеңдерінің барлығы - олар құру, қарау, бекiту, атқару,есебі
мен есеп беру — бюджеттік жүйенiң барлық деңгейлерiнде орын алатын
кезеңдер. Сол себептен Бюджеттiк кодексте бюджеттердiң әрбiр түрлерi үшiн
бұл кезеңдер белгiленген. Бюджеттер жобаларын жасау бюджеттік жоспарлау
жөніндегi уәкiлеттi органның ел немесе аймақтың әлеуметтiк-экономикалық
дамуының орташа мерзiмдi жоспары мен орташа мерзiмді фискалдық саясат
негiздерiндеіске асырылатын түсiмдер болжамдаудан басталады. Осы уәкiлетті
органмен фискалдық саясат негiзiнде бюджет шығыстарының лимитi қалыптастару
және оларды ағымдағы мен даму бюджеттiк бағдарламалар әкiмшiлерiне жеткiзу
iске асырылады.
Бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган орташа мерзiмдi
әлеуметтi экономикалық даму көрсеткiштерi негiзiнде және де облыстар,
Астана мен Алматы қалалары бюджеттерiнiң келiсiлген көрсеткiштерi мен
реслубликалық бюджеттiк бағдарламалар әкiмшiлiктерiнiң бюджеттiк
мәлiмдемелерiн (тапсырыстарын) есептей отырып, реслубликалық бюджет
жобасының келесi негiзгi болжамдық көрсеткiштерiн анықтайды және талқылауға
бюджеттiк комиссияға ұсынады:
- республикалық бюджет түсiмдерiнiң көлемi;
- республикалық бюджеттiк бағдарламалар әкiмшiлiктерi бойынша республикалық
бюджет шығыстары мен несиелендiруiнiң көлемi;
- республикалық бюджет тапшылығының (профициттiнiң) мөлшерi;
мемлекеттiк кепiлдемелер бойынша мiндеттемелердi орындайтын сомасы;
- Үкiметтiк қарыздың лимитi;
- тиiстi қаржы жылдың соңына облыстар және Астана мен Алматы қалалары
бойынша жергiлiктi атқарушы органдар қарыздарының лимитi;
- тиiстi қаржы жылға мемлекеттiк кепiлдемелер беру лимитi;
- облыстар және Астана мен Алматы қалалары бойынша жергiлiктi бюджеттерден
және республикалық бюджеттен Ұлттық қорға берiлетiн ресми трансферттер
сомасы;
- республикалық бюджеттiк бағдарламалар бойынша функционалдық топтар
арқылы шектi шығыстар тiзiмi;
- тиiстi қаржы жылдағы республикалық және жергiлiктi бюджеттер атқару
процесiнде секвестрге жатпайтын республикалық және жергiлiктi бюджеттік
бағдарламалар тiзiмi;
- өткен қаржы жылдар нәтижесiнде әлеуметтi және басқа төлемдер мен
республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелердiң
келiсiмшарттық мiндеттмелерi арқылы пайда болған республикалық бюджетттің
кредиторлық берешектерiн өтеу сомасы.
Республикалық бюджет қалыптастырудың бiрiншi кезеңiнде экономикалық және
бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi органмен кезектi қаржы
жылға ел экономикасы дамуының сценарлық шарттарын жасау iске асырылады.
Мұндай сценарий негiзгi макроэкономикалық көрсеткiштер, елдiң әлеуметтi-
экономикалық дамуының орташа мерзiмдiк болжау көрсеткiштерi мен Үкiметтiң
орташа мерзiмдiк фискалдық саясаты арқылы жасалады. Егерде ел Үкiметi осы
сценарлық шарттарды мақұлдаса, онда кезектi қаржы жылға республикалық
бюджеттiң негізгі параметрлерi мен шығыстар функционалдық жiктелуiне
сәйкес оның шығыстары жөнiнде мәлiметтер жасауы, сондай-ақ орташа мерзiмдiк
болашаққа республикалық бюджеттің кiрiстерi мен шығыстарының негiзгi
көрсеткiштерiн жобалауы iске асырылады.
Республикалық бюджеттi қалыптастырудың екiншi кезеңiнде оның ел Үкiметi
қолдаған жобасы Қазақстан Республикасы Парламентi Мәжiлiсiнің тиiстi
комитетiнде қаралады. Бұл комитеттiң тұжырымы негiзiнде шешiм шығарылады
немесе бюджет жобасы Мәжiлiсте қарауға және талқылауға қабылданады, немесе
бюджет жобасын қосымша істеуге Үкiметке кейiн қайтарылады. Жоба қосымша
iстеуге қайтарылуы мүмкiн, егерде ұсынылған материалдар бюджет жөнiндегi
заңнамалық актiлер талаптарына сәйкес болмаған жағдайда. Ал егерде тиiстi
комитет оң тұжырым берсе, онда бюджет жобасын ұсыныстар мен ескертулер
енгiзу үшiн Президент пен Парламент Сенатына және де тұжырым беруге Есеп
комитетiне бағытталады.
Үшiншi кезеңде Парламент палаталарының — Мәжiлiс пен Сенаттың пленарлық
отырысында тиiстi қаржы жылға арналған республикалық бюджет жөнiндегi заң
жобасын талқылау iске асырылады. Жобаны талқылау барысындағы депуттармен
енгiзiлген барлық өзгерiстер мен толықтырулар дейектiлiк пен бюджет
теңдiктiлiгiн сақтау принциптердің талаптарға сәйкестiк болуы қажет.
Бiрiншi принциптiң талабы — ол бюджет жобасына енгізiлетiн әрбiр ұсыныс
жазбаша түрде дәйектi және елдiң әлеуметтi-экономикалық даму
басымдылықтарына сәйкестiк болуы тиiс. Ал екiншi принцип бюджет жобасына
енгiзiлетiн әрбiр енгізілген қосымша түсiмдер түрiнде немесе шығыстарды
қысқарту түрiнде бюджеттiң белгiленген тапшылығын сақтау үшiн тиiстi
қаражат кезi бар болуы керек.
Республикалық бюджет жөнiндегi заң жобасын Үкiмет Парламентте талқылау
үшiн ағымдағы жылдың қыркүйек айының 1 жұлдызына дейiн ұсныуы тиiс. Бұл
жоба Парламент палаталарының бiрге отырысында талқыланып, ағымдағы жылдың
желтоқсан айының 1 жұлдызына дейiн тиiстi заң қабылдау арқылы бекiтiледi.
Егерде белгiленген мерзiмге дейiн республикалық бюджет жөнiндегi Заң
қабылданбаса, онда Республика Президентi алдымыздағы қаржы жылдың бiрiншi
тоқсанына арналған бюджет бекiтілгенге дейiн әрекетте болатын республикалық
қаржы жоспары жөнiнде Жарлық жариялауға құқы бар. Бұл жоспар республикалық
бюджет жобасының төрттен бiрi көлемінде ағымдағы жылдың 30 желтоқсанға
дейiн бекiтiлуi тиiс. Осы жоспар қабылданған жағдайда республикалық бюджет
жаңа жылдың наурыз айының 1 жұлдызына дейiн бекiтiлуi тиiс.
Парламентте талқылау барысында елдiң әлеуметтi-экономикалық дамуының
орташа мерзiмдiк жоспары, орташа мерзiмдi фискалдық саясаты, бюджет жобасы
мен ақша-несиелiк саясат жөнiндегi Үкiметтің баяндамалары тыңдалады. Сондай-
ақ Парламент палаталарының тиiстi комитеттерiнiң бюджет жобасы бойынша
тұжырымдары тыңдалады.
Жобаны талқылау Парламент палаталарын бiрге отырыстарында екi оқудан кем
өткiзiлмейдi. Бiрiншi оқығанда республикалық бюджеттің кiрiстерi,
шығыстары, операциялдық садьдо, таза несиедендiру, қаржы активтер
операциялары бойынша сальдо, тапшылық немесе профицит және оны қаржыландыру
немесе пайдалану бойынша жалпы көлемдерi бекiтiледi. Екiншi және одан
кейiнгi оқығанда алдымыздағы қаржы жылға арналған республикалық бюджет
жөнiндегi Заң жобасы баптары бойынша бекiтiледi. Бюджет қаңтар айының 1
жұлдызынан басталып, желтоқсан айының 31 жұлдызында аяқталатын бiр қаржы
(бюджет) жылына бекiтiледi.
Республикалық бюджет жөнiндегi Заң жобасында бюджеттiк жiктелуге сәйкес
түсiмдердiң барлық түрлерiнiң сомасы, жалпы мемлекеттiк реттеушi салық бөлу
нормативтерi, функионалдық топтар, iшкi топтар, әкiмшiлiктер, бағдарламалар
мен iшкi бағдарламалар бойынша шығыстардың шектi мөлшерлерi, бюджеттің
тапшылық мөлшерi, оны өтейтiн көздер және ресми трансферттердiң жобалық
мөлшерлерi көрсетiледi.
Тиiстi жылдың Республикалық бюджет жөнiндегi Заңында республикалық
бюджеттен төменгi тұрған бюджеттерге функционалдық топтар бойынша нақты
бағдарламаларды iске асыру үшiн ерекше субвенциялар турiнде берiлетiн ресми
трапсфереттер көлемi анықталады. Республикалық және жергiлiктi бюджттер
құрамында бюджет төлемдерiнiң түсуi мен бюджеттік ақша беру мерзiмдерi
сәйкес келмегеннен пайда болатын ақша құралдарының уақытша жетпегенiн өтеу
үшiн жыл бойы пайдалынатын қолда бар резервiнiң айналым мөлшерi жасалады
және бекiтiледi.
Жергiлiктi бюджет жобаларын қарау және бекiту тәртiбi
Жергiлiктi бюджеттердi құру, қарау, бекiту және атқару Бюджеттiк кодекс
ережелерi мен басқа да нормативтiк актiлермен реттеледi. Осы актiлерге
сәйкес бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган Республика
Үкiметiнiң тапсырмасы бойынша тамыз айының 15 жұлдызына дейiн облыстар,
Астана мен Алматы қалаларының әкiмдерiне сол жергiлiктi бюджет кiрiстерiне
жалпы мемлекеттiк салықтар мен алымдардан бөлiнетiн түсiмдердiң жобаланған
мөлшерлерiн хабар етедi. Сонымен бiрге жалпы мемлекеттiк бағдарламаларды
қаржыландыру мен жергiлiктi атқарушы органдар қажеттi болған оқиғада
пайдалануға арналған несиелердiң мүмкiндiк сомалары және де жергiлiктi
өкілдiк пен атқарушы органдардың басқару аппараттарын ұстауға арналған
шығындардың лимитiне республикалық бюджет құралдарынан бөлiнетiн шамаланған
сомалар жеткiзiледi.
Содан соң, осы көрсеткiштер және өздерiнiң болжамдық мәлiметтерi, яғни
аумақтар бойынша жасалған олардың даму болжамдары мен бағдарламалары
негiзiнде, жергiлiктi атқарушы органдар келесi қаржылық жылға өз
бюджеттерiнiң болжамдық көлемдерiн дербес анықтайды. Осы маңда облыс және
аудан арасындағы салықтар мен кiрiстердi бөлудi облыс өкiлдiктi органның
келесi қаржы жылдың облыс бюджетi жөнiндегi шешiмiне сәйкес сол облыстың
өкiлдiк органы белгiлейдi.
Тиiстi жергiлiктi бюджеттердiң кiрiстерi мен шығыстарының теңестiлiгi
үшiн жауапкершiлiк толығымен жергiлiктi өкiлдiк және атқарушы органдарға
жүктеледi, сондай-ақ төменгi бюджеттредi құру, бекiту және атқару процесiне
мемлекеттiк орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың араласуы
жiберiлмейдi. Жергілікті бюджеттердiң барлық параметрлерi бiріңғай
бюджеттiк жiктелуге сәйкес анықталады.
Облыстар, Астана мен Алматы қалаларының келесi қаржы жылдың
бюджеттерiнiң жобасы тиiстi маслихаттар талқылауға қазан айының 15
жұлдызына дейiн енгiзiлуi қажет. Бұл бюджеттер Республикалық бюджет
жөнiндегi Заң өз күшiне енгеннен кейiн екi апта iшiнде бекiтiлуi тиiс. Ал
аудан мен облыстық маңызы бар қала атқарушы органдары ағымдағы жылдың
қараша айының 1 жұлдызына дейiн тиiстi маслихатта талқылауға өз бюджеттерiн
енгiзiлуi қажет және ол облыс бюджетi қабылданғаннан кейiн екi апта iшiнде
бекiтiлуi тиiс. Егерде белгiленген уақытта жергiлiктi бюджет жобасы
бекiтiлмесе, онда жергiлiктi атқарушы орган келесi жылдың 1 тоқсанына
жергiлiктi қаржы жоспарын қабылдау жөнiнде шешiм шығаруға құқы бар.
Облыстар, Астана мен Алматы калаларының әкiмдерi аудан мен облыстық
маңызы бар қала бюджеттерi бекiтiлгеннен кейiн бiр апталық мерзiмде
бюджеттiк жоспарлау және атқару орталық органдарына облыстар, Астана мен
Алматы қалаларының жиынтық бюджеттерiн, тиiстi жылға жергiлiктi
бюджеттерден қаржыландырылатын жергiлiктi инвестициялы жобалар мен
бағдарламаларды, облыстар, Астана мен Алматы қалаларының жергiлiктi
атқарушы органдарының қарыздарын өтейтiн шығындар көлемiн ұсынады.
2-ТАРАУ. БЮДЖЕТТІҢ АТҚАРУЫНДАҒЫ ҚАЗЫНАШЫЛЫҚТЫҢ РОЛІ
2.1 Бюджеттi атқарудағы қазынашылықтың рөлі және қазынашылық
атқарудың негізгі принциптері
Республикамызда бюджеттi қазынашылық атқаруды енгiзгенше мемлекеттiк
бюджеттің атқаруын Қаржы Министрлiгi мен Ұлттық банк iске асыратын. Ұлттық
банктің есеп айыру-кассалық орталықтары бюджет құралдары арқылы
қаржыландырылатын ұйымдарға қызмет көрсететiн, ал Қаржы министрлiгi Ұлттық
банк ұсынатын ақпараттар негiзiнде есептiлiктi қалыптастырады. Нарықтық
экономикаға өту барысында мемлекеттiк қаржыларды тиiмдi басқару қажеттілігі
бюджетт атқару жөнiнде бiріңғай ор- ган құруды талап еттi. Сондықтан, 1994
жылы ҚР Президентiнiң Жарльғы негiзiнде республикалық бюджеттi атқару мен
жергiлiктi бюджеттерге есеп айыру-кассалық қызмет көрсету мақсаттарымен
қазыналышылық жүйе құрылды. 1995 жылы облыстар мен аудандарда оның аумақтық
органдары ұйымдастырылды. Сол жылдың соңында Қаржы министрлiгiнiң құрамында
Қазынашылық комитет ұйымдастырылды.
1996 жылы Ұлттық банктiң есеп айыру-кассалық орталықтарының базасында
Республикалық Бюджеттiк Банк құрылып, сол арқылы республикалық бюджеттi
атқару мен жергiлiктi бюджеттерге есеп айыру-кассалық қызмет көрсету
толығымен Қазынашылыққа ауысты. Сол жылы Ұлттық банкте реслубликалық бюджет
үшiн Бiріңғай Қазыналық шот пен екiншi деңгейдегi банктерде қазынашылықтың
аумақтық органдарының корреспонденттiк шоттары ашылды. Осы шоттар арқылы
қазынашылық органдар бюджеттi атқару жөнiндегi банктiк операциялар мен
қолма-қол ақша төлеумен байланысты операцияларды жүргiзу бойынша өз
өкiлдiктерiн iске асырады.
Қазынашылық iс-әрекеттің негiзгi мазмұны қаржы жыл бойы бекiтiлген
кiрiстер алу мен қарастырылған шығыстарды iске асыру процестерi түсiнiлетiн
бюджеттi атқару барысында көрiнедi. Осы iс-әрекеттің маңызды құрылымдық
элементi болып, негiзiнде кассаның бiрлестiк принципi жатқан, бюджеттi
кассалық атқару табылады. Бұл принциптiң мағынасы барлық бюджеттiк құралдар
Ұлттық банктегi бiрңғай қазынашылық шотқа түсiп, сол шоттан барлық шығыстар
орындалуын тұжырымдайды.
Демек, бюджетi қазынашылық атқару жүйесi сол атқару процесiнде пайда
болатын ақша құралдарының кiрiстiк және шығыстық ағымдарын бiр шотта
шоғырландыруға мүмкiншiлiк жасайды.
Қазынашылықтың негiзгi құқықтары, функциялары, мақсаттары, оның құрылымы
және аумақтық органдары
Қазақстан Республикасы қаржы министрлiгiнiң Қазынашылық комитетi сол
министрлiктiң құрылымы мен құзыретi шегiндегi ведомство болады және ол
арнайы атқарушы және бақылау қадағалау функцияларды iске асыруға талап
етiледi. Бұл орган республикалық бюджеттi атқауын күту, мемлекеттiк
бюджетті, мемлекеттiк мекемелердi есеп айырысу-кассалық күту және
мемлекеттік бюджет құралдарын мақсатты пайдалануын алдын ала және ағымдағы
бақылау бойынша салалар аралық үйлестiрудi атқарады.
Өз iс-әрекетiнде қазынашылық ҚР Конституциясына, ҚР Заңдарына, ҚР
Президентiнiң Жарлықтарына, ҚР Үкiметiнiң өкiлдерiне және басқа да
нормативтiк-құқықтық актiлерге негiзделедi. Қазынашылық мемлекеттiк мекеме
ұйымдастырушылық-құқықтық формадағы заңды тұлға болады және оның iс-
әрекетiн қаржыландыру тек қана республикалық бюджет құралдары арқылы iске
асырылады.
Қазынашылықтың негiзгi мақсаттары[3]:
- республикалық бюджетi кассалық атқаруды ұйымдастыруын өрiстету және
бақылау;
- мемлекеттiк бюджетi есеп айыру-кассалық күтуiн өрiстету, оның iшiнде
ақылы кызмет көрсетуден, депозиттiк сомалардан және демеушiлiк пен
қайырымдылық жәрдемнен түскен құралдар бойынша шоттарды;
- бюджет жүйесiндегi бухгалтерлiк есеп пен есеп берудi және қазьнашылық
органдар жүйесiндегi iшкi аудиттi дамыту мен жетiлдiруге қатынасу;
- республикалық және өз құзыретi шегiнде жергiлiктi бюджеттердiң құралдарын
тиiмдi және мақсатты пайдалануды бақылауын қамтамасыз ету;
- қазынашылықтың мемлекеттiк ақпараттық жүйесiнiң iс-әрекетiн қамтамасыз
ету.
Қазынашылық белгiленген тәртiп бойынша келесi функцияларды орындайды:
- мемлекеттік бюджеттiң атқарылуын күту;
- кезектi қаржы жылғы бюджеттiк арнауларға сәйкес республикалық бюджет
шығыстарын қаржыландыру;
- реслубликалық бюджеттің қолма-қол ағымдарын болжамдау;
- мемлекеттiк мекемелердiң кассалық шығыстарының есебiн қамтамасыз ету;
- республикалық және жергiлiктi бюджеттер арасында мемлекеттiк салықтар мен
төлемдердi бөлуiн қамтамасыз ету және оларды әр деңгейдегi бюджеттер
бойынша есепке қосу
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1- ТАРАУ. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ 7
1,1 Мемлекеттік бюджет жүйесі туралы түсінік, бюджет жүйесінің принциптері
7
1.2 Мемлекеттік бюджет құрылымы 16
1.3 Бюджет жобасын қарау және бекiту тәртiбi 24
2-ТАРАУ. БЮДЖЕТТІҢ АТҚАРУЫНДАҒЫ ҚАЗЫНАШЫЛЫҚТЫҢ РОЛІ 30
2.1 Бюджеттi атқарудағы қазынашылықтың рөлі және қазынашылық атқарудың
негізгі принциптері 30
2.2 Бюджеттi қазынашылық атқарудың негізгі процедуралары мен технологиясы
36
3-ТАРАУ. БЮДЖЕТТІК ЕСЕП ЖӘНЕ БЮДЖЕТТІК КӨРСЕТКІШТЕРДІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
47
3.1 Бюджеттік есеп және есептілік негіздері. Бюджеттік көрсеткіштерді
экономикалық талдау 47
3.2 2008 жылға арналған Атырау облыстық бюджетін талдау 54
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 65
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының егемен мемлекет болып қалыптасып, нарықтық
экономиканың даму және құрылу жолын қабылдауы оның әлеуметтік-экономикалық
дамуының жаңа деңгейін анықтайды.
Көп түрлі қаржылық байланыстардың ішінде жеке белгілерімен ерекшеленетін
өрістер бар. Мемлекеттік бюджет экономикалық қатынастардың жиынтығы және
обьективтік сипатта болады. Мемлекеттік бюджеттің бөлудің дербес өрісі
ретінде болуы қоғамдық өндіріспен анықталады. Қоғамдық өндіріс
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді. Ақша қаражаттарын
орталықтандыру барлық шаруашылық ауқымда қаражаттардың үздіксіз айналымын
ұйымдастыруға қажет. Ерекше бюджет өрісінің болуы мемлекеттің қызметтеріне
де байланысты.
Еліміз мемлекеттік басымдылықты салаларды қаржыландыру үшін барлық қоғам
көлемінде және әлеуметтік – мәдени шараларды өткізу үшін, қорғаныс
сипатындағы міндеттерді шешу үшін, мемлекеттік басқарудың жалпы
шығындарының орнын жабу үшін орталықтандырылған қаражаттарға мұқтаж.
Мемлекеттік бюджеттің болуы обьективтік қажеттілік. Мемлекеттік бюджет
құндық бөлудің ерекше бөлімі ретінде қоғамдық міндет – жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыру қызметін орындайды. Осы қызметінде
мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жүреді.
Мемлекеттік бюджет құндық бөлудің ерекше белгісі ретінде ұлттық
шаруашылық салалары арасында, экономика секторлары, аумақтары, қоғамдық
қызмет өрістері араларында құндық қайта бөлуге арналған.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қаражаттарын
білдіреді. Мемлекеттік бюджеттің бөлу қызметі бірнеше кіші қызметтерден
тұрады: қайта бөлу, орналастыру, тұрақтандыру.
Мемлекеттік бюджет экономикаға бюджет механизмі арқылы әсер етеді. Бюджет
механизмі – бұл мемлекеттің ақша қаражаттары орталықтандырылған қорлардың
қалыптасуы мен пайдаланылуы формалары мен әдістерінің жиынтығы. Экономиканы
реттеу ақша қаражаттары орталықтандырылған қорының сандық мөлшерін белгілеу
жолымен қаржы ресурстарын бюджеттің қалыптасуы мен орындалуы процесінде
қайта бөлу негізінде жүзеге асады.
Мемлекеттік бюджетте қаржы жоспарының барлық қажетті негіздері берілген.
Ол кез-келген қаржы жоспары сияқты кіріс және шығыс бөліктерінен тұрады.
Ондағы кірістер (ақша қаражаттары қорларының құрылуы) нақты көздеріне, ал
шығыстары (ақша қаражаттары қорларының қолданылуы) нақты бағыттары мен
шараларына орай құрылған. Бюджет кірістері мен шығыстарының құрамы мен
құрылымы елдің бюджеттік және салық саясаттарын жүзеге асыру бағыттарына
байланысты.
Бюджет кірістерінің шоғырланып, шығыстарының бағытталуы Қазақстан
Республикасының Бюджет кодексі және Қазақстан Республикасының Салық
кодексіне сәйкес жүзеге асырылады.
Диплом жұмысының өзектілігі. Мемлекеттік бюджеттің қоғамдық ұдайы
өндірістегі ролі келесі жағдайлардан білінеді. Мемлекеттік бюджеттің
көмегімен ұлттық табыстың 30%-ы, жалпы ішкі өнімнің 20%-ы, жалпы қоғамдық
өнімнің 10%-ы бөлінеді.
Нарықтық қатынастар кеңінен дамып отырған Қазақстан мемлекеті
экономикалық істерге зор мән беріп отыр. Қазіргі нарықтық экономикада
үкіметтің сапалы, жан-жақты жасалған бағдарламасы, оны іске асыратын мықты
мемлекет құралдары болмаса, жүзеге аспайды.
Себебі, нарық барлық жағдайда да кез-келген мәселені шеше алатын әмбебап
немесе тиімді реттеуші бола алмайды. Көптеген мәселелердің шешілуі нарыққа
бағынбайды және мемлекеттің тікелей әсер етуін қажет етеді. Мемлекет жекеше
сектор басты рол атқаратын нарықтың заңды шеңберлерін құра отырып,
экономикада маңызды, бірақ шектеулі рол атқаруға тиіс.
Бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға және заң нормаларына негізделген
бюджеттердің барлық түрлерінің жиынтығын білдіреді.
Бюджет құрылысы дегеніміз – бюджет жүйесін құрудың принциптері, оның
буындарын өзара байланыстырудың ұйымдық формалары.
Бюджет жүйесінің құрылымы елдің ұлттық – мемлекеттік құрылысымен
анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылыстары болуы
мүмкін. Біріншісінде үш буынды бюджет жүйесі қолданылады: Орталық бюджет
(одақтық федералдық республикалық), федерация мүшелерінің (республика,
штат, жер және т.б.) бюджеттері және жергілікті бюджет. Екіншісінде екі
буынды бюджет жүйесі қолданылады: орталық бюджет және жергілікті бюджеттер.
Екеуінде де бюджеттердің белгілі бір дәрежеде дербестігі мен бөліктенуі
бар, бірақ орталық төменгілерін орталықтандыру және әлеуметтік –
экономикалық процестерді басқару деңгейіне қарай реттеп отырады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінің құрамына мыналар кіреді:
республикалық бюджет;
жергілікті бюджеттер: облыстық, қалалық, аудандық, қалалардағы
аудандық, поселкалық, селолық және ауылдық бюджеттер.
Бюджетті құру және орындау бойынша қаржы органдарының жұмысын
ұйымдастыру және жоспарлау тақырыбындағы диплом жұмысының мақсаты –
бюджеттің экономикалық мәніне, құрылымына тоқтала отырып, бюджеттің
атқаруындағы қазынашылықтың ролін, қызмет істеу принциптерін қарастыру.
Қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттер шешіледі:
1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмұнын қарастырып, бюджет
құрылымына тоқталу;
2. Бюджетті құру және орындау бойынша қазынашылықтың ролін, қызмет
істеу принциптерін айқындау;
3. Республикалық және жергілікті бюджеттерді атқару жөніндегі есеп
берудің тәртібін, 2008 жылға арналған Атырау облысының бюджетін
қарастыру.
Аталған тақырыптағы диплом жұмысының зерттеу обьектісі – бюджетті құру
мен орындау бойынша қаржы органдарының жұмысын ұйымдастыру мен жоспарлауға
тоқталу. Зерттеудің ақпараттық базасы мен әдістемесі ретінде Қазақстандық
және шетелдік ғалымдардың еңбектері, 2008 жылға арналған Атырау облысының
бюджеті алынды. Диплом жұмысы бойынша зерттеу пәні – Бюджетті құру және
орындау бойынша қаржы органдарының жұмысын ұйымдастыру және жоспарлау.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, үш тарау мен қорытындыдан тұрады және
жалпы көлемі 66 - бет.
1- ТАРАУ. МЕМЛЕКЕТТІК БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІ
1,1 Мемлекеттік бюджет жүйесі туралы түсінік, бюджет жүйесінің
принциптері
Қазақстан Республикасында келесі деңгейдегі бюджеттер бекітіледі,
атқарылады және дербес болып табылады:
республикалық бюджет;
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеті;
аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті.
Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде
белгіленген жағдайларда төтенше мемлекеттік бюджет әзірленуі, бекітілуі
және атқарылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік
органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және мемлекеттік
саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры республикалық бюджет болып табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан
Республикасының заңымен бекітеледі.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және облыстық деңгейдегі
жергілікті мемлекеттік органдардың, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелердің
міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік-
аумақтық бірлікте мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры облыс бюджеті, республикалық маңызы бар қала,
астана бюджеті болып табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған облыстың бюджеті, республикалық маңызы бар
қаланың, астананың бюджеті облыс, республикалық маңызы бар қала, астана
мәслихатының шешімімен бекітеледі.
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және
басқа да түсімдер есебінен қалыптастырылатын және ауданның (облыстық маңызы
бар қаланың) жергілікті мемлекеттік органдарының, оларға ведомстволық
бағынысты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен
қамтамасыз етуге және тиісті аудандағы (облыстық маңызы бар қаладағы)
мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры
аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті болып табылады.
Тиісті қаржы жылына арналған аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті
аудан (облыстық маңызы бар қала) мәслихатының шешімімен бекітіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің
негізінде қалыптастырылады және Қазақстан Республикасындағы төтенше немесе
соғыс жағдайларында енгізіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық
уәкілетті орган әзірлейді және ол Қазақстан Республикасының заңдарында
белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен
бекітіледі.
Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында төтенше немесе соғыс жағдайын
енгізу және оның күшін жою туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы төтенше мемлекеттік бюджетті енгізуге және оның қолданылуын
тоқтатуға негіз болып табылады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қабылданғаны туралы қазақстан
Республикасының Парламенті дереу хабардар етіледі.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылу уақытына тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңның және тиісті қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердегі жергілікті бюджеттер туралы мәслихаттар
шешімдерінің қолданылуы тоқтатыла тұрады.
Төтенше мемлекеттік бюджет төтенше немесе соғыс жағдайы енгізілген мерзім
ішінде қолданыста болады.
Төтенше мемлекеттік бюджеттің қолданылуы тоқтаталығаннан бастап
республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы тиісті қаржы жылына
арналған республикалық бюджет туралы заңға және тиісті қаржы жылына
арналған барлық деңгейлердегі жергілікті бюджеттер туралы мәслихаттардың
шешімдеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының жекелеген жерлерінде төтенше жағдай енгізілген
ретте төтенше мемлекеттік бюджет енгізілмейді.
Қазақстан Республикасының бірнеше аймақтарыың аумақтарында бір мезгілде
төтенше жағдай енгізу төтенше жағдайдың зардабы ұлттық мүдделерге және
республиканың экономикалық қауіпсіздігіне нақты қатер төндіруі мүмкін
болатын ретте ғана төтенше мемлекеттік бюджет енгізуге негіз бола алады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкіндегі шотында шоғырландырылатын, мемлекеттің қаржылық актив түріндегі,
сондай-ақ, материалдық емес активтерді қоспағанда, өзге де мүлік түріндегі
активтері Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры болып табылады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі келесі принциптерге
негізделеді[1]:
1. бірлік принципі – Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан
Республикасының бірыңғай бюджеттік заңдарының қолданылуын, соның ішінде
бірыңғай бюджеттік сыныптауды, бюджет процесін жүзеге асырудың бірыңғай
рәсімдерін пайдалануды қамтамасыз ету;
2. толықтық принципі – Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген
барлық түсімдер мен шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан Республикасының
Ұлттық қорында көрсету, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды
есепке алуға, сол сияқты бюджет қаражаты бойынша талаптар құқықтарынан
шегінуге жол бермеу;
3. реалистік принципі – бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджет
көрсеткіштерінің орта мерзімді фискалдық саясатқа және Қазақстан
Республикасы мен аймақтарды әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді
жоспарының бекітілген (түзетілген) өлшемдері мен бағыттарына сәйкес келуі;
4. транспаренттілік принципі – мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге
де құпия болып табылатын мәліметтерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының
бюджет заңдары саласындағы нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген
(нақтыланған, түзетілген) бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы
есептерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты басқа да ақпаратты
міндетті түрде жариялау, бюджет процесінің ашықтығы, мемлекеттік қаржы
бақылауын жүргізу;
5. дәйектілік принципі – бюджеттік қатынастар аясында бұрын қабылданған
шешімдерді мемлекеттік басқару органдарының сақтауы;
6. тиімділік және нәтижелілік принципі – бюджеттерді бюджеттік
бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгілі бір нәтижелерге қол жеткізу
қажеттілігін негізге алып, бюджет қаражатының осы нәтижелерге қол жеткізу
үшін қажетті оңтайлы көлемін пайдалана отырып әзірлеу және атқару немесе
бюджеттік қаражаттың бекітілген көлемін пайдалана отырып, ең үздік нәтижені
қамтамасыз ету;
7. басымдық принципі – бюджеттік процесті республиканың немесе аймақтың
әлеуметтік-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге асыру;
8. жауапкершілік принципі – бюджет процесіне қатысушыларды Қазақстан
Республикасының бюджет заңдарын бұзғаны үшін жауапқа тарту;
9. бюджеттердің дербестік принципі – түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында
түсімдердің тұрақты түрде бөлініп тұруын орнықтыру және Қазақстан
Республикасының Бюджет кодексіне сәйкес олардың жұмсалу бағыттарын анықтау,
мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің Бюджет кодексіне сәйкес бюджет
процесін дербес жүзеге асыру құқығы, жергілікті бюджеттердің атқарылуы
барысында қосымша алынған кірістірді, жергілікті бюджеттер қаражатының бос
қалдықтарын жоғары тұрған бюджетке алып қоюға жол берілмейтіндігі, тиісті
өтемсіз төмен тұрған бюджеттерге қосымша шығыстар жүктеуге жол
берілмейтіндігі.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі, бюджет құрылымында келесі
ұғымдар пайдаланылады:
Мемлекеттің активтері - өткен операциялар немесе оқиғалар нәтижесінде
мемлекеттік меншікке алынған мүліктік және мүліктік емес игіліктер мен мен
құндық бағасы бар құқықтар;
Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржымен
қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры;
Облыстың бюджеті – араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке
алмағанда, облыстық бюджетті, аудандардың (облыстық маңызы бар қалаларжың)
бюджеттерін біріктіретін, талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және
бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет;
Бюджеттік қамтамасыз етілу – мемлекеттік басқару органдары тиісті бюджет
қаражаты есебінен ұсынатын мемлекеттік қызметтер көрсетуді алушылардың
бірлігіне шаққандағы заттай нормалар есепке алынған мемлекеттік қызметтер
көрсету құны;
Бюджет жүйесі – бюджеттердің және Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының,
сондай-ақ бюджеттік процестер мен қатынастардың жиынтығы;
Бюджеттік инвестициялық бағдарлама – сипаты техникалық-экономикалық
негіздеу сатысында қол жеткізу мерзімін анықтауға мүмкіндік бермейтін
бірыңғай инвестициялық мақсатты көздейтін іс-шаралар жиынтығы;
Бюджеттік инвестициялар – экономикалық пайда табу немесе әлеуметтік-
экономикалық тиімділікке жету мақсатымен мемлекет активтерінің құнын
ұлғайтуға, адам ресурстарын дамытуға және табиғи ресурстарды жаңғыртуға
бағытталған қаржыландыру;
Бюджеттік операциялар – бюджетті атқару процесінде жүзеге асырылатын
операциялар;
Бюджеттік қатынастар – бюджет процесінде туындайтын қатынастар;
Бюджет қаражаты – мемлекеттік меншікке түсуі мен жұмсалуы бюджетте
ақшалай нысанда көрсетілетін мемлекеттің ақша және өзге де активтері;
Бюджеттік инвестициялық жоба – шектеулі уаықт кезеңі ішінде іске
асырылатын және аяқталған сипаты бар бюджеттік инвестицияларды жүзеге асыру
жөніндегі іс-шаралар жиынтығы;
Бюджет процесі – бюджетті жоспарлау, қарау, бекіту, атқару, нақтылау,
түзету жөніндегі, бюджеттің атқарылуы бойынша бюджет есебі мен есептілігін
жүргізу мемлекеттік қаржы бақылауы, сондай-ақ байланыстырылған гранттарды
жоспарлау мен пайдалану жөніндегі Қазақстан Республикасының бюджет
заңдарымен реттелген қызмет;
Мемлекеттік инвестициялық саясат – инвестициялық процестерді ұлттық
экономиканың мүдделері үшін мемлекеттік реттеудің экономикалық және
қаржылық негізделген шараларын көрсететін әлеуметтік-экономикалық саясаттың
құрамдас бөлігі;
Мемлекеттік бағдарлама – салааралық сипаты бар, әлеуметтік-экономикалық
дамудың неғұрлым маңызды міндеттерін шешуге және мемлекеттің қорғаныс
қабілетін, құқық тәртібін, заңдылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге
бағытталған мәселелер бойынша Қазақстан Республикасының Үкіметі әзірлейтін
және Қазақстан Республикасының Президенті бекітетін бағдарлама;
Мемлекеттік бюджет – араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке
алмағанда, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін,
талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық
бюджет;
Инвестициялық ұсыныс – инвестициялық жобаның (бағдарламаның) мақсатын,
оған жету жолдарын көрсететін және инвестициялық жобаны (бағдарламаны) одан
әрі әзірлеу үшін оны алдын ала іріктеуді жүзеге асыру мүмкіндігін
қамтамасыз ететін инвестициялық жоба (бағдарлама) тұжырымдамасы;
Кассалық алшақтық – қаржы жылы ішінде шығыстар көлемінің бюджетке түсетін
түсімдер мен бюджет қаражатының бос қалдықтары көлемінен асып түсуі;
Жергілікті бюджет – облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың,
астананың бюджеті, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті;
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган – жергілікті
бюджеттен қаржыландырылатын, жергілікті бюджеттің орташа мерзімді кезеңге
арналған болжамды көрсеткіштерін және тиісті қаржы жылына арналған
жергілікті бюджеттің жобасын жоспарлау жөніндегі функцияларды жүзеге
асыратын атқарушы орган;
Бюджетті атқару жөніндегі жергілікті уәкілетті орган – жергілікті
бюджеттен қаржыландырылатын, бюджетті атқару, жергілікті бюджеттің
атқарылуы жөніндегі бюджеттік есеп пен есептілікті жүргізу саласындағы
функцияларды жүзеге асыратын атқарушы орган;
Экономикалық жоспарлау жөніндегі жергілікті уәкілетті орган – жергілікті
бюджеттен қаржыландырылатын, тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікті әлеуметтік-
экономикалық дамытудың негізгі бағыттарын әзірлеу функциясын жүзеге
асыратын атқарушы орган;
Кірістерді бөлу нормативі – кірістерді әртүрлі деңгейлердегі бюджеттердің
арасында бөлудің проценттік арақатынасы;
Салалық (секторлық) бағдарлама – Қазақстан Республикасының Үкіметі
бекітетін, экономиканың жекелеген салаларының (секторларының) неғұрлым
маңызды міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;
Басым (республикалық және жергілікті) бюджеттік инвестициялық жобалардың
(бағдарламалардың) тізбесі – республикалық немесе жергілікті бюджеттердің
қаражаты есебінен қаржыландыру жоспарланған инвестициялық жобалардың
(бағдарламалардың) тізімі болып табылатын, республиканы немесе аймақтарды
әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарына қосымша;
Бюджет қаражатын алушы – бюджет қаражатын игерудің барлық деңгейінде
бюджет қаражатын пайдаланатын орталық және жергілікті атқарушы органдар,
мемлекеттік мекемелер, жеке және заңды тұлғалар, сондай-ақ қаржылық өызмет
көрсететін, соның ішінде азаматтық-құқықтық мәмілелер негізінде қызмет
көрсететін тұлғалар;
Аймақтық бағдарлама – мәслихаттар бекітетін, аймақтың (аумақтың)
әлеуметтік-экономикалық дамыту міндеттерін шешуге бағытталған бағдарлама;
Түзетілген бюджет – тиісінше Қазақстан Республикасының Парламентінде
немесе мәслихатта нақтыланбай, Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе
жергілікті атқарушы органдар енгізген өзгерістер мен толықтыруларды ескере
отырып бекітелген немесе нақтыланған бюджет;
Әлеуметтік-экономикалық дамудың орташа мерзімдік жоспары – Қазақстан
Республикасының Үкіметі немесе мәслихат бекітетін, республиканы немесе
аймақты әлеуметтік-экономикалық дамытудың үш жылдық кезеңге арналған
негізгі көрсеткіштері мен бағыттарын және оларды іске асыру жөніндегі
шараларды айқындайтын құжат;
Трасферттер – бюджетке және Қазақстан Респаубликасының Ұлттық қорына,
сондай-ақ бюджеттен, соның ішінде жеке және заңды тұлғаларға Қазақстан
Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке төленетін өтеусіз және
қайтарылмайтын төлемдер;
Бекітілген бюджет – тиісті қаржы жылына арналған, Қазақстан
Республикасының Парламенті немесе тиісті мәслихат бекіткен бюджет;
Нақтыланған бюджет – атқарылуы барысында Қазақстан Республикасының
Парламенті немесе тиісті мәслихат қабылдаған өзгерістер мен толықтыруларды
ескере отырып тиісті қаржы жылына бекітілген бюджет;
Қаржыландыру – бюджет қаражатын алушыларға осы қаражатты бөлу;
Қаржы жылы – бюджеттің атқарылуы жүзеге асырылатын, күнтізбелік жылдың 1
қаңтарынан басталып, 31 желтоқсанында аяқталатын уақыт кезеңі;
Бюджеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган – орташа мерзімді
кезеңге арналған мемлекеттік бюджеттің болжамды көрсеткіштерін және тиісті
қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің жобасын жоспарлау жөніндегі
функцияларды жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті орган – ішкі мемлекеттік қаржы
бақылауы функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган – республикалық
бюджетті және өз құзыреті шегінде жергілікті бюджеттерді атқару жөніндегі
бюджеттік есеп пен есептілікті атқару, жүргізу саласындағы функцияларды
жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
Экономикалық жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган – Қазақстан
Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі бағыттарын әзірлеу
функцияларын жүзеге асыратын орталық атқарушы орган.
1.2 Мемлекеттік бюджет құрылымы
Жоғары тұрған және төмен тұрған бюджеттердің бюджет процесіндегі
қатынастарды бюджетаралық қатынастар болып табылады.
Бюджетаралық қатынастар мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасындағы
функциялар мен өкілеттіктердің ара жігін дәлме-дәл ажыратуға, түсімдер мен
шығыстарды бюджеттер деңгейлері арасында бірыңғай бөлуге, сондай-ақ
бюджетаралық қатынастарды айқындау әдістерінің біртұтастығы мен ашықтығына
негізделген. Қазақстан Республикасы Үкіметі мен орталық мемлекеттік
органдардың, облыстардың жергілікті атқарушы органдарының, Қазақстан
Республикасы Бюджет кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда, тиісінше
облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың және
аудандардың (облыстық маңызы бар қаладардың) бюджет процесіне араласуына
жол берілмейді.
Бюджетаралық қатынастар келесі принциптерге негізделеді:
1. облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің –
республикалық бюджетпен өзара қатынастарда, аудандар (облыстық маңызы бар
қалалар) бюджеттерінің жоғары тұрған облыстық бюджетпен өзара қатынастарда
теңдігі;
2. түсімдерді тиімді бөлу, ол түсімдердің ара жігін ажыратудың мынадай
өлшемдерін бір мезгілде сақтауды ескереді:
төмен тұрған бюджеттерге тұрақты сипаты бар, сыртқы факторлардың әсеріне
тәуелсіз салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;
мемлекеттік мекемелер көрсеткен қызметтер үшін төлемақы болып табылатын
салықтық және салықтық емес түсімдер аталған қызметтер көрсету
қаржыландырылатын бюджет кірісіне түседі;
қайта бөліну сипаты бар, сондай-ақ салық базасы әркелкі орналастырылатын
салықтар бюджет жүйесінің неғұрлым жоғары деңгейлеріне бекітіледі;
салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді бекіткен кезде
оларды жинаудың неғұрлым жоғары дәрежесін қамтамасыз ететін бюджет
деңгейіне артықшылық беріледі;
нақты аумақтық байланыстылығы бар салықтық базадан алынатын салықтар
жергілікті бюджеттерде бекітіледі.;
3. Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық бірліктерінің бюджеттік
қамтамасыз етілу деңгейлерін теңестіру;
4. жергілікті атқарушы органдардың бірдей деңгейде мемлекеттік қызмет
көрсетуін қамтамасыз ету;
5. мемлекеттік қызмет көрсетуді ұсынудың барынша тиімділігі мен
нәтижелілігі - мемлекеттік қызмет көрсетудің неғұрлым тиімді және нәтижелі
жүргізілуі мен ұсынылуын қамтамасыз ете алатын мемлекеттік басқару
деңгейіне мемлекеттік қызметтер көрсетуді бекітіп беру;
6. мемлекеттік қызмет көрсету деңгейін оны алушыларға барынша жақындату –
қызметтерді алушылардың қажеттерін жақсылап есепке алу және мемлекеттік
қызметтер көрсету сапасын арттыру мақсатымен, көрсетілетін қызметтерді
атқаруды бюджет жүйесінің мүмкін болғанша неғұрлым төмен деңгейіне бері;
7. бюджеттің әрбір деңгейінің алынған ресми трансферттер мен кредиттердің
тиімді және нысаналы пайдаланылуы үшін жауаптылығы.
Кірістер, бюджет кредиттерін өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан
түсетін түсімдер, сондай-ақ мемлекеттік қарыздар бюджеттің түсімдері болып
табылады.
Шығындар, бюджет кредиттері, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша
негізгі борышты өтеу бюджеттің шығыстары болып табылады.
Бюджеттің құрылымы келесі бөлімдерден тұрады[2]:
1. Кірістер:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансферттер түсімдері;
2. Шығындар;
3. Операциялық сальдо;
4. Таза бюджеттік кредит беру:
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6. Бюджет тапшылығы (профициті);
7. Бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Салық және басқа да міндетті төлемдер, ресми тарнсферттер, мемлекетке
өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта болмайтын және мемлекеттің
қаржы активтерін сатуға байланысты емес, Қазақстан Республикасының Бюджет
кодексіне және Қазақстан Республикасының басқа да заң актілеріне сәйкес
бюджетке есептелуге тиісті ақша бюджет кірістері болып табылады. Салықтық
түсімдер – Қазақстан Республикасының Салық кодексінде белгіленген салықтар
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер. Салықтық емес түсімдер
– Қазақстан Республикасының Салық кодексінде белгіленген, негізгі
капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге жатпайтындардан басқа,
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде және Қазақстан Республикасының
басқа да заң актілерінде белгіленген бюджетке төленетін міндетті,
қайтырылмайтын төлемдер, сондай-ақ ресми трансферттерден басқа, бюджетке
өтеусіз негізде берілетін ақша. Мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген
мемлекеттік мүлікті сатудан түсетін ақша, мемлекеттік материалдық резервтен
тауарларды сатудан түсетін ақша, мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін жеке
меншікке сатудан немесе оларды тұрақты, уақытша жер пайдалануға беруден не
Қазақстан Республикасының заңдарында немесе халықаралық шарттарда көзделген
жағдайларда жер учаскелерін өзге құқықтық нысандарда өткізуден түсетін
ақша, мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан түсетін ақша
негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер болып табылады.
Ресми тарнсферттер түсімдері – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне,
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке түсетін трасферттер
түсімдері. Нысаналы ресми трансферттерді қоспағанда, кірістердің нысаналы
мақсаты болмайды.
Мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін
қызметтерді) өткізуінен түсетін ақша тиісті бюджетке есептелуге тиіс. Егер
Қазақстан Республикасының заң актілерінде мемлекеттік мекемелердің
өздерінің негізгі қызметіне жатпайтын, төленетін ақысының міндетті сипаты
болмайтын әрі жеке және заңды тұлғамен келісім бойынша айқындалатын
тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізу құқығы көзделген
болса, мұндай тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуден
түсетін ақша мемлекеттік мекеменің иелігінде қалуы мүмкін. Мемлекеттік
мекемелердің тауарларды (жұмысиарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуінен
түсетін өздерінің иелігінде қалған ақша Қазақстан Республикасының Бюджет
кодексіне сәйкес және Қазақстан Республикасы Үкіметі айқындаған тәртіппен
пайдаланылады.
Қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет қаражаты бюджет шығындары болып
табылады.
Бюджет шығындары келесі түрлерге бөлінеді:
1. мемлекеттік мекемелердің шығындарын қамтамасыз ететін шығындар;
2. тұрақты сипаты жоқ іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізуге байланысты
шығындар;
3. мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар – мемлекеттік саясатты іске
асыру мақсатында (мемлекеттік органдардың өздерінің тұтынуына
арналмаған) өндірілетін тауарларға (жұмыстарға, көрсетілетін
қызметтерге) мемлекеттік органдардың ақы төлеуі;
4. жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер – қызметкерлерге еңбегі үшін ақшалай
төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес
жеке тұлғаларға ақшалай нысандағы төлемдермен байланысты шығындар;
5. заңды тұлғаларға сусидиялар – мемлекеттік мекемелер және қоғамдық
бірлестіктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз және
қайтарылмайтын негізде қаржыландыру;
6. ресми трансферттер – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына трасферттер төлеу;
7. мемлекеттің міндеттемелерін орындауға арналған шығындардың өзге де
түрлері.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың
резервтері республикалық және жергілікті бюджеттерді әзірлеу кезінде оларды
болжауға болмағандықтан жоспарланбаған және ағымдағы қаржы жылында кейінге
қалдыруға болмайтын қаржыландыруды талап ететін шығындарды қаржыландыру
үшін республикалық және жергілікті бюджеттердің құрамында құрылады.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің, жергілікті атқарушы органдардың
резерві:
1. төтенше резерві;
2. шұғыл шығындарға арналған резерві;
3. облыстық бюджеттердің, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерінің, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінің
кассалық алшақтығын жабуға арналған резервті қамтиды.
Төтенше резерв Қазақстан Республикасының және басқа мемлекеттердің
аумағындағы табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды жою
мақсатында пайдаланылады. Шұғыл шығындарға арналған резерв Қазақстан
Республикасының немесе оның әкімшілік-аумақтық бірлігінің саяси,
экономикалық және әлеуметтік тұрақтылығына, сондай-ақ адамдардың өмірі мен
денсаулығына қатер төндіретін жағдайларды жою, соттардың шешімдері бойынша
Қазақстан Республикасы Үкіметінің, орталық мемлекеттік органдардың,
жергілікті атқарушы органдардың міндеттемелерін орындау мақсатында ғана
пайдаланылады. Облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана
бюджетінің кассалық алшақтығын жабуға арналған резерв оларда кассалық
алшақтық пайда болған жағдайда облыс бюджетіне, республикалық маңызы бар
қала, астана бюджетіне кредит беру үшін тиісті қаржы жылына арналған
республикалық бюджетте көзделеді. Аудандар (облыстық маңызы бар қалалар)
бюджеттерінің кассалық алшақтықтарын жабуға арналған резерв оларда кассалық
алшақтық болған жағдайда аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетіне кредит
беру үшін облыстық бюджетте көзделеді. Кассалық алшақтықты жабуға қарыз
беру қаржы жылы шегінде алты айға дейінгі мерзімге жүзеге асырылады және
республикалық немесе жергілікті бюджетті нақтылауды талап етпейді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің резервінің және жергілікті атқарушы орган
резервінің жалпы көлемі тиісті бюджет түсімдері көлемінің екі пайызынан
аспауға тиіс. Қазақстан Республикасы Үкіметінің және жергілікті атқарушы
органдардың резервтерінен ақша бөлу тиісті қаржы жылына арналған
республикалық немесе жергілікті бюджеттерде бекітілген көлемдер шегінде
тиісінше Қазақстан Республикасы Үкіметінің және жергілікті атқарушы
органдардың ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейін күшін жоятын шешімдері
бойынша жүзеге асырылады. Резерв құрамында көзделген ақша толық көлемінде
пайдаланылған жағдайда Қазақстан Республикасы Үкіметі немесе жергілікті
атқарушы орган қажет болған кезде Қазақстан Республикасының Парламентіне
немесе тиісті маслихатқа тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
туралы заңға немесе тиісті қаржы жылына арналған жергілікті бюджет туралы
мәслихаттың шешіміне өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы Қазақстан
Республикасының Үкіметі немесе жергілікті атқарушы орган резервтерінің
мөлшерін ұлғайту туралы ұсыныстар енгізеді.Қазақстан Республикасы
Үкіметінің немесе жергілікті атқарушы органның резервінен бөлінген ақша
қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған немесе ішінара пайдаланылған жағдайда,
бюджет бағдарламасының әкімшісі бөлінген ақшаның пайдаланылмаған бөлігін
ағымдағы қаржы жылының соңына дейін тиісті бюджетке қайтаруды қамтамасыз
етеді. Қазақстан Республикасы Үкіметінің және жергілікті тақарушы
органдардың резервтерін пайдалану тәртібін Қазақстан Республикасының
Үкіметі белгілейді.
Операциялық сальдо бюджет кірістері мен шығындары арасындағы айырма
ретінде айқындалады. Бюджет шығындарының бюджет кірістерінен асып түскен
сомасы теріс операциялық сальдо болып табылады. Бюджет кірістерінің бюджет
шығындарынан асып түскен сомасы оң операциялық сальдо болып табылады.
Бюджет шығындарында бюджеттік даму бағдарламалары болған жағдайда теріс
операциялық сальдоға жол беріледі. Ағымдағы бюджеттік бағдарламалардың
жалпы көлемі бюджет кірістерінің көлемінен асып түспеуге тиіс. Теріс
операциялық сальдоның жол берілетін шекті мөлшері орта мерзімді фискалдық
саясатпен айқындалады.
Таза бюджеттік кредит беру бюджеттік кредиттердің және бюджеттік
кредиттерді өтеудің арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар:
1. қаржы активтерін сатып алуды;
2. мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түскен түсімді қамтиды.
Қаржы активтерін сатып алу заңды тұлғалардың, соның ішінде халықаралық
ұйымдардың қатысу үлестерін, бағалы қағаздарын мемлекеттік меншікке сатып
алу операцияларымен байланысты бюджет шығыстары. Мемлекеттің қаржы
активтерін сатудан түсетін түсімдер – мемлекеттік меншіктегі заңды
тұлғалардың, соның ішінде халықаралық ұйымдардың, мүліктік кешен түріндегі
мемлекеттік мекемелер мен мемлекеттік кәсіпорындардың қатысу үлесін, бағалы
қағаздарын, сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындардың жедел басқаруындағы
немесе шаруашылық жүргізуіндегі өзге де мемлекеттік мүлікті сату жөніндегі
операцияларға байланысты бюджетке түсетін түсімдер. Қаржы активтерімен
жасалатын операциялар бойынша сальдо қаржы активтерін сатып алу мен
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдердің арасындағы айырма
ретінде айқындалады. Қаржы активтерін сатып алу және мемлекеттің қаржы
активтерін сатудан түсетін түсімдер Қазақстан Республикасының заң
актілеріне және әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарына
сәйкес жүзеге асырылады.
Бюджет тапшылығы (профициті) таза бюджеттік кредит беруді және қаржы
активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдоны шегеріп тастағандағы
операциялық сальдоға тең. Теріс белгімен алынған шама - бюджет тапшылығы,
оң белгімен алынған шама бюджет профициті болып табылады. Бюджет
тапшылығының жол берілетін шекті мөлшері әлеуметтік-экономикалық дамудың
орта мерзімді жоспарымен белгіленеді.
Бюджет тапшылығын қаржыландыру – қарыз алу және бюджет қаражатының бос
қалдықтары есебінен бюджет тапшылығын жабуды қамтамасыз ету. Бюджет
тапшылығын қаржыландыру көлемі алынған қарыздар сомасының, бюджет қаражаты
қалдықтары қозғалысының қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу сомасынан
асып түсуі ретінде белгіленеді. Бюджет тапшылығын қаржыландыру мәні оң
белгімен белгіленеді және бюджет тапшылығының шамасына сай келеді. Бюджет
профицитін пайдалану - қарыздар бойынша негізгі борышты өтеуге бюджет
профицитін, қарыздар қаражатын, бюджет қаражатының бос қалдықтарын жұмсау.
Бюджет пофицитін пайдалану көлемі қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу
сомасының алынған қарыздар және бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы
сомасынан асып түсуі ретінде белгіленеді. Бюджет профицитін пайдалану мәні
теріс белгімен белгіленеді және бюджет профицитінің шамасына сай келеді.
1.3 Бюджет жобасын қарау және бекiту тәртiбi
Бюджеттiк кезеңдерінің барлығы - олар құру, қарау, бекiту, атқару,есебі
мен есеп беру — бюджеттік жүйенiң барлық деңгейлерiнде орын алатын
кезеңдер. Сол себептен Бюджеттiк кодексте бюджеттердiң әрбiр түрлерi үшiн
бұл кезеңдер белгiленген. Бюджеттер жобаларын жасау бюджеттік жоспарлау
жөніндегi уәкiлеттi органның ел немесе аймақтың әлеуметтiк-экономикалық
дамуының орташа мерзiмдi жоспары мен орташа мерзiмді фискалдық саясат
негiздерiндеіске асырылатын түсiмдер болжамдаудан басталады. Осы уәкiлетті
органмен фискалдық саясат негiзiнде бюджет шығыстарының лимитi қалыптастару
және оларды ағымдағы мен даму бюджеттiк бағдарламалар әкiмшiлерiне жеткiзу
iске асырылады.
Бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган орташа мерзiмдi
әлеуметтi экономикалық даму көрсеткiштерi негiзiнде және де облыстар,
Астана мен Алматы қалалары бюджеттерiнiң келiсiлген көрсеткiштерi мен
реслубликалық бюджеттiк бағдарламалар әкiмшiлiктерiнiң бюджеттiк
мәлiмдемелерiн (тапсырыстарын) есептей отырып, реслубликалық бюджет
жобасының келесi негiзгi болжамдық көрсеткiштерiн анықтайды және талқылауға
бюджеттiк комиссияға ұсынады:
- республикалық бюджет түсiмдерiнiң көлемi;
- республикалық бюджеттiк бағдарламалар әкiмшiлiктерi бойынша республикалық
бюджет шығыстары мен несиелендiруiнiң көлемi;
- республикалық бюджет тапшылығының (профициттiнiң) мөлшерi;
мемлекеттiк кепiлдемелер бойынша мiндеттемелердi орындайтын сомасы;
- Үкiметтiк қарыздың лимитi;
- тиiстi қаржы жылдың соңына облыстар және Астана мен Алматы қалалары
бойынша жергiлiктi атқарушы органдар қарыздарының лимитi;
- тиiстi қаржы жылға мемлекеттiк кепiлдемелер беру лимитi;
- облыстар және Астана мен Алматы қалалары бойынша жергiлiктi бюджеттерден
және республикалық бюджеттен Ұлттық қорға берiлетiн ресми трансферттер
сомасы;
- республикалық бюджеттiк бағдарламалар бойынша функционалдық топтар
арқылы шектi шығыстар тiзiмi;
- тиiстi қаржы жылдағы республикалық және жергiлiктi бюджеттер атқару
процесiнде секвестрге жатпайтын республикалық және жергiлiктi бюджеттік
бағдарламалар тiзiмi;
- өткен қаржы жылдар нәтижесiнде әлеуметтi және басқа төлемдер мен
республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелердiң
келiсiмшарттық мiндеттмелерi арқылы пайда болған республикалық бюджетттің
кредиторлық берешектерiн өтеу сомасы.
Республикалық бюджет қалыптастырудың бiрiншi кезеңiнде экономикалық және
бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi органмен кезектi қаржы
жылға ел экономикасы дамуының сценарлық шарттарын жасау iске асырылады.
Мұндай сценарий негiзгi макроэкономикалық көрсеткiштер, елдiң әлеуметтi-
экономикалық дамуының орташа мерзiмдiк болжау көрсеткiштерi мен Үкiметтiң
орташа мерзiмдiк фискалдық саясаты арқылы жасалады. Егерде ел Үкiметi осы
сценарлық шарттарды мақұлдаса, онда кезектi қаржы жылға республикалық
бюджеттiң негізгі параметрлерi мен шығыстар функционалдық жiктелуiне
сәйкес оның шығыстары жөнiнде мәлiметтер жасауы, сондай-ақ орташа мерзiмдiк
болашаққа республикалық бюджеттің кiрiстерi мен шығыстарының негiзгi
көрсеткiштерiн жобалауы iске асырылады.
Республикалық бюджеттi қалыптастырудың екiншi кезеңiнде оның ел Үкiметi
қолдаған жобасы Қазақстан Республикасы Парламентi Мәжiлiсiнің тиiстi
комитетiнде қаралады. Бұл комитеттiң тұжырымы негiзiнде шешiм шығарылады
немесе бюджет жобасы Мәжiлiсте қарауға және талқылауға қабылданады, немесе
бюджет жобасын қосымша істеуге Үкiметке кейiн қайтарылады. Жоба қосымша
iстеуге қайтарылуы мүмкiн, егерде ұсынылған материалдар бюджет жөнiндегi
заңнамалық актiлер талаптарына сәйкес болмаған жағдайда. Ал егерде тиiстi
комитет оң тұжырым берсе, онда бюджет жобасын ұсыныстар мен ескертулер
енгiзу үшiн Президент пен Парламент Сенатына және де тұжырым беруге Есеп
комитетiне бағытталады.
Үшiншi кезеңде Парламент палаталарының — Мәжiлiс пен Сенаттың пленарлық
отырысында тиiстi қаржы жылға арналған республикалық бюджет жөнiндегi заң
жобасын талқылау iске асырылады. Жобаны талқылау барысындағы депуттармен
енгiзiлген барлық өзгерiстер мен толықтырулар дейектiлiк пен бюджет
теңдiктiлiгiн сақтау принциптердің талаптарға сәйкестiк болуы қажет.
Бiрiншi принциптiң талабы — ол бюджет жобасына енгізiлетiн әрбiр ұсыныс
жазбаша түрде дәйектi және елдiң әлеуметтi-экономикалық даму
басымдылықтарына сәйкестiк болуы тиiс. Ал екiншi принцип бюджет жобасына
енгiзiлетiн әрбiр енгізілген қосымша түсiмдер түрiнде немесе шығыстарды
қысқарту түрiнде бюджеттiң белгiленген тапшылығын сақтау үшiн тиiстi
қаражат кезi бар болуы керек.
Республикалық бюджет жөнiндегi заң жобасын Үкiмет Парламентте талқылау
үшiн ағымдағы жылдың қыркүйек айының 1 жұлдызына дейiн ұсныуы тиiс. Бұл
жоба Парламент палаталарының бiрге отырысында талқыланып, ағымдағы жылдың
желтоқсан айының 1 жұлдызына дейiн тиiстi заң қабылдау арқылы бекiтiледi.
Егерде белгiленген мерзiмге дейiн республикалық бюджет жөнiндегi Заң
қабылданбаса, онда Республика Президентi алдымыздағы қаржы жылдың бiрiншi
тоқсанына арналған бюджет бекiтілгенге дейiн әрекетте болатын республикалық
қаржы жоспары жөнiнде Жарлық жариялауға құқы бар. Бұл жоспар республикалық
бюджет жобасының төрттен бiрi көлемінде ағымдағы жылдың 30 желтоқсанға
дейiн бекiтiлуi тиiс. Осы жоспар қабылданған жағдайда республикалық бюджет
жаңа жылдың наурыз айының 1 жұлдызына дейiн бекiтiлуi тиiс.
Парламентте талқылау барысында елдiң әлеуметтi-экономикалық дамуының
орташа мерзiмдiк жоспары, орташа мерзiмдi фискалдық саясаты, бюджет жобасы
мен ақша-несиелiк саясат жөнiндегi Үкiметтің баяндамалары тыңдалады. Сондай-
ақ Парламент палаталарының тиiстi комитеттерiнiң бюджет жобасы бойынша
тұжырымдары тыңдалады.
Жобаны талқылау Парламент палаталарын бiрге отырыстарында екi оқудан кем
өткiзiлмейдi. Бiрiншi оқығанда республикалық бюджеттің кiрiстерi,
шығыстары, операциялдық садьдо, таза несиедендiру, қаржы активтер
операциялары бойынша сальдо, тапшылық немесе профицит және оны қаржыландыру
немесе пайдалану бойынша жалпы көлемдерi бекiтiледi. Екiншi және одан
кейiнгi оқығанда алдымыздағы қаржы жылға арналған республикалық бюджет
жөнiндегi Заң жобасы баптары бойынша бекiтiледi. Бюджет қаңтар айының 1
жұлдызынан басталып, желтоқсан айының 31 жұлдызында аяқталатын бiр қаржы
(бюджет) жылына бекiтiледi.
Республикалық бюджет жөнiндегi Заң жобасында бюджеттiк жiктелуге сәйкес
түсiмдердiң барлық түрлерiнiң сомасы, жалпы мемлекеттiк реттеушi салық бөлу
нормативтерi, функионалдық топтар, iшкi топтар, әкiмшiлiктер, бағдарламалар
мен iшкi бағдарламалар бойынша шығыстардың шектi мөлшерлерi, бюджеттің
тапшылық мөлшерi, оны өтейтiн көздер және ресми трансферттердiң жобалық
мөлшерлерi көрсетiледi.
Тиiстi жылдың Республикалық бюджет жөнiндегi Заңында республикалық
бюджеттен төменгi тұрған бюджеттерге функционалдық топтар бойынша нақты
бағдарламаларды iске асыру үшiн ерекше субвенциялар турiнде берiлетiн ресми
трапсфереттер көлемi анықталады. Республикалық және жергiлiктi бюджттер
құрамында бюджет төлемдерiнiң түсуi мен бюджеттік ақша беру мерзiмдерi
сәйкес келмегеннен пайда болатын ақша құралдарының уақытша жетпегенiн өтеу
үшiн жыл бойы пайдалынатын қолда бар резервiнiң айналым мөлшерi жасалады
және бекiтiледi.
Жергiлiктi бюджет жобаларын қарау және бекiту тәртiбi
Жергiлiктi бюджеттердi құру, қарау, бекiту және атқару Бюджеттiк кодекс
ережелерi мен басқа да нормативтiк актiлермен реттеледi. Осы актiлерге
сәйкес бюджеттiк жоспарлау жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган Республика
Үкiметiнiң тапсырмасы бойынша тамыз айының 15 жұлдызына дейiн облыстар,
Астана мен Алматы қалаларының әкiмдерiне сол жергiлiктi бюджет кiрiстерiне
жалпы мемлекеттiк салықтар мен алымдардан бөлiнетiн түсiмдердiң жобаланған
мөлшерлерiн хабар етедi. Сонымен бiрге жалпы мемлекеттiк бағдарламаларды
қаржыландыру мен жергiлiктi атқарушы органдар қажеттi болған оқиғада
пайдалануға арналған несиелердiң мүмкiндiк сомалары және де жергiлiктi
өкілдiк пен атқарушы органдардың басқару аппараттарын ұстауға арналған
шығындардың лимитiне республикалық бюджет құралдарынан бөлiнетiн шамаланған
сомалар жеткiзiледi.
Содан соң, осы көрсеткiштер және өздерiнiң болжамдық мәлiметтерi, яғни
аумақтар бойынша жасалған олардың даму болжамдары мен бағдарламалары
негiзiнде, жергiлiктi атқарушы органдар келесi қаржылық жылға өз
бюджеттерiнiң болжамдық көлемдерiн дербес анықтайды. Осы маңда облыс және
аудан арасындағы салықтар мен кiрiстердi бөлудi облыс өкiлдiктi органның
келесi қаржы жылдың облыс бюджетi жөнiндегi шешiмiне сәйкес сол облыстың
өкiлдiк органы белгiлейдi.
Тиiстi жергiлiктi бюджеттердiң кiрiстерi мен шығыстарының теңестiлiгi
үшiн жауапкершiлiк толығымен жергiлiктi өкiлдiк және атқарушы органдарға
жүктеледi, сондай-ақ төменгi бюджеттредi құру, бекiту және атқару процесiне
мемлекеттiк орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың араласуы
жiберiлмейдi. Жергілікті бюджеттердiң барлық параметрлерi бiріңғай
бюджеттiк жiктелуге сәйкес анықталады.
Облыстар, Астана мен Алматы қалаларының келесi қаржы жылдың
бюджеттерiнiң жобасы тиiстi маслихаттар талқылауға қазан айының 15
жұлдызына дейiн енгiзiлуi қажет. Бұл бюджеттер Республикалық бюджет
жөнiндегi Заң өз күшiне енгеннен кейiн екi апта iшiнде бекiтiлуi тиiс. Ал
аудан мен облыстық маңызы бар қала атқарушы органдары ағымдағы жылдың
қараша айының 1 жұлдызына дейiн тиiстi маслихатта талқылауға өз бюджеттерiн
енгiзiлуi қажет және ол облыс бюджетi қабылданғаннан кейiн екi апта iшiнде
бекiтiлуi тиiс. Егерде белгiленген уақытта жергiлiктi бюджет жобасы
бекiтiлмесе, онда жергiлiктi атқарушы орган келесi жылдың 1 тоқсанына
жергiлiктi қаржы жоспарын қабылдау жөнiнде шешiм шығаруға құқы бар.
Облыстар, Астана мен Алматы калаларының әкiмдерi аудан мен облыстық
маңызы бар қала бюджеттерi бекiтiлгеннен кейiн бiр апталық мерзiмде
бюджеттiк жоспарлау және атқару орталық органдарына облыстар, Астана мен
Алматы қалаларының жиынтық бюджеттерiн, тиiстi жылға жергiлiктi
бюджеттерден қаржыландырылатын жергiлiктi инвестициялы жобалар мен
бағдарламаларды, облыстар, Астана мен Алматы қалаларының жергiлiктi
атқарушы органдарының қарыздарын өтейтiн шығындар көлемiн ұсынады.
2-ТАРАУ. БЮДЖЕТТІҢ АТҚАРУЫНДАҒЫ ҚАЗЫНАШЫЛЫҚТЫҢ РОЛІ
2.1 Бюджеттi атқарудағы қазынашылықтың рөлі және қазынашылық
атқарудың негізгі принциптері
Республикамызда бюджеттi қазынашылық атқаруды енгiзгенше мемлекеттiк
бюджеттің атқаруын Қаржы Министрлiгi мен Ұлттық банк iске асыратын. Ұлттық
банктің есеп айыру-кассалық орталықтары бюджет құралдары арқылы
қаржыландырылатын ұйымдарға қызмет көрсететiн, ал Қаржы министрлiгi Ұлттық
банк ұсынатын ақпараттар негiзiнде есептiлiктi қалыптастырады. Нарықтық
экономикаға өту барысында мемлекеттiк қаржыларды тиiмдi басқару қажеттілігі
бюджетт атқару жөнiнде бiріңғай ор- ган құруды талап еттi. Сондықтан, 1994
жылы ҚР Президентiнiң Жарльғы негiзiнде республикалық бюджеттi атқару мен
жергiлiктi бюджеттерге есеп айыру-кассалық қызмет көрсету мақсаттарымен
қазыналышылық жүйе құрылды. 1995 жылы облыстар мен аудандарда оның аумақтық
органдары ұйымдастырылды. Сол жылдың соңында Қаржы министрлiгiнiң құрамында
Қазынашылық комитет ұйымдастырылды.
1996 жылы Ұлттық банктiң есеп айыру-кассалық орталықтарының базасында
Республикалық Бюджеттiк Банк құрылып, сол арқылы республикалық бюджеттi
атқару мен жергiлiктi бюджеттерге есеп айыру-кассалық қызмет көрсету
толығымен Қазынашылыққа ауысты. Сол жылы Ұлттық банкте реслубликалық бюджет
үшiн Бiріңғай Қазыналық шот пен екiншi деңгейдегi банктерде қазынашылықтың
аумақтық органдарының корреспонденттiк шоттары ашылды. Осы шоттар арқылы
қазынашылық органдар бюджеттi атқару жөнiндегi банктiк операциялар мен
қолма-қол ақша төлеумен байланысты операцияларды жүргiзу бойынша өз
өкiлдiктерiн iске асырады.
Қазынашылық iс-әрекеттің негiзгi мазмұны қаржы жыл бойы бекiтiлген
кiрiстер алу мен қарастырылған шығыстарды iске асыру процестерi түсiнiлетiн
бюджеттi атқару барысында көрiнедi. Осы iс-әрекеттің маңызды құрылымдық
элементi болып, негiзiнде кассаның бiрлестiк принципi жатқан, бюджеттi
кассалық атқару табылады. Бұл принциптiң мағынасы барлық бюджеттiк құралдар
Ұлттық банктегi бiрңғай қазынашылық шотқа түсiп, сол шоттан барлық шығыстар
орындалуын тұжырымдайды.
Демек, бюджетi қазынашылық атқару жүйесi сол атқару процесiнде пайда
болатын ақша құралдарының кiрiстiк және шығыстық ағымдарын бiр шотта
шоғырландыруға мүмкiншiлiк жасайды.
Қазынашылықтың негiзгi құқықтары, функциялары, мақсаттары, оның құрылымы
және аумақтық органдары
Қазақстан Республикасы қаржы министрлiгiнiң Қазынашылық комитетi сол
министрлiктiң құрылымы мен құзыретi шегiндегi ведомство болады және ол
арнайы атқарушы және бақылау қадағалау функцияларды iске асыруға талап
етiледi. Бұл орган республикалық бюджеттi атқауын күту, мемлекеттiк
бюджетті, мемлекеттiк мекемелердi есеп айырысу-кассалық күту және
мемлекеттік бюджет құралдарын мақсатты пайдалануын алдын ала және ағымдағы
бақылау бойынша салалар аралық үйлестiрудi атқарады.
Өз iс-әрекетiнде қазынашылық ҚР Конституциясына, ҚР Заңдарына, ҚР
Президентiнiң Жарлықтарына, ҚР Үкiметiнiң өкiлдерiне және басқа да
нормативтiк-құқықтық актiлерге негiзделедi. Қазынашылық мемлекеттiк мекеме
ұйымдастырушылық-құқықтық формадағы заңды тұлға болады және оның iс-
әрекетiн қаржыландыру тек қана республикалық бюджет құралдары арқылы iске
асырылады.
Қазынашылықтың негiзгi мақсаттары[3]:
- республикалық бюджетi кассалық атқаруды ұйымдастыруын өрiстету және
бақылау;
- мемлекеттiк бюджетi есеп айыру-кассалық күтуiн өрiстету, оның iшiнде
ақылы кызмет көрсетуден, депозиттiк сомалардан және демеушiлiк пен
қайырымдылық жәрдемнен түскен құралдар бойынша шоттарды;
- бюджет жүйесiндегi бухгалтерлiк есеп пен есеп берудi және қазьнашылық
органдар жүйесiндегi iшкi аудиттi дамыту мен жетiлдiруге қатынасу;
- республикалық және өз құзыретi шегiнде жергiлiктi бюджеттердiң құралдарын
тиiмдi және мақсатты пайдалануды бақылауын қамтамасыз ету;
- қазынашылықтың мемлекеттiк ақпараттық жүйесiнiң iс-әрекетiн қамтамасыз
ету.
Қазынашылық белгiленген тәртiп бойынша келесi функцияларды орындайды:
- мемлекеттік бюджеттiң атқарылуын күту;
- кезектi қаржы жылғы бюджеттiк арнауларға сәйкес республикалық бюджет
шығыстарын қаржыландыру;
- реслубликалық бюджеттің қолма-қол ағымдарын болжамдау;
- мемлекеттiк мекемелердiң кассалық шығыстарының есебiн қамтамасыз ету;
- республикалық және жергiлiктi бюджеттер арасында мемлекеттiк салықтар мен
төлемдердi бөлуiн қамтамасыз ету және оларды әр деңгейдегi бюджеттер
бойынша есепке қосу
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz