Шығарманың бас кейіпкері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
1 ҚАЗАҚ СОЛДАТЫ РОМАНЫНДАҒЫ КЕҢІСТІК ПЕН УАҚЫТ МӘСЕЛЕСІ 5
2 ОЯНҒАН ӨЛКЕ РОМАНЫНДАҒЫ КЕҢІСТІК ПЕН УАҚЫТ МӘСЕЛЕСІНІҢ СУРЕТТЕЛУІ 22
3 КЕЗЕКТІ ДЕ КЕЗЕҢДІ ШЫҒАРМАСЫ ҰЛПАН РОМАНЫНДАҒЫ КЕҢІСТІК ПЕН УАҚЫТ
МӘСЕЛЕСІНІҢ КӨРІНУІ 44
ҚОРЫТЫНДЫ 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ 61
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі қазақ әдебиеті барлық
жанры жағынан кемелденіп өскен, одақтық, одан берді дүниежүзілік мәні бар
әдебиетке айналды. Бірнеше ондаған жылдар ішінде көптеген идеялық,
көркемдік табыстарға жетті. Төңкеріске дейін негізінде, ауыз әдебиеті ғана
дамыса, бұл күнде прозаның да, драматургияның да, поэзияның да үлгілі
туындылары дүниеге келіп отыр. Әдебиеттану ғылымы мен әдебиет сынының да
жетістіктері мол.Соның ішінде ұлттық әдебиеттанудағы көркемдік уақыт пен
кеңістік мәселесі жайлы зерттеу жүргізу,келелі пікірлер келтіріп,ой-
тұжырымдар жасау-өзектілердің қатарынан саналады. Әдебиет шығармасындағы
уақыттың суреттелуі , зейінге алыну , қабылдануының өзгеше сипат-
ерекшелігін түсіну үшін көркемдік уақыт деген ұғым бірте-бірте қалыптасып
келеді. Ғалымдар бірқатар әдеби құбылыстарды хронотоп мәселесімен тығыз
байланыста зерттейді. Аталған тақырып екі тұрғыдан- кең және тар ұғымда
қарастырылады. Негізінен бұл мәселе орыс ғалымы М.Бахтиннің еңбектерінен
тереңірек көрініп, молынан орын алған. Ол ұсынған теорияға
сүйенсек,хронотоп біріншіден кеңістік пен уақыттың ажырамас бірлігі –нақты
өмірді бейнелейтін және әдебиет игерген мәселені айғақтаушы,екіншіден,
нақты шығармалардағы көркемдік әдіс ретінде тарихи шарттылық аясындағы
кеңістік пен уақыт мәселесі тұрғысынан алынады. Яғни реалды уақыт-бұл
уақыттың өмірдегі нақтылы қалпы. Реалды уақыт үздіксіз өтіп жатады және
үнемі алға,біркелкі жылжиды.Ал әдебиет шығармасында уақыттың жылжуы
оқиғаның суреттелуіне байланысты бірде жедел,бірде баяу болып,кейде тіпті
үзіліп кетіп отыруы ықтимал. Біздің сезінуімізде уақыт кейде ақырын,кейде
жылдам ауысқандай болады. Ал әдебиет шығармасында уақыттың жылжуы уақиғаның
суреттелуіне байланысты бірде жедел,бірде баяу болып,кейде тіпті үзіліп
кетіп отыруы ықтимал. Ал тағы бірде уақиға аяғынан басталып
баяндалса,жазушы уақытты кейін қарай жылжытып көрсетуі де мүмкін. Сонымен
әдебиет шығармасында автордың, кейіпкерлердің, оқушылардың уақытты қабылдау
ерекшеліктері ескеріледі .Көркемдік уақыт әдеби шығарманың танымдық
мүмкіншіліктерін,әсерлілігін арттыра түседі. Мысалы, Абай жолыэпопеясын
алсақ,мұнда жарты ғасырға таяу мерзім алынған. Абай оқырман онымен алғаш
кездескенде 13жаста болса,кітап аяқталған тұста 60-қа таяп, дүниеден
қайтады.Осы мерзім кітапта үзіксіз суреттелмей,кейде жазушы арада бірнеше
жылдар өтті деп,бірталай уақытты аттап кетіп те отырады.
Қазақ кеңес әдебиетінің осындай үлкен профессионалдық дәрежеге
көтерілуіне елеулі үлес қосқан жазушылардың бірі – Ғабит Махмұтұлы
Мүсірепов. Ол алпыс жылға жуык уақыт ішінде әдебиеттің түрлі жанрында
бағалы еңбек етіп келді. Көрнекті прозаик, талантты драматург, жалынды
публицист, қоғам қайраткері
Зерттеу нысаны. Зерттеу еңбектердің әрқайсысында Ғ.Мүсірепов
творчествосы түрлі тұсынан қарастырылып өтеді. Оның туындылары қазақ
әдебиеті оқулықтарында көптен бері талданып келеді. Мәселен, проф. Т.
Нұртазин қазақ прозасының даму тарихын зерттеген еңбегінде Ғ. Мүсіреповтің
шығармаларына тоқталып өтеді, оның кейбір ерекшеліктерін атайды. Филология
ғылымының кандидаты Қ.Құттыбаев өзінің диссертациясында Оянған өлке
романына талдаулар жасайды. Жазушы, филология ғылымының докторы
Н.Ғабдуллин Ғ.Мүсірепов драматургиясы жайында диссертация қорғады. Москва
сыншысы 3. Кедринаның, профессор Е.Лизунованың қазақ прозасына арналған
монографиялық еңбектерінде Ғ.Мүсіреповтің романдарына талдау жасалады.
Атақты жазушымыз, академик Сәбит Мұқанов та Ғ.Мүсірепов шығармаларына
пікірлер айтқан.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жазушының қазақ
әдебиетіндегі проза жанрының дамуы мен өркендеуіне қосқан мол үлесін
айқындау. Романшы ретінде шеберлігін тереңірек анықтап белгілеу. Бұл
мақсатқа жету үшін алдымызға мынадай міндеттер қойдық:
- Ғабит Мүсірепов романдарының тақырыптық-идеялық бағытын саралау;
- Жазушы романдарының сюжеттік-композициялық ерекшеліктерін, образ
жасау, кейіпкер характерін ашудағы шеберлігін таныту;
- Қазақ әдебиетіндегі кеңістік пен уақыт мәселесін зерттеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ғ. Мүсірепов өзінің алпыс жылға
жуық қаламгерлік тұғырында осы жолдан тайған жоқ. Ол әдебиетіміздің көп
жанрына еңбек сіңірді. Оның колхоз тақырыбына қалам тербеген әңгімелері,
аналар жайында жазған новеллалары, Қазақстандағы төңкерістік қозғалыс
дәуірінің шындығын суреттеген үлкенді-кішілі шығармалары, бүгінгі замандас
өмірін бейнелеген туындылары – әдебиетіміздің қымбат қазынасына қосылған
елеулі үлес болып табылып, жазушының әдебиеттегі орнын одан сайын биіктете
түсті.
Жазушының Қазақ солдаты, Оянған өлке романдары кеңестік
әдебиетіміздің озық туындыларының қатарына қосылады.
Қазақ солдаты қазак әдебиеті топырағында Ұлы Отан соғысы тақырыбына
жазылған тұңғыш роман еді.Бұл шығармада қазақ романының көптеген мәселелері
сәтімен шешілген. Бұрынды-соңды әдебиетімізде майдан өмірі суреттелген
үлкен көркем туынды болған емес.
Оянған өлке - жазушының жоспарлаған трилогиясының кітабы. Мұнда
суреткер алдына өте жауапты міндеттер қойған. Қазақстанның осыдан бір ғасыр
бұрынғы өмірінің жай-күйін көркемдік шындықпен беру оңай шаруа емес еді
Диплом жұмысының дереккөздері. Суреткер ретінде халқымызға жақсы
танылған Ғ. Мүсірепов публицистиканың да майталман шебері. Оның қолынан
көптеген өміршең очерктер, жалынды пафосқа толы мақалалар шықкан. Ол
өмірдің күн тәртібінде тұрған көкейкесті мәселелеріне дер кезінде үн қосып
отырды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл зерттеу еңбекте Ғ.
Мүсіреповтің прозасындағы кеңістік пен укақыт зерттеліп талданды. Ғабит
Мүсіреповтің проза жазудағы шеберлігі, нақтылығы, сөз саптауы, даралап
суреттеудегі авторлық ұстанымы, дүниетанымы жан-жақты зерделенді. Көркем
шығармадағыдай проза да адам бейнесін, мінезін, бейне жасау шеберлігі
мүсіндеудің жолдары екені көрсетілді. Әр түрлі ғалымдардың ой-пікірлері
сарапқа салынып, Ғ. Мүсіреповтің проза жазудағы ерекшеліктері анықталды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Ғ. Мүсірепов шығармашылығының
ақтаңдақ беттерінің кейбір қырларын көрсететін зерттеу нәтижелерін орта
мектептердегі, жоғарғы оқу орындарындағы қазақ әдебиеті дәрістерінде,
семинарлар мен арнаулы курс сабақтарында әдебиет тарихы мәселелерін
жаңғырған көзқарастар негізінде жаңаша оқытуда кеңінен қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар. Зерттеу барысында мына тұжырымдар
ұсынылып отыр:
- Ғ.Мүсірепов шығармаларындағы кеңістік пен уақыт мәселесінің орынды
суреттелуі;
- Автор прозасының көркемдік әлеміндегі құрылымында, ұйымдастырылуында
уақыт мәселесі маңызды орын алады;
- Нақты өмірді бейнелеуші бірден-бір құрал ретінде көрінеді;
- Романдардың бейнелеуші жүйесін жан-жақты ашуда маңызды роль
атқарады.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Сипаттама,талдау,жүйелеу , тұжырым
жасау әдістері пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе мен қорытындыдан, екі
тараудан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚ СОЛДАТЫ РОМАНЫНДАҒЫ КЕҢІСТІК ПЕН УАҚЫТ МӘСЕЛЕСІ
Ә. Нарымбетовтың айтуынша, Ғабит Мүсірепов – үлкен прозаик,
драматург, публицист, әдебиет сыншысы-ғалым ретінде туған әдебиетінің өте
маңызды кезеңін бейнелеген, сүбелі шығармалар берген, халық өмірінің көркем
шежіресі іспетті. Ол ел-жұртына кеңінен танылған, халықтың адал азаматы,
қадірмен ұлы, шын мәніндегі халық жазушысы.
Әдебиет пен өнер туралы Ғабит Мүсірепов қаламынан шыққан
еңбектердің барлығына тән ортақ қасиеттерді жинақтап айтқанда, ең алдымен,
оның әдебиет пен өнердің жиырмасыншы ғасырдағы даму процесіне және олардың
жекелеген елеулі құбылыстарына биік талғаммен қарап, ғылыми дұрыс
топшылаулар жасағанын айрықша атап өткен дұрыс.
Ол қазақ әдебиеті мен өнерінің әрбір көрнекті табысын халықтың рухани
қымбат қазынасы ретінде қатты қастерледі. Әдебиет пен өнер туындысының
эстетикалық тәрбиелік зор рөліне баса назар аударды.
Сонымен қатар, әрбір көркем шығармаға оның барлық уақытта қойып
отырған идеялық-эстетикалық талабы да биік, үлкен. Терең мазмұн мен үздік
шеберлік – міне, әдебиет пен өнердің әрбір туындысын талдау үстінде Ғабит
Мүсіреповтің берік ұстанған айнымас өлшемі осы ғана [1, 68-69 б.].
Ғабиттің жазушылығын тұтас алғанда, өзіне тән бірнеше
өзгешеліктері бар: бірінші – бойына сіңбеген тақырыпқа жармаспайды; екінші
– бойына сіңірген тақырыбын тез жазып тастауға асықпайды; үшінші – жазатын
тақырыбына күй таңдайды; күйі жетпесе, игерген тақырыбын да жаза қоймайды;
төртінші – шығармасына өте ұқыпты, сондықтан хал-қадары жеткенше, олпы-
солпысыз шығарады; бесінші – тілге үнемшіл, сипаттап отырған оқиғасына
жәрдемі жоқ сөзді қолданбайды; алтыншы – жарқылдақ сөздерді көбірек
қолданып, шешен сөйлеуге тырысады; жетінші – адам портретін жасауға, қазақ
жазушыларының ең шеберінің бірі [1, 62-63 б.].
Ғабит Мүсірепов – шеберлігі шығарма сайын ширығып, шыңдала
берген, бірден-бірге өрлеп, ең шырқау биіктерге көтеріле берген жазушы.
Оның әрбір шығармасы – көркемдік жаңалық, тың сөз, өнеге үлгісі. Оның өзіне
қояр, көркем шығармаға қояр талабы өзгеше. Олай болатын жөні де бар. Ол -
өз шығармашылығының елең-алаңында көркем сөздің алыбы, кеңес әдебиетінің
атасы Горькийден, әлем әдебиетінің басқа да ұлыларынан үйренген. Солардың
дәстүрін қазақ әдебиетіне дарытушылардың бірі болған қаламгер.
Ол – жазушылық өнерді өз әдебиетіміздің айтулы шебері Бейімбет
Майлиннен үйренген, жаңа әдебиеттің негізін Сәкен, Ілиястармен бірге
қаласқан, солардың эстафетасын алып қалған жазушы. Ол – қазақ әдебиетінің
кемеліне келіп толысқан кезеңінде ұлы суреткер Мұхтар Әуезовпен қаламдас,
замандас болған жазушы. Оның артында үлгі алар, өнер жарыстырар қалың
қатпарлы қаламгер ұрпағы бар. Сондықтан ол осы деңгейден, өзі шыққан
биіктен сәл де болса төмен түсуге хақысы жоқ екенін айқын түсінген жазушы
[2, 16 б.].
Ғ.Мүсірепов – қазақ кеңес әдебиеті дамуына ізденімпаз
экспериментатор, батыл да терең теоретик, сыншы ретінде де үлкен үлес қосып
келеді [3, 5 б.].
Көркем әдебиеттегі әрбір кесек шығарма – өз алдына жеке бір дүние.
Оның өн бойында өрбіген оқиғалар, өзді-өзінше тіршілік еткен адамдар,
қақтығысқан характерлер, түйін-түйін тартыстар, шарпысқан өткір сезімдер,
солардың арасында жым-жымымен жылғаланып ортақ бір арнаға құйып отыратын
автор философиясы, оның оқиғаларға, адам мінездеріне берген бағалары,
шығарған үкімдері, міне осының бәр-бәрісі – жазушының өмірден ашқан
жаңалығы, өз тіршілігі өзінде жатқан тұтас бір дүние [2, 14 б.].
Ғ.Мүсірепов өмірі – өнегелі өмір. Өнегелі болатыны – күрескер
өмір. Биік мұраттар жолындағы мәмлесіз күресті өзек өткен өмір.
Мүсірепов өнері – өміршең өнер. Өміршең болатыны – шыншыл өнер.
Шындықты мұрат тұтқан өмір де, өнер де – ең алдымен, ел игілігі, ел мерейі
[3, 5 б.].
Оның шығармалары қазақ халқының өмірін, тарихта елеулі орны
болған оқиғаларын мол қамтиды. Бұл салада оның назарын көбірек тартқан
бірнеше қадау-қадау тақырыптарды көрсеткен жөн. Суреткер бірде Қазақстанның
Ресейге қосылуының прогрестік мәні болғанын, Қазақстанда капитализм
элементтері келе бастағанын, жұмысшылардың қалай қалыптасқанын көрсетуді
мақсат етсе, екінші бір шығармасында республикамызда Кеңес өкіметінің
орнаған тұстарының оқиғаларын көрсетеді. Жаңарған даланың, өзгерген
өңірдің, жаңа салт-сананың қалай туып, қалай өркен жайғанын суреттейді.
Енді бірде Қазақстан өміріндегі аса үлкен оқиға – бұрынғы жекеменшік
шаруалардың коллективтендіру жолына қалай түскенін, осы жолдағы кездескен
қиыншылықтары мен кедергілердің сыр-сипатын баяндайды. Ұлы Отан соғысының
оқиғаларына арнап та бірталай шығармалар жазған. Осының бәрін тұтастай
шолып қарағанда, Қазақстан өмірінің аса мәнді терең тамырлы сырларына
қанығамыз [4, 13 б.].
Жазушының Ана тақырыбындағы шығармаларының жиынтығы ретінде
1974 жылы Ұлпан романы дүниеге келді. Ұлпан — бүкіл аналардың жиынтық
бейнесі тәріздес кесек полотно.
Ғ.Мүсіреповтің Ана тақырыбынан кейінгі патриоттық тақырыптағы төл
туындысы — Қазақ солдаты хикаятын (1945 ж. кейін Қазақ солдаты романы)
жазды.
Ал бұдан кейін 1953 жылы жазылған Оянған өлке романының тақырыбы —
Қазан төңкерісінен бұрын Қарағанды көмір өндірісі ашылып, онда қазақ
жұмысшы тобының құрыла бастауы, Оралдан келген орыс, украин жұмысшыларымен
өндіріске жаңа тартылған қазақ кедейлерінің ащы өмірдің азабын бірге
тартып, біте қайнасуы, олардың таптық мақсатты терең түсінісіп, орыс
капиталистері мен қазақ байларына қарсы тізе қоса бастауы, таптық сана-
сезімінің оянуы суреттеледі. Романның екінші кітабы Жат қолында атты
роман ширек ғасыр өткен соң — 1984 жылы дүниеге келді. Онда Қарағанды көмір
кенін ағылшын алпауыттарының тонауы тартымды сипатталған [5, 4-6 б.].
Әбіш Кекілбаев оның шығармалары туралы былай дейді:
...Мүсірепов талантының барлаушыларға тән байқампаздығы сонда,
ол ылғи жаңа көктемнің алғашқы бүріндей көсегелі құбылыстарға назар
аударады. Талпақ танау - ғасырлар бойғы психология мен тұрмыстық үрдістер
инерциясына енді-енді күмән келтіре бастаған қазақ ауылының рухани
шежіресі. Қазақ солдаты - ауыл жөргенінен жаңа заман өткелдері ерте
айырған қазақ бозбаласының алғаш рет ата кегін қуып, ру намысын жыртпай,
көп ұлтты Отан мүддесі үшін күрескен жауынгерлік жолы.
Оянған өлке - самарқау сахарадағы бұйығы тірлік ата-баба
көрмек түгілі, естімеген жаңа кәсіптер мен жаңа қарым-қатынастың алғаш желі
тартуының тарихы. Ұлпан - ескі ауылда заман аңғарын алыстан болжап, соған
орай қаракеттенуге алғаш талпынғандардың қайғылы хикаясы. Көрдіңіз бе, бәрі
де алғашқылар мен тұңғыштар туралы [1, 69 б.].
Ұлы Отан соғысында гитлершіл Германия мен империалистік
Жапонияны қирата жеңген Кеңес елі сол жүйенің бар жағынан мызғымас нық
екенін, өмірлік күші сарқылмас мол екенін іс жүзінде көрсетті. Кеңестік
әскери мектебінде тәрбиеленген ер жүрек кеңес адамдары соғыс өнерінің
озықтығымен, алғырлығы, батырлығымен жер жүзін таңдандырады.
Осындай тамаша ерлікті, даңқты, оларды туғызған дәуірді кеңес
әдебиеті, соның қатарында қазақ кеңес әдебиеті он жыл бойы жыр етіп келеді.
Қызу майдан кезінде, арпалыс үстінде жазылған бірсыпыра шығармалардың олпы-
солпысы жоқ. Әйткенмен, ұлы дүбір үстінде туған ол шығармалардың маңызы да,
орны да ерекше: олар кеңес адамдары Отан үшін жан аямай қимыл жасаған
тарихи күндердің өңі кетпес жанды ескерткіші.
Отан соғысы жылдарында майдан мен тыл өмірінің шынайы көрінісін
көзге елестетерліктей, кең көлемді, өмір оқиғасын бар жағынан алып
суреттейтін, идеялық-көркемдік мәні терең кітаптар да сол соғыс күндерінде
туған шығармаларды сатылап өсетіні сөзсіз.
Отан соғысының алып жеңістерін суреттеуде біраз сараланып қалған
жол бар. Ол – майдан өмірін образ арқылы тікелей суреттеп беру. Екінші,
творчестволық әдіс майдан ерлігін көрсетумен бірге, сол ерліктің шыққан
төркінін де суреттеу. Ғ.Мүсіреповтің біз сөз қылғалы отырған Қазақ
солдаты осы соңғы әдіспен жазылған. Бұл әдістің біздің қазақ кеңес
әдебиеті үшін ерекше маңызы бар, өйткені бірсыпыра ақын, жазушылар бір
кезде ерліктің көзін совет заманынан, партия тәрбиесінен емес, ата-тектен,
аруақтан іздеп болды [6, 351-352 бб.].
Ғ.Мүсіреповтің Қазақ солдаты романы қазақ кеңес
әдебиетінде туған халқымыздың неміс-фашист басқыншыларына қарсы қаһармандық
күресін көрсетуді мақсат еткен тұңғыш көлемді шығарма болып табылады.
Әдебиетімізде Ұлы Отан соғысы тақырыбына арналған, кеңес жауынгерлерінің
майдандағы ерлігін, халқымыздың тылдағы жанқиярлық еңбегін суреттеуге
бағышталған көркем шығармалыр, соғыс жылдарында да, соғыстан кейінгі
уақытта да аз жазылған жоқ [4, 54 б.].
Қазақ солдаты романында кейіпкерлерді психологиялық мінездеу
толыға, тереңдей түскен. Әр қаһарманның өткен-кеткенінен хабардар болып
қана қоймаймыз, олардың нақтылы жанды бейнесі әрдайым көз алдымызда тұрады.
Мәселен, Володя Толстовтың көңіл күйі мынандай бір оқиға
тұсында айқын көрінеді. Новороссийскіні жаудан азат еткенде, Володя Толстов
қаланың шет жағындағы өзінің үйін көрмекке барып, тас-талқан болып қираған
тас үйінің орнын ғана көреді. Ол өзінің ет жақындарының өлі-тірісін де
білмейді. Сағынып көрген үйінің мына түрін көргенде, Володя Толстов қатты
мұңға батады. Қаһарманның осы тұстағы көңіл күйі өте сәтті суреттелген.
Ғабит Мүсірепов романында оқиғаларды екшеп, іріктей түскен.
Олардың ішінен характерлердің мінез ерекшелігін танытатын түйін,
ситуацияларды таңдай білген. Қайырғалидың да, Вася Гришиннің де, Самед
Абдуллаевтың да, Петр Ушаковтың да тұлғаларын танытарлық психологиялық
сәттер мол. Кейіпкерлердің іс-әрекетін сырттай суреттеп қоймай, олардың ой-
толғанысын, ішкі жан-дүниесін бере білуі де – суреткерлік табыс.
Қайырғалидың қалтасына анасының хатын салып жүріп, сағынышпен
қайта-қайта оқитындығы да өз орнында қажетті деталь болып табылады. Ол
майданда жүргенде бір сәт те өзінің елін, туған шешесін есінен шығармайды.
Қаһарманның даралық бейнесі, адамдық келбеті осы сияқты әр қырынан, әр
жағдайда көрінуі арқасында толысып шығады.
Шығарма кейіпкерлерінің басына тән ерекшеліктер белгілі оқиғалар
үстінде анықталады. Романда тек қана Қайырғали мен Ақботаның, Шеген мен
Қайырғалидың арасындағы қатынастар ғана емес, бұдан басқа да көптеген
сюжеттік желілер тартылып отырады. Бір мезгіл Семен Зонин мен Нинаның
арасындағы жайлар сөз болады. Сондай-ақ Василий Гришин, Володя Толстов,
Мирошник, Самед Абдуллаев сияқты кейіпкерлердің бастарында да түрлі-түрлі
қызғылықты жайттар кездесіп отырады. Сонымен Қазақ солдаты романының
оқиғалық жағы да, характерлерін мінездеу жағы да саралана, нақтылана
түскен.
Қазақ солдаты романының композициялық құрылысы өзгеше шебер
сомдалған. Мұнда негізгі мәселе – кеңес заманында туып-өскен адамның өсу,
жетілу жолы басты әңгіме болып баяндалады. Майдандағы ерліктері үстінде ол
жас адамның мінездік, азаматтық қалыптасуы арта береді.
Романда көлденең бұрып әкелетін, негізгі идеядан жырақтататын
қосалқы желілі әңгіме жоқтың қасы. Барлық оқиға, сурет бояулары белгілі
нысанаға тиіп жатыр. Өмірдің объективтік ағасы да, геройлардың өсу жолы да
табиғи үйлесімді өрбиді [4, 57-58 бб.].
Қазақ солдаты романы біздің ұлттық әдебиетіміздің ғана емес,
бүкіл кеңестік әдебиеттің табысынан саналған, қалың оқушыларды қуантқан
құнды көркем еңбек болды. Бұл роман автордың кеңес әдебиетінің Ұлы Отан
соғысы өмірін суреттейтін үздік шығармаларынан үйренуі нәтижесінде,
әдебиетте батыр тұлғаларын жасаудың тамаша үлгілерін, дәстүрін бойға терең
сіңіру нәтижесінде туды.
Романда соғыс өмірі, кеңес жауынгерлерінің ерлігі, олардың
туысқандық достығы, бауырмалдығы майдан жолының қилы-қияңы үстінде терең
ашылып көрініп отырады. Шығарманың бас кейіпкері Қайрош Сарталиев, оның
жауынгер серіктері Толстов, Абдуллаев, Зонин, Ушаков, Гришин, командир
Мирошник, саяси жетекші Ревякин, осылар секілді өзге майдан ерлері де –
бәрі де кеңес мектебінде оқып, тәлім-тәрбие алған жас азаматтар, туысқан
советтік ұлттардың өкілдері. Оларда Отанға деген зор махаббат бар.
Бәрінің де мақсат-мүддесі, тілегі біреу – елімізге тұтқиылдан
опасыздықпен шабуыл жасаған зұлым жауды талқандау, сөйтіп, елімізде бейбіт
күннің қайтадан нұр шашып тұруы үшін қасық қандары қалғанша күресу. Бұл зор
күресте, ұлы айқаста дем берер, жол көрсетер қуатты күш бар, ол –
Коммунистік партия мен Отан. Олардың бәріне тірек болар, қуаттандырар күш
бар. Ол – біздің батыр совет халқы.
Совет жауынгерінің ұлы ерлігінің көзі, жеңілмейтіндігінің себебі
– міне, осында. Қазақ солдаты романында совет жауынгерінің ерлік
тұлғасын айқындайтын осы сипаттар терең көрсетілген. Шығарманың мазмұнын
салмақты етіп, көркемдік қасиетін ерекше көтеріп тұрған белгілері де міне
осында.
Қазақ кеңес әдебиетінің жетіліп өскендігінің де, жазушының
көркемдік шеберлігінің айрықша биіктегендігінің де үлкен айғағы болған
Қазақ солдаты романының көркемдік сипаттарына, образдарының бітіміне
талдау жасамас бұрын, ең әуелі осы романды жоғары сапаға көтеріп тұрған
негізгі басты белгілеріне тоқталып өтелік. Ең біріншіден, бұл роман –
халықтық шығарма. Романда майдан көріністерінің бірден суреттеле жөнелмей,
оқиғаның әріден қозғалуында үлкен мән бар еді.
Қазан төңкерісі жеңгенге дейін, байтақ Ресей жерін мекендеген бұрынғы
езілген халықтардың бірі секілді біздің қазақ халқы да екі жақты қанау мен
қыспақтың, бір жағынан патша үкіметінің, екінші жағынан – жергілікті бай-
феодалдардың қатаң тепкісінде езіліп-жаншылып келді. Патша өкіметі қазақ
елін бұратана жұрт деп атап, төмендетіп, іргелі ел санатына қоспады.
Сол езілген халықты Қазан төңкерісі азат етті, теңдікке қолын
жекткізді, басына бақыт орнатты.Кеңес өкіметі жылдарында қазақ ұлтының
әлеуметтік өмірінде, барлық тұрмыс-салтында көп-көп өзгерістер туды, ұлттық
санасында жаңа сапалар қалыптасты.
Әрине, мұның өзі бір күнде бола салған құбылыс емес. Өзінің өсу
жолы, даму ерекшеліктері, сатылары бар. Қазақ солдаты романында қазақ
халқы өмірінің осы жолдары көркемдік шеберлікпен терең сипатталған және осы
тарихи құбылыс жаңа заманмен құрдас адамның образы арқылы бейнеленеді.
Жаңа дағдылар, соны қасиеттер, жақсы тұрмыс, әрине, бірден орнай
қалмайды. Бұларды орнықтыру үшін аянбай еңбек етіп, қиыншылықтарды жеңе
білу керек. Ал күрес жолы – даңғырап жатқан сара жол емес, көптеген
қиындығы, кедергілері бар, бұралаңы көп ауыр жол.
Кеңес өкіметінің ұлы төңкерістің жеңісі нәтижесінде, феодализмнен
социализмге бір-ақ секірген қазақ елінің дәл бүгінгі таңдағы зор да ұлы
жеңістерге жеткенге дейін даму жолында да осы секілді талай-талай
қиындықтар, ауыртпалықтар болды. Қазақ солдаты романында Ғабит өмірдің
осы ақиқат сырларын шеберлікпен танытқан.
Романда соғыс өмірі, кеңес жауынгерлерінің ерлігі, олардың туысқандық
достығы, бауырмалдығы майдан жолының қилы-қияны үстінде терең ашылып
көрініп отырады.
Шығарманың бас кейіпкері Қайрош Сарталиев, оның жауынгер серіктері
Толстов, Абдуллаев, Зонин, Ушаков, Гришин, командир Мирошник, саяси жетекші
Ревякин, осылар секілді өзге майдан ерлері де – бәрі де кеңес мектебінде
оқып тәлім-тәрбие алған жас азаматтар, туысқан ұлттардың өкілдері. Оларда
Отанға деген зор махаббат бар.
Бәрінің де мақсат-мүддесі, тілегі біреу – елімізге тұт қиылдан
опасыздықпен шабуыл жасаған зұлым жауды талқандай, сөйтіп елімізде бейбіт
күннің қайтадан нұр шашып тұруы үшін қасық қандары қалғанша күресу. Бұл зор
күресте, ұлы айқаста дем берер, жол көрсетер қуатты күш бар, ол – партия
мен Отан. Олардың бәріне тірек болар, қуаттандырар күш бар. Ол – біздің
батыр халық. Кеңес жауынгерінің ұлы ерлігінің көзі, жеңілмейтіндігінің
себебі – міне, осында.
Қазақ солдаты романында кеңес жауынгерінің ерлік тұлғасын
айқындайтын осы сипаттар терең көрсетілген. Шығарманың мазмұнын салмақты
етіп, көркемдік қасиетін ерекше көтеріп тұрған белгілері де міне осында.
Романды оқи бастаған шағымызда біздің көз алдымызға сонау бір
жылдардағы қазақ аулының тіршілігі, романның бас кейіпкері Қайроштың туып-
өскен ортасының күн көріс, характері, дамудың жаңа жолына бағдар алған
ауылдың алғашқы жылдарда бастан кешкен қиыншылықтары реалистік тұрғыдан
суреттеледі.
Қайроштың туған аулында жас баланы алдарқатып әкететіндей
жаңалықтар аз еді. Жаңалық кең өріске еркін шырқап кете алмай, ескілік
атаулы етектен тартып ілгері басқан аяққа шырмауықша оралып жатқан кез
болатын.
Оыс кезде түскен қиыншылықтарды жас баланың қайыспай көтеріп әкетуі,
әрине, қиын. Сондықтан жас Қайрош бұл қиындықтан құтылу үшін ауылдан қашып,
қалаға тартады. Бірақ ол өзінің туып-өскен жерінен біржола безу үшін
кетпейді, әлденіп күш жинап, бекем болып қайта келу үшін, сөйтіп
қиыншылыққа қарсы күрес ашу жолын үйрену үшін кетеді. Қайроштың ауылдан
қашуының ішкі логикасын, образдық даму эволюциясының сырын біз осылай
ұғуымыз керек.
Қалаға барған Қайрошты балалар үйі өз тәрбиесіне алады, қамқорлық
жасайды, оқытады, білім береді. Сөйтіп, жас Қайрош өнерлі, өнегелі, саналы
азамат боп жетіледі. Қайрош көрген мұндай қамқорлықты сол секілді талай
кедей балалары көрген.
Оқу оқуға, білім алуға талабы болғанмен, бірақ қысқа жібі
күрмеуге келмейтін талай кедей-кепшік жетім балалар тек кеңес өкіметі
жылдарында ғана осындай зор әкелік қамқорлық құшағына бөленді. Қазақ
еңбекшілеріне бұл өкімет әперген ұлан-ғайыр бақыттың айқын бір көрініс осы
еді. Жас Қайроштың басынан өткен жайлар – қалың жұрттың белгілі бір
өкілдеріне тән болған ортақ құбылыс болып табылады [4, 58-60 бб.].
Романда кесек оқиғалармен қатар қорлы өрісті, шұрайлы ой көп.
Романның негізгі кейіпкері Қайырғали заманының рухани байлығына бөленген,
ой өрісі жоғары, өмір сырын қыядан көріп, тез шалып отыратын адам. Сол
Қайырғали – қарапайым солдат. Майданда сержант, аға сержант болып жүріп те,
ол қарапайым қызметтің ауыртпалығын талмай көтереді, солдаттың қара
жұмысынан сескеніп тайқақсымайды. Автор Қайырғалиды дәреже арқылы емес,
кеңес адамына тән асқақ қасиетімен көтерілген жан етіп көрсетеді.
Қайырғалидың образы арқылы совет жерінде қарапайымдық,
еңбекке, іске құмарлық, батырлық, даңқ – бәрі бір ұяны мекендейді деген
тезисті дәлелдейді.
Романның кіріспесінде:
- Әуелі келісіп алайық: сіз ешнәрсені жасырмаңыз, мен ешнәрсе қоспайын.
- Жоқ, сіз ешнәрсе қоспаңыз, мен ешнәрсені жасырмайын. – Уәдеміз осы
болды, - деп автор романды жеке адамның өміріндегі оқиғаға құрдым
дегендей қылады. Автордың ашық айтқан бұл сырын еске ала отыру керек,
бірақ оны шығарманың сыры деп қолдануға болмайды.
Жазушының қолымен жасалғанымен, жарыққа шыққан соң, көркем
шығарманың өз алдында өмірі, өзінің сыры бар. Осы жайды ескеріп, үңіле
қарасақ, Қазақ солдаты бір жастың өміріндегі түйінді кезеңдерді суреттеу
арқылы, кезең адамдарына тән асқақ қасиетті, мінезді сипаттауға арналған
шығарма екенін көреміз.
Романдағы Қайроштың өмір жолы – сол дәуірдегі еңбекші қазақтың
бәріне ортақ жол. Қазақ атаулы Қайроштей қалаға қашқан жоқ, шаштараз болған
жоқ. Бұл жағынан алғанда Қайроштың өзіне тән даралық өзгешелігі бар. Бірақ
оның өмірінің жалпы мәні еңбекші қазақтың бәрінің өміріне ұқсас. Кеңес
заманына дейін еңбекші қазақ Қайрош сияқты зорлық-зомбылық көріп жүдеп
келді, бақытты өмірді кеңес әлемінен тапты, білім алды, өнер үйренді, адал
ниет, адал қызметімен ардақталып қатарға қосылды.
Романда Қайроштің Қайрақтыдан жалаңаяқ зытқанынан бастап, Кеңес
Одағының Батыры болғанға дейінгі өрге өрлеген өмірі көрінеді. Қарамұрт
билеп-төстеп жүрген Қайрақты кейін колхоз болады, Қайырғали қайтып
оралғанда, өлеңде мадақтағанымен, бұрын аласа ғана болатын Гурьевтің
өскенін, шын-ақ жер биігі болып қалғанын көреді.
1928 жылы орны өшіп жатқан Қарағанды Отан соғысы кезінде
Донбастың жүгін өз иығына артарлық дәрежеге жетеді. Шеген, Бораш,
Ақботалардың өмірінде де зор өзгерістер бар. Соның бәрі жылдар бойында,
белгілі тарихи кезеңде болды. Тарихи шығарма оқиға дамуын жылдар сатысына
қойып көрсетеді. Қазақ солдаты романында осы ерекшелік бар.Уақыт пен
кеңістік мәселесінің тереңдігіне куә боламыз.
Романның композициясы Қайроштың тек майдандағы өмірін көрсетуге
ғана емес, оның әлеуметтік қалыптасу жолын да көрсетуге икемделіп жасалған.
Төрт жылдық майдан өмірінен алынса, оқиға қоюырақ, Қайроштың әскери өмірі
молырақ көрінер еді, ал 16 жыл көлемінде қамтылған соң оқиға біраз
ыдыраған.
Бірінші тарау түгелімен Қайроштің елдегі өмірін көрсетуге
кеткен:
Әкемнен қалған шапанды киіп, ағамнан қалған таяқты қолыма алып
өзенге қарай беттегенде мен де өзіме-өзім үлкеген адамдай көрініп кеттім.
Балалық шақта үлкендерге ұқсау деген о да бір кеудеңе паңдық беретін нәрсе.
Әттең, тап осындай дандайсып бара жатқан кезіме қаракөк ат пен қарамұрт
кездесе кетті де, жоғары да келтірілген он жылдың жайын айтты...
Айтқанда анау-мынау емес, өмір бойы есінде жүрсін дегендей,
қадағалап, шегелеп тұрып айтты. Сол-ақ мұң екен, бар паңдығым сағымдай
сейіліп, көзін жасы алқымға келіп тығылды. Кесім еститін күнәм қайсы?
Еңбекке жұмсарда жақсылық емес, жамандық жағын баса ескерту керек пе екен?
Ол жағынан мен білмеймін. Бірақ, өксіп жәбірленгенімді білем.
Жаман дос – көлеңке деп, әлдекім дұрыс айтқан ғой деймін. Мен
өксіп, жылап келе жатсам, көлеңкем өзімді мазақтап, жеңіммен көзін сүртеді.
Мүмкін, мен де соны істеген болармын...
Содан бергі бірнеше ай жап-жақсы өтіп еді.
– Айдашымның орнын Қайрошым басты. Әлі-ақ қатарға қосылармыз! –
деп, апам да әр кезде қуанып, мақтанып қояды. Мен де мұрнымды бір тартып,
бұл мақтауды есітіп, отырғанымды сездіріп қоямын [7, 9 б.].
Мүмкін, менің алдымда сағым теңізіндей құлпырып, алыстан қол
бұлғап жаңа бір өмір жатқан шығар. Мүмкін, шарасы шайқалмаған ескі ауылдың
ескі өміріне қанағат етпеген бала ойы осындай бір себепті бұрыннан іздеп
жүрген шығар...О да мүмкін, бұ да мүмкін [7, 10 б.].
Екінші бөлімде Қайроштың шекарадағы және майдан тартысына
бастап түскен кезі суреттеледі:
Жар қабаққа тақай салынған тас көпір осы бір күндерде майданның
бір тар қылтаңына айналып кетіпті. Батыстан шығысқа қарай ағылған әскерге
аралас көп жұрт көпір аузында қарбалас жасап, тығындап тастаған екен. Бір
ғана бөлімше деп саналатын тоғыз жауынгер алты сағат алысып, әрең дегенде
тәртіпке қол жетіп, міне екі күн бойы шегінген әскер бөлімдерімен жосыған
жұртты өткізіп тұрмыз.
Полковник Озимин, біздің көңілімізді көтергісі келіп:
– Бұл бес күннің ішінде майданның ең ауыр жерінің бірі сол
елеусіз көпір болады. Соғысқа кірмедім деп ренжімеңдер...Соғысты сол жерден-
ақ көрерсіңдер, - деп еді, айтқаны қате кеткен жоқ...
Айналамыз астан-кестен. Жер бетіне қорасан шыққандай. Дүниедегі
бар үн біздің үстімізге жиналғандай: гүрсілдейді, өкіреді, ұлыйды. Аспан
біресе жарылғандай, біресе жыртылып кеткендей, енді бір кезде салдыр-гүлдір
құлап келе жатқандай болады. Осы маңда бір секіріп түспеген бір тас
қалмаған сияқты. Көпірдің қай жерде екенін дәл белгілеп алған жау
самолеттері түн ішінде де келіп, дүркін-дүркін бомбалап кетеді.
Курстан келген жігіттер, бізді бірден-ақ майданға салар, майдан
шегіне жеткен соң ақ жаумен бетпе-бет келерміз, кім қандай екенін сонда
көрерміз деп ойлап едік. Келген күні, келген сағаттан бастап өмір мен
өлімнің шекарасында болармыз деп едік, онымыз болмай шықты. Жау әлі
шабуылмен келеді. Күн санап мардамсып, ілгерілеген сайын кеудем-соққа
салып, ар-намысты таптап, ел есінен кетпестей қорлық-зорлығымен келеді. Мас
өгіздей, нас шошқадай, басы жеткен жерін артымен ластап келеді...
Келген пулеметтер онша көп болмағанмен бәрі де жоғары ататын
пулеметтер екен. Маған ол зеңбірек дивизиясы келіп қосылғандай күш берді.
Пулеметтерімді жау самолетінің күнде келіп жүрген кәнігі жолдарын тоса
орналастырдым да өз ойым жеткен жерге дейін тапсырмалар бердім. Осы
арпалыста екі күн, екі түніміз өтіп барады. Тарсыл-гүрсіл мен уда-шуға
құлағымның үйреніп кеткені сонша көпірден жүз метр ғана былайырақ шығып ем,
тып-тыныш сияқтана қалды.
Тау өзенінің күбір-күбір күңкілдеп, ағып жатқаны да естілді. Тап
кәдуілгі бейбіт шақтай таң жақындағанын білдіріп, өзеннің аржағында қораз
айғай салады. Оған жосыған жұрттың арбасының бірінен тағы бір қораз жаулап
қайырды. Тамағын керіп, даусын кергітіп тұрып жауап берді. Көпір үстіндегі
қара боран шаңнан шыққан соң, таң қараңғысында қатты жарқырап кететін
оңтүстіктің үлкен-үлкен жұлдыздары да айқын көрініп тұр.
Қазылған окоп, қопарылып, ойылып қалған апандарға құлай-сүрініп,
мен ағаш арасына апарып жатқызып қойған екі жаралы жолдастарымды іздеп келе
жатырмын. Құлаған, сынған ағаштар аяқтап шалып, жүргізбей келеді. Ауыр
бомбалар қопарып кеткен терең шұңқырға екі жаралыны өзім жатқызып кетіп ем,
қазір таба алмай жүрмін. Шұңқыр саны да көбейіп кеткен, белгілеген
ағаштарым да жоқ [7,122-124 бб.].
Үшінші бөлімде ірі көріністер мен майдан өмірі сипатталады.
Егер мен жазушы болсам, біріне-бірі ұқсас оқиғаларды
қайталамаған болар едім. Әсіресе, әскердің кейін шегінуі сияқты ең бір
көңілсіз нәрселерді қайталаудан қашар едім.
Амал не, соғыс жазушымен де, оқушымен де есептеспейді,
қайталағысы келсе – бөгелмейді де. Өзі бұлдыр алыс заманнан бері жасап келе
жатқанмен, шындап келгенде, мінезге де бай емес. Шабуыл, я шегіну, қырылу,
я қыру, жеңу, я жеңілу сияқты екі жақтың халін қарама-қарсы көрсететін екі-
ақ түрлі жайы бар. Айларға созылып тең-тартта тұрған табан тірестер де
түптеп келгенде осындай екі жайдың біріне әкеліп соғады. Көп жасағандардың
ішіндегі мінезі өспегеннің бірі де осы обыр болады.
Жоқ, бұл оның бір ғана жағы, сыртқы бір көрінісі. Екі түрлі
жайдың бірінен-біріне ауысу үшін мыңдаған ойлар соқтығысып, тынымсыз
жұлқысады. Оқ есепсіз төгілген сияқты болғанмен, мағынасыз төгілмейді.
Бойдағы күштен ойдағы күшке салмақ ауыр түседі. Өзен біресе төмен қарай
ағып, біресе жоғары қарай ағып жатқандай, ой мен сезімнің әрбір қас
қаққанның арасында талқысы көп сындарға түседі.
Шабуыл – жеңіс емес те, шегіну – жеңіл емес. Көбік атып кеп
жағаға соғылған толқын кейін лықсығанда күш алып қайта ма, күшінен айрыла
ма? Әлде сол жағада өле ме? Жай көзге толқын жағаға соғылып, күш алып кейін
шалқып, қайта кеп соғылып, үздіксіз қайталанып жатқандай көрінеді.
Майдандағы ұқсастықтар да осындай. Бірақ, әр айқастан кейін бір жағы
жеңіске қарай, бір жағы жеңіліске қарай жақындай береді. Бір жағы жабуылмен
жүріп шандырын созып алса, екінші жағы шегініс үстінде шегелене беруі
мүмкін [7, 240-241 бб.].
Түндегі үлкен айқаста не болып жатқанын түгел жазу түгіл, түгел
ұғынудың өзі қиын. Суреттеуі қиынға соғатын жағдайды оңай ұғылсын деп таныс
нәрселерге теңеп, мөлшерден тыс екендігін аңғарту үшін тамұқ сияқты ешкім
білмейтінге тартатынымыз да осыдан болу керек. Бүгінгі түннің айқасы сондай
бір теңеуі қиын сұрапылдардың бірі еді.
Қараңғы түнде тұтас балқып, қып-қызыл болып жанып, гүрс-гүрс
құлап жатқан үлкен қаланы ешнәрсеге теңеуге болмайтын сияқты. Қабат-қабат
биік үйлер темірдей балқып, қағаздай жұқарып барып, құздай құпарла құлайды.
Жанып жатқан қала әлі оқ боранының астында. Үшінші түн осымен өтіп барады.
Құрғақ желден құлаштай шалқыған от теңізі көз жетер жерді түгел басып, шып-
шып қайнағандай көрінеді. Өзін тұрған жерден басқанын бәрі от құшағында
қалғандай сезіледі.
Сол жағымызда тыңбай күрсініп жатқан теңіздің үстіне жұмсақ бір
биік қара тау орнап қалғандай. Қалың қара түтіннен бір жұлдыз жылт ете
алмайды. Қою тұтын кернеп кеткен аспанның бір бүйірі іскен сияқтанып,
бозалаңдап қана ай бары сезіледі.
Снаряд пен миналар қаладан да, қалаға қарай да жосылып атылады.
Әрбір жерге соғылған снаряд әуелі бір үлкен-үлкен от жапырағы бар ши түпке
ұқсап кетеді де, лезде бұрқырап-будақтаған шаң топырақ болып аспанға
атылады. Күндіз көрген жазық жерің қазір бір қара ормандай, я болмаса, тау
шатқалындай өркеш-өркеш көрінеді.
Біздің оң жағымыздан бір жаңар тау пайда болғандай. Бұйра қара
көк түтін шымыр-шымыр қайнап, от өзеніндей ағылып жатыр. Бұл жанып жатқан
көл-көсір етіп салған цемент заводы. Бүгінгі кешке дейін завод маңайы екі
жақтың аралық шегі еді. Завод маңына адам аяқ салуға болмаса да, екі жақтың
снаряд, миналары да сол араға ұйлыға төгіліп, сүзісе жарылып жатыр... [7,
276 бб.].
Солдат аталған шығармада түгелімен майдан көрінуі керек еді
деген тілек қисынсыз емес. Бірақ, автордың Қайрошты майданда ғана емес, 16
жылдық өмір белесінде көрсеткен себебін жоғарыда айттық. Қазақ солдатының
композициясы автордың идеялық программасына сәйкес шебер құрылған. Оқиға
шашыранды емес. Жазушы Қайрош өміріндегі оқиғалардың өзіне керектісін
таңдап алады да, аяқты жаза баспай, бір желімен сарнайды да отырады [6, 352-
355 бб.].
Қазақ солдаты романы жөнінде пікір айтқан Е.Лизунова,
В.Кругов, С.Төлешов, В.Закрутин өздерінің мақалаларында осы шығарманың
алғашқы бөлімі, яғни бас қаһарманының балалық шағы, жастық көзі
суреттелетін бөлімі басы артық деген ой айтады. Бұл пікірмен келісуге
болмайды. Өйткені жазушы бас қаһарманның сол балалық кезін жан-жақты кең
қамтып суреттеу арқылы жалпы қазақ елінің даму тарихына тән болған маңызды
кезеңді көрсетеді.
Қайрош – жаңа заманмен құрдас адам. Сондықтан Қайроштың ер
жету, өсу жолдары белгілі бір әлеуметтік топтың, қауымның өсу жолдарын да
білдіреді.
Әрине, шығарма қаһарманның өсу жолын көрсету үшін ұзақ сапарлы
суреттеу мен баяндаулардың шарт емес екені белгілі болса да, Ғабит
Мүсіреповтің Қазақ солдаты жазылған кезде қазақ халқының Қазаннан кейінгі
өмір өткелдерін көрсететін шығармалар онша көп болмайтын. Осы тұрғыдан
алғанда, автордың бұл кезеңнің белесті-белесті асуларын ғана суреттеу
мақсатын көздеуі орынды деп білеміз.
Қайроштың басқалардын бір ерекшелігі – балалар үйінде
тәрбиеленуі ғой. Сондықтан да Отан қамқорлығын көрген азаматтың Отанға
қауіп-қатер төнген шақта қасық қанын төгіп, жан қиярлықтай ерлік көрсетуіне
автор әдейі осы ойды таңдап алғанын аңғармасқа болмайды. Бүгінгі өмір
шындығына арналған шығармада өткен өмір жолын ұзақ сонар баяндап
кетушіліктің бір себебі осындай оймен сабақтасып жататындығын әр кез айыра
білген жөн.
Қазақ солдаты романында қазақ жұрты өмірінің үлкен кезеңі кең
тұрғыда суреттеледі. Романды халықтық шығарма деуімізге себеп те осы.
Қазақ солдаты романының біз атап айтқымыз келген екінші үлкен
қасиеті – бұл роман халықтар достығын көркемдік шеберлікпен терең
суреттейтін шығарма. Кеңес өкіметі жылдарында Ұлы Отанымызды мекендеген
барлық ұлттардың бірі-бірімен араласуы күшейіп, бұрыннан тарихи тамыры бар
достығы ерекше түсті. Осы ұлы достықтың белгісі, әсіресе, Ұлы Отан
жылдарында ерекше, айрықша жарқырап көрінді. Жазушы Ғабит Мүсірепов романда
осы шыныққан достықты терең ашып, тебірене сипаттайды, кеңестік әр ұлттың
өкілін өз жүрегінің махаббатына бөлеп, сүйіспеншілікпен толғана суреттейді
[4, 60-63 бб.].
Қазақ солдаты романының ендігі атап айтылар үшінші үлкен
қасиеті – көркемдік қуатында. Роман бірінші жақтан жазылған. Бұл жазушыдан
үлкен психолог болуды талап етеді.
Автор өз шығармасын бірінші жақпен жазған уақытта шындық сырын
шертушінің жай-күйін басқалардың іс-әрекеті арқылы байқатып отырады. Бұл
тәсіл қиын, өйткені автор реті келген жерде еркіндік ала алмай, көбіне бас
қаһарманның көрінер ортасына қарай ойыса береді.
Романның сюжеттік желісіне арқау болар оқиғаларды өрбіту,
ондағы жасалмақ образдардың нақышын өрнектей түсу, іс-әрекеттердің
ситуацияға сай келіп, жанды бейнелерді жасау жазушыдан айрықша көркемдік
шеберлікті талап етеді. Осы реттен алғанда Ғабиттің бұл романы қазақ
әдебиетінде өзінің соны жаңалығымен көрініп, жазу тәсілінің ауыр әдістерді
игеруге болатындығын дәлелдеді.
Жазушы өмір сырларын, адамның жан толғаныстарын, соғыс
картиналарын әсерлі, көркем бейнелі суреттейді. Соғыс шағының арпалыс
күйлері, кеңес жауынгерлерінің жаумен қасарыса алысқан шайқастары нанымды
көрсетіледі. Сан алуан әрекеттер, қат-қабат оқиғалар бірінен-бірі туып,
ширақ өрбіп дамиды. Романда табиғат құбылыстары, пейзаж көріністері адамның
жан-күйінің толғаныстарына сәйкестеле суреттеледі. Міне, осы белгілерінің
бәрі де шығарманың көркемдік қуатын арттыра түскен.
Қазақ солдаты романы – жазушының майдан өмірін жіті зерттеп,
жинаған мол материалының негізінде туған еңбек. Шығарманың бас кейіпкері
Қайрош образын жасауда автор Кеңес Одағының Батыры Қайырғали Ысмағұловтың
ерлік жолдарын негізге алған. Қайрош – Қайырғалидың прототипі. Бірақ осыған
қарап бұл романды тарихи роман деуге болмайды. Рас, тарихи шығармаларда
тарихи болған адамдардың өмірі суреттеледі.
Тарихи адамның басынан кешкен хал-жайлар терең қамтылады. Және
бұл хал-жайлар заманның тарихи шындығына сәкес суреттеліп, белгілі
дәуірдің шындығын танытады. Сонымен қатар, тарихи романда автордың
қалауымен енгізілген, ойдан алынған кейіпкерлер де болады. Бұл – шығармада
дәуір келбетін жан-жақты кең қамтып көрсету үшін керек жайт.
Ғ.Мүсірепов Қазақ солдаты романында тарихта нақты болған
адамның майдан жолын, ерлігін негізге алады да, бірақ сол болған
оқиғалардың ауқымында қалып қалмай, шығарма желісін кең өріске тартады.
Майдан өмірінің шындығынан алынған мол деректермен оқиғаны қойылатын,
ширата түседі. Романда соғыс жылдарының сипатын осылайша кең қамтып
көрсетеді.
Қазақ солдаты романы – тақырыбының сонылығы, көркемдік
қуатының пәрменділігі тек жазушы творчествосының биіктеп өскендігіне ғана
емес, сонымен қатар жалпы қазақ кеңес прозасының өресі биіктегендігін
көрсететін айғақ. Роман еліміздің көптеген ұлттарының тіліне және шетел
тілдеріне аударылды. Мұның өзі шығарманың жақсы сапасының дәлелі.
Романда суреттелген образдардың тәрбиелік мәні зор. Мұндағы
кеңес жауынгерлерінің ерлігі, іс-әрекеттері және жоғары адамгершілік
қасиеттері біздің жас ұрпақтарға тәрбие беру ісіне жәрдемін тигізеді,
жастарды Отанды жан-тәнімен сүюге, патриотизмге баулиды, Отан үшін жан
аямай еңбек етуге, интернационалдық, достық-бауырмалдық туын жоғары ұстауға
насихаттайды. Сондықтан да романның адам тәрбиелеушілік мәні жоғары деп
танимыз [4, 64-66 бб.].
Шығарманың алғашқы бөлімінде Қайроштың оқу іздеп, өзінің туған
жері Қайрақтыдан Гурьевке келгені көрінеді. Орал қаласына барғаны, балалар
үйінде тәрбиеленгені баяндалады. Осы кездегі жас Қайроштың бойында оқушыны
сүйсінтерлік бір қасиет бар. Ол – Қайроштың жақсы азамат болуға талпынуы,
осы жолда нендей қиыншылық кездессе де бас тартпай күресе алуы,
қиыншылықпен таба тіресе алыса білуі.
Осы жолда бала Қайрош өмірдің талай-талай сырларымен танысады,
көп жайларды аңғарады, жақсылық пен жамандықтың, адалдық пен арамдықтың ара-
жігін таеып, айыра түседі. Қысылшаң жағдайларға дұшар болып қалған
шақтарында да оның еңсесі түспейді, жақсы үмітпен тек алға талпынады,
ойындағы нұрлы арманы солғындамайды, қайта күрес тартыс үстінде ширап
шыныға түседі.
Жақсы үмітпен, жақсы арманмен келген баланы қамқоршы қауым қарсы
алады. Қайрош балалар үйіне қабалданады. Осы бір жайдың өзінен-ақ біздің
елде жас адамның азамат болып өсіп, ер жетуіне қамқорлық жасалатыны
аңғарылып тұрған жоқ па?
Бала Қайроштың оқу оқып жүрген кезінде қызығатын айрықша бір
құмарлығы бар. Ол - әскери өнер. Жасы толғанда ол әскери курсқа өзі тіленіп
барады. Қайрош осы тілегі орындалып, курсанттар сапында жүрген шағында,
неміс фашизмі елімізге тұтқиылдан шабуыл жасайды.
Сүйікті Отанының аясында мәпелеу көріп өскен жас азамат Қайрош
өз жерін қорғау үшін майданға аттануға бел болады. Отанын сүю сезімі оның
жігерін ұштап, қайратын тасыта түседі. Қайрош майданға жіберуге сұранған ең
алғашқы жеті жігіттің бірі болып, өздерінің командиріне рапорт береді. Осы
бір сәт романда былай суреттелген:
Ант артынан алдыңғы жеті кісінің бірі болып, командирлердің
алдына барып рапорт бердім.
– Курс аяқталуына қаратпай-ақ, еріктілер қатарында майданға
жіберіңіз, – дедім.
– Сарталиев жолдас, артыңызға қараңызшы! – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
1 ҚАЗАҚ СОЛДАТЫ РОМАНЫНДАҒЫ КЕҢІСТІК ПЕН УАҚЫТ МӘСЕЛЕСІ 5
2 ОЯНҒАН ӨЛКЕ РОМАНЫНДАҒЫ КЕҢІСТІК ПЕН УАҚЫТ МӘСЕЛЕСІНІҢ СУРЕТТЕЛУІ 22
3 КЕЗЕКТІ ДЕ КЕЗЕҢДІ ШЫҒАРМАСЫ ҰЛПАН РОМАНЫНДАҒЫ КЕҢІСТІК ПЕН УАҚЫТ
МӘСЕЛЕСІНІҢ КӨРІНУІ 44
ҚОРЫТЫНДЫ 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ 61
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі қазақ әдебиеті барлық
жанры жағынан кемелденіп өскен, одақтық, одан берді дүниежүзілік мәні бар
әдебиетке айналды. Бірнеше ондаған жылдар ішінде көптеген идеялық,
көркемдік табыстарға жетті. Төңкеріске дейін негізінде, ауыз әдебиеті ғана
дамыса, бұл күнде прозаның да, драматургияның да, поэзияның да үлгілі
туындылары дүниеге келіп отыр. Әдебиеттану ғылымы мен әдебиет сынының да
жетістіктері мол.Соның ішінде ұлттық әдебиеттанудағы көркемдік уақыт пен
кеңістік мәселесі жайлы зерттеу жүргізу,келелі пікірлер келтіріп,ой-
тұжырымдар жасау-өзектілердің қатарынан саналады. Әдебиет шығармасындағы
уақыттың суреттелуі , зейінге алыну , қабылдануының өзгеше сипат-
ерекшелігін түсіну үшін көркемдік уақыт деген ұғым бірте-бірте қалыптасып
келеді. Ғалымдар бірқатар әдеби құбылыстарды хронотоп мәселесімен тығыз
байланыста зерттейді. Аталған тақырып екі тұрғыдан- кең және тар ұғымда
қарастырылады. Негізінен бұл мәселе орыс ғалымы М.Бахтиннің еңбектерінен
тереңірек көрініп, молынан орын алған. Ол ұсынған теорияға
сүйенсек,хронотоп біріншіден кеңістік пен уақыттың ажырамас бірлігі –нақты
өмірді бейнелейтін және әдебиет игерген мәселені айғақтаушы,екіншіден,
нақты шығармалардағы көркемдік әдіс ретінде тарихи шарттылық аясындағы
кеңістік пен уақыт мәселесі тұрғысынан алынады. Яғни реалды уақыт-бұл
уақыттың өмірдегі нақтылы қалпы. Реалды уақыт үздіксіз өтіп жатады және
үнемі алға,біркелкі жылжиды.Ал әдебиет шығармасында уақыттың жылжуы
оқиғаның суреттелуіне байланысты бірде жедел,бірде баяу болып,кейде тіпті
үзіліп кетіп отыруы ықтимал. Біздің сезінуімізде уақыт кейде ақырын,кейде
жылдам ауысқандай болады. Ал әдебиет шығармасында уақыттың жылжуы уақиғаның
суреттелуіне байланысты бірде жедел,бірде баяу болып,кейде тіпті үзіліп
кетіп отыруы ықтимал. Ал тағы бірде уақиға аяғынан басталып
баяндалса,жазушы уақытты кейін қарай жылжытып көрсетуі де мүмкін. Сонымен
әдебиет шығармасында автордың, кейіпкерлердің, оқушылардың уақытты қабылдау
ерекшеліктері ескеріледі .Көркемдік уақыт әдеби шығарманың танымдық
мүмкіншіліктерін,әсерлілігін арттыра түседі. Мысалы, Абай жолыэпопеясын
алсақ,мұнда жарты ғасырға таяу мерзім алынған. Абай оқырман онымен алғаш
кездескенде 13жаста болса,кітап аяқталған тұста 60-қа таяп, дүниеден
қайтады.Осы мерзім кітапта үзіксіз суреттелмей,кейде жазушы арада бірнеше
жылдар өтті деп,бірталай уақытты аттап кетіп те отырады.
Қазақ кеңес әдебиетінің осындай үлкен профессионалдық дәрежеге
көтерілуіне елеулі үлес қосқан жазушылардың бірі – Ғабит Махмұтұлы
Мүсірепов. Ол алпыс жылға жуык уақыт ішінде әдебиеттің түрлі жанрында
бағалы еңбек етіп келді. Көрнекті прозаик, талантты драматург, жалынды
публицист, қоғам қайраткері
Зерттеу нысаны. Зерттеу еңбектердің әрқайсысында Ғ.Мүсірепов
творчествосы түрлі тұсынан қарастырылып өтеді. Оның туындылары қазақ
әдебиеті оқулықтарында көптен бері талданып келеді. Мәселен, проф. Т.
Нұртазин қазақ прозасының даму тарихын зерттеген еңбегінде Ғ. Мүсіреповтің
шығармаларына тоқталып өтеді, оның кейбір ерекшеліктерін атайды. Филология
ғылымының кандидаты Қ.Құттыбаев өзінің диссертациясында Оянған өлке
романына талдаулар жасайды. Жазушы, филология ғылымының докторы
Н.Ғабдуллин Ғ.Мүсірепов драматургиясы жайында диссертация қорғады. Москва
сыншысы 3. Кедринаның, профессор Е.Лизунованың қазақ прозасына арналған
монографиялық еңбектерінде Ғ.Мүсіреповтің романдарына талдау жасалады.
Атақты жазушымыз, академик Сәбит Мұқанов та Ғ.Мүсірепов шығармаларына
пікірлер айтқан.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жазушының қазақ
әдебиетіндегі проза жанрының дамуы мен өркендеуіне қосқан мол үлесін
айқындау. Романшы ретінде шеберлігін тереңірек анықтап белгілеу. Бұл
мақсатқа жету үшін алдымызға мынадай міндеттер қойдық:
- Ғабит Мүсірепов романдарының тақырыптық-идеялық бағытын саралау;
- Жазушы романдарының сюжеттік-композициялық ерекшеліктерін, образ
жасау, кейіпкер характерін ашудағы шеберлігін таныту;
- Қазақ әдебиетіндегі кеңістік пен уақыт мәселесін зерттеу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Ғ. Мүсірепов өзінің алпыс жылға
жуық қаламгерлік тұғырында осы жолдан тайған жоқ. Ол әдебиетіміздің көп
жанрына еңбек сіңірді. Оның колхоз тақырыбына қалам тербеген әңгімелері,
аналар жайында жазған новеллалары, Қазақстандағы төңкерістік қозғалыс
дәуірінің шындығын суреттеген үлкенді-кішілі шығармалары, бүгінгі замандас
өмірін бейнелеген туындылары – әдебиетіміздің қымбат қазынасына қосылған
елеулі үлес болып табылып, жазушының әдебиеттегі орнын одан сайын биіктете
түсті.
Жазушының Қазақ солдаты, Оянған өлке романдары кеңестік
әдебиетіміздің озық туындыларының қатарына қосылады.
Қазақ солдаты қазак әдебиеті топырағында Ұлы Отан соғысы тақырыбына
жазылған тұңғыш роман еді.Бұл шығармада қазақ романының көптеген мәселелері
сәтімен шешілген. Бұрынды-соңды әдебиетімізде майдан өмірі суреттелген
үлкен көркем туынды болған емес.
Оянған өлке - жазушының жоспарлаған трилогиясының кітабы. Мұнда
суреткер алдына өте жауапты міндеттер қойған. Қазақстанның осыдан бір ғасыр
бұрынғы өмірінің жай-күйін көркемдік шындықпен беру оңай шаруа емес еді
Диплом жұмысының дереккөздері. Суреткер ретінде халқымызға жақсы
танылған Ғ. Мүсірепов публицистиканың да майталман шебері. Оның қолынан
көптеген өміршең очерктер, жалынды пафосқа толы мақалалар шықкан. Ол
өмірдің күн тәртібінде тұрған көкейкесті мәселелеріне дер кезінде үн қосып
отырды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл зерттеу еңбекте Ғ.
Мүсіреповтің прозасындағы кеңістік пен укақыт зерттеліп талданды. Ғабит
Мүсіреповтің проза жазудағы шеберлігі, нақтылығы, сөз саптауы, даралап
суреттеудегі авторлық ұстанымы, дүниетанымы жан-жақты зерделенді. Көркем
шығармадағыдай проза да адам бейнесін, мінезін, бейне жасау шеберлігі
мүсіндеудің жолдары екені көрсетілді. Әр түрлі ғалымдардың ой-пікірлері
сарапқа салынып, Ғ. Мүсіреповтің проза жазудағы ерекшеліктері анықталды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Ғ. Мүсірепов шығармашылығының
ақтаңдақ беттерінің кейбір қырларын көрсететін зерттеу нәтижелерін орта
мектептердегі, жоғарғы оқу орындарындағы қазақ әдебиеті дәрістерінде,
семинарлар мен арнаулы курс сабақтарында әдебиет тарихы мәселелерін
жаңғырған көзқарастар негізінде жаңаша оқытуда кеңінен қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар. Зерттеу барысында мына тұжырымдар
ұсынылып отыр:
- Ғ.Мүсірепов шығармаларындағы кеңістік пен уақыт мәселесінің орынды
суреттелуі;
- Автор прозасының көркемдік әлеміндегі құрылымында, ұйымдастырылуында
уақыт мәселесі маңызды орын алады;
- Нақты өмірді бейнелеуші бірден-бір құрал ретінде көрінеді;
- Романдардың бейнелеуші жүйесін жан-жақты ашуда маңызды роль
атқарады.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Сипаттама,талдау,жүйелеу , тұжырым
жасау әдістері пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе мен қорытындыдан, екі
тараудан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚ СОЛДАТЫ РОМАНЫНДАҒЫ КЕҢІСТІК ПЕН УАҚЫТ МӘСЕЛЕСІ
Ә. Нарымбетовтың айтуынша, Ғабит Мүсірепов – үлкен прозаик,
драматург, публицист, әдебиет сыншысы-ғалым ретінде туған әдебиетінің өте
маңызды кезеңін бейнелеген, сүбелі шығармалар берген, халық өмірінің көркем
шежіресі іспетті. Ол ел-жұртына кеңінен танылған, халықтың адал азаматы,
қадірмен ұлы, шын мәніндегі халық жазушысы.
Әдебиет пен өнер туралы Ғабит Мүсірепов қаламынан шыққан
еңбектердің барлығына тән ортақ қасиеттерді жинақтап айтқанда, ең алдымен,
оның әдебиет пен өнердің жиырмасыншы ғасырдағы даму процесіне және олардың
жекелеген елеулі құбылыстарына биік талғаммен қарап, ғылыми дұрыс
топшылаулар жасағанын айрықша атап өткен дұрыс.
Ол қазақ әдебиеті мен өнерінің әрбір көрнекті табысын халықтың рухани
қымбат қазынасы ретінде қатты қастерледі. Әдебиет пен өнер туындысының
эстетикалық тәрбиелік зор рөліне баса назар аударды.
Сонымен қатар, әрбір көркем шығармаға оның барлық уақытта қойып
отырған идеялық-эстетикалық талабы да биік, үлкен. Терең мазмұн мен үздік
шеберлік – міне, әдебиет пен өнердің әрбір туындысын талдау үстінде Ғабит
Мүсіреповтің берік ұстанған айнымас өлшемі осы ғана [1, 68-69 б.].
Ғабиттің жазушылығын тұтас алғанда, өзіне тән бірнеше
өзгешеліктері бар: бірінші – бойына сіңбеген тақырыпқа жармаспайды; екінші
– бойына сіңірген тақырыбын тез жазып тастауға асықпайды; үшінші – жазатын
тақырыбына күй таңдайды; күйі жетпесе, игерген тақырыбын да жаза қоймайды;
төртінші – шығармасына өте ұқыпты, сондықтан хал-қадары жеткенше, олпы-
солпысыз шығарады; бесінші – тілге үнемшіл, сипаттап отырған оқиғасына
жәрдемі жоқ сөзді қолданбайды; алтыншы – жарқылдақ сөздерді көбірек
қолданып, шешен сөйлеуге тырысады; жетінші – адам портретін жасауға, қазақ
жазушыларының ең шеберінің бірі [1, 62-63 б.].
Ғабит Мүсірепов – шеберлігі шығарма сайын ширығып, шыңдала
берген, бірден-бірге өрлеп, ең шырқау биіктерге көтеріле берген жазушы.
Оның әрбір шығармасы – көркемдік жаңалық, тың сөз, өнеге үлгісі. Оның өзіне
қояр, көркем шығармаға қояр талабы өзгеше. Олай болатын жөні де бар. Ол -
өз шығармашылығының елең-алаңында көркем сөздің алыбы, кеңес әдебиетінің
атасы Горькийден, әлем әдебиетінің басқа да ұлыларынан үйренген. Солардың
дәстүрін қазақ әдебиетіне дарытушылардың бірі болған қаламгер.
Ол – жазушылық өнерді өз әдебиетіміздің айтулы шебері Бейімбет
Майлиннен үйренген, жаңа әдебиеттің негізін Сәкен, Ілиястармен бірге
қаласқан, солардың эстафетасын алып қалған жазушы. Ол – қазақ әдебиетінің
кемеліне келіп толысқан кезеңінде ұлы суреткер Мұхтар Әуезовпен қаламдас,
замандас болған жазушы. Оның артында үлгі алар, өнер жарыстырар қалың
қатпарлы қаламгер ұрпағы бар. Сондықтан ол осы деңгейден, өзі шыққан
биіктен сәл де болса төмен түсуге хақысы жоқ екенін айқын түсінген жазушы
[2, 16 б.].
Ғ.Мүсірепов – қазақ кеңес әдебиеті дамуына ізденімпаз
экспериментатор, батыл да терең теоретик, сыншы ретінде де үлкен үлес қосып
келеді [3, 5 б.].
Көркем әдебиеттегі әрбір кесек шығарма – өз алдына жеке бір дүние.
Оның өн бойында өрбіген оқиғалар, өзді-өзінше тіршілік еткен адамдар,
қақтығысқан характерлер, түйін-түйін тартыстар, шарпысқан өткір сезімдер,
солардың арасында жым-жымымен жылғаланып ортақ бір арнаға құйып отыратын
автор философиясы, оның оқиғаларға, адам мінездеріне берген бағалары,
шығарған үкімдері, міне осының бәр-бәрісі – жазушының өмірден ашқан
жаңалығы, өз тіршілігі өзінде жатқан тұтас бір дүние [2, 14 б.].
Ғ.Мүсірепов өмірі – өнегелі өмір. Өнегелі болатыны – күрескер
өмір. Биік мұраттар жолындағы мәмлесіз күресті өзек өткен өмір.
Мүсірепов өнері – өміршең өнер. Өміршең болатыны – шыншыл өнер.
Шындықты мұрат тұтқан өмір де, өнер де – ең алдымен, ел игілігі, ел мерейі
[3, 5 б.].
Оның шығармалары қазақ халқының өмірін, тарихта елеулі орны
болған оқиғаларын мол қамтиды. Бұл салада оның назарын көбірек тартқан
бірнеше қадау-қадау тақырыптарды көрсеткен жөн. Суреткер бірде Қазақстанның
Ресейге қосылуының прогрестік мәні болғанын, Қазақстанда капитализм
элементтері келе бастағанын, жұмысшылардың қалай қалыптасқанын көрсетуді
мақсат етсе, екінші бір шығармасында республикамызда Кеңес өкіметінің
орнаған тұстарының оқиғаларын көрсетеді. Жаңарған даланың, өзгерген
өңірдің, жаңа салт-сананың қалай туып, қалай өркен жайғанын суреттейді.
Енді бірде Қазақстан өміріндегі аса үлкен оқиға – бұрынғы жекеменшік
шаруалардың коллективтендіру жолына қалай түскенін, осы жолдағы кездескен
қиыншылықтары мен кедергілердің сыр-сипатын баяндайды. Ұлы Отан соғысының
оқиғаларына арнап та бірталай шығармалар жазған. Осының бәрін тұтастай
шолып қарағанда, Қазақстан өмірінің аса мәнді терең тамырлы сырларына
қанығамыз [4, 13 б.].
Жазушының Ана тақырыбындағы шығармаларының жиынтығы ретінде
1974 жылы Ұлпан романы дүниеге келді. Ұлпан — бүкіл аналардың жиынтық
бейнесі тәріздес кесек полотно.
Ғ.Мүсіреповтің Ана тақырыбынан кейінгі патриоттық тақырыптағы төл
туындысы — Қазақ солдаты хикаятын (1945 ж. кейін Қазақ солдаты романы)
жазды.
Ал бұдан кейін 1953 жылы жазылған Оянған өлке романының тақырыбы —
Қазан төңкерісінен бұрын Қарағанды көмір өндірісі ашылып, онда қазақ
жұмысшы тобының құрыла бастауы, Оралдан келген орыс, украин жұмысшыларымен
өндіріске жаңа тартылған қазақ кедейлерінің ащы өмірдің азабын бірге
тартып, біте қайнасуы, олардың таптық мақсатты терең түсінісіп, орыс
капиталистері мен қазақ байларына қарсы тізе қоса бастауы, таптық сана-
сезімінің оянуы суреттеледі. Романның екінші кітабы Жат қолында атты
роман ширек ғасыр өткен соң — 1984 жылы дүниеге келді. Онда Қарағанды көмір
кенін ағылшын алпауыттарының тонауы тартымды сипатталған [5, 4-6 б.].
Әбіш Кекілбаев оның шығармалары туралы былай дейді:
...Мүсірепов талантының барлаушыларға тән байқампаздығы сонда,
ол ылғи жаңа көктемнің алғашқы бүріндей көсегелі құбылыстарға назар
аударады. Талпақ танау - ғасырлар бойғы психология мен тұрмыстық үрдістер
инерциясына енді-енді күмән келтіре бастаған қазақ ауылының рухани
шежіресі. Қазақ солдаты - ауыл жөргенінен жаңа заман өткелдері ерте
айырған қазақ бозбаласының алғаш рет ата кегін қуып, ру намысын жыртпай,
көп ұлтты Отан мүддесі үшін күрескен жауынгерлік жолы.
Оянған өлке - самарқау сахарадағы бұйығы тірлік ата-баба
көрмек түгілі, естімеген жаңа кәсіптер мен жаңа қарым-қатынастың алғаш желі
тартуының тарихы. Ұлпан - ескі ауылда заман аңғарын алыстан болжап, соған
орай қаракеттенуге алғаш талпынғандардың қайғылы хикаясы. Көрдіңіз бе, бәрі
де алғашқылар мен тұңғыштар туралы [1, 69 б.].
Ұлы Отан соғысында гитлершіл Германия мен империалистік
Жапонияны қирата жеңген Кеңес елі сол жүйенің бар жағынан мызғымас нық
екенін, өмірлік күші сарқылмас мол екенін іс жүзінде көрсетті. Кеңестік
әскери мектебінде тәрбиеленген ер жүрек кеңес адамдары соғыс өнерінің
озықтығымен, алғырлығы, батырлығымен жер жүзін таңдандырады.
Осындай тамаша ерлікті, даңқты, оларды туғызған дәуірді кеңес
әдебиеті, соның қатарында қазақ кеңес әдебиеті он жыл бойы жыр етіп келеді.
Қызу майдан кезінде, арпалыс үстінде жазылған бірсыпыра шығармалардың олпы-
солпысы жоқ. Әйткенмен, ұлы дүбір үстінде туған ол шығармалардың маңызы да,
орны да ерекше: олар кеңес адамдары Отан үшін жан аямай қимыл жасаған
тарихи күндердің өңі кетпес жанды ескерткіші.
Отан соғысы жылдарында майдан мен тыл өмірінің шынайы көрінісін
көзге елестетерліктей, кең көлемді, өмір оқиғасын бар жағынан алып
суреттейтін, идеялық-көркемдік мәні терең кітаптар да сол соғыс күндерінде
туған шығармаларды сатылап өсетіні сөзсіз.
Отан соғысының алып жеңістерін суреттеуде біраз сараланып қалған
жол бар. Ол – майдан өмірін образ арқылы тікелей суреттеп беру. Екінші,
творчестволық әдіс майдан ерлігін көрсетумен бірге, сол ерліктің шыққан
төркінін де суреттеу. Ғ.Мүсіреповтің біз сөз қылғалы отырған Қазақ
солдаты осы соңғы әдіспен жазылған. Бұл әдістің біздің қазақ кеңес
әдебиеті үшін ерекше маңызы бар, өйткені бірсыпыра ақын, жазушылар бір
кезде ерліктің көзін совет заманынан, партия тәрбиесінен емес, ата-тектен,
аруақтан іздеп болды [6, 351-352 бб.].
Ғ.Мүсіреповтің Қазақ солдаты романы қазақ кеңес
әдебиетінде туған халқымыздың неміс-фашист басқыншыларына қарсы қаһармандық
күресін көрсетуді мақсат еткен тұңғыш көлемді шығарма болып табылады.
Әдебиетімізде Ұлы Отан соғысы тақырыбына арналған, кеңес жауынгерлерінің
майдандағы ерлігін, халқымыздың тылдағы жанқиярлық еңбегін суреттеуге
бағышталған көркем шығармалыр, соғыс жылдарында да, соғыстан кейінгі
уақытта да аз жазылған жоқ [4, 54 б.].
Қазақ солдаты романында кейіпкерлерді психологиялық мінездеу
толыға, тереңдей түскен. Әр қаһарманның өткен-кеткенінен хабардар болып
қана қоймаймыз, олардың нақтылы жанды бейнесі әрдайым көз алдымызда тұрады.
Мәселен, Володя Толстовтың көңіл күйі мынандай бір оқиға
тұсында айқын көрінеді. Новороссийскіні жаудан азат еткенде, Володя Толстов
қаланың шет жағындағы өзінің үйін көрмекке барып, тас-талқан болып қираған
тас үйінің орнын ғана көреді. Ол өзінің ет жақындарының өлі-тірісін де
білмейді. Сағынып көрген үйінің мына түрін көргенде, Володя Толстов қатты
мұңға батады. Қаһарманның осы тұстағы көңіл күйі өте сәтті суреттелген.
Ғабит Мүсірепов романында оқиғаларды екшеп, іріктей түскен.
Олардың ішінен характерлердің мінез ерекшелігін танытатын түйін,
ситуацияларды таңдай білген. Қайырғалидың да, Вася Гришиннің де, Самед
Абдуллаевтың да, Петр Ушаковтың да тұлғаларын танытарлық психологиялық
сәттер мол. Кейіпкерлердің іс-әрекетін сырттай суреттеп қоймай, олардың ой-
толғанысын, ішкі жан-дүниесін бере білуі де – суреткерлік табыс.
Қайырғалидың қалтасына анасының хатын салып жүріп, сағынышпен
қайта-қайта оқитындығы да өз орнында қажетті деталь болып табылады. Ол
майданда жүргенде бір сәт те өзінің елін, туған шешесін есінен шығармайды.
Қаһарманның даралық бейнесі, адамдық келбеті осы сияқты әр қырынан, әр
жағдайда көрінуі арқасында толысып шығады.
Шығарма кейіпкерлерінің басына тән ерекшеліктер белгілі оқиғалар
үстінде анықталады. Романда тек қана Қайырғали мен Ақботаның, Шеген мен
Қайырғалидың арасындағы қатынастар ғана емес, бұдан басқа да көптеген
сюжеттік желілер тартылып отырады. Бір мезгіл Семен Зонин мен Нинаның
арасындағы жайлар сөз болады. Сондай-ақ Василий Гришин, Володя Толстов,
Мирошник, Самед Абдуллаев сияқты кейіпкерлердің бастарында да түрлі-түрлі
қызғылықты жайттар кездесіп отырады. Сонымен Қазақ солдаты романының
оқиғалық жағы да, характерлерін мінездеу жағы да саралана, нақтылана
түскен.
Қазақ солдаты романының композициялық құрылысы өзгеше шебер
сомдалған. Мұнда негізгі мәселе – кеңес заманында туып-өскен адамның өсу,
жетілу жолы басты әңгіме болып баяндалады. Майдандағы ерліктері үстінде ол
жас адамның мінездік, азаматтық қалыптасуы арта береді.
Романда көлденең бұрып әкелетін, негізгі идеядан жырақтататын
қосалқы желілі әңгіме жоқтың қасы. Барлық оқиға, сурет бояулары белгілі
нысанаға тиіп жатыр. Өмірдің объективтік ағасы да, геройлардың өсу жолы да
табиғи үйлесімді өрбиді [4, 57-58 бб.].
Қазақ солдаты романы біздің ұлттық әдебиетіміздің ғана емес,
бүкіл кеңестік әдебиеттің табысынан саналған, қалың оқушыларды қуантқан
құнды көркем еңбек болды. Бұл роман автордың кеңес әдебиетінің Ұлы Отан
соғысы өмірін суреттейтін үздік шығармаларынан үйренуі нәтижесінде,
әдебиетте батыр тұлғаларын жасаудың тамаша үлгілерін, дәстүрін бойға терең
сіңіру нәтижесінде туды.
Романда соғыс өмірі, кеңес жауынгерлерінің ерлігі, олардың
туысқандық достығы, бауырмалдығы майдан жолының қилы-қияңы үстінде терең
ашылып көрініп отырады. Шығарманың бас кейіпкері Қайрош Сарталиев, оның
жауынгер серіктері Толстов, Абдуллаев, Зонин, Ушаков, Гришин, командир
Мирошник, саяси жетекші Ревякин, осылар секілді өзге майдан ерлері де –
бәрі де кеңес мектебінде оқып, тәлім-тәрбие алған жас азаматтар, туысқан
советтік ұлттардың өкілдері. Оларда Отанға деген зор махаббат бар.
Бәрінің де мақсат-мүддесі, тілегі біреу – елімізге тұтқиылдан
опасыздықпен шабуыл жасаған зұлым жауды талқандау, сөйтіп, елімізде бейбіт
күннің қайтадан нұр шашып тұруы үшін қасық қандары қалғанша күресу. Бұл зор
күресте, ұлы айқаста дем берер, жол көрсетер қуатты күш бар, ол –
Коммунистік партия мен Отан. Олардың бәріне тірек болар, қуаттандырар күш
бар. Ол – біздің батыр совет халқы.
Совет жауынгерінің ұлы ерлігінің көзі, жеңілмейтіндігінің себебі
– міне, осында. Қазақ солдаты романында совет жауынгерінің ерлік
тұлғасын айқындайтын осы сипаттар терең көрсетілген. Шығарманың мазмұнын
салмақты етіп, көркемдік қасиетін ерекше көтеріп тұрған белгілері де міне
осында.
Қазақ кеңес әдебиетінің жетіліп өскендігінің де, жазушының
көркемдік шеберлігінің айрықша биіктегендігінің де үлкен айғағы болған
Қазақ солдаты романының көркемдік сипаттарына, образдарының бітіміне
талдау жасамас бұрын, ең әуелі осы романды жоғары сапаға көтеріп тұрған
негізгі басты белгілеріне тоқталып өтелік. Ең біріншіден, бұл роман –
халықтық шығарма. Романда майдан көріністерінің бірден суреттеле жөнелмей,
оқиғаның әріден қозғалуында үлкен мән бар еді.
Қазан төңкерісі жеңгенге дейін, байтақ Ресей жерін мекендеген бұрынғы
езілген халықтардың бірі секілді біздің қазақ халқы да екі жақты қанау мен
қыспақтың, бір жағынан патша үкіметінің, екінші жағынан – жергілікті бай-
феодалдардың қатаң тепкісінде езіліп-жаншылып келді. Патша өкіметі қазақ
елін бұратана жұрт деп атап, төмендетіп, іргелі ел санатына қоспады.
Сол езілген халықты Қазан төңкерісі азат етті, теңдікке қолын
жекткізді, басына бақыт орнатты.Кеңес өкіметі жылдарында қазақ ұлтының
әлеуметтік өмірінде, барлық тұрмыс-салтында көп-көп өзгерістер туды, ұлттық
санасында жаңа сапалар қалыптасты.
Әрине, мұның өзі бір күнде бола салған құбылыс емес. Өзінің өсу
жолы, даму ерекшеліктері, сатылары бар. Қазақ солдаты романында қазақ
халқы өмірінің осы жолдары көркемдік шеберлікпен терең сипатталған және осы
тарихи құбылыс жаңа заманмен құрдас адамның образы арқылы бейнеленеді.
Жаңа дағдылар, соны қасиеттер, жақсы тұрмыс, әрине, бірден орнай
қалмайды. Бұларды орнықтыру үшін аянбай еңбек етіп, қиыншылықтарды жеңе
білу керек. Ал күрес жолы – даңғырап жатқан сара жол емес, көптеген
қиындығы, кедергілері бар, бұралаңы көп ауыр жол.
Кеңес өкіметінің ұлы төңкерістің жеңісі нәтижесінде, феодализмнен
социализмге бір-ақ секірген қазақ елінің дәл бүгінгі таңдағы зор да ұлы
жеңістерге жеткенге дейін даму жолында да осы секілді талай-талай
қиындықтар, ауыртпалықтар болды. Қазақ солдаты романында Ғабит өмірдің
осы ақиқат сырларын шеберлікпен танытқан.
Романда соғыс өмірі, кеңес жауынгерлерінің ерлігі, олардың туысқандық
достығы, бауырмалдығы майдан жолының қилы-қияны үстінде терең ашылып
көрініп отырады.
Шығарманың бас кейіпкері Қайрош Сарталиев, оның жауынгер серіктері
Толстов, Абдуллаев, Зонин, Ушаков, Гришин, командир Мирошник, саяси жетекші
Ревякин, осылар секілді өзге майдан ерлері де – бәрі де кеңес мектебінде
оқып тәлім-тәрбие алған жас азаматтар, туысқан ұлттардың өкілдері. Оларда
Отанға деген зор махаббат бар.
Бәрінің де мақсат-мүддесі, тілегі біреу – елімізге тұт қиылдан
опасыздықпен шабуыл жасаған зұлым жауды талқандай, сөйтіп елімізде бейбіт
күннің қайтадан нұр шашып тұруы үшін қасық қандары қалғанша күресу. Бұл зор
күресте, ұлы айқаста дем берер, жол көрсетер қуатты күш бар, ол – партия
мен Отан. Олардың бәріне тірек болар, қуаттандырар күш бар. Ол – біздің
батыр халық. Кеңес жауынгерінің ұлы ерлігінің көзі, жеңілмейтіндігінің
себебі – міне, осында.
Қазақ солдаты романында кеңес жауынгерінің ерлік тұлғасын
айқындайтын осы сипаттар терең көрсетілген. Шығарманың мазмұнын салмақты
етіп, көркемдік қасиетін ерекше көтеріп тұрған белгілері де міне осында.
Романды оқи бастаған шағымызда біздің көз алдымызға сонау бір
жылдардағы қазақ аулының тіршілігі, романның бас кейіпкері Қайроштың туып-
өскен ортасының күн көріс, характері, дамудың жаңа жолына бағдар алған
ауылдың алғашқы жылдарда бастан кешкен қиыншылықтары реалистік тұрғыдан
суреттеледі.
Қайроштың туған аулында жас баланы алдарқатып әкететіндей
жаңалықтар аз еді. Жаңалық кең өріске еркін шырқап кете алмай, ескілік
атаулы етектен тартып ілгері басқан аяққа шырмауықша оралып жатқан кез
болатын.
Оыс кезде түскен қиыншылықтарды жас баланың қайыспай көтеріп әкетуі,
әрине, қиын. Сондықтан жас Қайрош бұл қиындықтан құтылу үшін ауылдан қашып,
қалаға тартады. Бірақ ол өзінің туып-өскен жерінен біржола безу үшін
кетпейді, әлденіп күш жинап, бекем болып қайта келу үшін, сөйтіп
қиыншылыққа қарсы күрес ашу жолын үйрену үшін кетеді. Қайроштың ауылдан
қашуының ішкі логикасын, образдық даму эволюциясының сырын біз осылай
ұғуымыз керек.
Қалаға барған Қайрошты балалар үйі өз тәрбиесіне алады, қамқорлық
жасайды, оқытады, білім береді. Сөйтіп, жас Қайрош өнерлі, өнегелі, саналы
азамат боп жетіледі. Қайрош көрген мұндай қамқорлықты сол секілді талай
кедей балалары көрген.
Оқу оқуға, білім алуға талабы болғанмен, бірақ қысқа жібі
күрмеуге келмейтін талай кедей-кепшік жетім балалар тек кеңес өкіметі
жылдарында ғана осындай зор әкелік қамқорлық құшағына бөленді. Қазақ
еңбекшілеріне бұл өкімет әперген ұлан-ғайыр бақыттың айқын бір көрініс осы
еді. Жас Қайроштың басынан өткен жайлар – қалың жұрттың белгілі бір
өкілдеріне тән болған ортақ құбылыс болып табылады [4, 58-60 бб.].
Романда кесек оқиғалармен қатар қорлы өрісті, шұрайлы ой көп.
Романның негізгі кейіпкері Қайырғали заманының рухани байлығына бөленген,
ой өрісі жоғары, өмір сырын қыядан көріп, тез шалып отыратын адам. Сол
Қайырғали – қарапайым солдат. Майданда сержант, аға сержант болып жүріп те,
ол қарапайым қызметтің ауыртпалығын талмай көтереді, солдаттың қара
жұмысынан сескеніп тайқақсымайды. Автор Қайырғалиды дәреже арқылы емес,
кеңес адамына тән асқақ қасиетімен көтерілген жан етіп көрсетеді.
Қайырғалидың образы арқылы совет жерінде қарапайымдық,
еңбекке, іске құмарлық, батырлық, даңқ – бәрі бір ұяны мекендейді деген
тезисті дәлелдейді.
Романның кіріспесінде:
- Әуелі келісіп алайық: сіз ешнәрсені жасырмаңыз, мен ешнәрсе қоспайын.
- Жоқ, сіз ешнәрсе қоспаңыз, мен ешнәрсені жасырмайын. – Уәдеміз осы
болды, - деп автор романды жеке адамның өміріндегі оқиғаға құрдым
дегендей қылады. Автордың ашық айтқан бұл сырын еске ала отыру керек,
бірақ оны шығарманың сыры деп қолдануға болмайды.
Жазушының қолымен жасалғанымен, жарыққа шыққан соң, көркем
шығарманың өз алдында өмірі, өзінің сыры бар. Осы жайды ескеріп, үңіле
қарасақ, Қазақ солдаты бір жастың өміріндегі түйінді кезеңдерді суреттеу
арқылы, кезең адамдарына тән асқақ қасиетті, мінезді сипаттауға арналған
шығарма екенін көреміз.
Романдағы Қайроштың өмір жолы – сол дәуірдегі еңбекші қазақтың
бәріне ортақ жол. Қазақ атаулы Қайроштей қалаға қашқан жоқ, шаштараз болған
жоқ. Бұл жағынан алғанда Қайроштың өзіне тән даралық өзгешелігі бар. Бірақ
оның өмірінің жалпы мәні еңбекші қазақтың бәрінің өміріне ұқсас. Кеңес
заманына дейін еңбекші қазақ Қайрош сияқты зорлық-зомбылық көріп жүдеп
келді, бақытты өмірді кеңес әлемінен тапты, білім алды, өнер үйренді, адал
ниет, адал қызметімен ардақталып қатарға қосылды.
Романда Қайроштің Қайрақтыдан жалаңаяқ зытқанынан бастап, Кеңес
Одағының Батыры болғанға дейінгі өрге өрлеген өмірі көрінеді. Қарамұрт
билеп-төстеп жүрген Қайрақты кейін колхоз болады, Қайырғали қайтып
оралғанда, өлеңде мадақтағанымен, бұрын аласа ғана болатын Гурьевтің
өскенін, шын-ақ жер биігі болып қалғанын көреді.
1928 жылы орны өшіп жатқан Қарағанды Отан соғысы кезінде
Донбастың жүгін өз иығына артарлық дәрежеге жетеді. Шеген, Бораш,
Ақботалардың өмірінде де зор өзгерістер бар. Соның бәрі жылдар бойында,
белгілі тарихи кезеңде болды. Тарихи шығарма оқиға дамуын жылдар сатысына
қойып көрсетеді. Қазақ солдаты романында осы ерекшелік бар.Уақыт пен
кеңістік мәселесінің тереңдігіне куә боламыз.
Романның композициясы Қайроштың тек майдандағы өмірін көрсетуге
ғана емес, оның әлеуметтік қалыптасу жолын да көрсетуге икемделіп жасалған.
Төрт жылдық майдан өмірінен алынса, оқиға қоюырақ, Қайроштың әскери өмірі
молырақ көрінер еді, ал 16 жыл көлемінде қамтылған соң оқиға біраз
ыдыраған.
Бірінші тарау түгелімен Қайроштің елдегі өмірін көрсетуге
кеткен:
Әкемнен қалған шапанды киіп, ағамнан қалған таяқты қолыма алып
өзенге қарай беттегенде мен де өзіме-өзім үлкеген адамдай көрініп кеттім.
Балалық шақта үлкендерге ұқсау деген о да бір кеудеңе паңдық беретін нәрсе.
Әттең, тап осындай дандайсып бара жатқан кезіме қаракөк ат пен қарамұрт
кездесе кетті де, жоғары да келтірілген он жылдың жайын айтты...
Айтқанда анау-мынау емес, өмір бойы есінде жүрсін дегендей,
қадағалап, шегелеп тұрып айтты. Сол-ақ мұң екен, бар паңдығым сағымдай
сейіліп, көзін жасы алқымға келіп тығылды. Кесім еститін күнәм қайсы?
Еңбекке жұмсарда жақсылық емес, жамандық жағын баса ескерту керек пе екен?
Ол жағынан мен білмеймін. Бірақ, өксіп жәбірленгенімді білем.
Жаман дос – көлеңке деп, әлдекім дұрыс айтқан ғой деймін. Мен
өксіп, жылап келе жатсам, көлеңкем өзімді мазақтап, жеңіммен көзін сүртеді.
Мүмкін, мен де соны істеген болармын...
Содан бергі бірнеше ай жап-жақсы өтіп еді.
– Айдашымның орнын Қайрошым басты. Әлі-ақ қатарға қосылармыз! –
деп, апам да әр кезде қуанып, мақтанып қояды. Мен де мұрнымды бір тартып,
бұл мақтауды есітіп, отырғанымды сездіріп қоямын [7, 9 б.].
Мүмкін, менің алдымда сағым теңізіндей құлпырып, алыстан қол
бұлғап жаңа бір өмір жатқан шығар. Мүмкін, шарасы шайқалмаған ескі ауылдың
ескі өміріне қанағат етпеген бала ойы осындай бір себепті бұрыннан іздеп
жүрген шығар...О да мүмкін, бұ да мүмкін [7, 10 б.].
Екінші бөлімде Қайроштың шекарадағы және майдан тартысына
бастап түскен кезі суреттеледі:
Жар қабаққа тақай салынған тас көпір осы бір күндерде майданның
бір тар қылтаңына айналып кетіпті. Батыстан шығысқа қарай ағылған әскерге
аралас көп жұрт көпір аузында қарбалас жасап, тығындап тастаған екен. Бір
ғана бөлімше деп саналатын тоғыз жауынгер алты сағат алысып, әрең дегенде
тәртіпке қол жетіп, міне екі күн бойы шегінген әскер бөлімдерімен жосыған
жұртты өткізіп тұрмыз.
Полковник Озимин, біздің көңілімізді көтергісі келіп:
– Бұл бес күннің ішінде майданның ең ауыр жерінің бірі сол
елеусіз көпір болады. Соғысқа кірмедім деп ренжімеңдер...Соғысты сол жерден-
ақ көрерсіңдер, - деп еді, айтқаны қате кеткен жоқ...
Айналамыз астан-кестен. Жер бетіне қорасан шыққандай. Дүниедегі
бар үн біздің үстімізге жиналғандай: гүрсілдейді, өкіреді, ұлыйды. Аспан
біресе жарылғандай, біресе жыртылып кеткендей, енді бір кезде салдыр-гүлдір
құлап келе жатқандай болады. Осы маңда бір секіріп түспеген бір тас
қалмаған сияқты. Көпірдің қай жерде екенін дәл белгілеп алған жау
самолеттері түн ішінде де келіп, дүркін-дүркін бомбалап кетеді.
Курстан келген жігіттер, бізді бірден-ақ майданға салар, майдан
шегіне жеткен соң ақ жаумен бетпе-бет келерміз, кім қандай екенін сонда
көрерміз деп ойлап едік. Келген күні, келген сағаттан бастап өмір мен
өлімнің шекарасында болармыз деп едік, онымыз болмай шықты. Жау әлі
шабуылмен келеді. Күн санап мардамсып, ілгерілеген сайын кеудем-соққа
салып, ар-намысты таптап, ел есінен кетпестей қорлық-зорлығымен келеді. Мас
өгіздей, нас шошқадай, басы жеткен жерін артымен ластап келеді...
Келген пулеметтер онша көп болмағанмен бәрі де жоғары ататын
пулеметтер екен. Маған ол зеңбірек дивизиясы келіп қосылғандай күш берді.
Пулеметтерімді жау самолетінің күнде келіп жүрген кәнігі жолдарын тоса
орналастырдым да өз ойым жеткен жерге дейін тапсырмалар бердім. Осы
арпалыста екі күн, екі түніміз өтіп барады. Тарсыл-гүрсіл мен уда-шуға
құлағымның үйреніп кеткені сонша көпірден жүз метр ғана былайырақ шығып ем,
тып-тыныш сияқтана қалды.
Тау өзенінің күбір-күбір күңкілдеп, ағып жатқаны да естілді. Тап
кәдуілгі бейбіт шақтай таң жақындағанын білдіріп, өзеннің аржағында қораз
айғай салады. Оған жосыған жұрттың арбасының бірінен тағы бір қораз жаулап
қайырды. Тамағын керіп, даусын кергітіп тұрып жауап берді. Көпір үстіндегі
қара боран шаңнан шыққан соң, таң қараңғысында қатты жарқырап кететін
оңтүстіктің үлкен-үлкен жұлдыздары да айқын көрініп тұр.
Қазылған окоп, қопарылып, ойылып қалған апандарға құлай-сүрініп,
мен ағаш арасына апарып жатқызып қойған екі жаралы жолдастарымды іздеп келе
жатырмын. Құлаған, сынған ағаштар аяқтап шалып, жүргізбей келеді. Ауыр
бомбалар қопарып кеткен терең шұңқырға екі жаралыны өзім жатқызып кетіп ем,
қазір таба алмай жүрмін. Шұңқыр саны да көбейіп кеткен, белгілеген
ағаштарым да жоқ [7,122-124 бб.].
Үшінші бөлімде ірі көріністер мен майдан өмірі сипатталады.
Егер мен жазушы болсам, біріне-бірі ұқсас оқиғаларды
қайталамаған болар едім. Әсіресе, әскердің кейін шегінуі сияқты ең бір
көңілсіз нәрселерді қайталаудан қашар едім.
Амал не, соғыс жазушымен де, оқушымен де есептеспейді,
қайталағысы келсе – бөгелмейді де. Өзі бұлдыр алыс заманнан бері жасап келе
жатқанмен, шындап келгенде, мінезге де бай емес. Шабуыл, я шегіну, қырылу,
я қыру, жеңу, я жеңілу сияқты екі жақтың халін қарама-қарсы көрсететін екі-
ақ түрлі жайы бар. Айларға созылып тең-тартта тұрған табан тірестер де
түптеп келгенде осындай екі жайдың біріне әкеліп соғады. Көп жасағандардың
ішіндегі мінезі өспегеннің бірі де осы обыр болады.
Жоқ, бұл оның бір ғана жағы, сыртқы бір көрінісі. Екі түрлі
жайдың бірінен-біріне ауысу үшін мыңдаған ойлар соқтығысып, тынымсыз
жұлқысады. Оқ есепсіз төгілген сияқты болғанмен, мағынасыз төгілмейді.
Бойдағы күштен ойдағы күшке салмақ ауыр түседі. Өзен біресе төмен қарай
ағып, біресе жоғары қарай ағып жатқандай, ой мен сезімнің әрбір қас
қаққанның арасында талқысы көп сындарға түседі.
Шабуыл – жеңіс емес те, шегіну – жеңіл емес. Көбік атып кеп
жағаға соғылған толқын кейін лықсығанда күш алып қайта ма, күшінен айрыла
ма? Әлде сол жағада өле ме? Жай көзге толқын жағаға соғылып, күш алып кейін
шалқып, қайта кеп соғылып, үздіксіз қайталанып жатқандай көрінеді.
Майдандағы ұқсастықтар да осындай. Бірақ, әр айқастан кейін бір жағы
жеңіске қарай, бір жағы жеңіліске қарай жақындай береді. Бір жағы жабуылмен
жүріп шандырын созып алса, екінші жағы шегініс үстінде шегелене беруі
мүмкін [7, 240-241 бб.].
Түндегі үлкен айқаста не болып жатқанын түгел жазу түгіл, түгел
ұғынудың өзі қиын. Суреттеуі қиынға соғатын жағдайды оңай ұғылсын деп таныс
нәрселерге теңеп, мөлшерден тыс екендігін аңғарту үшін тамұқ сияқты ешкім
білмейтінге тартатынымыз да осыдан болу керек. Бүгінгі түннің айқасы сондай
бір теңеуі қиын сұрапылдардың бірі еді.
Қараңғы түнде тұтас балқып, қып-қызыл болып жанып, гүрс-гүрс
құлап жатқан үлкен қаланы ешнәрсеге теңеуге болмайтын сияқты. Қабат-қабат
биік үйлер темірдей балқып, қағаздай жұқарып барып, құздай құпарла құлайды.
Жанып жатқан қала әлі оқ боранының астында. Үшінші түн осымен өтіп барады.
Құрғақ желден құлаштай шалқыған от теңізі көз жетер жерді түгел басып, шып-
шып қайнағандай көрінеді. Өзін тұрған жерден басқанын бәрі от құшағында
қалғандай сезіледі.
Сол жағымызда тыңбай күрсініп жатқан теңіздің үстіне жұмсақ бір
биік қара тау орнап қалғандай. Қалың қара түтіннен бір жұлдыз жылт ете
алмайды. Қою тұтын кернеп кеткен аспанның бір бүйірі іскен сияқтанып,
бозалаңдап қана ай бары сезіледі.
Снаряд пен миналар қаладан да, қалаға қарай да жосылып атылады.
Әрбір жерге соғылған снаряд әуелі бір үлкен-үлкен от жапырағы бар ши түпке
ұқсап кетеді де, лезде бұрқырап-будақтаған шаң топырақ болып аспанға
атылады. Күндіз көрген жазық жерің қазір бір қара ормандай, я болмаса, тау
шатқалындай өркеш-өркеш көрінеді.
Біздің оң жағымыздан бір жаңар тау пайда болғандай. Бұйра қара
көк түтін шымыр-шымыр қайнап, от өзеніндей ағылып жатыр. Бұл жанып жатқан
көл-көсір етіп салған цемент заводы. Бүгінгі кешке дейін завод маңайы екі
жақтың аралық шегі еді. Завод маңына адам аяқ салуға болмаса да, екі жақтың
снаряд, миналары да сол араға ұйлыға төгіліп, сүзісе жарылып жатыр... [7,
276 бб.].
Солдат аталған шығармада түгелімен майдан көрінуі керек еді
деген тілек қисынсыз емес. Бірақ, автордың Қайрошты майданда ғана емес, 16
жылдық өмір белесінде көрсеткен себебін жоғарыда айттық. Қазақ солдатының
композициясы автордың идеялық программасына сәйкес шебер құрылған. Оқиға
шашыранды емес. Жазушы Қайрош өміріндегі оқиғалардың өзіне керектісін
таңдап алады да, аяқты жаза баспай, бір желімен сарнайды да отырады [6, 352-
355 бб.].
Қазақ солдаты романы жөнінде пікір айтқан Е.Лизунова,
В.Кругов, С.Төлешов, В.Закрутин өздерінің мақалаларында осы шығарманың
алғашқы бөлімі, яғни бас қаһарманының балалық шағы, жастық көзі
суреттелетін бөлімі басы артық деген ой айтады. Бұл пікірмен келісуге
болмайды. Өйткені жазушы бас қаһарманның сол балалық кезін жан-жақты кең
қамтып суреттеу арқылы жалпы қазақ елінің даму тарихына тән болған маңызды
кезеңді көрсетеді.
Қайрош – жаңа заманмен құрдас адам. Сондықтан Қайроштың ер
жету, өсу жолдары белгілі бір әлеуметтік топтың, қауымның өсу жолдарын да
білдіреді.
Әрине, шығарма қаһарманның өсу жолын көрсету үшін ұзақ сапарлы
суреттеу мен баяндаулардың шарт емес екені белгілі болса да, Ғабит
Мүсіреповтің Қазақ солдаты жазылған кезде қазақ халқының Қазаннан кейінгі
өмір өткелдерін көрсететін шығармалар онша көп болмайтын. Осы тұрғыдан
алғанда, автордың бұл кезеңнің белесті-белесті асуларын ғана суреттеу
мақсатын көздеуі орынды деп білеміз.
Қайроштың басқалардын бір ерекшелігі – балалар үйінде
тәрбиеленуі ғой. Сондықтан да Отан қамқорлығын көрген азаматтың Отанға
қауіп-қатер төнген шақта қасық қанын төгіп, жан қиярлықтай ерлік көрсетуіне
автор әдейі осы ойды таңдап алғанын аңғармасқа болмайды. Бүгінгі өмір
шындығына арналған шығармада өткен өмір жолын ұзақ сонар баяндап
кетушіліктің бір себебі осындай оймен сабақтасып жататындығын әр кез айыра
білген жөн.
Қазақ солдаты романында қазақ жұрты өмірінің үлкен кезеңі кең
тұрғыда суреттеледі. Романды халықтық шығарма деуімізге себеп те осы.
Қазақ солдаты романының біз атап айтқымыз келген екінші үлкен
қасиеті – бұл роман халықтар достығын көркемдік шеберлікпен терең
суреттейтін шығарма. Кеңес өкіметі жылдарында Ұлы Отанымызды мекендеген
барлық ұлттардың бірі-бірімен араласуы күшейіп, бұрыннан тарихи тамыры бар
достығы ерекше түсті. Осы ұлы достықтың белгісі, әсіресе, Ұлы Отан
жылдарында ерекше, айрықша жарқырап көрінді. Жазушы Ғабит Мүсірепов романда
осы шыныққан достықты терең ашып, тебірене сипаттайды, кеңестік әр ұлттың
өкілін өз жүрегінің махаббатына бөлеп, сүйіспеншілікпен толғана суреттейді
[4, 60-63 бб.].
Қазақ солдаты романының ендігі атап айтылар үшінші үлкен
қасиеті – көркемдік қуатында. Роман бірінші жақтан жазылған. Бұл жазушыдан
үлкен психолог болуды талап етеді.
Автор өз шығармасын бірінші жақпен жазған уақытта шындық сырын
шертушінің жай-күйін басқалардың іс-әрекеті арқылы байқатып отырады. Бұл
тәсіл қиын, өйткені автор реті келген жерде еркіндік ала алмай, көбіне бас
қаһарманның көрінер ортасына қарай ойыса береді.
Романның сюжеттік желісіне арқау болар оқиғаларды өрбіту,
ондағы жасалмақ образдардың нақышын өрнектей түсу, іс-әрекеттердің
ситуацияға сай келіп, жанды бейнелерді жасау жазушыдан айрықша көркемдік
шеберлікті талап етеді. Осы реттен алғанда Ғабиттің бұл романы қазақ
әдебиетінде өзінің соны жаңалығымен көрініп, жазу тәсілінің ауыр әдістерді
игеруге болатындығын дәлелдеді.
Жазушы өмір сырларын, адамның жан толғаныстарын, соғыс
картиналарын әсерлі, көркем бейнелі суреттейді. Соғыс шағының арпалыс
күйлері, кеңес жауынгерлерінің жаумен қасарыса алысқан шайқастары нанымды
көрсетіледі. Сан алуан әрекеттер, қат-қабат оқиғалар бірінен-бірі туып,
ширақ өрбіп дамиды. Романда табиғат құбылыстары, пейзаж көріністері адамның
жан-күйінің толғаныстарына сәйкестеле суреттеледі. Міне, осы белгілерінің
бәрі де шығарманың көркемдік қуатын арттыра түскен.
Қазақ солдаты романы – жазушының майдан өмірін жіті зерттеп,
жинаған мол материалының негізінде туған еңбек. Шығарманың бас кейіпкері
Қайрош образын жасауда автор Кеңес Одағының Батыры Қайырғали Ысмағұловтың
ерлік жолдарын негізге алған. Қайрош – Қайырғалидың прототипі. Бірақ осыған
қарап бұл романды тарихи роман деуге болмайды. Рас, тарихи шығармаларда
тарихи болған адамдардың өмірі суреттеледі.
Тарихи адамның басынан кешкен хал-жайлар терең қамтылады. Және
бұл хал-жайлар заманның тарихи шындығына сәкес суреттеліп, белгілі
дәуірдің шындығын танытады. Сонымен қатар, тарихи романда автордың
қалауымен енгізілген, ойдан алынған кейіпкерлер де болады. Бұл – шығармада
дәуір келбетін жан-жақты кең қамтып көрсету үшін керек жайт.
Ғ.Мүсірепов Қазақ солдаты романында тарихта нақты болған
адамның майдан жолын, ерлігін негізге алады да, бірақ сол болған
оқиғалардың ауқымында қалып қалмай, шығарма желісін кең өріске тартады.
Майдан өмірінің шындығынан алынған мол деректермен оқиғаны қойылатын,
ширата түседі. Романда соғыс жылдарының сипатын осылайша кең қамтып
көрсетеді.
Қазақ солдаты романы – тақырыбының сонылығы, көркемдік
қуатының пәрменділігі тек жазушы творчествосының биіктеп өскендігіне ғана
емес, сонымен қатар жалпы қазақ кеңес прозасының өресі биіктегендігін
көрсететін айғақ. Роман еліміздің көптеген ұлттарының тіліне және шетел
тілдеріне аударылды. Мұның өзі шығарманың жақсы сапасының дәлелі.
Романда суреттелген образдардың тәрбиелік мәні зор. Мұндағы
кеңес жауынгерлерінің ерлігі, іс-әрекеттері және жоғары адамгершілік
қасиеттері біздің жас ұрпақтарға тәрбие беру ісіне жәрдемін тигізеді,
жастарды Отанды жан-тәнімен сүюге, патриотизмге баулиды, Отан үшін жан
аямай еңбек етуге, интернационалдық, достық-бауырмалдық туын жоғары ұстауға
насихаттайды. Сондықтан да романның адам тәрбиелеушілік мәні жоғары деп
танимыз [4, 64-66 бб.].
Шығарманың алғашқы бөлімінде Қайроштың оқу іздеп, өзінің туған
жері Қайрақтыдан Гурьевке келгені көрінеді. Орал қаласына барғаны, балалар
үйінде тәрбиеленгені баяндалады. Осы кездегі жас Қайроштың бойында оқушыны
сүйсінтерлік бір қасиет бар. Ол – Қайроштың жақсы азамат болуға талпынуы,
осы жолда нендей қиыншылық кездессе де бас тартпай күресе алуы,
қиыншылықпен таба тіресе алыса білуі.
Осы жолда бала Қайрош өмірдің талай-талай сырларымен танысады,
көп жайларды аңғарады, жақсылық пен жамандықтың, адалдық пен арамдықтың ара-
жігін таеып, айыра түседі. Қысылшаң жағдайларға дұшар болып қалған
шақтарында да оның еңсесі түспейді, жақсы үмітпен тек алға талпынады,
ойындағы нұрлы арманы солғындамайды, қайта күрес тартыс үстінде ширап
шыныға түседі.
Жақсы үмітпен, жақсы арманмен келген баланы қамқоршы қауым қарсы
алады. Қайрош балалар үйіне қабалданады. Осы бір жайдың өзінен-ақ біздің
елде жас адамның азамат болып өсіп, ер жетуіне қамқорлық жасалатыны
аңғарылып тұрған жоқ па?
Бала Қайроштың оқу оқып жүрген кезінде қызығатын айрықша бір
құмарлығы бар. Ол - әскери өнер. Жасы толғанда ол әскери курсқа өзі тіленіп
барады. Қайрош осы тілегі орындалып, курсанттар сапында жүрген шағында,
неміс фашизмі елімізге тұтқиылдан шабуыл жасайды.
Сүйікті Отанының аясында мәпелеу көріп өскен жас азамат Қайрош
өз жерін қорғау үшін майданға аттануға бел болады. Отанын сүю сезімі оның
жігерін ұштап, қайратын тасыта түседі. Қайрош майданға жіберуге сұранған ең
алғашқы жеті жігіттің бірі болып, өздерінің командиріне рапорт береді. Осы
бір сәт романда былай суреттелген:
Ант артынан алдыңғы жеті кісінің бірі болып, командирлердің
алдына барып рапорт бердім.
– Курс аяқталуына қаратпай-ақ, еріктілер қатарында майданға
жіберіңіз, – дедім.
– Сарталиев жолдас, артыңызға қараңызшы! – ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz