ҚАЗАҚСТАНДА ЖЕРГЕ САЛЫҚ САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..5
1 ҚАЗАҚСТАНДА ЖЕРГЕ САЛЫҚ САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Жер салығының әлеуметтік-экономикалық мәні және ҚР салық
жүйесіндегі
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Қазақстанда жер салығының қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРГЕ САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...26
2.1 Жер салығын есептеу тәртібі мен қызмет ету
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 26
2.2 Жергілікті бюджеттің кірісін қалыптастырудағы жер салығының ролін
экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..42
3 ҚАЗАҚСТАНДА ЖЕРГЕ САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІН
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.1 Жерге салық салу жүйесін жетілдірудегі дамыған елдер
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.2 Қазақстанда жер қатынастары мен жерге салық салу жүйесін жетілдіру
мәселелері және оны шешу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанда экономиканы тиімді дамыту үшін
қолайлы алғышарттар жасауға жағдай бар. Оларға саяси тұрақтылық, толағай
теңіз табиғи байлық, қолайлы геосаяси жағдай, кең көлемді шаруашылық
байланысты жатқызуға болады.
Мемлекет өмірінде басты мәселелердің бірі болып әлі күнге дейін
мемлекеттің кірісін қалыптастыру көздері жөнінде мәселе табылады.
Тәуелсіздік алғалы бергі он тоғыз жыл ішінде республика салық жүйесі дербес
қызмет етіп келеді.
Салық - бұл белгілі бір көлемде, белгілі бір мерзімде төлеуге
мемлекеттің бекіткен міндетті төлемдері.
Салықтың экономикалық мәні – ол ұлттық табыстың бір бөлігін құрайды,
сонымен бірге мемлекет өзінің мақсаттары мен қызметтерін іске асыру
мақсатында қаржыны шоғырландыруы.
Салықтар мемлекеттің қаржы көздерін жақсартудың ең негізгі құрамы
болуымен қатар ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып, дамуына
және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік
туғызады.Салық қаржының бөлінбейтін категорияларының бірі.
Салық мемлекеттің пайда болуымен бірге пайда болады, және оның өмір
сүруінің негізі болып табылады. Барлық адам даму тарихында салықтың түрлері
мен әдістері мемлекеттің сұранысы мен қажеттілігіне қарай өңделіп,
икемделіп отырды. Салықтың даму көрінісі дамыған товар – ақша қатынасы
жүйесінде, олардың жағдайына әсер етуінен көрінеді.
Мемлекет салық саясатын – салық жүйесіне байланысты шараларды, жалпы
әлеуметтік-экономикалық жағдайға, арнаулы экономикалық саясатқа және басқа
мақсаттар мен нақты даму деңгейіне байланысты жүргізеді.
Жалпы нарықтық жағдайдағы салық саясатының бағыты кейбір өзін ақтамай
қалған қағидаларды тұрғындардың табысының бір бөлігін орталықтанған
қоғамдық тұтыну қорларына жинау арқылы жауып отыру. Бұл өз кезегінде
еңбекке қабілетті тұрғындардың табысының өсуіне, ынталандырушы механизммен
экономикалық қызығушылық арқылы жетеді. Салық жүйесі арқылы қоғамның
еңбекке қабілетсіз топтарын тиімді әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етеді.
Мемлекетке төленетін салық түрлері, әдістері мен нысанының құрылымы, салық
органдарының қызметі – мемлекеттік салық жүйесі негізінде жасалады.
Қазақстан Республикасында қазіргі аграрлық қайта құруды жүзеге асыру
жағдайында ақылы жер иелену және жер пайдалануды мемлекеттік реттеу барған
сайын үлкен маңызға ие бола бастады. Әсіресе жер қорын оңтайлы пайдалануды
реттеу механизмін жетілдіру өзекті болып табылады.
Қандай мемлекет болмасын, оның жүйесінің экономикалық негізін табиғи
ресурстарға деген меншік нысаны құрайды, яғни оларды иелену, пайдалану және
өкім ету бойынша заңмен белгіленген құқықтық өкілеттік. Бұл құқықтық
өкілеттіктің мазмұны мемлекеттің экономикалық жүйесінің мәнін айқындайды.
Қазақстан Республикасының салық жүйесінде жер салығының бюджет
кірісіндегі ролін арттыру мақсатында және осы салықтардың есептелу
механизмі мен бюджетке түсуін жетілдіруде мынадай ұсыныстарды қарастырсақ:
Қазіргі жағдайда жер қатынастарының дамуымен жер ресурстарын оңтайлы
пайдалануға қол жеткізу мақсатында экономикалық реттеудің ролі артады.
Осыған байланысты жерді пайдалану және иеленуге салық салу жүйесі маңызды
орын алады. Жерді пайдалану және иелену рентаның және оның бір бөлігін
қоғам мүддесіне қайта бөлу негізінде құрылады.
Жер қатынастарының экономикалық жүйесін қалыптастырудың әлемдік
тәжірибесі көрсеткендей, жер ресурстарын оңтайлы пайдалану және сақтау
көзқарасы тұрғысынан жер иелері мен жерді пайдаланушыларға салық салу
тиімді ықпал етуде. Жер учаскесін иелену немесе пайдалану жер салығымен
өлшенетін экономикалық жауапкершілік жүктейді.
Қазақстанда қолданыстағы жер салығының жалпы салықтық түсімдердегі
үлесі мардымсыз мөлшерде. Сондықтан бұл салық әзірше жер қатынастарын
тиімді реттеуші ролін атқармайды және жерді пайдалануды көтеруді
ынталандырмайды.
Жер өзінің табиғи ерекшеліктерімен, қоғамдық қатынастар жүйесіндегі
атқаратын ролімен адамзат қоғамы үшін ерекше бағалы. Ол бәрінен бұрын,
адамзаттың барлық ұрпағының бірден-бір өмір сүру ортасы ретінде өндіріс
салаларының орналасуы мен дамуы үшін кеңістік базисі ролін атқарады.
Жер салығы мен жалгерлік ақы арқылы жерге ақы төлетуді енгізу әртүрлі
сападағы жерлерде шаруаларға шаруашылық жүргізудің тең экономикалық
жағдайын жасаудың маңызды тетігі болып табылды. Сондай-ақ осы жерлерді
пайдалануда шаруалардың жауапкершілігі және өндірістің тиімділігін
арттыруға жағдай жасайды.
ҚР жер заңдарына сәйкес жер салығы меншік құқығында, тұрақты жер
пайдалану немесе бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы жер
учаскелеріне салынады. Мемлекеттен уақытша өтеулі пайдалануға алынған
жерлерден жергілікті бюджетке түсетін жалгерлік ақы алынады.
Табиғи белгілеріне қарай топырақты бағалау жерді экономикалық
бағалауды алмастыра алмайды және қосымша маңызы бар. Сондықтан қолданыстағы
заңмен белгіленген салық салу деңгейі әркез жердің нақты құндылығына сәйкес
келе бермейді. Сондықтан ақылы жер пайдалану жүйесі өзінің негізгі
функциялары – фискалдық және жер ресурстарын тиімді пайдалануды
ынталандыруды өз деңгейінде атқармайды.
Жерге салық салудың қолданыстағы жүйесіне талдау жүргізу жер салығының
мөлшерін анықтау жаңа әдістемелік тәсілдер дайындау қажеттігі туындағанын
көрсетеді.Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге жер салығының ставкасын
анықтау негізіне жердің сапасы, жер учаскесінің орналасқан өңірі секілді
рента түзетін факторлардың нақты параметрлері мен шарттастырылған
дифференциалдық рента мөлшері, жер салығын есептеу механизмінің мақсаты –
жақсы табиғи-экономикалық жағдайларда алынған қосымша табысты алу.
Сондықтан нарықтық қатынастардың тереңдеуі жағдайында жер салығының
есептелу механизмін жетілдіру барынша өзекті болып табылады. Жер салығының
ставкасын дұрыс анықтаудан көп жағдайда жер реформасының қалай
жүргізілетіндігі, топырақ құнарлылығын арттыру мен сақтауды қоса, жер
ресурстарын оңтайлы пайдалануды, орталықтандырылған қаржы ресурстарын
қалыптастыруды қамтамасыз ету тікелей байланысты.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Қазіргі уақытта жер рентасы мен жер
қатынастары, сол сияқты жерге салық салу мәселелері ТМД елдері мен
Қазақстанның көрнекі ғалымдарының еңбектері мен мерзімді басылымдарда
зерттелген.
Диплом жұмысының мақсаты жерді иелену мен жерді пайдалануда салық салу
жүйесін кешенді зерттеу және осының негізінде салық субъектілері - жер
иеленушілер мен жер пайдаланушылар мен мемлекет мүдделерінің оңтайлы
ұштастырылуы және жер салығын есептеу механизмін жетілдіру бойынша
практикалық ұсыныстар жасау болып табылады.
Қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттер қарастырылады:
- экономикалық және жер қатынастары жүйесінде жерге салық
салудың теориялық негіздерін қарастыру;
- әлемнің дамыған нарықтық мемлекеттерінде жерге салық салу
жүйесінің құрылуы мен дамуының заңдылықтарын зерттеу;
- отандық тәжірибедегі жерге салық салу жүйесінің негізгі
беталысын қорыту;
- ҚР-нда жер пайдалану және жер қатынастарын жетілдірудің
қаржылық аспектілерін айқындау.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі болып заңды және жеке тұлғаларға
меншік құқығына, тұрақты жер пайдалану құқығына, бастапқы қайтарымсыз
уақытша жер пайдалану құқығына берілген жер учаскелеріне салық салу
механизмі табылады.
Диплом жұмысының зерттеу пәні болып жерге салық салу жүйесінде
мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасында пайда болатын салық
қатынастары табылады.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Диплом жұмысын зерттеу
барысында отандық және шетелдік ғалымдардың монографиялары мен мақалалары,
салықтық және қаржы-бюджеттік қатынастарды реттейтін заңнамалық және
нормативтік-құқықтық құжаттар қолданылды.
Ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары, басқа да нормативтік құжаттар, Қазақстан Республикасы статистика
жөніндегі Агенттігінің, Қаржы министрлігі Салық басқармасының материалдары,
Жетісу ауданы Салық басқармасының есептері, әр түрлі деңгейлердегі
конференциялардың материалдары пайдаланылды.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш негізгі
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАНДА ЖЕРГЕ САЛЫҚ САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Жер салығының әлеуметтік-экономикалық мәні және ҚР салық
жүйесіндегі ролі
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекетің табиғатымен және функцияларымен
айқындалады [1].
Қазақстан Республикасы Конституциясының 31-бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - жазылған.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады. Салық салу
мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда
міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.
Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар
белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан
айырмашылығы болады.
Салықтар кез-келген өркениетті мемлекеттердің негізгі кіріс көзі.
Қазақстан Республикасының аумағында қолданылып жүрген барлық салықтардың
алатын орны ерекше.
Салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген,
белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және
өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер [2].
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен
сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңаруымен қабаттаса жүреді [3].
Нарықты экономиканы дамыту үшін мемлекет тарапынан салыққа аса мән
беріледі. Салықтар мемлекеттің қаржы көздерін жақсартудың ең негізгі құралы
болуымен қатар ел экономкасын қайта құруға, дамуына және саяси-әлеуметтік
шаралардың толығымен жүзеге асуына мүмкіндік туғызады.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады. Салық салу
мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда
міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.
Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар
белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан
айырмашылығы болады.
Салықтарды салу объектісі бойынша олар тікелей және жанама салықтар
болып бөлінеді.
Тікелей салықтар - салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей
төленген салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жүктеледі.
Нақты салықтар - салық төлеушілерінің мүлкінің (меншігінің) кейбір
түрлеріне) үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.б) салынады. Жеке тікелей
салықтар - бұл жеке адамдар заңды ұйымдардың табыстары мен мүлкіне
салынатын салықтар. Нақты салықтардың айырмашылығы жеке салық салу әрбір
салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да
ескереді.
Корпорациялық табыс салығы бюджет түсімдерінде едәуір орын алады
(27,2%). Бұл салықты Ұлттық банк пен мемлекеттік мекемелерді қоспағанда
Қазақстан Республикасы резидент-заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстанда
қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе республикадағы
көздерден табыс алатын бейрезидент-заңды тұлғалар төлейді. Арнаулы салық
режімін қолданушы заңи тұлғалар - шағын бизнестің субъектілері, шаруа
қожалықтары, заңды тұлға - ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілер, кәсіпкерлік
қызметтің жекелеген түрлері корпорациялық табыс салығын төлейді.
Корпорациялық табыс салығын салу механизмі заңи тұлғалар салықты
есептеу, төлеу тәртібін, алу шарттарын, жеңілдіктер мен санкцияларды, төлеу
уақытын айқындайды.
Негізгі шектерде бұл механизм заңнамаға сәйкес мынаған саяды. Салықты
табыс алатын заңи тұлғалар, резиденттер мен бейрезиденттер, соның ішінде
кәсіпкерлік қызметтен алатын табыстары бойынша коммерциялық емес ұйымдар
да, бюджет ұйымдары да төлейді.
Мыналар - салық салынатын табыс, төлем көзінен салық салынатын табыс
және Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге
асыратын бейрезидент-заңи тұлғаның таза табысы корпорациялық табыс салығы
салынатын объектілер болып табылады.
Салық салынатын табыс жылдық жиынтық табыс пен Салық кодексіне сәйкес
жасалған түзетулерді ескере отырып, заңнамалы түрде белгіленген
шегерімдер арасындағы айырма ретінде айқындалады. Жылдық жиынтық табыс
салық заңнамасына сәйкес түзетулерге тиіс.
Резидент-заңи тұлғаның жиынтық жылдық табысы салық кезеңі ішінде
Қазақстан Республикасы мен одан тыс жерлерден алынуға тиіс табыстардан
тұрады. Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге
асыратын бейрезидент-заңи тұлғаның жылдық жиынтық табысы салық
заңнамасына сәйкес анықталады, оған тұрақты мекеменің қызметіне
байланысты табыстардың барлық түрлері жатады
Табыс салығының мөлшерлемесі 20 пайыз болып белгіленген. Негізгі
өндіріс құралы жер болып табылатын салық төлеушінің салық салынатын
табысына 10 пайыздық мөлшерлеме бойынша салық салынады. Бейрезиденттердің
Қазақстан республикасындағы тұрақты мекемеге байланысты емес көздерден
алатын табыстарының төлем көзіне мынадай мөлшерлемелер бойынша салық
салынуға тиіс:
1) дивиденттер, қатысу үлесінен түскен табыстар және сыйақылар – 15%;
2) тәуекелдерді сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтық сыйақылары
– 10%;
3) тәуекелдерді қайта сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтық
сыйақылары – 5%;
4) халықаралық тасымалдарда көлік қызметтерін көрсетуден түскен
табыстар – 5%.
Салық төлеушілер корпорациялық табыс салығын төлеуді өзінің тұрып
жатқан орны бойынша жүзеге асырады және бұл салық бойынша аванстық
төлемдерді бюджетке салық кезеңі ішінде белгілі мөлшерде ағымдағы айдың 20-
сынан кешіктірмей ай сайын төлеп тұруға міндетті.
Ал, егер жеке табыс салығына келетін болсақ бұл төлем бойынша
қаражаттардың түсімі ( 20001ж. дейін – жеке тұлғалардан алынатын табыс
салығы) барлық салық төлемдерінің 0,9% алады.
Салық салу объектілері бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлеушілер
болып есептеледі. Салық салу объектісі төлем көзінен салық салынатын
табыстар және төлем көзінен салынбайтын табыстар болып табылады.
Төлем көзінен салық салынатын табыстарға мыналар жатады:
- қызметкердің табысы;
- біржолғы төлемдерден алынған табыс;
- жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы төлемдері;
- дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыс;
- стипендиялар;
- жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табыс.
Салық агенттері жеке табыс салығын есептеу мен ұстап қалуды төлем
көзінен салық салынатын табыс төленетін күннен кешіктірмей жүргізеді. Олар
салық төлеушілердің тұрған жері бойынша есепті айдың табысын төлеудің
соңғы күнінен кейінгі бес жұмыс күні ішінде жүзеге асырады. Салық
кодексінде көрсетілген қызмет түрлері бойынша арнаулы салық режімдерін
қолданатын салық агенттерінің жеке табыс салығын төлеудің тәртібі мен
мерзімдері белгіленген.
Салық төлеушінің төлем көзінен салық салынбайтын табыстарына мүліктік
табыс, жеке кәсіпкердің салық салынатын табысы, адвокаттар мен жеке
нотариустардың табысы және өзге де табыстар жатады. Соның ішінде салық
төлеушілердің мүліктік табысына кәсіпкерлік қызметте пайдаланылмайтын: бір
жылдан аз уақыт меншік құқығында болған жылжымайтын мүлікті, бағалы
қағаздарды, сондай-ақ заңи тұлғадағы қатысу үлесін, қымбат бағалы тастар
мен қымбат бағалы металдарды, олардан жасалынған зергерлік бұйымдарды және
құрамында қымбат бағалы тастар мен қымбат бағалы металдар бар басқа да
заттарды, сондай-ақ өнер туындылары мен антиквариаттарды сату кезіндегі
олардың құнының өсімі, мүлікті жалға беруден алынған табыс және т.б.
жатады.
Төлем көзінен салық салынбайтын табыстар бойынша жеке табыс салығын
есептеуді салық төлеуші салықтық шегерімдер сомасына азайтылған, төлем
көзінен салық салынбайтын табыс сомасына белгіленген мөлшерлемелерді
қолдану жолымен дербес жүргізеді. Адвокаттардың және нотариустардың
табыстарына 10 пайыздық мөлшерлеме бойынша ай сайын есептеледі.
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде төленген жеке табыс
салығының сомасы белгіленген тәптіппен Қазақстанда салық төлеу кезінде
есепке жатқызылады.
Тұрақты мекемемен байланысы жоқ бейрезиденттер салықты төлем көзінен
шегерімсіз 5 пайыздан 20 пайызға дейінгі мөлшерлемелер бойынша төлейді;
қызметі тұрақты мекеме құруға соқтыратын бейрезиденттер салықты төлем
көзінен салық салынбайтын, шегерімдер сомасына азайтылған табыстардан
резиденттерге арналған мөлшерлемелер бойынша төлейді.
Жанама салықтар – бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.
Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне оңтайлы ықпал жасауы және
тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін. Бұдан басқа, салық төлеушілер үшін
табыстарға тура салық салудың өсуіен гәрі олардың шығыстарына салық салудың
өсуі жақсырақ. Сонымен бірге тұтынуға салынатын салықтар болып табылатын
акциздерді, сатудан алынатын салықты, қосылған құнға салынатын салықты
пайдаланудың көбірек артықшылығы болады, өйткені, олардан жалтарыну
қиынырақ; олармен экономикалық бұзушылық аз байланысты; олар еңбекке деген
ынталандырмаларды аз қысқартады; тапшылықтың жоғтығы жағдайында, ауыстырушы
тауарға да тапшылықтың жоқтығын қоса олар тұтынушыға таңдау құқығын сақтап
қалады; салықтардың жасырымдылығын қамтамасыз етеді және тағы басқа.
Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар, бұл
кемшіліктерге олардың инфляциялық және регрессивтік сипатын жатқызуға
болады. Бірақ бұл салықтардың оң нәтижесі олардың теріс әсерін
жауып кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да
өсетін болса, онда бұл салықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен
көбейетін болады. Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар
алуға мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм
кіріктірілетін болды.
Салық салу жүйесіне ортақ заңдылықтың болатынын есте ұстау қажет:
экономиканың дағдарысы жағдайында, тұралаушылықта - өндірістегі, саудадағы
және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда – салық салуды тұтынысқа
обьективті қайта бағдарлау болады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген
қосылған құнға салынатын салық – ҚҚС болып табылады. Салық төлеуші
мемлекетке оны төлеу нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру
жолымен толықтырады және салықты төлеуді сатып алушыға аударады. Салық
салу объектісі материалдық шығындарсыз өндірілген өнім (амортизациясы бар
таза өнім) болып саналатын қосылған құн болып саналады: қосылған өнімге
кешенді шығыстар, мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа бірқатар
шығындар кіріктірілуі мүмкін.
Демек, бұл салықтың ерекшелігі – оның салық салынатын объектісі
сатудан түскен бүкіл түсім-ақша емес, тек салық салынатын айналым мен
салық салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында.
Қосылған құнға салынатын салық дүние жүзінің 40-тан астам елдерінде, соның
ішінде Еуропа экономикалық одағының 17 елінде пайдаланылады. Бұл салықтың
артықшылығы мынада: біріншіден, ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық
төлеушілердің үлкен тобынан алынады; екіншіден, төлеушілер үшін де
есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығымен ерекшеленеді және үшіншіден ,
бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция деңгейіне
қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және
тұрақты базасын қамтамасыз етеді. ҚҚС қазіргі кезде Қазақстан
Республикасының бюджет кірістерінің аса маңызды көздерінің бірі болып
саналады. Мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы сомасында бұл төлемнің
үлес салмағы 27,1 % құрады.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының кодексі ( Салық кодексі) бойынша қосылған құнға
салынатын салық деп тауарларды (тауарларды, қызмет көрсетуді) өндіру және
олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын
айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды айтады.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті ҚҚС сатылған
тауарлар үшін есептелген ҚҚС сомасы мен алынған тауарлар үшін төленуге
тиісті ҚҚС сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады. Заңнамаға сәйкес
салық салынатын айналым және салық салынатын импорт ҚҚС-тың салық салу
объектілері болып есептеледі.
Қосылған құнға салынатын салық – көп дүркінді, тауарды өндіру мен
өткізудің әрбір сатысында өндіріп алынатын салық, ол өзіне тауар
қозғалысының өткен стадияларындағы барлық алынымдарды қосып алады,
бірақ мемлекетке тек осы тауардың өндірушісі тауарды өндіру мен өткізу
стадиясында алынған құнға салынатын салық түседі. Сонымен бірге
кәсіпкерлердің салық жүйесі алдындағы теңдігі пайда болады.
Салық салынатын импорт бойынша ҚҚС мөлшерлемесі салық салынатын импорт
мөлшерінің 12 пайызына тең болады. Салық салынатын импорт мөлшеріне кеден
заңнамасына сәйкес белгіленетін импортталатын тауарлардың кедендік
құны, сондай-ақ ҚҚС-ты қоспағанда Қазақстан Республикасына тауралар импорты
кезінде салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомасы
кіріктіріледі.
Жанама салықтар арасындағы фискалдық маңызы жағынан екіншісі кеден
төлемдері - әкелім, әкетілім, сондай-ақ транзит тауарларынан, заттары мен
қызметтер көрсетуден, өндіріліп алынатын баждар мен алымдар болып
табылады.
Көптеген мемлекеттерде экспорт пен импортты кедендік-тарифтік реттеу
жүргізіледі.
Кеден кодексі кеден аумағының, кеден баждарының және кеден алымдарының
бірлігі негізінде кеден ісінің қағидаттарының , яғни тауарлар мен өзге де
заттардың кеден шекарасы арқылы өту тәртібін, кеден салығын салуды,
рәсімдеуді, бақылауды және кеден саясатын жүзеге асырудың басқа құралдарын
бегілейді.
Кеден тарифі ішкі рыноктағы шетелдік бәсекені реттейді. Кеден тарифі
кеден баждары мөлшерлемелерінің жүйеленілген жиынтығы болып табылады, олар
республиканың кеден аумағына әкелінетін және бұл аумақ шегінен әкетілетін
тауарлар мен өзге де заттарға салынады. Қазақстанның кеден шекарасыарқылы
тауарлар алып өткен кезде және оның кеден заңнамасында белгіленген басқа да
жағдайларда кеден баждарынан басқа кеден төлемдерінің мынадай түрлері
төленеді:
- кеден ресімдеуі үшін кеден алымы
- тауарларды сақтау үшін кеден алымы
- кедендік ілесіп алып жүру үшін кеден алымы Қазақстан Республикасы
кеден органдарының лицензия беру алымы
- алдын ала шешімдер үшін төлемдер және т.б.
Қаржы министрлігі мен оның Кедендік бақылау комитеті кеден төлемдерін
алудың тәртібін анықтайды, ал оның органдары кедендік мағлұмдамаға сәйкес
тауарларды кедендік бақылауға ұсынған кезде төлемдерді төлеуді тексереді.
Жанама салықтардың үшінші тобына акциздер кіреді. Бюджет
кірістеріндегі салықтың түсімдерінде олар 2,7% құрайды.
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға
салынатын салық. Акциздерді өзінің айрықшылықты ерекшеліктеріне қарай
монополды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды
өндірушілер төлейді. Акциздер көрсетілген қызметтерге де салынуы мүмкін,
бұл орайда салық сомасы тарифке кіріктіріледі.
Акциздер әмбебаптық және жеке-дара акиздер болып бөлінеді. Әмбебаптық
акциздер тауарлар мен қызметтердің құнына пайызбен жалпы айналымнан
өндіріледі; оларға сатудан алынатын, айналымдардан алынатын салықтарды
жатқызуға болады. Жеке-дара акциздер айтарлықтай көп болуы мүмкін. Мәселен,
акциздер Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және оның аумағына
импортталатын мына тауарларға, акцизделетін тауарлар мен қызмет түрлеріне
салынады: спирттің барлық түрлері, алкоголь өнімі, темекі бұйымдары,
құрамында темекі бар басқа өнімдер, бекіре мен қызыл балық уылдырығы,
алтыннан, платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік бұйымдар, бензин,
дизель отыны, жеңіл автомобильдер, атыс және газ қарулары, шикі мұнай, ойын
бизнесі, лотореяны ұйымдастыру және өткізу.
Акциз мөлшерлемелерін Үкімет бекітеді және тауар құнына пайызбен және
заттық нысандағы өлшем бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді. Алкоголь
өніміне акциз мөлшерлемелері жоғарыдағыға сәйкес не одан су араластырмаған
таза спирттің болу көлеміне қарай бекітіледі. Ойын бизнесі объектілеріне
акциздің базалық мөлшерлемесінің ең жоғары және ең төмен шектерін Үкімет
бір жылға есептеп белгілейді. Қазақстанда өндірілетін тауарларға,
қызметтерге акциз салығын салу объектілері республика республика аумағында
акцизделетін тауарларды өткізу немесе оларды алыс-беріс негізінде ұқсатуға
беру, көрсетілетін қызметтерді, акцизделетін қызметті жүзеге асыру
операциялары болып табылады, импорт кезінде импортталатын акциз
тауарларының көлемі немесе тауардың кедендік құны болып табылады.
Қазақстан Республикасы аумағында өткізілетін алкоголь өнімі мен темекі
бұйымдары акциздерді жинаудың толықтығын қамтамасыз ету және оның аумағында
жасырын әкелу, өндіру және өткізуді болдырмау мақсатында міндетті түрде
таңбалауға жатады.
Жер салығына келетін болсақ жерге салынатын салықты енгізу мынадай
мақсаттарды көздейді: экономикалық әдістермен жерді ұтымды пайдалану және
жерге орналастыру, жердің құнарлығын арттыру, оны қорғау жөніндегі
шараларды жургізу үшін, сонымен ірге аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы
үшін бюджет кірістерін қалыптастыру. Жер салығын төлеу барлық жер иелері,
жер пайдаланушылар, соның ішінде жалгерлер мен жер иелері үшін міндетті
болады.
Салықты есептеу әрбір жер учаскесі бойынша жеке салық базасына тиісті
салық ставкасын қолдану арқылы жүргізіледі. Яғни, бюджетке жер салығын
төлеу жер учаскесінің орналасқан жері бойынша жүргізіледі. Жер салығын
анықтау үшін жер учаскесінің алаңы салық базасы болып табылады. Осы
жердің ауданына қарай біз жер салығын төлейміз. Мысалға, Баяхмет жеке
кәсіпорнының жерінің көлемі 89,60 шаршы метр деп алайық. Оны 10,042
көбейтеміз, сөйтіп содан шыққан сома жер салығына беріледі.
Ал, мүлікке салынатын салық оның мөлшері мүліктің табыстылығына
емес,төлеушілер мүлкінің құнына байланысты. Бұл салықты былай
есептейміз: біз кәсіпорынға белгілі бір мүлік алдық. Сол алған
мүлігіміздің бағасы 1000000 теңге болса, онда осыған 0,05% көбейтеміз.
Осыдан шыққан қаражатты мүлікке салынатын салыққа төлейміз.
Заңи тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер салық салу объектілерігің орташа
жылдық құнына 0,5 пайыз мөлшерлеме бойынша мүлік салығын есептейді.
Корпорациялық табыс салығын есептеу мысалы кәсіпорынға ай сайын
белгілі бір мөлшерде табыс түседі . Кәсіпорынның тапқан табысының
белгілі бір мөлшерінің 3% корпорациялық табыс салығына төленеді.
Әлеуметтік салық – мемлекетте алынатын салықтардың бірі. Әлеуметтік
салық зейнетақы, әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру
және т.б. орнына енгізілген. Осы әлеуметтік салықты есептеу уәкілетті
орган белгілеген тәртіппен ай сайын өсу қорытындысы бойынша жүргізіледі.
Қызметтің жекелеген түрлері үшін арнаулы салық режимінен басқа арнаулы
салық режимін қолданатындарды қоспағанда, жеке кәсіпкерлер, жеке
нотариустар, адвокаттар осы Кодекстің 317-бабының 3-тармағында белгіленген
ставкаларды қолдану арқылы есептелген әлеуметтік салық сомасын Қазақстан
Республикасының міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заң актісіне сәйкес
есептелген Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына түсетін әлеуметтік
аударымдар сомасына азайтады. Және де арнаулы салық режимдерін қолданушы
заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер әлеуметтік салық төлеуді осы
Кодекстің 374-390-баптарында белгіленген тәртіппен жүзеге асырылады.
Нарықтық экономиканың қарқынды дамуы барысында, бүгінгі күні
салықтардың бюджеттегі ролі жыл өткен сайын артып келеді. Салықтарды салу
объектісі бойынша олар тікелей және жанама салықтар болып бөлінеді.
Тікелей салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей
төленген салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жүктеледі.
Нақты салықтар - салық төлеушілерінің мүлкінің (меншігінің кейбір түрлеріне
– үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.б) салынады. Жеке тікелей салықтар
– бұл жеке адамдар заңды ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын
салықтар. Нақты салықтардың айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық
төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді
[4].
Жер салығын есептеу әрбір жер учаскесі бойынша жеке салық базасына
тиісті салық ставкасын қолдану арқылы жүргізіледі. Жер салығы салық
төлеушіге жер учаскесі берілген айдан кейінгі айдан бастап есептеледі.
Жер салығының мақсаты - экономикалық әдістермен жерді ұтымды
пайдалануды қамтамасық ету және жерді сақтау, құнарлылығын арттыру,
аумақтардың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін қажетті шараларды жүзеге асыру
арқылы бюджетке түсетін табыстарды құрау.
ҚР-ның Жер кодексінің 9 бабына сәйкес Қазақстанда жерді иелену және
жерді пайдалануға ақы төленеді; жер үшін ақы жер учаскесінің сапасына,
орналасуына және сумен қамтамасыз етуіне байланысты анықталатын жер салығы
нысанында алынады.
Жер салығы - меншікке салынатын салықтардың ішіндегі ең негізгі,
ауқымды, маңызы жағынан ерекшесі. Жер салығы жер иеленушілер мен жер
пайдаланушылар төлейтін тікелей, оның ішінде нақты салықтардың қатарына
жатады. Ол жергілікті бюджеттің бекітілген салықтарының бірі. Нарықтық
экономикасы дамыған елдерде жер салығы көбінесе дербес салық ретінде
қарастырылмайды, тек жер құны (баланстық құны) мүлікке салынатын салықтың
жалпы сомасына енеді.
Жер салығы жер учаскесінің орналасқан жері бойынша төленеді, салық
сомасы жергілікті өкімет органдарының құзырында қалады, яғни жер салығының
сомасы толығымен жергілікті бюджетке түсіп, жергілікті өкімет органдарының
салықты жинауға мүдделілігі арттырылады. Жер салығының негізгі базалық
ставкаларын республика үкіметі, ал нақты төлем мөлшерін жергілікті мәслихат
өз билігі шеңберінде белгілейді.
Республикадағы жер қатынастары саласындағы өзгерістер, Қазақстан
Республикасында жүргізілген жер реформасы жерге қатысты заңдарда, Жер
Кодексінде бейнеленеді [5].
Қазақстанның Жер Кодексінде жер республиканың айрықша меншігі деп
танылды. Жерді иелену және пайдалану үшін ақы төленуі қажет. Бұл ақы жер
салығы ретінде қарастырылады.
Қазақстанда жер салығы 1992 жылы 1 қаңтардан бастап енгізілді. Бұл
салықтың мемлекеттік бюджеттегі үлес салмағы 2009 жылы 0,4 пайызды құрады.
Ортақ үлестік меншіктегі салық салу объектілері бойынша салық олардың
осы жер учаскесіндегі үлесіне сәйкес есептеледі.
Заңды тұлғалар жер салығы сомаларын салық базасына тиісті салық
ставкасын қолдану арқылы дербес есептейді. Заңды тұлғалар салық кезеңі
ішінде жер салығы бойынша ағымдағы төлемдерді есептеуге және төлеуге
міндетті. Ағымдағы төлемдерді ағымдағы жылдың 25 ақпанынан, 25 мамырынан,
25 тамызынан және 25 қарашасынан кешіктірілмейтін мерзімдерде төленуге
тиіс.
Жыл ішінде жер салығын есептеу мен төлеу бойынша міндеттемелер
туындаған кезде салық төлеушілер салық міндеттемелері туындаған кезден
бастап 30 күнтізбелік күн ішінде ағымдағы төлемдердің есебін салық салу
объектісінің орналасқан жері бойынша салық органына табыс етуге
тиіс.Ағымдағы төлемдердің есеп-қисабының нысанын және толтыру тәртібін
уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді.
Жеке тұлғалар төлеуге жататын жер салығын есептеуді салық органдары
тиісті салық ставкалары мен салық базасын негізге ала отырып, 1 тамыздан
кешіктірмей жүргізіледі.
Жеке тұлғалар бюджетке жер салығын ағымдағы жылдың 1 қазанынан
кешіктірмей төлейді.
Жер салығын есептеу мен төлеу үшін салық кезеңі болып күнтізбелік жыл
табылады.
Жер салығын төлеушілер осы салық бойынша декларацияны есеп берілетін
жылдан кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірмей салық салу объектілері
орналасқан жерлері бойынша салық органдарына табыс етеді.
Салық төлеуші салық кезеңінде декларация табыс ету мерзімі
басталғаннан кейін 10 күн мерзімнен кешіктірмей біржолата есеп айырысуды
жүргізіп, жер салығын төлейді.
Егер жер учаскелерін иелену немесе пайдалану құқығын растайтын
құжаттарда немесе тараптардың келісімінде өзгеше көзделмесе, пайлық
инвестициялық қор активтерінің құрамына кіретін жер учаскесін қоспағанда,
бірнеше тұлғаның ортақ меншігіндегі (пайдалануындағы) жер учаскесі бойынша
осы тұлғалардың әрқайсысы жер салығын төлеуші болып табылады.
Пайлық инвестициялық қор активтерінің құрамына кіретін жер учаскесі
бойынша осы пайлық инвестициялық қордың басқарушы компаниясы жер салығын
төлеуші болып табылады.
Жер учаскесіне сәйкестендіру құжаттары болмаған жағдайда,
пайдаланушыны жер учаскесіне қатысты жер салығын төлеуші ретінде тану үшін
осындай учаскені оның нақты иеленуі және пайдалануы негіз болып табылады.
Лизинг алушы қаржы лизингінің шартына сәйкес жылжымайтын мүлік объектісімен
бірге қаржы лизингіне берілген (алынған) жер учаскесі бойынша жер салығын
төлеуші болып табылады.
Жер салығы жер учаскелерінің пайдаланылуын жақсарту және топырақтың
құнарлылығын арттыруға бағытталған шараларды қаржыландару үшін енгізілген.
Жер салығы, барлық жер қатынастарының жүйесі сияқты белгілі бір
деңгейде ренталық қатынастармен анықталады.
Рента - капиталдан, мүліктен, және жерден тұрақты түрде алынатын
табыстар және оны алушыдан кәсіпкерлік қызметпен айналысуын талап етпейді.
Жер рентасы жер қатынастарын реттейтін фактор болып табылады. Ол жерге
және жер салығына меншік құқығын жүзеге асырудың экономикалық нысаны. Жер
рентасы жерге бағаны қалыптастырады.
Жер салығының механизмі жер рентасының ерекшеліктерін қарастырып,
мемлекеттің бюджеттік-фискалдық мүддесін ғана емес, сол сияқты салық
төлеушілердің де мүддесін ескеруі қажет.
Жер салығының түпкі мақсаты меншікті тиімді пайдалануға ынталандыру
болып табылады. Салықтың мөлшері меншіктің көлеміне қарай белгіленеді.
Меншіктің көлемінің ірі болуы табыстың жоғары болуына кепілдік бермейді,
егер салық жоқ болса, ірі меншік иелері көп артықшылықтарға ие болып,
мүлікті дұрыс пайдалануға ұмтылмас еді. Меншік салықтары қоғам алдындағы
салық жауапкершілігін бірдей көтеруге бағытталға нақты салықтарға жатады
[6].
Жер салығының сомасы толығымен жергілікті бюджетке түсіп, жергілікті
өкімет органдарының салықты жинауға мүдделілігі артады. Жер салығының
ставкалары жердің сапасына, орналасу өңіріне және сумен қамтамасыз
етілуіне, сондай-ақ жер алаңының бірлігіне- гектармен, шаршы метрмен
белгіленеді.
Жер салығы жер иесі мен жерді пайдаланушының шаруашылық және өзге
қызметінің нәтижесіне байланысты болмайды.
Салық салу мақсатында барлық жерлер олардың арналған нысанасы мен
тиесілілігіне қарай мынадай санаттарға бөлінеді:
- ауыл шаруашылығы мақсаты үшін пайдаланатын жерлерге;
- елді мекендердің жерлеріне;
- өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге мақсаттағы жерлерге;
- ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлеріне, сауықтыру, қалпына
келтіру және тарихи-мәдени мақсаттағы жерлерге;
- орман қорының жерлеріне;
- су қорының жерлеріне;
- қордағы жерлерге.
Жердің белгілі бір немесе өзге санатқа жататындығы ҚР Жер кодексінде
белгіленеді.
Тағы бір ескеретін мәселе жердің мынадай санаттарына:
- ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерлері;
- орман қорының жерлері;
- су қорының жерлері;
- қордағы жерлер салық салуға жатпайды.
Аталған жерлер (қордағы жерлерді қоспағанда) тұрақты жер пайдалануға
не бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалануға берілген жағдайда ғана
белгіленген тәртіппен салық салынуға тиіс.
Жерге салық салу жердің бонитет балына байланысты.
Бонитет балы – топырақтың табиғи құнарлылығы мен сапасын бағалау, ол
жер учаскесінің орналасқан жеріне, сумен қамтамасыз етілуіне, кірме
жолдарға қолайлылығына байланысты.
Жер салығын есептеуге негіз болып:
- меншік құқығын, тұрақты жер пайдалану құқығын, өтеусіз уақытына жер
пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар;
- жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті орган әр жылдың 1
қаңтарындағы жағдай бойынша берген жерлердің мемлекеттік сандық және
сапалық есебінің деректері;
- жер учаскесін иелену және пайдалану бойынша құқықты іс жүзінде
жүзеге асырылуы табылады.
Жер салығы меншік құқығын, тұрақты жер пайдалану құқығын, өтеусіз
уақытша жер пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар және жер ресурстарын
басқару жөніндегі уәкілетті орган әр жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша
берген жерлердің мемлекеттік сандық және сапалық есебінің деректері
негізінде есептеледі.
Жеке меншік құқығындағы және тұрақты пайдалану құқығындағы, сондай-ақ
бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салу объектілері
бар заңды және жеке тұлғалар жер салығын төлеушілер болып табылады.
Жер салығын төлеушілердің қатарына мыналар жатпайды:
- бірыңғай жер салығын төлеушілер;
- мемлекеттік бюджет есебінен ғана қамтылатын ұйымдар;
- уәкілетті органның қылмыстық жазаларды атқару саласындағы түзеу
мекемелерінің мемлекеттік кәсіпорындары;
- тұрғын үй қоры, соның ішінде оның жанындағы құрылыстар мен
ғимараттар алып жатқан жер учаскелері, үй маңындағы жер учаскелері, сол
сияқты жеке үй (қосалқы) шаруашылығын, бағбандық және саяжай құрылысы, о.і.
құрылысқа арналған жерлерді қоса, гараж алып жатқан жер учаскелері бойынша-
Ұлы Отан соғысына қатысушылар және соларға теңестірілген адамдар, Ұлы Отан
соғысы жылдарында тылдағы жанқиярлық еңбегі мен мінсіз әскери қызметі үшін
бұрынғы КСР Одағы ордендерімен және медальдармен наградталған адамдар,
сондай- ақ 1941 жылғы 22 маусымнан 1945 жылғы 9 мамырға дейінгі аралықта
кемінде алты ай жұмыс істеген (қызмет еткен) адамдар;
- мүгедектер, сондай-ақ бала кезінен мүгедектің ата-анасының біреуі;
- тұрғын үй қоры, соның ішінде оның жанындағы құрылыстар мен
ғимараттар алып жатқан жер учаскелері, және үй жанындағы жер учаскелері
бойынша – Ардақты ана атағына ие болған, Алтын алқа алқасымен
наградталған көп балалы аналар;
- тұрғын үй қоры, соның ішінде оның жанындағы құрылыстар мен
ғимараттар алып жатқан жер учаскелері бойынша- жеке тұратын зейнеткерлер;
- діни бірлестіктер.
Жер учаскесі салық салу объектісі болып табылады.
Елді мекендердің ортақ пайдалануындағы жер учаскелері, ортақ
пайдаланудағы мемлекеттік автомобиль жолдары желісі алып жатқан жер
учаскелері, сондай-ақ ҚР Үкіметінің шешімі бойынша консервацияланған
объектілер орналасқан жер учаскелері салық салу объектісі болып табылмайды.
Кесте 1 - Мемлекеттік бюджет кірісінің құрылымы,%
Түсімнің түрлері 2004 ж.2005 ж.2006 ж.2007 ж.2008 ж.2009 ж.2010 ж.
Кірістер 100 100 100 100 100 100 100
Салықтық түсімдер 89,2 87,0 93,0 94,2 92,1 95,2 94,5
Корпорациялық табыс
салығы 27,8 22,7 25,6 27,1 29,7 39,7 33,2
Жеке табыс салығы 8,6 9,2 9,5 9,3 7,7 5,8 7,0
Әлеуметтік салық 16,8 16,7 16,5 15,7 13,0 9,4 10,1
ҚҚС 19,5 21,5 21,7 23,0 19,0 16,3 20,9
Акциздер 3,2 2,9 3,1 2,6 2,3 1,5 2,0
Мүлік салығы 2,5 2,8 3,0 2,6 2,4 1,8 2,0
Жер салығы 0,9 0,7 0,7 0,5 0,5 0,3 0,4
1 кестенің жалғасы
Көлік құралдары 1,0 0,8 0,6 0,4 0,4 0,3 0,4
салығы
Табиғи ресурстар ды3,7 3,6 6,2 7,3 12,2 16,0 12,9
пайдаланғаны үшін
түсетін түсім дер
Халықаралық сауда
және сыртқы 3,1 3,4 4,8 4,2 3,9 3,0 4,7
операцияларға
салынатын салық
Басқа да салықтар
мен алымдар 1,4 0,7 0,3 0,3 0,4 0,2 0,2
Салыққа жатпайтын
түсімдер 6,5 9,4 5,9 4,5 6,3 3,1 2,3
*Дерек көзі: ҚР ҚМ статистикалық бюллетені. №12. 2011 ж
Жер салығының базалық ставкалары республика заңдылықтарымен
белгіленеді. Ең жоғарғы ставкалар елді мекен жерлеріне белгіленеді. Бұл
ставкалар әрбір шаршы метрге белгіленеді және елді мекеннің түрлері бойынша
сараланады: тұрғын емес құрылыстар мен құрылғылар алып жатқан жерлерге,
оларды ұстау үшін қажетті учаскелерге, сондай-ақ объектілердің санитарлық-
қорғаушы аймақтары, техникалық және басқа да аймақтарына; тұрғын үй қорлары
алып жатқан алаңдар үшін бөлек ставкалар қолданылады.
Ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және басқа да мақсаттағы салалардың,
қорғаныс мұқтажы үшін арналған жерлерге ставкалар гектармен бонитет балына
– 5-тен бастап 100-ден жоғары балл (жердің сапалылығына, өнімділігін
көрсететін көрсеткіш) сәйкес белгіленеді. Ең төменгі ставкалар шөлейт,
жартылай шөлейт, таулы-шөлейт және таулы аумақтардың суарылмайтын жерлеріне
белгіленеді.
Жергілікті өкілді органдар Қазақстан Республикасының жер заңдарына
сәйкес жүргізілетін жерлерді өңірлерге бөлу жобалары (схемалары) негізінде
жер салығының ставкаларын белгіленген жер салығының базалық ставкаларына 50
пайыздан аспайтындай етіп төмендетуге немесе жоғарылатуға құқығы бар. Бір
ескертетін жағдай, бұл ретте жекелеген салық төлеушілер үшін жер салығының
ставкасын жеке-дара төмендетуге немесе жоғарылатуға тыйым салынады.
Елді мекендердің тұрғын үйге қызмет көрсетуге арналған және тұрғын үй
қоры, оның ішінде ондағы құрылыстар мен ғимараттар орналаспаған жерлеріне
жататын жер учаскесінің бір бөлігі үй іргесіндегі жер учаскесі болып
есептеледі.
Қандай мемлекет болмасын оның бюджетінің кіріс көздерінің бір бөлігін
салықтар құраса, онда 2003-2009 жылдар аралығындағы мемлекеттік бюджет
кірісінің жер салығының үлес салмағын 1-кестеден көруге болады.
1-кестеден көріп отырғанымыздай, салықтар мемлекеттік бюджет кірісінің
ауқымды бөлігін құрайды екен, немесе олар жыл өткен сайын бюджетте үлес
салмағы өсіп келеді, әсіресе 2010 жылы салықтар мемлекет кірістерінің 94,5
пайызын құраған.
Коммерциялық мақсатқа пайдаланылатын жерлерге ставкалар елді мекен
жерлеріне (тұрғын үй қоры алып жатқан жерлерді қоспағанда) салынатын
салықтың базалық ставкалар бойынша он есе ұлғайтылған салық салынады [7].
Гуманитарлық және әлеуметтік сипаттағы қызмет жасайтын кейбір
санаттағы салық төлеушілердің жерлерінің базалық ставкаларына 0,1
коэффициент қолданылады.
Ауылшаруашылығы жерлерін пайдаланушылар мен жер учаскелерін
иеленушілер жер салығын ағымдағы жылдың 1 қазанынан кешіктірмей, ал заңды
тұлғалар тең үлеспен жылына төрт бөліп төлейді[8].
Ал жер салығына келер болсақ, ол осы 5 жыл ішінде тұрақты түрде
өзгеріссіз қалып отыр. Бұл жерге салық салу жүйесін жетілдіруді қажет
етеді.
1.2 Қазақстанда жер салығының қалыптасуы мен дамуы
Жер салығы ескіден келе жатқан дәстүрлі салық түрі болып табылады. Жер
салығы табыс салықтарынан да ертерек пайда болған, егер табыс салығының
бүгінгі қолданыстағы нысанының пайда болғанына 200 жыл болғанын ескерсек,
онда жер салығының тарихы бірнеше мың жылдарды қамтиды. Алғашында ол әскери
жорықтарды қаржыландыруға арналған реттелмеген төлемдер болса, ақырында
мемлекеттің тұрақты кіріс көзіне айналды. Жер салығы шаруашылықтың жалпы
төлем қабілеттілігіне негізделген (сүйенген) және барынша табыс салығына
ұқсас болатын, бір ерекшелігі тек белгілі бір мүліктің табыстылығы
бағаланылатын, ал мүліктік емес табыстар ескерілмейтін.
Алғашында салық төлеушілердің табыстары, негізінен натуралды сипатта
болды, ең бастысы әл-ауқат дәрежесінің көрсеткіші болып жер мен егіншілік
құралдарының болуы түсіндірілді. Сондықтан ең алғаш меншік салығы болып жер
салығы табылды. Салық салынатын база жерді бағалау негізінде, яғни
топырақтың сипаттамасы бойынша, қаладан қашықтығына, қолданылу мақсатына
қарай анықталды. Есептеудің кадастрлық әдісі бұл салықтың ажырамас құрамдас
бөлігі болып табылды.
XІX ғасырдың екінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..5
1 ҚАЗАҚСТАНДА ЖЕРГЕ САЛЫҚ САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1 Жер салығының әлеуметтік-экономикалық мәні және ҚР салық
жүйесіндегі
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Қазақстанда жер салығының қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЖЕРГЕ САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...26
2.1 Жер салығын есептеу тәртібі мен қызмет ету
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 26
2.2 Жергілікті бюджеттің кірісін қалыптастырудағы жер салығының ролін
экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..42
3 ҚАЗАҚСТАНДА ЖЕРГЕ САЛЫҚ САЛУ ЖҮЙЕСІН
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.1 Жерге салық салу жүйесін жетілдірудегі дамыған елдер
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.2 Қазақстанда жер қатынастары мен жерге салық салу жүйесін жетілдіру
мәселелері және оны шешу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанда экономиканы тиімді дамыту үшін
қолайлы алғышарттар жасауға жағдай бар. Оларға саяси тұрақтылық, толағай
теңіз табиғи байлық, қолайлы геосаяси жағдай, кең көлемді шаруашылық
байланысты жатқызуға болады.
Мемлекет өмірінде басты мәселелердің бірі болып әлі күнге дейін
мемлекеттің кірісін қалыптастыру көздері жөнінде мәселе табылады.
Тәуелсіздік алғалы бергі он тоғыз жыл ішінде республика салық жүйесі дербес
қызмет етіп келеді.
Салық - бұл белгілі бір көлемде, белгілі бір мерзімде төлеуге
мемлекеттің бекіткен міндетті төлемдері.
Салықтың экономикалық мәні – ол ұлттық табыстың бір бөлігін құрайды,
сонымен бірге мемлекет өзінің мақсаттары мен қызметтерін іске асыру
мақсатында қаржыны шоғырландыруы.
Салықтар мемлекеттің қаржы көздерін жақсартудың ең негізгі құрамы
болуымен қатар ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып, дамуына
және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік
туғызады.Салық қаржының бөлінбейтін категорияларының бірі.
Салық мемлекеттің пайда болуымен бірге пайда болады, және оның өмір
сүруінің негізі болып табылады. Барлық адам даму тарихында салықтың түрлері
мен әдістері мемлекеттің сұранысы мен қажеттілігіне қарай өңделіп,
икемделіп отырды. Салықтың даму көрінісі дамыған товар – ақша қатынасы
жүйесінде, олардың жағдайына әсер етуінен көрінеді.
Мемлекет салық саясатын – салық жүйесіне байланысты шараларды, жалпы
әлеуметтік-экономикалық жағдайға, арнаулы экономикалық саясатқа және басқа
мақсаттар мен нақты даму деңгейіне байланысты жүргізеді.
Жалпы нарықтық жағдайдағы салық саясатының бағыты кейбір өзін ақтамай
қалған қағидаларды тұрғындардың табысының бір бөлігін орталықтанған
қоғамдық тұтыну қорларына жинау арқылы жауып отыру. Бұл өз кезегінде
еңбекке қабілетті тұрғындардың табысының өсуіне, ынталандырушы механизммен
экономикалық қызығушылық арқылы жетеді. Салық жүйесі арқылы қоғамның
еңбекке қабілетсіз топтарын тиімді әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етеді.
Мемлекетке төленетін салық түрлері, әдістері мен нысанының құрылымы, салық
органдарының қызметі – мемлекеттік салық жүйесі негізінде жасалады.
Қазақстан Республикасында қазіргі аграрлық қайта құруды жүзеге асыру
жағдайында ақылы жер иелену және жер пайдалануды мемлекеттік реттеу барған
сайын үлкен маңызға ие бола бастады. Әсіресе жер қорын оңтайлы пайдалануды
реттеу механизмін жетілдіру өзекті болып табылады.
Қандай мемлекет болмасын, оның жүйесінің экономикалық негізін табиғи
ресурстарға деген меншік нысаны құрайды, яғни оларды иелену, пайдалану және
өкім ету бойынша заңмен белгіленген құқықтық өкілеттік. Бұл құқықтық
өкілеттіктің мазмұны мемлекеттің экономикалық жүйесінің мәнін айқындайды.
Қазақстан Республикасының салық жүйесінде жер салығының бюджет
кірісіндегі ролін арттыру мақсатында және осы салықтардың есептелу
механизмі мен бюджетке түсуін жетілдіруде мынадай ұсыныстарды қарастырсақ:
Қазіргі жағдайда жер қатынастарының дамуымен жер ресурстарын оңтайлы
пайдалануға қол жеткізу мақсатында экономикалық реттеудің ролі артады.
Осыған байланысты жерді пайдалану және иеленуге салық салу жүйесі маңызды
орын алады. Жерді пайдалану және иелену рентаның және оның бір бөлігін
қоғам мүддесіне қайта бөлу негізінде құрылады.
Жер қатынастарының экономикалық жүйесін қалыптастырудың әлемдік
тәжірибесі көрсеткендей, жер ресурстарын оңтайлы пайдалану және сақтау
көзқарасы тұрғысынан жер иелері мен жерді пайдаланушыларға салық салу
тиімді ықпал етуде. Жер учаскесін иелену немесе пайдалану жер салығымен
өлшенетін экономикалық жауапкершілік жүктейді.
Қазақстанда қолданыстағы жер салығының жалпы салықтық түсімдердегі
үлесі мардымсыз мөлшерде. Сондықтан бұл салық әзірше жер қатынастарын
тиімді реттеуші ролін атқармайды және жерді пайдалануды көтеруді
ынталандырмайды.
Жер өзінің табиғи ерекшеліктерімен, қоғамдық қатынастар жүйесіндегі
атқаратын ролімен адамзат қоғамы үшін ерекше бағалы. Ол бәрінен бұрын,
адамзаттың барлық ұрпағының бірден-бір өмір сүру ортасы ретінде өндіріс
салаларының орналасуы мен дамуы үшін кеңістік базисі ролін атқарады.
Жер салығы мен жалгерлік ақы арқылы жерге ақы төлетуді енгізу әртүрлі
сападағы жерлерде шаруаларға шаруашылық жүргізудің тең экономикалық
жағдайын жасаудың маңызды тетігі болып табылды. Сондай-ақ осы жерлерді
пайдалануда шаруалардың жауапкершілігі және өндірістің тиімділігін
арттыруға жағдай жасайды.
ҚР жер заңдарына сәйкес жер салығы меншік құқығында, тұрақты жер
пайдалану немесе бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы жер
учаскелеріне салынады. Мемлекеттен уақытша өтеулі пайдалануға алынған
жерлерден жергілікті бюджетке түсетін жалгерлік ақы алынады.
Табиғи белгілеріне қарай топырақты бағалау жерді экономикалық
бағалауды алмастыра алмайды және қосымша маңызы бар. Сондықтан қолданыстағы
заңмен белгіленген салық салу деңгейі әркез жердің нақты құндылығына сәйкес
келе бермейді. Сондықтан ақылы жер пайдалану жүйесі өзінің негізгі
функциялары – фискалдық және жер ресурстарын тиімді пайдалануды
ынталандыруды өз деңгейінде атқармайды.
Жерге салық салудың қолданыстағы жүйесіне талдау жүргізу жер салығының
мөлшерін анықтау жаңа әдістемелік тәсілдер дайындау қажеттігі туындағанын
көрсетеді.Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерге жер салығының ставкасын
анықтау негізіне жердің сапасы, жер учаскесінің орналасқан өңірі секілді
рента түзетін факторлардың нақты параметрлері мен шарттастырылған
дифференциалдық рента мөлшері, жер салығын есептеу механизмінің мақсаты –
жақсы табиғи-экономикалық жағдайларда алынған қосымша табысты алу.
Сондықтан нарықтық қатынастардың тереңдеуі жағдайында жер салығының
есептелу механизмін жетілдіру барынша өзекті болып табылады. Жер салығының
ставкасын дұрыс анықтаудан көп жағдайда жер реформасының қалай
жүргізілетіндігі, топырақ құнарлылығын арттыру мен сақтауды қоса, жер
ресурстарын оңтайлы пайдалануды, орталықтандырылған қаржы ресурстарын
қалыптастыруды қамтамасыз ету тікелей байланысты.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Қазіргі уақытта жер рентасы мен жер
қатынастары, сол сияқты жерге салық салу мәселелері ТМД елдері мен
Қазақстанның көрнекі ғалымдарының еңбектері мен мерзімді басылымдарда
зерттелген.
Диплом жұмысының мақсаты жерді иелену мен жерді пайдалануда салық салу
жүйесін кешенді зерттеу және осының негізінде салық субъектілері - жер
иеленушілер мен жер пайдаланушылар мен мемлекет мүдделерінің оңтайлы
ұштастырылуы және жер салығын есептеу механизмін жетілдіру бойынша
практикалық ұсыныстар жасау болып табылады.
Қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттер қарастырылады:
- экономикалық және жер қатынастары жүйесінде жерге салық
салудың теориялық негіздерін қарастыру;
- әлемнің дамыған нарықтық мемлекеттерінде жерге салық салу
жүйесінің құрылуы мен дамуының заңдылықтарын зерттеу;
- отандық тәжірибедегі жерге салық салу жүйесінің негізгі
беталысын қорыту;
- ҚР-нда жер пайдалану және жер қатынастарын жетілдірудің
қаржылық аспектілерін айқындау.
Диплом жұмысының зерттеу объектісі болып заңды және жеке тұлғаларға
меншік құқығына, тұрақты жер пайдалану құқығына, бастапқы қайтарымсыз
уақытша жер пайдалану құқығына берілген жер учаскелеріне салық салу
механизмі табылады.
Диплом жұмысының зерттеу пәні болып жерге салық салу жүйесінде
мемлекет пен заңды және жеке тұлғалар арасында пайда болатын салық
қатынастары табылады.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Диплом жұмысын зерттеу
барысында отандық және шетелдік ғалымдардың монографиялары мен мақалалары,
салықтық және қаржы-бюджеттік қатынастарды реттейтін заңнамалық және
нормативтік-құқықтық құжаттар қолданылды.
Ақпараттық база ретінде ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің
қаулылары, басқа да нормативтік құжаттар, Қазақстан Республикасы статистика
жөніндегі Агенттігінің, Қаржы министрлігі Салық басқармасының материалдары,
Жетісу ауданы Салық басқармасының есептері, әр түрлі деңгейлердегі
конференциялардың материалдары пайдаланылды.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш негізгі
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАНДА ЖЕРГЕ САЛЫҚ САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Жер салығының әлеуметтік-экономикалық мәні және ҚР салық
жүйесіндегі ролі
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекетің табиғатымен және функцияларымен
айқындалады [1].
Қазақстан Республикасы Конституциясының 31-бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - жазылған.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады. Салық салу
мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда
міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.
Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар
белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан
айырмашылығы болады.
Салықтар кез-келген өркениетті мемлекеттердің негізгі кіріс көзі.
Қазақстан Республикасының аумағында қолданылып жүрген барлық салықтардың
алатын орны ерекше.
Салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген,
белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және
өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер [2].
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен
сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңаруымен қабаттаса жүреді [3].
Нарықты экономиканы дамыту үшін мемлекет тарапынан салыққа аса мән
беріледі. Салықтар мемлекеттің қаржы көздерін жақсартудың ең негізгі құралы
болуымен қатар ел экономкасын қайта құруға, дамуына және саяси-әлеуметтік
шаралардың толығымен жүзеге асуына мүмкіндік туғызады.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тиым салынады. Салық салу
мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарда
міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық қажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады.
Осынысымен салықтардың мемлекет, сондай-ақ басқа жергілікті органдар
белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жарналардан, төлем аударымдарынан
айырмашылығы болады.
Салықтарды салу объектісі бойынша олар тікелей және жанама салықтар
болып бөлінеді.
Тікелей салықтар - салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей
төленген салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жүктеледі.
Нақты салықтар - салық төлеушілерінің мүлкінің (меншігінің) кейбір
түрлеріне) үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.б) салынады. Жеке тікелей
салықтар - бұл жеке адамдар заңды ұйымдардың табыстары мен мүлкіне
салынатын салықтар. Нақты салықтардың айырмашылығы жеке салық салу әрбір
салық төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да
ескереді.
Корпорациялық табыс салығы бюджет түсімдерінде едәуір орын алады
(27,2%). Бұл салықты Ұлттық банк пен мемлекеттік мекемелерді қоспағанда
Қазақстан Республикасы резидент-заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстанда
қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе республикадағы
көздерден табыс алатын бейрезидент-заңды тұлғалар төлейді. Арнаулы салық
режімін қолданушы заңи тұлғалар - шағын бизнестің субъектілері, шаруа
қожалықтары, заңды тұлға - ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілер, кәсіпкерлік
қызметтің жекелеген түрлері корпорациялық табыс салығын төлейді.
Корпорациялық табыс салығын салу механизмі заңи тұлғалар салықты
есептеу, төлеу тәртібін, алу шарттарын, жеңілдіктер мен санкцияларды, төлеу
уақытын айқындайды.
Негізгі шектерде бұл механизм заңнамаға сәйкес мынаған саяды. Салықты
табыс алатын заңи тұлғалар, резиденттер мен бейрезиденттер, соның ішінде
кәсіпкерлік қызметтен алатын табыстары бойынша коммерциялық емес ұйымдар
да, бюджет ұйымдары да төлейді.
Мыналар - салық салынатын табыс, төлем көзінен салық салынатын табыс
және Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге
асыратын бейрезидент-заңи тұлғаның таза табысы корпорациялық табыс салығы
салынатын объектілер болып табылады.
Салық салынатын табыс жылдық жиынтық табыс пен Салық кодексіне сәйкес
жасалған түзетулерді ескере отырып, заңнамалы түрде белгіленген
шегерімдер арасындағы айырма ретінде айқындалады. Жылдық жиынтық табыс
салық заңнамасына сәйкес түзетулерге тиіс.
Резидент-заңи тұлғаның жиынтық жылдық табысы салық кезеңі ішінде
Қазақстан Республикасы мен одан тыс жерлерден алынуға тиіс табыстардан
тұрады. Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге
асыратын бейрезидент-заңи тұлғаның жылдық жиынтық табысы салық
заңнамасына сәйкес анықталады, оған тұрақты мекеменің қызметіне
байланысты табыстардың барлық түрлері жатады
Табыс салығының мөлшерлемесі 20 пайыз болып белгіленген. Негізгі
өндіріс құралы жер болып табылатын салық төлеушінің салық салынатын
табысына 10 пайыздық мөлшерлеме бойынша салық салынады. Бейрезиденттердің
Қазақстан республикасындағы тұрақты мекемеге байланысты емес көздерден
алатын табыстарының төлем көзіне мынадай мөлшерлемелер бойынша салық
салынуға тиіс:
1) дивиденттер, қатысу үлесінен түскен табыстар және сыйақылар – 15%;
2) тәуекелдерді сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтық сыйақылары
– 10%;
3) тәуекелдерді қайта сақтандыру шарттары бойынша төленетін сақтық
сыйақылары – 5%;
4) халықаралық тасымалдарда көлік қызметтерін көрсетуден түскен
табыстар – 5%.
Салық төлеушілер корпорациялық табыс салығын төлеуді өзінің тұрып
жатқан орны бойынша жүзеге асырады және бұл салық бойынша аванстық
төлемдерді бюджетке салық кезеңі ішінде белгілі мөлшерде ағымдағы айдың 20-
сынан кешіктірмей ай сайын төлеп тұруға міндетті.
Ал, егер жеке табыс салығына келетін болсақ бұл төлем бойынша
қаражаттардың түсімі ( 20001ж. дейін – жеке тұлғалардан алынатын табыс
салығы) барлық салық төлемдерінің 0,9% алады.
Салық салу объектілері бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлеушілер
болып есептеледі. Салық салу объектісі төлем көзінен салық салынатын
табыстар және төлем көзінен салынбайтын табыстар болып табылады.
Төлем көзінен салық салынатын табыстарға мыналар жатады:
- қызметкердің табысы;
- біржолғы төлемдерден алынған табыс;
- жинақтаушы зейнетақы қорларынан берілетін зейнетақы төлемдері;
- дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыс;
- стипендиялар;
- жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табыс.
Салық агенттері жеке табыс салығын есептеу мен ұстап қалуды төлем
көзінен салық салынатын табыс төленетін күннен кешіктірмей жүргізеді. Олар
салық төлеушілердің тұрған жері бойынша есепті айдың табысын төлеудің
соңғы күнінен кейінгі бес жұмыс күні ішінде жүзеге асырады. Салық
кодексінде көрсетілген қызмет түрлері бойынша арнаулы салық режімдерін
қолданатын салық агенттерінің жеке табыс салығын төлеудің тәртібі мен
мерзімдері белгіленген.
Салық төлеушінің төлем көзінен салық салынбайтын табыстарына мүліктік
табыс, жеке кәсіпкердің салық салынатын табысы, адвокаттар мен жеке
нотариустардың табысы және өзге де табыстар жатады. Соның ішінде салық
төлеушілердің мүліктік табысына кәсіпкерлік қызметте пайдаланылмайтын: бір
жылдан аз уақыт меншік құқығында болған жылжымайтын мүлікті, бағалы
қағаздарды, сондай-ақ заңи тұлғадағы қатысу үлесін, қымбат бағалы тастар
мен қымбат бағалы металдарды, олардан жасалынған зергерлік бұйымдарды және
құрамында қымбат бағалы тастар мен қымбат бағалы металдар бар басқа да
заттарды, сондай-ақ өнер туындылары мен антиквариаттарды сату кезіндегі
олардың құнының өсімі, мүлікті жалға беруден алынған табыс және т.б.
жатады.
Төлем көзінен салық салынбайтын табыстар бойынша жеке табыс салығын
есептеуді салық төлеуші салықтық шегерімдер сомасына азайтылған, төлем
көзінен салық салынбайтын табыс сомасына белгіленген мөлшерлемелерді
қолдану жолымен дербес жүргізеді. Адвокаттардың және нотариустардың
табыстарына 10 пайыздық мөлшерлеме бойынша ай сайын есептеледі.
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерде төленген жеке табыс
салығының сомасы белгіленген тәптіппен Қазақстанда салық төлеу кезінде
есепке жатқызылады.
Тұрақты мекемемен байланысы жоқ бейрезиденттер салықты төлем көзінен
шегерімсіз 5 пайыздан 20 пайызға дейінгі мөлшерлемелер бойынша төлейді;
қызметі тұрақты мекеме құруға соқтыратын бейрезиденттер салықты төлем
көзінен салық салынбайтын, шегерімдер сомасына азайтылған табыстардан
резиденттерге арналған мөлшерлемелер бойынша төлейді.
Жанама салықтар – бағаға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген
салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар.
Оларды саналы пайдалану баға белгілеу процесіне оңтайлы ықпал жасауы және
тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін. Бұдан басқа, салық төлеушілер үшін
табыстарға тура салық салудың өсуіен гәрі олардың шығыстарына салық салудың
өсуі жақсырақ. Сонымен бірге тұтынуға салынатын салықтар болып табылатын
акциздерді, сатудан алынатын салықты, қосылған құнға салынатын салықты
пайдаланудың көбірек артықшылығы болады, өйткені, олардан жалтарыну
қиынырақ; олармен экономикалық бұзушылық аз байланысты; олар еңбекке деген
ынталандырмаларды аз қысқартады; тапшылықтың жоғтығы жағдайында, ауыстырушы
тауарға да тапшылықтың жоқтығын қоса олар тұтынушыға таңдау құқығын сақтап
қалады; салықтардың жасырымдылығын қамтамасыз етеді және тағы басқа.
Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар, бұл
кемшіліктерге олардың инфляциялық және регрессивтік сипатын жатқызуға
болады. Бірақ бұл салықтардың оң нәтижесі олардың теріс әсерін
жауып кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да
өсетін болса, онда бұл салықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен
көбейетін болады. Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар
алуға мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм
кіріктірілетін болды.
Салық салу жүйесіне ортақ заңдылықтың болатынын есте ұстау қажет:
экономиканың дағдарысы жағдайында, тұралаушылықта - өндірістегі, саудадағы
және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда – салық салуды тұтынысқа
обьективті қайта бағдарлау болады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген
қосылған құнға салынатын салық – ҚҚС болып табылады. Салық төлеуші
мемлекетке оны төлеу нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру
жолымен толықтырады және салықты төлеуді сатып алушыға аударады. Салық
салу объектісі материалдық шығындарсыз өндірілген өнім (амортизациясы бар
таза өнім) болып саналатын қосылған құн болып саналады: қосылған өнімге
кешенді шығыстар, мысалы, жарнамаға жұмсалатын және басқа бірқатар
шығындар кіріктірілуі мүмкін.
Демек, бұл салықтың ерекшелігі – оның салық салынатын объектісі
сатудан түскен бүкіл түсім-ақша емес, тек салық салынатын айналым мен
салық салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында.
Қосылған құнға салынатын салық дүние жүзінің 40-тан астам елдерінде, соның
ішінде Еуропа экономикалық одағының 17 елінде пайдаланылады. Бұл салықтың
артықшылығы мынада: біріншіден, ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық
төлеушілердің үлкен тобынан алынады; екіншіден, төлеушілер үшін де
есептеудің салыстырмалы қарапайымдылығымен ерекшеленеді және үшіншіден ,
бағалардың өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция деңгейіне
қарамастан мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және
тұрақты базасын қамтамасыз етеді. ҚҚС қазіргі кезде Қазақстан
Республикасының бюджет кірістерінің аса маңызды көздерінің бірі болып
саналады. Мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы сомасында бұл төлемнің
үлес салмағы 27,1 % құрады.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
Қазақстан Республикасының кодексі ( Салық кодексі) бойынша қосылған құнға
салынатын салық деп тауарларды (тауарларды, қызмет көрсетуді) өндіру және
олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын
айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды айтады.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті ҚҚС сатылған
тауарлар үшін есептелген ҚҚС сомасы мен алынған тауарлар үшін төленуге
тиісті ҚҚС сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады. Заңнамаға сәйкес
салық салынатын айналым және салық салынатын импорт ҚҚС-тың салық салу
объектілері болып есептеледі.
Қосылған құнға салынатын салық – көп дүркінді, тауарды өндіру мен
өткізудің әрбір сатысында өндіріп алынатын салық, ол өзіне тауар
қозғалысының өткен стадияларындағы барлық алынымдарды қосып алады,
бірақ мемлекетке тек осы тауардың өндірушісі тауарды өндіру мен өткізу
стадиясында алынған құнға салынатын салық түседі. Сонымен бірге
кәсіпкерлердің салық жүйесі алдындағы теңдігі пайда болады.
Салық салынатын импорт бойынша ҚҚС мөлшерлемесі салық салынатын импорт
мөлшерінің 12 пайызына тең болады. Салық салынатын импорт мөлшеріне кеден
заңнамасына сәйкес белгіленетін импортталатын тауарлардың кедендік
құны, сондай-ақ ҚҚС-ты қоспағанда Қазақстан Республикасына тауралар импорты
кезінде салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомасы
кіріктіріледі.
Жанама салықтар арасындағы фискалдық маңызы жағынан екіншісі кеден
төлемдері - әкелім, әкетілім, сондай-ақ транзит тауарларынан, заттары мен
қызметтер көрсетуден, өндіріліп алынатын баждар мен алымдар болып
табылады.
Көптеген мемлекеттерде экспорт пен импортты кедендік-тарифтік реттеу
жүргізіледі.
Кеден кодексі кеден аумағының, кеден баждарының және кеден алымдарының
бірлігі негізінде кеден ісінің қағидаттарының , яғни тауарлар мен өзге де
заттардың кеден шекарасы арқылы өту тәртібін, кеден салығын салуды,
рәсімдеуді, бақылауды және кеден саясатын жүзеге асырудың басқа құралдарын
бегілейді.
Кеден тарифі ішкі рыноктағы шетелдік бәсекені реттейді. Кеден тарифі
кеден баждары мөлшерлемелерінің жүйеленілген жиынтығы болып табылады, олар
республиканың кеден аумағына әкелінетін және бұл аумақ шегінен әкетілетін
тауарлар мен өзге де заттарға салынады. Қазақстанның кеден шекарасыарқылы
тауарлар алып өткен кезде және оның кеден заңнамасында белгіленген басқа да
жағдайларда кеден баждарынан басқа кеден төлемдерінің мынадай түрлері
төленеді:
- кеден ресімдеуі үшін кеден алымы
- тауарларды сақтау үшін кеден алымы
- кедендік ілесіп алып жүру үшін кеден алымы Қазақстан Республикасы
кеден органдарының лицензия беру алымы
- алдын ала шешімдер үшін төлемдер және т.б.
Қаржы министрлігі мен оның Кедендік бақылау комитеті кеден төлемдерін
алудың тәртібін анықтайды, ал оның органдары кедендік мағлұмдамаға сәйкес
тауарларды кедендік бақылауға ұсынған кезде төлемдерді төлеуді тексереді.
Жанама салықтардың үшінші тобына акциздер кіреді. Бюджет
кірістеріндегі салықтың түсімдерінде олар 2,7% құрайды.
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға
салынатын салық. Акциздерді өзінің айрықшылықты ерекшеліктеріне қарай
монополды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды
өндірушілер төлейді. Акциздер көрсетілген қызметтерге де салынуы мүмкін,
бұл орайда салық сомасы тарифке кіріктіріледі.
Акциздер әмбебаптық және жеке-дара акиздер болып бөлінеді. Әмбебаптық
акциздер тауарлар мен қызметтердің құнына пайызбен жалпы айналымнан
өндіріледі; оларға сатудан алынатын, айналымдардан алынатын салықтарды
жатқызуға болады. Жеке-дара акциздер айтарлықтай көп болуы мүмкін. Мәселен,
акциздер Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген және оның аумағына
импортталатын мына тауарларға, акцизделетін тауарлар мен қызмет түрлеріне
салынады: спирттің барлық түрлері, алкоголь өнімі, темекі бұйымдары,
құрамында темекі бар басқа өнімдер, бекіре мен қызыл балық уылдырығы,
алтыннан, платинадан немесе күмістен жасалған зергерлік бұйымдар, бензин,
дизель отыны, жеңіл автомобильдер, атыс және газ қарулары, шикі мұнай, ойын
бизнесі, лотореяны ұйымдастыру және өткізу.
Акциз мөлшерлемелерін Үкімет бекітеді және тауар құнына пайызбен және
заттық нысандағы өлшем бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді. Алкоголь
өніміне акциз мөлшерлемелері жоғарыдағыға сәйкес не одан су араластырмаған
таза спирттің болу көлеміне қарай бекітіледі. Ойын бизнесі объектілеріне
акциздің базалық мөлшерлемесінің ең жоғары және ең төмен шектерін Үкімет
бір жылға есептеп белгілейді. Қазақстанда өндірілетін тауарларға,
қызметтерге акциз салығын салу объектілері республика республика аумағында
акцизделетін тауарларды өткізу немесе оларды алыс-беріс негізінде ұқсатуға
беру, көрсетілетін қызметтерді, акцизделетін қызметті жүзеге асыру
операциялары болып табылады, импорт кезінде импортталатын акциз
тауарларының көлемі немесе тауардың кедендік құны болып табылады.
Қазақстан Республикасы аумағында өткізілетін алкоголь өнімі мен темекі
бұйымдары акциздерді жинаудың толықтығын қамтамасыз ету және оның аумағында
жасырын әкелу, өндіру және өткізуді болдырмау мақсатында міндетті түрде
таңбалауға жатады.
Жер салығына келетін болсақ жерге салынатын салықты енгізу мынадай
мақсаттарды көздейді: экономикалық әдістермен жерді ұтымды пайдалану және
жерге орналастыру, жердің құнарлығын арттыру, оны қорғау жөніндегі
шараларды жургізу үшін, сонымен ірге аумақтың әлеуметтік-мәдени дамуы
үшін бюджет кірістерін қалыптастыру. Жер салығын төлеу барлық жер иелері,
жер пайдаланушылар, соның ішінде жалгерлер мен жер иелері үшін міндетті
болады.
Салықты есептеу әрбір жер учаскесі бойынша жеке салық базасына тиісті
салық ставкасын қолдану арқылы жүргізіледі. Яғни, бюджетке жер салығын
төлеу жер учаскесінің орналасқан жері бойынша жүргізіледі. Жер салығын
анықтау үшін жер учаскесінің алаңы салық базасы болып табылады. Осы
жердің ауданына қарай біз жер салығын төлейміз. Мысалға, Баяхмет жеке
кәсіпорнының жерінің көлемі 89,60 шаршы метр деп алайық. Оны 10,042
көбейтеміз, сөйтіп содан шыққан сома жер салығына беріледі.
Ал, мүлікке салынатын салық оның мөлшері мүліктің табыстылығына
емес,төлеушілер мүлкінің құнына байланысты. Бұл салықты былай
есептейміз: біз кәсіпорынға белгілі бір мүлік алдық. Сол алған
мүлігіміздің бағасы 1000000 теңге болса, онда осыған 0,05% көбейтеміз.
Осыдан шыққан қаражатты мүлікке салынатын салыққа төлейміз.
Заңи тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер салық салу объектілерігің орташа
жылдық құнына 0,5 пайыз мөлшерлеме бойынша мүлік салығын есептейді.
Корпорациялық табыс салығын есептеу мысалы кәсіпорынға ай сайын
белгілі бір мөлшерде табыс түседі . Кәсіпорынның тапқан табысының
белгілі бір мөлшерінің 3% корпорациялық табыс салығына төленеді.
Әлеуметтік салық – мемлекетте алынатын салықтардың бірі. Әлеуметтік
салық зейнетақы, әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру
және т.б. орнына енгізілген. Осы әлеуметтік салықты есептеу уәкілетті
орган белгілеген тәртіппен ай сайын өсу қорытындысы бойынша жүргізіледі.
Қызметтің жекелеген түрлері үшін арнаулы салық режимінен басқа арнаулы
салық режимін қолданатындарды қоспағанда, жеке кәсіпкерлер, жеке
нотариустар, адвокаттар осы Кодекстің 317-бабының 3-тармағында белгіленген
ставкаларды қолдану арқылы есептелген әлеуметтік салық сомасын Қазақстан
Республикасының міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заң актісіне сәйкес
есептелген Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына түсетін әлеуметтік
аударымдар сомасына азайтады. Және де арнаулы салық режимдерін қолданушы
заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер әлеуметтік салық төлеуді осы
Кодекстің 374-390-баптарында белгіленген тәртіппен жүзеге асырылады.
Нарықтық экономиканың қарқынды дамуы барысында, бүгінгі күні
салықтардың бюджеттегі ролі жыл өткен сайын артып келеді. Салықтарды салу
объектісі бойынша олар тікелей және жанама салықтар болып бөлінеді.
Тікелей салықтар – салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей
төленген салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жүктеледі.
Нақты салықтар - салық төлеушілерінің мүлкінің (меншігінің кейбір түрлеріне
– үй, жер, кәсіп, ақшалай капитал және т.б) салынады. Жеке тікелей салықтар
– бұл жеке адамдар заңды ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын
салықтар. Нақты салықтардың айырмашылығы жеке салық салу әрбір салық
төлеушінің жеке табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді
[4].
Жер салығын есептеу әрбір жер учаскесі бойынша жеке салық базасына
тиісті салық ставкасын қолдану арқылы жүргізіледі. Жер салығы салық
төлеушіге жер учаскесі берілген айдан кейінгі айдан бастап есептеледі.
Жер салығының мақсаты - экономикалық әдістермен жерді ұтымды
пайдалануды қамтамасық ету және жерді сақтау, құнарлылығын арттыру,
аумақтардың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін қажетті шараларды жүзеге асыру
арқылы бюджетке түсетін табыстарды құрау.
ҚР-ның Жер кодексінің 9 бабына сәйкес Қазақстанда жерді иелену және
жерді пайдалануға ақы төленеді; жер үшін ақы жер учаскесінің сапасына,
орналасуына және сумен қамтамасыз етуіне байланысты анықталатын жер салығы
нысанында алынады.
Жер салығы - меншікке салынатын салықтардың ішіндегі ең негізгі,
ауқымды, маңызы жағынан ерекшесі. Жер салығы жер иеленушілер мен жер
пайдаланушылар төлейтін тікелей, оның ішінде нақты салықтардың қатарына
жатады. Ол жергілікті бюджеттің бекітілген салықтарының бірі. Нарықтық
экономикасы дамыған елдерде жер салығы көбінесе дербес салық ретінде
қарастырылмайды, тек жер құны (баланстық құны) мүлікке салынатын салықтың
жалпы сомасына енеді.
Жер салығы жер учаскесінің орналасқан жері бойынша төленеді, салық
сомасы жергілікті өкімет органдарының құзырында қалады, яғни жер салығының
сомасы толығымен жергілікті бюджетке түсіп, жергілікті өкімет органдарының
салықты жинауға мүдделілігі арттырылады. Жер салығының негізгі базалық
ставкаларын республика үкіметі, ал нақты төлем мөлшерін жергілікті мәслихат
өз билігі шеңберінде белгілейді.
Республикадағы жер қатынастары саласындағы өзгерістер, Қазақстан
Республикасында жүргізілген жер реформасы жерге қатысты заңдарда, Жер
Кодексінде бейнеленеді [5].
Қазақстанның Жер Кодексінде жер республиканың айрықша меншігі деп
танылды. Жерді иелену және пайдалану үшін ақы төленуі қажет. Бұл ақы жер
салығы ретінде қарастырылады.
Қазақстанда жер салығы 1992 жылы 1 қаңтардан бастап енгізілді. Бұл
салықтың мемлекеттік бюджеттегі үлес салмағы 2009 жылы 0,4 пайызды құрады.
Ортақ үлестік меншіктегі салық салу объектілері бойынша салық олардың
осы жер учаскесіндегі үлесіне сәйкес есептеледі.
Заңды тұлғалар жер салығы сомаларын салық базасына тиісті салық
ставкасын қолдану арқылы дербес есептейді. Заңды тұлғалар салық кезеңі
ішінде жер салығы бойынша ағымдағы төлемдерді есептеуге және төлеуге
міндетті. Ағымдағы төлемдерді ағымдағы жылдың 25 ақпанынан, 25 мамырынан,
25 тамызынан және 25 қарашасынан кешіктірілмейтін мерзімдерде төленуге
тиіс.
Жыл ішінде жер салығын есептеу мен төлеу бойынша міндеттемелер
туындаған кезде салық төлеушілер салық міндеттемелері туындаған кезден
бастап 30 күнтізбелік күн ішінде ағымдағы төлемдердің есебін салық салу
объектісінің орналасқан жері бойынша салық органына табыс етуге
тиіс.Ағымдағы төлемдердің есеп-қисабының нысанын және толтыру тәртібін
уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді.
Жеке тұлғалар төлеуге жататын жер салығын есептеуді салық органдары
тиісті салық ставкалары мен салық базасын негізге ала отырып, 1 тамыздан
кешіктірмей жүргізіледі.
Жеке тұлғалар бюджетке жер салығын ағымдағы жылдың 1 қазанынан
кешіктірмей төлейді.
Жер салығын есептеу мен төлеу үшін салық кезеңі болып күнтізбелік жыл
табылады.
Жер салығын төлеушілер осы салық бойынша декларацияны есеп берілетін
жылдан кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірмей салық салу объектілері
орналасқан жерлері бойынша салық органдарына табыс етеді.
Салық төлеуші салық кезеңінде декларация табыс ету мерзімі
басталғаннан кейін 10 күн мерзімнен кешіктірмей біржолата есеп айырысуды
жүргізіп, жер салығын төлейді.
Егер жер учаскелерін иелену немесе пайдалану құқығын растайтын
құжаттарда немесе тараптардың келісімінде өзгеше көзделмесе, пайлық
инвестициялық қор активтерінің құрамына кіретін жер учаскесін қоспағанда,
бірнеше тұлғаның ортақ меншігіндегі (пайдалануындағы) жер учаскесі бойынша
осы тұлғалардың әрқайсысы жер салығын төлеуші болып табылады.
Пайлық инвестициялық қор активтерінің құрамына кіретін жер учаскесі
бойынша осы пайлық инвестициялық қордың басқарушы компаниясы жер салығын
төлеуші болып табылады.
Жер учаскесіне сәйкестендіру құжаттары болмаған жағдайда,
пайдаланушыны жер учаскесіне қатысты жер салығын төлеуші ретінде тану үшін
осындай учаскені оның нақты иеленуі және пайдалануы негіз болып табылады.
Лизинг алушы қаржы лизингінің шартына сәйкес жылжымайтын мүлік объектісімен
бірге қаржы лизингіне берілген (алынған) жер учаскесі бойынша жер салығын
төлеуші болып табылады.
Жер салығы жер учаскелерінің пайдаланылуын жақсарту және топырақтың
құнарлылығын арттыруға бағытталған шараларды қаржыландару үшін енгізілген.
Жер салығы, барлық жер қатынастарының жүйесі сияқты белгілі бір
деңгейде ренталық қатынастармен анықталады.
Рента - капиталдан, мүліктен, және жерден тұрақты түрде алынатын
табыстар және оны алушыдан кәсіпкерлік қызметпен айналысуын талап етпейді.
Жер рентасы жер қатынастарын реттейтін фактор болып табылады. Ол жерге
және жер салығына меншік құқығын жүзеге асырудың экономикалық нысаны. Жер
рентасы жерге бағаны қалыптастырады.
Жер салығының механизмі жер рентасының ерекшеліктерін қарастырып,
мемлекеттің бюджеттік-фискалдық мүддесін ғана емес, сол сияқты салық
төлеушілердің де мүддесін ескеруі қажет.
Жер салығының түпкі мақсаты меншікті тиімді пайдалануға ынталандыру
болып табылады. Салықтың мөлшері меншіктің көлеміне қарай белгіленеді.
Меншіктің көлемінің ірі болуы табыстың жоғары болуына кепілдік бермейді,
егер салық жоқ болса, ірі меншік иелері көп артықшылықтарға ие болып,
мүлікті дұрыс пайдалануға ұмтылмас еді. Меншік салықтары қоғам алдындағы
салық жауапкершілігін бірдей көтеруге бағытталға нақты салықтарға жатады
[6].
Жер салығының сомасы толығымен жергілікті бюджетке түсіп, жергілікті
өкімет органдарының салықты жинауға мүдделілігі артады. Жер салығының
ставкалары жердің сапасына, орналасу өңіріне және сумен қамтамасыз
етілуіне, сондай-ақ жер алаңының бірлігіне- гектармен, шаршы метрмен
белгіленеді.
Жер салығы жер иесі мен жерді пайдаланушының шаруашылық және өзге
қызметінің нәтижесіне байланысты болмайды.
Салық салу мақсатында барлық жерлер олардың арналған нысанасы мен
тиесілілігіне қарай мынадай санаттарға бөлінеді:
- ауыл шаруашылығы мақсаты үшін пайдаланатын жерлерге;
- елді мекендердің жерлеріне;
- өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге мақсаттағы жерлерге;
- ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлеріне, сауықтыру, қалпына
келтіру және тарихи-мәдени мақсаттағы жерлерге;
- орман қорының жерлеріне;
- су қорының жерлеріне;
- қордағы жерлерге.
Жердің белгілі бір немесе өзге санатқа жататындығы ҚР Жер кодексінде
белгіленеді.
Тағы бір ескеретін мәселе жердің мынадай санаттарына:
- ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерлері;
- орман қорының жерлері;
- су қорының жерлері;
- қордағы жерлер салық салуға жатпайды.
Аталған жерлер (қордағы жерлерді қоспағанда) тұрақты жер пайдалануға
не бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалануға берілген жағдайда ғана
белгіленген тәртіппен салық салынуға тиіс.
Жерге салық салу жердің бонитет балына байланысты.
Бонитет балы – топырақтың табиғи құнарлылығы мен сапасын бағалау, ол
жер учаскесінің орналасқан жеріне, сумен қамтамасыз етілуіне, кірме
жолдарға қолайлылығына байланысты.
Жер салығын есептеуге негіз болып:
- меншік құқығын, тұрақты жер пайдалану құқығын, өтеусіз уақытына жер
пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар;
- жер ресурстарын басқару жөніндегі уәкілетті орган әр жылдың 1
қаңтарындағы жағдай бойынша берген жерлердің мемлекеттік сандық және
сапалық есебінің деректері;
- жер учаскесін иелену және пайдалану бойынша құқықты іс жүзінде
жүзеге асырылуы табылады.
Жер салығы меншік құқығын, тұрақты жер пайдалану құқығын, өтеусіз
уақытша жер пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар және жер ресурстарын
басқару жөніндегі уәкілетті орган әр жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша
берген жерлердің мемлекеттік сандық және сапалық есебінің деректері
негізінде есептеледі.
Жеке меншік құқығындағы және тұрақты пайдалану құқығындағы, сондай-ақ
бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығындағы салық салу объектілері
бар заңды және жеке тұлғалар жер салығын төлеушілер болып табылады.
Жер салығын төлеушілердің қатарына мыналар жатпайды:
- бірыңғай жер салығын төлеушілер;
- мемлекеттік бюджет есебінен ғана қамтылатын ұйымдар;
- уәкілетті органның қылмыстық жазаларды атқару саласындағы түзеу
мекемелерінің мемлекеттік кәсіпорындары;
- тұрғын үй қоры, соның ішінде оның жанындағы құрылыстар мен
ғимараттар алып жатқан жер учаскелері, үй маңындағы жер учаскелері, сол
сияқты жеке үй (қосалқы) шаруашылығын, бағбандық және саяжай құрылысы, о.і.
құрылысқа арналған жерлерді қоса, гараж алып жатқан жер учаскелері бойынша-
Ұлы Отан соғысына қатысушылар және соларға теңестірілген адамдар, Ұлы Отан
соғысы жылдарында тылдағы жанқиярлық еңбегі мен мінсіз әскери қызметі үшін
бұрынғы КСР Одағы ордендерімен және медальдармен наградталған адамдар,
сондай- ақ 1941 жылғы 22 маусымнан 1945 жылғы 9 мамырға дейінгі аралықта
кемінде алты ай жұмыс істеген (қызмет еткен) адамдар;
- мүгедектер, сондай-ақ бала кезінен мүгедектің ата-анасының біреуі;
- тұрғын үй қоры, соның ішінде оның жанындағы құрылыстар мен
ғимараттар алып жатқан жер учаскелері, және үй жанындағы жер учаскелері
бойынша – Ардақты ана атағына ие болған, Алтын алқа алқасымен
наградталған көп балалы аналар;
- тұрғын үй қоры, соның ішінде оның жанындағы құрылыстар мен
ғимараттар алып жатқан жер учаскелері бойынша- жеке тұратын зейнеткерлер;
- діни бірлестіктер.
Жер учаскесі салық салу объектісі болып табылады.
Елді мекендердің ортақ пайдалануындағы жер учаскелері, ортақ
пайдаланудағы мемлекеттік автомобиль жолдары желісі алып жатқан жер
учаскелері, сондай-ақ ҚР Үкіметінің шешімі бойынша консервацияланған
объектілер орналасқан жер учаскелері салық салу объектісі болып табылмайды.
Кесте 1 - Мемлекеттік бюджет кірісінің құрылымы,%
Түсімнің түрлері 2004 ж.2005 ж.2006 ж.2007 ж.2008 ж.2009 ж.2010 ж.
Кірістер 100 100 100 100 100 100 100
Салықтық түсімдер 89,2 87,0 93,0 94,2 92,1 95,2 94,5
Корпорациялық табыс
салығы 27,8 22,7 25,6 27,1 29,7 39,7 33,2
Жеке табыс салығы 8,6 9,2 9,5 9,3 7,7 5,8 7,0
Әлеуметтік салық 16,8 16,7 16,5 15,7 13,0 9,4 10,1
ҚҚС 19,5 21,5 21,7 23,0 19,0 16,3 20,9
Акциздер 3,2 2,9 3,1 2,6 2,3 1,5 2,0
Мүлік салығы 2,5 2,8 3,0 2,6 2,4 1,8 2,0
Жер салығы 0,9 0,7 0,7 0,5 0,5 0,3 0,4
1 кестенің жалғасы
Көлік құралдары 1,0 0,8 0,6 0,4 0,4 0,3 0,4
салығы
Табиғи ресурстар ды3,7 3,6 6,2 7,3 12,2 16,0 12,9
пайдаланғаны үшін
түсетін түсім дер
Халықаралық сауда
және сыртқы 3,1 3,4 4,8 4,2 3,9 3,0 4,7
операцияларға
салынатын салық
Басқа да салықтар
мен алымдар 1,4 0,7 0,3 0,3 0,4 0,2 0,2
Салыққа жатпайтын
түсімдер 6,5 9,4 5,9 4,5 6,3 3,1 2,3
*Дерек көзі: ҚР ҚМ статистикалық бюллетені. №12. 2011 ж
Жер салығының базалық ставкалары республика заңдылықтарымен
белгіленеді. Ең жоғарғы ставкалар елді мекен жерлеріне белгіленеді. Бұл
ставкалар әрбір шаршы метрге белгіленеді және елді мекеннің түрлері бойынша
сараланады: тұрғын емес құрылыстар мен құрылғылар алып жатқан жерлерге,
оларды ұстау үшін қажетті учаскелерге, сондай-ақ объектілердің санитарлық-
қорғаушы аймақтары, техникалық және басқа да аймақтарына; тұрғын үй қорлары
алып жатқан алаңдар үшін бөлек ставкалар қолданылады.
Ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және басқа да мақсаттағы салалардың,
қорғаныс мұқтажы үшін арналған жерлерге ставкалар гектармен бонитет балына
– 5-тен бастап 100-ден жоғары балл (жердің сапалылығына, өнімділігін
көрсететін көрсеткіш) сәйкес белгіленеді. Ең төменгі ставкалар шөлейт,
жартылай шөлейт, таулы-шөлейт және таулы аумақтардың суарылмайтын жерлеріне
белгіленеді.
Жергілікті өкілді органдар Қазақстан Республикасының жер заңдарына
сәйкес жүргізілетін жерлерді өңірлерге бөлу жобалары (схемалары) негізінде
жер салығының ставкаларын белгіленген жер салығының базалық ставкаларына 50
пайыздан аспайтындай етіп төмендетуге немесе жоғарылатуға құқығы бар. Бір
ескертетін жағдай, бұл ретте жекелеген салық төлеушілер үшін жер салығының
ставкасын жеке-дара төмендетуге немесе жоғарылатуға тыйым салынады.
Елді мекендердің тұрғын үйге қызмет көрсетуге арналған және тұрғын үй
қоры, оның ішінде ондағы құрылыстар мен ғимараттар орналаспаған жерлеріне
жататын жер учаскесінің бір бөлігі үй іргесіндегі жер учаскесі болып
есептеледі.
Қандай мемлекет болмасын оның бюджетінің кіріс көздерінің бір бөлігін
салықтар құраса, онда 2003-2009 жылдар аралығындағы мемлекеттік бюджет
кірісінің жер салығының үлес салмағын 1-кестеден көруге болады.
1-кестеден көріп отырғанымыздай, салықтар мемлекеттік бюджет кірісінің
ауқымды бөлігін құрайды екен, немесе олар жыл өткен сайын бюджетте үлес
салмағы өсіп келеді, әсіресе 2010 жылы салықтар мемлекет кірістерінің 94,5
пайызын құраған.
Коммерциялық мақсатқа пайдаланылатын жерлерге ставкалар елді мекен
жерлеріне (тұрғын үй қоры алып жатқан жерлерді қоспағанда) салынатын
салықтың базалық ставкалар бойынша он есе ұлғайтылған салық салынады [7].
Гуманитарлық және әлеуметтік сипаттағы қызмет жасайтын кейбір
санаттағы салық төлеушілердің жерлерінің базалық ставкаларына 0,1
коэффициент қолданылады.
Ауылшаруашылығы жерлерін пайдаланушылар мен жер учаскелерін
иеленушілер жер салығын ағымдағы жылдың 1 қазанынан кешіктірмей, ал заңды
тұлғалар тең үлеспен жылына төрт бөліп төлейді[8].
Ал жер салығына келер болсақ, ол осы 5 жыл ішінде тұрақты түрде
өзгеріссіз қалып отыр. Бұл жерге салық салу жүйесін жетілдіруді қажет
етеді.
1.2 Қазақстанда жер салығының қалыптасуы мен дамуы
Жер салығы ескіден келе жатқан дәстүрлі салық түрі болып табылады. Жер
салығы табыс салықтарынан да ертерек пайда болған, егер табыс салығының
бүгінгі қолданыстағы нысанының пайда болғанына 200 жыл болғанын ескерсек,
онда жер салығының тарихы бірнеше мың жылдарды қамтиды. Алғашында ол әскери
жорықтарды қаржыландыруға арналған реттелмеген төлемдер болса, ақырында
мемлекеттің тұрақты кіріс көзіне айналды. Жер салығы шаруашылықтың жалпы
төлем қабілеттілігіне негізделген (сүйенген) және барынша табыс салығына
ұқсас болатын, бір ерекшелігі тек белгілі бір мүліктің табыстылығы
бағаланылатын, ал мүліктік емес табыстар ескерілмейтін.
Алғашында салық төлеушілердің табыстары, негізінен натуралды сипатта
болды, ең бастысы әл-ауқат дәрежесінің көрсеткіші болып жер мен егіншілік
құралдарының болуы түсіндірілді. Сондықтан ең алғаш меншік салығы болып жер
салығы табылды. Салық салынатын база жерді бағалау негізінде, яғни
топырақтың сипаттамасы бойынша, қаладан қашықтығына, қолданылу мақсатына
қарай анықталды. Есептеудің кадастрлық әдісі бұл салықтың ажырамас құрамдас
бөлігі болып табылды.
XІX ғасырдың екінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz