ЖАСТАРДЫҢ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТЫЛУЫН БАСҚАРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК БАҒЫТТАРЫН ТАЛДАУ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 90 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

I ТАРАУ. ЕҢБЕК НАРЫҒЫНДА ЖАСТАР МӘСЕЛЕСІН ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

Жастар - әлеуметтік-демографиялық топ
Жастарды жұмыспен қамтуды мемлекеттік қолдаудағы халықаралық тәжірибе

II ТАРАУ. ЖАСТАРДЫҢ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТЫЛУЫН БАСҚАРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК БАҒЫТТАРЫН ТАЛДАУ

2. 1 Қазақстандағы жастардың бүгінгі жай-күйін талдау

2. 2 «Дипломмен ауылға» бағдарламасын жүзеге асырылу нәтижелерін талдау

III ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ЕҢБЕК НАРЫҒЫНДАҒЫ ЖАСТАР МӘСЕЛЕСІН ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

3. 1 Алматы қаласындағы жастарды жұмыспен қамтудың тұжырымдамалық негіздері

3. 2 Жастарды жұмыспен қамту проблемаларын шешу жолдары мен механизмдері

3. 3 Қазақстан жастарымен жүргізілетін арнаулы әлеуметтік жұмыстардың шетелдік тәжірибесі

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

РЕФЕРАТ

Зерттеу жұмысының тақырыбы : Қазақстан Республикасының жастарын жұмысбастылықпен қамтамасыз ету жолдары

Зерттеу жұмысының көлемі:

Зерттеу жұмысының құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан құралған: негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Зерттеу жұмысының нысаны: Қазақстан Республикасындағы жалпы еңбек нарығындағы жастардың еңбек ресурстары болып табылады.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті: Жастардың еңбек нарығының қалыптасуының теориялық және тәжірибелік аспектілеріне тоқтау арқылы, жастар еңбегін пайдалану тиімділігін арттырудың негізгі бағыттарын анықтау және жұмысбастылықпен қамтамасыз ету жүйесін басқару жөніндегі ғылыми ұсыныстарды жасау болып табылады.

Жұмыста мақсатқа сай мынандай зерттеу міндеттері қойылды :

әлеуметтік-экономикалық жүйеде жастарды жұмыспен қамтуды басқарудың маңыздылығы мен олардың алатын орындарын анықтау;
жастарды жұмыспен қамту жүйелерінің ерекшеліктерін анықтау негізінде, оларды басқару қажеттілігін негіздеу;
жастардың заманауи еңбек нарығын дамыту үрдістерін зерттеу және олардың қалыптасуына әсер ететін факторларды анықтау;
жұмыс қызметкерлерінің жалпы санындағы жастар еңбек ресурстарының үлесі, олардың жұмыспен қамтылуының ерекшелігін анықтау.

Зерттеу жұмысында қолданылған дерек көздері: экономист, социолог, психолог ғалымдардың ғылыми еңбектері (диссертация, автореферат, монография, мақалалар), газет, интернет жүйесі, Мемлекеттік жастар саясаты туралы ҚР Заңы.

Зерттеу жұмысында қолданылған әдебиеттер тізімі: 42

КІРІСПЕ

Жастар - бұл кез келген заманауи мемлекеттің стратегиялық әлеуеті. Еліміздің қазіргі жастары жаңа жағдайда - тәуелсіздік алып, өсіп өркендеген, демократиялық реформалар мен нарықтық түрленуден соң тәрбиеленіп, ер жетті. Сондықтан да жастар саясатына қатысты мәселелерді шешуде мазмұны жағынан принципті түрде алғанда жаңартылған, қазіргі заманауи тәсілдерге сәйкестікті талап етеді. Мемлекеттік жастар саясаты - әрбір жастың Қазақстан Республикасының аумағында жарамды Ата Заңмен, өзге де нормативті құқықтық актілермен бекітілген, әлеуметтік-экономикалық, саяси, жеке бас еркіндігі мен құқығын мойындауға негізделеді.

Жас ұрпаққа Қазақстанның мемлекеттік дамуының негізгі идеялары және Конституцияны, өзге де заңдарды сақтап, құрметтеуге үйрету және жастар құқығы мен мүдделерін қорғау қоғамда құқықтық мәдениетті қалыптастыруға үндейді. Жас азаматтың тұлға болып қалыптасуы үшін жағдай туғызып, білім саласында, еңбекте, жұмыспен қамтуда, әлеуметтік қорғауда кепілдіктерді қамтамасыз ету үшін мемлекетіміз барлық күш-жігерін бағыттайды. Сонымен қатар, отбасы, оқу орындары, бұқаралық ақпарат құралдары, үкіметтік емес сектор - Қазақстанымызды гүлдендірудің кепілі болып табылатын жас ұрпақта отаншылдық, кәсібилік, ұқыптылық, жауапкершілік сынды қасиеттердің болуы жолында ұштасуы қажет.

Жас ұрпақтың әлеуметтік белсенділігінің артуы, саналы құқықтық және саяси мәдениетін қалыптастыруы, олардың өмірлік көзқарастарын қайта қарауы кезінде, өмірлік қағидасы күшті, рухты болып бекітілуі мемлекеттік жастар саясатының алға қойған жұмысы - мемлекеттік үкіметтік органдардың және азаматтық қоғамның өзге де институттарының басым бағыттарының бірі саналады.

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Экономикалық дамудың жоспарлы және орталықтандырылған бағытынан шаруашылықты жүргізудің нарықтық әдістеріне өтуі елеулі өзгерістерге алып келді.

Қоғамның стратегиялық ресурсы болып табылатын жастар, қалыптасып жатқан өмір шындығын өзінше қабылдай және бағалай отырып Қазақстан пайдасы үшін қызметке қатысуға ұмтылады және бүгінгі таңда оларға қолдау көрсеткен жөн, мемлекеттің еңбекке қабілетті халқының арасында жастардың үлесін арттыру үшін осы қызметке жастарды қосу керек. Алайда әлеуметтік-экономикалық үрдістерге қазақстандық жас ұрпақтың қатысу белсенділігі олардың экономиканың түрлі секторларында жұмыспен қамтылу мәселесіне байланысты. Сондықтан қазіргі уақытта аймақтық деңгейде жұмыспен қамту құрылымдарының қызметін бағыттау негізінде, жастарды жұмыспен қамтудың толық басқару жүйесін қалыптастыру керек. Жастарды жұмыспен қамтуды басқару қажеттігі, сондай-ақ жас ұрпақтың өздігінен даму мәселесіне де байланысты, ол сапалы білім алу, қызмет барысында өсу және лайықты еңбек ақы алу мүмкіндіктерімен көрінеді, ал оның табиғаты нақты аймақта қалыптасқан экономикалық, географиялық, демографиялық және қайта жаңғыру шарттарымен анықталады.

Заманауи еңбек нарығы экономикалық өзгерістер жүргізу барысында қалыптасады. Оның көрінісіжасырын жұмыссыздықтың жоғары деңгейі, қызметкердің қосқан үлесі мен оның табысы арасындағы байланыстың үзілуі, жалақының уақытылы берілмеуі және т. б. болып табылады.

Нарықтық қатынастардың дамуы жұмыс күшіне деен сұраныс пен ұсынысты реттеу, еңбек қатынастары жүйесін реформалау мен жұмыс орындарының сапалық сипаттамаларының артуы, кәсіби білім беру жүйесінің жаңа экономикалық жағдайға бейімделуімен баланысты еңбек нарығында туындайтын мәселелерді зерттеуді көздейді.

Бұл мәселелерді шешу кезінде әлеуметтік жағынан әлсіз қорғалғандарды, еңбек ресурстарының бәсекеге қабілетті төмен топтарын ескерту қажет. Олардың біріне оларды негізгі толықтыру көзі болып табылатын жастарды жатқызуға болады.

Жастырдың еңбек нарыңына енуі елеулі қиыншылықтармен және қайшылықтармен қатар жүреді. Олар ең алдымен мамандық таңдауда жастар оның еңбек нарығында қажеттілігіне емес, қоғамдағы беделдігі мен абыройына қарай бағыт ұстауына байланысты туындайды. Осыған байланысты оқу орнын бітірген жастардың көп бөлігі алған мамандығы бойынша жұмыс істемейді немесе мүлдем жұмысқа орналаспайды, бұл жастар арасында жұмыссыздық деңгейінің артуына әкеледі. Нәтижесінде жастардың осы бөлігінің біліміне алынған қаражат өзін-өзі ақтамайды.

Сондықтан зерттеу тақырыбының өзектілігі ұазіргі экономикаға тән жаңа сапалық деңгейдегі осы мәселені шешу мақатында жастар еңбегін пайдаланудың жаңа жолдарын іздеу өзекті болып отыр.

Зерттеу жұмысының мақсаты. Жастардың еңбек нарығының қалыптасуының теориялық және тәжірибелік аспектілеріне тоқтау арқылы, жастар еңбегін пайдалану тиімділігін арттырудың негізгі бағыттарын анықтау және жұмысбастылықпен қамтамасыз ету жүйесін басқару жөніндегі ұсыныстарды жасау болып табылады.

Жұмыста мақсатқа сай мынандай зерттеу міндеттері қойылды :

әлеуметтік-экономикалық жүйеде жастарды жұмыспен қамтуды басқарудың маңыздылығы мен олардың алатын орындарын анықтау;
жастарды жұмыспен қамту жүйелерінің ерекшеліктерін анықтау негізінде, оларды басқару қажеттілігін негіздеу;
жастардың заманауи еңбек нарығын дамыту үрдістерін зерттеу және олардың қалыптасуына әсер ететін факторларды анықтау;
жұмыс қызметкерлерінің жалпы санындағы жастар еңбек ресурстарының үлесі, олардың жұмыспен қамтылуының ерекшелігін анықтау.

Зерттеу жұмысының нысаны. Қазақстан Республикасындағы жалпы еңбек нарығындағы жастардың еңбек ресурстары болып табылады.

Зерттеу жұмысының пәні. Жастарды жұмыспен қамту жүйесін басқару үрдісінде пайда болатын экономикалық, ұйымдастырушылық және басқару қатынастарының жиынтығы.

Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы. Зерттеу жұмысында ұсынылған іс шараларды еңбек нарығын реттеуде, соның ішінде жастарды жұмысбастылықпен қамтамасыз етуде пайдалануға болады. Теориялық және әдістемелік материалдар жоғары оқу орындарында «Менеджмент» мамандықтарының пәндерінен дәріс оқу және тәжірибелік сабақтар жүргізу барысында қолдануға болады.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан құралған: негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I ТАРАУ. ЕҢБЕК НАРЫҒЫНДА ЖАСТАР МӘСЕЛЕСІН ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

Жастар - әлеуметтік-демографиялық топ

Қазіргі қоғамдағы жастар рөлі, жас буынның әлеуметтік қызметтері, оның саяси позициясы мен көзқарасы, білімі мен кәсіби біліктілігі деңгейі, адамгершілігі мен мәдени қажеттіліктері туралы мәселелерді зерттеудің теориялық және практикалық мәні аса зор. Қоғамдық үрдістегі жастар рөлі, оның қызметінің түрлері, құндылықтары, дүниетанымы, қызығушылығы, қажеттіліктері мен психологиялық қасиеттері әлеуметтік және геосаяси даму сипаты, қоғамдық қатынастар, тарихи жағдайлар сипатымен шарттасылған.

Халықтың осы тобын зерттеудің негізгі мәселелерінің біріне, біздің ойымызша, жастар еңбегінің пайдаланылуын бағалау жататын сияқты. Бұл өз негізінде жастардың еңбек ресурстарын, жастардың еңбек нарығын және оның жұмыспен қамтылуы мен жұмыссыздық, көшіп-қону, табиғи өсу сияқты құрамдас бөліктерін әлеуметтік, экономикалық, демографиялық, саяси және басқа проблемалар мен факторлар аясында теориялық және практикалық зерттеу қажет екенін көрсетеді.

Еңбек ресурстарының тобы ретінде жастарға басты назар аудару, бұл елдің маңызды ресурсы екені түсінікті болған. Бұл Орал, Сібір, Қиыр Шығыс құрлыстарындағы комсомол отрядтары, тың және тыңайған жерлерді игеру, өнеркәсіпті, экономиканың түрлі салаларын дамытудағы жастар жұмыстарымен расталады.

Соған қарамастан экономика мен еңбек статистикасы бойынша ғылыми жұмыстарда, біздің ойымызша, еңбек ресурстарының бір тобы жеткіліті зерттелмеген. Негізінен тек «еңбек ресурстары» деген түсінік пайдаланып келеді, ал жастар оларда жас өзгешелектері бойынша ерекшеленеді. Сондықтан еңбек ресурстары тобы ретіндегі «жастардың еңбек ресурстарын» ғылыми зерттеу өзекті міндет болып табылады.

Н. А. Волгин мен Ю. Г. Одеговтің пікірі бойынша, еңбекті зерттеу саласында терминдер пайда болуының бірізділігі К. Маркс енгізген және экономикалық әдебиетте XIX ғасырда пайда болған «жұмыс күші» түсінігінен басталады. Ол былай деп жазады: «Жұмыс күші дегеніміз ағза, адамның тірі тұлғасы не және ол қандай да бір тұтынушылық қүн өндірген жағдайында іске қосылатын физикалық және рухани қабілет жиынтығы деп түсінеміз [1, 178 б. ] . Жұмыс күші еңбек қызметінде тұтынылады және пайдаланылады. «Осыған ұқсас К. Маркс жазды, - оны қозғалысқа түсіріп, машинаны пайдаланған немесе тұтынған сияқты, адамның жұмыс күшін де жұмыс істеуге мәжбүрлей отырып, тұтлынады және пайдаланады» [2, 134 б. ] .

Қазіргі зерттеушілер «жұмыс күші» түсінігін адамға тән физикалық және рухани қабілеттер және тауар өндіру мен қызмет көрсету негізінде еңбек үрдісінде пайдаланылатындар ретінде сипаттайды. Жұмыс күші-жеке тұлғаның еңбек ету және игіліктер жасау қабілеті Еңбек нарығы мен еңбек ресурстарының жұмысбастылығын реттеу мәселелері көпжақты болып келеді және елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының әрбір сатыларында маңызды рөл атқарады. Елдегі жұмыс орны мен өндіргіш күштерді орналастыру ерекшеліктері, халықтың жұмысбастылығының өзіндік ерекшелігі мен перспективасы - еңбек нарығындағы сәйкесінше сұранысқа байланысты олардың ұсыныстарын қамтамасыз ету саласында еңбек ресурстарын пайдалану мәселесінің маңыздығы арта түседі [3, 34-35б. ] .

Н. А. Волгин мен Ю. Г. Одегов хронологиялық бірізділікпен ұсынатын келесі термин - «еңбек ресурстары». Олардың пікірінше бұл термин практикада XX ғасырдың 20-жылдары кеңінен қолданыла бастады және экономиканы орталықтандырылған басқару жағдайында жұмыс күшін ұдайы өндіру үрдісі көрсеткіштерін өлшеу мақсатында пайдаланылады [1, 34 б. ] .

Л. А. Костин еңбек ресурстарын халық шаруашылығы үшін қажетті физикалық дамыған, ақыл мен білімге ие халық бөлігі ретінде сипаттайды [4, 4б. ] .

П. Э. Шлендер мен Ю. П. Кокин, еңбек ресурстары - физикалық және интеллектуалды мүмкіндікке ие, материалдық игіліктер өндіруге немесе қызмет керсетуге қабілетті халықтың еңбекке қабілетті бөлігі деп есептейді [5, 75б. ] .

Еңбектің халықаралық ұйымының әдіснамасына сай, еңбек ресурстары-бұл еңбекке қабілетті жастағы халық санының және жасы келген, жұмыс істейтін адамдардың санының сомасы (зейнеткерлер мен жасөспірімдер) [6, 64 б. ] .

Адамның физикалық, интеллектуалды және кәсіби қабілеті оның жасына байланысты болады. Жас негізінде бұл қасиеттер қалыптасып, өссе, қартайғанда біртіндеп азаяды. Сондықтан халықтың жалпы санындағы еңбек ресурстарын бөлудің негізгі критериінің бірі жас болып табылады.

Халық пен еңбек ресурстарын олардың жас сипаттамасы тұрғысынан зерттеуге деген қызығушылық ғалымдарға ертеден пайда болған.

Мысалы, көне грек философы мен математигі Пифагор (б. э. д. IVғ. ) адам өмірінің 4 кезеңін бөліп көрсеткен. Қалыптасу - «көктем» (0-20жас), жастық-«жаз» (20-40жас), күшіне ену - «күз» (40-60жас), солу- «қыс» (60-80жас) [7, 7б. ] .

А. Шопенгауэр «Адам жасы туралы» еңбегінде адам өмірінің түрлі кезеңінде уақытты қабылдауы туралы байқауын суреттейді. Бұнда белгілі философ өмірді, бірнеше кезеңге бөліп, оның әрқайсысының ерекшеліктері бар екенін баяндайды. Ұқсастық үшін грек құдайларының аттарын пайдаланады.

А. Шопенгауэр былай дейді, алғашқы 10 жылда Меркурий билік жүргізді. Ол өмірде тез және жеңіл жүреді, көңіл-күйі өзгермелі болады. Бұл-ойын, оқу жылдары. 20 жаста Венера билік жүргізеді. Ол махаббат жылдары. 30 жасқа қарай Марс келеді. Бұл - ерлік, күш, батылдық жылдары. 40 жасқа қарай адам Церера билігіне табынады. Веста оған үй, Паллада білім мен ақыл берсе, Юнона сияқты үйінде ханым-әйел патшалық құрады. 50-ге қарай Юпитер билеп-төстейді. Ол тәжірибе мен білімге бай, беделді, бұйрық беруге бейім. Бірақ 60-қа қарай оның өміріне қорғасындай ауырлығымен, баяулығымен және бозарыңқылығымен Сатурн аяқбасады [8, 8 б. ] .

К. Б. Юнг «Өмір кезеңі» атты еңбегінде орта және кемелденген шаққа көңіл бөліп, жастықты «анархизм мен түсінбеушілік кезеңі» ретінде қарастырады. «Таң» бозбалалықтан басталады. Бірақ, бұл-дайындық кезеңі. Юнгтің пікірі бойынша, орта жас - негізгі кезең. Барлық нәрсе, табыс, байлық, танымдылық осы кезеңде болады [9, 387б. ] .

Еңбек ресурстарын зерттеуде ғалымдар еңбекке қабілетті жасты бөліп көрсетеді. Мысалы, М. Г. Назаров белгілі бір жылдар шекаралары шегіндегі кезең ретінде анықтайды, осы уақыт бойы аталған ұрпақ адамдары еңбек етуге қабылетті. Мысалы, КСРО-да еркектер үшін еңбекке қабілетті жас - 44 жыл (16-дан 60-қа дейін), әйелдер үшін 39 жыл (16-дан 55-ке дейін) [10, 386 б. ] .

ТМД елдерінде еңбекке қабілетті жас әртүрлі есептеледі. ҚР-да, еркектер үшін 47 жыл (16-63), әйелдер үшін 42жыл (16-58), Ресей федерациясында еркектер үшін 44жыл (16-60), әйелдер үшін 39 жыл (16-дан 55-ке дейін) .

АҚШ пен Канада әйелдер мен еркектер үшін зейнетақы жасы - 65, Францияда-60, Германияда-65, Ұлыбританияда-65 (еркектер үшін), ал әйелдер үшін 60 жас.

М. А. Королев еңбек ресурстарына I және II топтар мүгедектері (жұмыс істемейтін) мен жеңілдік бойынша зейнетақы алатындардан басқасының бәрі (еркектер 16-59, әйелдер 16-54) енеді деп есептейді [11, 540 б. ] .

П. Э. Шлендер мен Ю. П. Кокин еңбек ресурстарына мыналарды жатқызады:

а) еңбекке қабілетті жастағы халықтың барлығы, тек жұмыс істемейтін 1 және 2 топ мүгедектері мен жеңілдік және жасы бойынша зейнетақы алатын, жұмыс істемейтіндерді есептемегенде;

б) халық шаруашылығында жұмыс істейтін еңбекке қабілетті жастан
жастау және үлкен тұрғындар [5, 76 б. ] .

Экономикадағы еңбек ресурстарын қарастыру еңбекке қабілетті жасты анықтаумен ғана емес, оларға тән басқа сипаттамаларды қарастырумен де байланысты.

Мәселен, А. Я. Боярский, Д. Н. Валентей, А. Т. Вишневский сияқты демографиядағы еңбек ресурстарын зерттеушілер халықтық, осы тобына жас-жыныстық, білім, кәсіби және таптық, ел аумағына бөлінген сияқты сандық және сапалық сипаттамалар тән болады деп есептейді [12, 132 б. ] .

Ю. П. Кокин мен П. Э. Шлендер сияқты зерттеушілер еңбек ресурстарына демографиялық, білім және кәсіби біліктілік сипаттамалар тән болады деп есептейді [5, 78 б. ] .

Олар еңбек ресурстарынын демографиялық сипаттамаларына жыныстық-жастық құрылымды, денсаулық және халықтың жұмыспен қамтамасыз етілу деңгейін жатқызады. Еңбек ресурстарымен білім сипаттамаларын сөз еткенде, халықтың түрлі жастық топтарының білім деңгейін бөліп көрсетеді. Олар кәсіби-біліктілік сипаттама өндірістік, ұдайы өндірістік және жеке бағыттардан тұрады деп есептейді.

Өндірістік бағыт белгілі бір кәсіби-біліктілік мамандандыруды талап ететін жұмыс орнының саны мен кызметкерлердің нақты саны арасындағы өзара байланысты бөліп көрсетеді. Ұдайы өндірістік қолда бар, тартылатын және шығарылатын жұмыс күші арасындағы балансты қамтамасыз ететін бағытты анықтайды. Жеке бағыт қажеттіліктеріне сай жұмыс орнын халыққа ұсынумен сипатталады.

Игіліктерді өндіруші және тұтынушы болып табылатын халық еңбек потенциалы сияқты көрсеткішпен де сипатталады.

М. А. Королев еңбек әлуеті - ғылым мен техника дамуының қазіргі дамуы кезінде қоғамда бар еңбектің мүмкін саны мен сапасы деп есептейді [11, 539 б. ] .

П. Э. Шлендер мен Ю. Л. Кокин еңбек әлуетін жекелеген адам немесе жалпы

қоғамда қызметтің түрлі сфераларында ашылмаған немесе көрінбеген сапалық сипаттамалар, қабілеттер, таланттардың болуы деп сипаттайды. [5, 64 б. ]

Сондықтан, білім, денсаулық, қызметкердің еңбек жағдайы және т. б. деңгейі сияқты сапалық көрсеткіштер өзгеруімен тұжырымдалатын тұрақты өзгеріске ұшырағыш болғандықтан еңбек әлуеті константа болып табылмайды.

Еңбек ресурстарының түрлі анықтамаларын қарастырып, халықтың бұл тобы қоғамның еңбек әлуетін анықтайтын абсолютты шаманың өз жиынтығымен құрайтын сандық және сапалық сипаттамаға ие деген қорытынды жасауға болады.

Сандық мынадай параметрлер мен сипатталады:

- халықтың еңбекке қабілеттілерінің жалпы саны;

- еңбек өнімділігі мен интенсивтілігінің қалыптасқан деңгейі кезінде жұмыс істейтін халықтың атқаратын жұмыс уақытының саны.

Еңбек әлуетінің сапалық сипаттамасы анықталады:

еңбекке қабілетті халық денсаулығы жағдайы, физикалық қабілеттілігімен;
халықтың жалпы білім мәдени және кәсіби біліктілік дайындығы деңгейінен оның еңбекке қабілетті сапасымен;
өмірдің орташа ұзақтығымен;
дене және ақыл еңбегімен айналысатындардың арақатынасымен;
материалдық өндіріс пен өндірістік емес салалардағы жұмыспен қамтылғандардың құрылымымен;
көшіп қону көрсеткіштерімен ұлттық-этникалық құрылымымен және т. б.

Сонымен, еңбек әлуетінің сандық аспектісі экстенсивті құрайтынын, ал сапалық - интенсивті қүрайтынын көрсетеді.

Халықты сипаттайтын басқа маңызды аспекті оның экономикалық белсенділік дәрежесі болып табылады.

С. Уилсон «Экономикалық белсенді халық» түсінігі БҰҰ жанындағы Статистикалық комиссияның 14-сессиясының ұсынысымен 1966 жылы еңбектің халықаралық статистика терминологиясына енгізілген болатын дейді. ТМД елдерінде статистикалық органдар оны белсенді түрде 1993-жылдан бері қолдана бастады [13, 25 б. ] .

ХЕҮ әдіснамасына сай экономикалық белсенді халық өндіріс пен кызметі көрсетуді өндіру үшін жұмыс күшінің ұсынысын қамтамасыз ететін, оның экономикалық белсенділігін өлшеу үшін қабылдаған жастағы (15-72жас) халықтың бөлігін көрсетеді. Экономикалық белсенді халық санына экономикалық қызметтің барлық салаларында істейтіндер мен жұмыссыздар да енеді [14, 64 б. ] .

Б. Ц. Уралнис халықтың осы бөлігіне кеңірек анықтама беріп, жүйеге түсреді.

Экономикалық белсенді халық - бұл қызмет көрсету саласын қамтитын қоғамдық өндіріске жалдамалы еңбек етіп жүрген, отбасының көмектесуші мүшесі ретінде қатысатын немесе қазір жұмысы жоқ, оны іздеп жүрген және тұрмыс істегісі келетін халықтың жұмысқа қабілетті бөлігі [15, 293 б. ] .

Экономикалық белсенді емес халық құрамына енетіндер:

1) күндізгі оқу орнына қатынайтын оқушылар мен студенттер, тыңдаушылар мен курсанттар (күндізгі аспирантура мен докторантураны қосқанда) ;

2) жасы және жеңілдік бойынша зейнетақы алатындар, сонымен қатар зейнетақы жасына жеткенде асыраушысынан айрылуына байланысты зейнетақы алатындар;

3) мүгедектігі бойынша зейнетақы алатындар;

4) үй шаруашылығын жүргізетіндер, балалар мен науқас туысқандарын бағатындар және т. б. ;

5) жұмыс табудан күдер үзгендер, яғни оны іздеуді тоқтатқандар, оны алудың барлық мүмкіндіктерін байқап көргендер, бірақ жүмыс істегісі келетіндер және оған дайындар;

6) табыс көзіне қарамастан жұмыс істеу қажеттігі жоқ адамдар.

Жоғарыда айтылғандай, экономикалық белсенді халық құрылымында жұмыс бастылар мен жұмыссыздар бөліп көрсетіледі. Осы түсініктер ХЕҰ әдіснамасында да анықталған.

Жұмыс басты халық-бұл жалдамалыларға немесе жеке жұмыс басты қызметкерлерге жататын жасы сәйкес барлық адамдар [15, 64 б. ] .

ХЕҰ әдіснамасында жұмыспен қамтылған халықтың келесі категориясы бөліп көрсетіледі [14, 36 б. ] :