Экономиканың тұрақты дамуы жағдайындағы бюджет саясатының ахуалы
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе 3
1 Жергілікті бюджетті басқарудың теориялық ілімі 5
1.1 Бюджеттiң құрылуының методологиялық аспектiлерi 5
1.2 Экономиканың тұрақты дамуы жағдайындағы бюджет 13
саясатының ахуалы 13
1.3 Қазақстан Республикасындағы жергiлiктi бюджеттiң қалыптасуы 24
механизмiн саралау 24
2 2009-2011 жылғы жергілікті бюджет кірістерінің құрамын талдау 30
2.1 Жергілікті бюджет кірістер құрамының түсімін талдау 30
2,2 Жергілікті бюджеттің кірістер құрамындағы салықтық 32
түсімдерін талдау 32
2.3 Бюджеттің кірістер құрамындағы салықтан тыс түсімдерді талдау 36
2.4 Бюджет кірістер құрамындағы негізгі капиталды сатудан және 38
трансферттік түсімдердің орындалуы 38
2.5 Бюджеттің орындалу жүйесіндегі шығыстар бөлігіндегі 42
қаржылардың жұмсалыну талдау 42
3 Жергілікті бюджетке түсімдерді болжаудағы бюджетаралық қатынастарды
жетiлдiру жолдары 46
3.1 Жергілікті бюджеттің кірісін арттыру жолдары 46
3.2 Жергiлiктi бюджеттiң орындалуын қадағалау және тиімділігін 49
жоғарлту 49
3.3 Қазақстан Республикасындағы бюджетаралық қатынастар 58
жетiлдiрудiң мүмкіндiктерi 58
Қорытынды 65
Пайдаланылған әдебиеттер 68
Кiрiспе
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Нарықтық қатынастардың тұрақты дамуы
жағдайында Қазақстан Республикасында бiрқатар қаржы-экономикалық, бюджеттiк
әдерiстердi нығайту және ары қарай дамыту бюджетаралық қатынастарды
жетiлдiрусiз мүмкiн емес. Нақты теория негiзiнде бюджетаралық қатынастар
жүйесiн түбегейлi қарастыру талап етiледi. Бұл дегенiмiз елiмiзде және оның
аймақтарында болып жатқан экономикалық әдерiстердi бағалаудың маңызды
алғышарты болып табылады.
Аймақтардың әлеуметтiк-экономикалық дамуында маңызды болып бюджет
жүйесi табылады. Сондықтан оларды зерделеу мақсатында бюджет жүйесiнiң
ұтымды қызмет ету белгiлерiн зерттеу өзектi болып табылады. Бюджет
жүйесiнiң оңтайлылығы тек табыс көздерiнiң белсендендiрiлуi, бюджет
қаражаттарының ұлғаюы және бюджеттiң артықшылығы ғана емес, сондай-ақ, ең
алдымен оның өмiр сүру деңгейiн жоғарылату мақсатында әлеуметтiк-
экономикалық мәселелердi шешу қабiлеттiлiгiнде жатыр.
Мемлекеттiк басқарудың жергiлiктi деңгейлерiн қаржы ресурстарымен
қамтамасыз ету тiкелей бюджетаралық қатынастардың дамығандығымен байланысты
болады және бұл қазiргi кезде жетiлдiрiлмеген және аймақтың көптеген
мәселелерiн шеше алмайды. Республикалық бюджетте қаржы ресурстарының
шоғырландырылуы, барлық бюджет деңгейлерi арасындағы қарсы қаржы
ағындарының бар болуы және көптеген жергiлiктi бюджеттердiң тапшылығы –
бұның барлығы халыққа өмiрлiк маңызды мәселелердi шешетiн жергiлiктi
басқару органдарының мүмкiндiгiнен айырады.
Тұтастай алғанда Қазақстандағы әр түрлi билiк деңгейлерi арасындағы
қаржы-бюджет қатынастарының жүйесi көптеген өзгертулерге қарамастан,
толығымен тұрақты дамушы нарықтық экономикаға сәйкес келмейдi. Бұл
жағдайдағы маңызды мәселе билiктiң орталықсыздандырылуы.
Қазiргi кезде мемлекеттiк аймақтық саясатының негiзгi бағыттары
Қазақстан Республикасының даму Стратегиясына сәйкес келуi керек, яғни
реформалардың ауыртпалығы шаруашылықтандырудың аймақтық деңгейiне бiртiндеп
ауыстырылуы тиiс.
Диплом жұмысының мақсаты және мiндеттерi. Диплом жұмысындағы
зерттеудiң мақсаты болып бюджетаралық қатынастар мен бюджет құрылғысы
мәселелерiн кешендi талдау, бюджет механизмiн жетiлдiру бойынша теориялық
негiздеулер мен тәжiрибелiк ұсыныстар және жергiлiктi бюджеттiң табыс
бөлiгiн нығайту болып табылады.
Мақсаттың жүзеге асуы үшін, мынадай мiндеттердi шешу қажет:
1) экономиканың әр түрлi даму деңгейлерiнде бюджет жүйесi шешетiн негiзгi
мақсаттар мен қызметтердiң теориялық мәнiн ашу;
2) Қазақстан Республикасындағы бюджет жүйесi туралы заңның өзгеруiне
байланысты оны жетiлдiру үшiн бiрқатар тұжырымдар ұсыну;
3) бюджет жүйесiнiң қызмет ету тәжiрибесiн жүйелендiру, бюджетаралық
қатынастарды ұйымдастыру және оның Қазақстан Республикасында қолдану
мүмкiндiктерiн бағалау;
4) қолданыстағы тәртiптi және елдегi, сондай-ақ Зайсан аудандық әкім
апаратының аймақтық бюджетаралық қатынастарды қайта бөлу ерекшелiктерiн
талдау;
5) жергiлiктi бюджеттер мен бюджетаралық қатынастардың қазiргi жағдайын
анықтау;
6) Қазақстан Республикасындағы бюджетаралық қатынастарды ұйымдастыруға
қатсты ұсыныстар.
Ғылыми зерттеудiң пәнi мен объектiсi. Зерттеу пәнi болып бюджет
қаражаттарын ұтымды пайдалануды бағылау және бюджетаралық қатынастарды
жетiлдiру табылады. Зерттеу объектiсi болып бюджет жүйесi, Республикалық
және жергiлiктi деңгейлердегi бюджет қаражаттарын қалыптастыру және
пайдалану жолында пайда болатын бюджетаралық қатынастар мәселелерi шығады.
Зерттеудiң әдiстемелік негiзi. Зерттеудiң теориялық және әдiснамалық
негiзiн қаржы-бюджет қатынастарының теориясы мен тәжiрибесi саласындағы
отандық және шетелдiк экономист ғалымдардың еңбектерi, бюджетаралық
қатынастар бойынша конференция материалдары, сондай-ақ халықаралық қаржы
институттарының талдамалы шолулары қалыптастырды.
Ақпарат көзi болып әлеуметтiк-экономикалық дамудың бағдарламалық
құжаттары, Қазақстан Республикасының заңдық және нормативтiк актiлерi,
Шығыс Қазақстан облысы Қаржы Басқармасының және Салық комитетiнiң есептiк
мәлiметтерi және Қазақстан Республикасы статистика жөнiндегi агенттiгiнiң
материалдары негiз болды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы бюджетаралық қатынастарды одан әрi
жетiлдiру бойынша Қазақстан Республикасындағы әр түрлi бюджет деңгейлерi
үшiн теориялық-әдiстемелiк және тәжiрибелiк ұсыныстар кешенiн жасаудан
құралады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемi кiрiспе, үш тарау қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi және қосымшалардан тұрады.
1 Жергілікті бюджетті басқарудың теориялық ілімі
1.1 Бюджеттiң құрылуының методологиялық аспектiлерi
Қоғамдық өндiрiс дамуының объективтi заңдарын құрып бiлу мемлекетке
экономикалық үдерiстiң дамуын мақсатты жетекшiлiк етуге мүмкiндiк бередi.
Бұл жетекшiлiк өз сипаты жағынан объективтi болатын өндiрiстiк қатынастарды
саналы пайдалануға негiзделген, олардың көрiнiс түрлерiн мемлекет сәйкес
экономикалық тұтқаларға айналдырады. Кез-келген экономикалық тұтқа, бiр
жағынан өндiрiстiк қатынастармен, олардың кемелденген деңгейiмен объективтi
шартталған, басқа жағынан – мемлекеттiң шаруашылық- ұйымдастырушылық
қызметiн iске асыру құралы болады.
Экономикалық санаттар қызметiн iске асырудың қажеттi негiзi ретiнде
қоғам мүддесi үшiн объективтi экономикалық санаттарды пайдалану туралы,
адамдардың қоғамдық-өндiрiстiк қызметi туралы ережелер қоғам өмiрiндегi
объективтiлiк және субъективтiлiктiң ара қатынасымен шартталған, олардың
диалектикалық өзара байланысын атап өтедi. Қандай болмасын тұтқаны ерiктi
әдiспен жасап шығару мүмкiн емес, егер ол қоғамдық өндiрiс дамуының
объективтi қажеттiлiктерiнен туындамаса, яғни ол табиғаттағы үдерiстердiң
табиғи дамуымен байланысты. Сондай-ақ, экономикалық тұтқа мемлекетке
объективтi экономикалық үдерiстердiң ағысын жеделдетуге, олардың құрылымын,
бағытын өзгертуге мүмкiндiк беретiн мiндеттi түрдегi өзiнiң белсендi
бастауына ие, яғни адамның мақсатты қызметiмен байланысты.
Бюджет қатынастарына объективтi сипат тән. Ол мемлекет құзырында жыл
сайын барлық қоғам шегiндегi кеңейтiлген ұдайы өндiрiс қажеттiлiктерi үшiн
азаматтардың әлеуметтiк-мәдени қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға, қорғаныс
мәселелерiн шешуге, мемлекеттi басқарудың жалпы шығындарын жабу үшiн қажет
болатын Ұлттық табыстың белгiлi бiр үлесiн шоғырландыру қажеттiлiгiмен
шартталады. Бюджет қатынастарының мемлекеттен тыс пайда болуы мүмкiн емес.
Бiрақ, мемлекетпен байланыста бола отырып, олар қанша дегенмен
қондырма элементi де, негiз элементi де болып табылады. Бюджет қатынастары
қоғамның экономикалық құрылымының органикалық бөлiгi болғандықтан, олардың
қызмет етуi мемлекет өз қызметiн iске асыру үшiн материалды-қаржылық қор
қажет деген объективтiлiкпен алдын-ала анықталған.
Бюджеттiк қатынастар қызмет ету барысында оларға сәйкес болатын
материалды-заттай көрiнiс табады: олар күрделi ұйымдастырушылық құрылымы
бар мемлекеттiң бюджет қорында заттандырылады. Мемлекет құзырындағы қаржы
ресурстарын орталықтандыру деңгейiн көрсететiн бюджеттiк қордың нақты
көлемi бiрқатар факторларға тәуелдi: экономиканың даму деңгейiне;
кәсiпорындар, ұйымдар, мекемелердiң шаруашылықты жүргiзу тәсiлiне; қоғам
шешiп жатқан экономикалық және әлеуметтiк мәселелерге және т.с.с. Елдiң
бюджеттiк қорының құрамында арнайы түрде қызмет атқаратын резервтер
құрылады.
Жекелеген ғалымдардың пiкiрi бойынша, елдiң бюджеттiк қорын
қалыптастыру мен пайдалану бойынша ақша қатынастарының жиынтығы “бюджет”
түсiнiгiн анықтайды. Отандық қаржылық ғылымда бұл түсiнiктiң мәнiн оқып
бiлу, оның дамуы бәсең болуын есепке ала отырып, қажеттi өзгертулердiң
орындылығын анықтайтын факторларды зерттеу экономикалық қатынастардың бұл
саласын танып бiлуге тұтас ғылыми-теориялық қадамды талап етедi. Адам
бiлiмiнiң жарқын куәсi болып, “мемлекеттiк бюджет” түсiнiгiнiң өзiне сәйкес
пайымдауында көрiнiс тапқан, мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық табиғатына
деген көзқарастардың бiртiндеп өзгеруi табылады.
Қаржы қатынастарының белгiлi жиынтығы ретiнде мемлекеттiк бюджетке,
қаржы санатын тұтастай ерекшелейтiн жалпы қасиеттер тән. Қаржылық сияқты
бюджеттiк қатынастар да тiкелей қатысушысы мемлекет болатын бөлу үдерiсiнде
пайда болады, әрдайым ақшалай түрде iске асырылады және жалпы мемлекеттiк
қажеттiлiктердi қанағаттандыру үшiн арналған мақсатты ақша қорларының
қалыптасуы мен пайдалануына себеп болады.
Мемлекеттiк бюджет, берiлген экономикалық қатынастардың жиынтығы
ретiнде объективтi сипатқа ие. Оның ерiктi бөлу саласы түрiнде болуы, дамуы
сәйкес орталықтандырылған ресурстарға тәуелдi болатын қоғамдық өндiрiстiң
өзiмен алдын-ала анықталған.
Осылайша, мемлекеттiк бюджеттiң өмiр сүруi (қалыптасуы) – адамдардың
субъективтi еркiнiң нәтижесi емес, ол кез-келген мемлекеттiң табиғатымен,
қызметiмен, кеңейтiлген ұдайы өндiрiс қажеттiлiктерiмен шартталған
объективтi қажеттiлiк.
Бiздiң ойымызша, бюджеттiк қатынастар кез-келген мақсатты ақша
қорларының қалыптасуы мен пайдаланылуы үдерiстерiмен байланысты емес, ол
тек қана мемлекеттiң орталықтандырылған ақша қорлары. Мемлекеттiк бюджеттiң
экономикалық санат ретiндегi өзiндiк ерекшелiгi қаржының экономикалық
мазмұнының бiртексiздiгiнен туындап отыр, сондай-ақ қаржының құрамында әр
түрлi құрылымдық бөлiмшелердiң болуымен анықталады, олар: кәсiпорындар,
бiрлестiктер, ұйымдар қаржылары; мемлекеттiк бюджет және т.б., олар бiр-
бiрiнен экономикалық қатынастардың табиғатымен емес, олардың әсер етуiнiң
шегiмен белгiлi қажеттiлiктердi қанағаттандыруға бағытталуына қарай
ерекшеленедi.
Сонымен қатар, “мемлекеттiк бюджет” санатына белгiлi бiр өзiндiк
ерекшелiк тән, бiрақ та, бiздiң ойымызша, қаржының қасиеттерi шегiнен
шықпайды, бiрақ сонымен қатар оны қаржы қатынастарының басқа буындары мен
салаларын ерекшелейтiн айырмашылықтарға ие. Бұл жерде бiз құндық бөлудiң
айрықшылықты саласы ретiнде мемлекеттiк бюджеттi сипаттайтын ерекшелiктерге
келесiлер жатады:
1) мемлекеттiк бюджет мемлекет құзырындағы ұлттық табыстың бiр
бөлiгiн оқшаулаумен және барлық қоғамның, оның жекелеген мемлекеттiк-
аумақтық қалыптасуының қажеттiлiгiн қанағаттандыру мақсатында пайдаланумен
байланысты қайта бөлу қатынастарының ерекше экономикалық түрi болып
табылады;
2) бюджеттiң көмегiмен ұлттық табыстың, яғни ұлттық байлықтың халық
шаруашылығы салалары, ел аумақтары, қоғамдық қызмет салалары арасында қайта
бөлунуi жүредi;
3) қаржының басқа буындарына қарағанда бюджеттiк қайта бөлу құнының
үйлесiмi көбiне, жалпы кеңейтiлген ұдайы өндiрiс қажеттiлiктерiмен және
қоғам алдында оның әрбiр тарихи даму сатысында тұрған мәселелермен
анықталады;
4) бюджеттiк бөлудiң аумағы мемлекеттiк қаржылар құрамында орталық
орынға ие, ол бюджеттiң басқа буындарымен салыстырғандағы елеулi орнын
көрсетедi.
Отандық ғылымда мемлекеттiң құзырында ақша ресурстарын
орталықтандыру мен оларды жалпы мемлекеттiк қажеттiлiктерге пайдаланумен
байланысты экономикалық қатынастардың жиынтығы қаржы деген атау тапқанын,
ал “мемлекеттiк бюджет” терминi болса, ұзақ уақыт ақша қаражаттарында
затталған бюджеттiк қатынастарда көрiнетiн қаржылық құжатты белгiлеу үшiн
қолданылып келгенiн айта кету қажет. Елдiң негiзгi қаржы жоспары және
мемлекеттiң орталықтандырылған ақша қоры ретiндегi мемлекеттiк бюджеттiң
пайымдалуы бюджеттiң ел экономикасындағы рөлiн, оның жалпы қаржы ресурстары
құрамындағы мәнi мен орнын ашып көрсетсе де, қанша дегенмен оның
экономикалық мәнiн көрсете алмады. Бюджет қоғамдық қатынастар жүйесiнде
қандай орын алатыны белгiсiз болды, ол негiз немесе қондырма құбылысына
жататыны түсiнiксiз болып қала бердi.
Қаржылық қатынастар дамуының эволюциясы қаржы санатының экономикалық
мазмұнын кеңейттi, қаржы құрамында тек орталықтандырылған ақша қорларын
құру мен пайдаланудан басқа да ақша қорларын құру мен пайдаланумен
оқшауланған, ерекшеленген салалар бөлiне бастады.
Осыған сәйкес қаржы қатынастарының iшкi құрылымының күрделенуiне,
олардың құрамында жекелеген ерекше салалардың пайда болуына алып келдi және
жаңа мәндi түсiнiктерде – мемлекеттiк бюджет, кәсiпорындар, бiрлестiктер,
ұйымдардар қаржылары және т.б. өз мағынасына ие болды.
Осылайша, қоғамның экономикалық негiзiндегi өзгерiстер – бөлу
қатынастарының күрделенуi құрамын мемлекеттiң орталықтандырылған ақша
қорларын қалыптастыру және пайдаланумен байланысты қаржы қатынастарының
бөлiгi ретiнде мемлекеттiк бюджет енетiн жаңа экономикалық санаттардың
пайда болуына алып келдi.
Қаржы түсiнiгi бұрынғыға қарағанда, бөлу қатынастарының жиынтығын
ғана көрсетпей, одан кең көрiнiс таба бастаған, “мемлекеттiк бюджет”
терминi екi мағынада қолданыла бастады: экономикалық санат және мемлекеттiң
қаржы жоспары ретiнде. Бiреуi нақты бар экономикалық қатынастарды, ал
екiншiсi, оларды пайдаланудың жоспарлы нысанын көрсететiн өз табиғаты
бойынша мүлдем ұқсас емес екi түсiнiк бiр ғана терминмен берiлетiн болып
шықты. Олардың арасындағы айырмашылық анық көрiнедi, бiрiншiсi экономикалық
негiзге, ал екiншiсi - қондырмаға жатады. Өкiнiшке орай, өз мәнi жағынан әр
түрлi құбылыстар бiрдей термин арқылы көрiнiс тапқан. Осылайша, бiздiң
ұстанымымыздан жекелеген экономистердiң еңбектерiнде “мемлекеттiк бюджет”
түсiнiгiн пайымдаудың заңдылыққа сай емес жерлерi кездеседi. Нақтылап
айтсақ, М.К.Шерменев “мемлекеттiк бюджет деп екi түсiнiктiң: мемлекет
аумағында қоғамдық өнiмдi бөлумен байланысты пайда болатын (экономикалық
санат) экономикалық қатынастар мен осы санаттың көрiну нысаны ретiндегi
мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспарының жиынтығын түсiнемiз” деп есептейдi.
М.К.Шерменевтiң мемлекеттiк бюджет терминiмен аталатын екi түсiнiктiң
арасындағы айырмашылық туралы айтқаны өте орынды деуге болады, бiрақ
бюджеттiң экономикалық санат көрiнiсiнiң нысаны ретiнде мемлекеттiң негiзгi
қаржы жоспары туралы пайымдауы кереғар болып отыр.
Бюджет мәнiнiң ашылу қиындығы оның бiркелкi емес аспектiлерiнiң әр
түрлi табиғатымен байланысты.
Бөлу қатынастары саласында бюджеттiң экономикалық мағынасын
көрсететiн үш құрылымдық топты бөлiп айту мәселесi бойынша бiз осындай үш
топқа бөлiнедi деген М.В.Родионованың көзқарастарына қосыламыз, ал нақтылап
айтсақ:
1) бюджет қорын қалыптастыру бойынша мемлекеттiң халықпен, кәсiпорындармен,
бiрлестiктермен және ұйымдармен ақша қатынастары;
2) мемлекеттiк билiк органдары, кәсiпорындар мен ұйымдар арасында
Ұлттық табысты қайта бөлу мен аумақтық, салалық және мақсатты бағыттағы
қорларды қалыптастыру кезiнде пайда болатын бюджет iшiндегi ақша
қатынастары;
3) бюджет қорын пайдалану бойынша бөлу үдерiсiнiң басқа да
қатысушыларымен мемлекеттiң ақша қатынастары.
М.В.Родионова экономикалық мазмұны бойынша мемлекеттiк бюджеттi
“халық шаруашылығы, әлеуметтiк-мәдени шараларды, мемлекеттiк қорғаныс пен
басқару қажеттiлiктерiн қаржыландыруға арналған бюджеттiк қорды құру мен
пайдалануға байланысты Ұлттық табысты (iшiнара - Ұлттық байлықты)” қайта
бөлу бойынша мемлекеттiң заңды тұлғалар мен жеке тұлғалар арасында пайда
болатын ақша қатынастары” ретiнде анықтайды.
Осылайша, бюджет түсiнiгiн әр түрлi көзқарастардан талдай келе,
бiздiң ойымызша, бiз одан өз табиғаты бойынша құбылыстардың мәндiк
әртүрлiлiгiнде терминологиялық сәйкестiктердi табамыз. Экономикалық санат
ретiнде елдiң бюджетi қоғамның объективтi қажеттiлiктерiне сәйкес жалпы
мемлекеттiк ақша қорларын құру мен пайдалану үдерiсiнде мемлекет пен ұдайы
өндiрiс субъектiлерi арасындағы қаржы қатынастарының жүйесiн көрсетедi.
Қаржылық құжат ретiнде ол, сандық көрiнiсi бар берiлген қатынастардың
жиынтығын көрсетедi. Бюджет түсiнiгiн қоғамдық өмiрдiң әр түрлi
құбылыстарын көрсетудi пайдаланғанда қарастырылып отырған қатынастардың
аспектiсiн мiндеттi анықтауды орынды деп санаймыз. Өйткенi, “бюджеттiк
қатынастар” терминiмен, билiк органдары арасында пайда болатын ақша
қатынастары ретiндегi, бiр жағынан бюджет ресурстарының төлеушiлерi мен
алушылары, екiншi жағынан сондай-ақ бюджет жүйесiнiң әр түрлi буындарының
өзара iс-әрекетiн атаймыз және бiр уақытта, қаржы құжаттары ретiндегi
бюджеттiң қаралуы, құрылуы, орындалуы кезiнде орын алатын iс-жүргiзу
қатынастарын да осылайша атайды.
Бюджет терминiмен байланысатын құбылыстардың мәнiн зерттеу кезiнде,
бiз қарастырып отырған үлкен жүйенi басқаратын ғылымға келемiз.
Осылайша, әлеуметтiк-экономикалық мәселелердi шешу үшiн ғылыми теорияларды
тәжiрибеде iске асыру мүмкiндiгiн ескере отырып, үлкен жүйе өзiне жүктелген
қиын қызметтердi тек өз элементтерiнiң ерекше бiрлiгi негiзiнде ғана мүмкiн
деген ережеде бюджеттi нарық қатынастарының реттеу субъектiсi мен
басқарушылық әсердi талап ететiн объектi ретiнде зерттеудi мiндеттi деп
санаймыз.
Бюджеттi екi аспектiде қарастыру қажет - қоғамдық дамудың объективтi
қажеттiлiгi және оның экономикалық бағытталуының саналы пайдалануының
ракурсi ретiнде. Оның басқару субъектiсi ретiндегi рөлi объективтi алдын-
ала болжанған, өйткенi бюджеттiк қатынастардың пайда болуы мен олардағы
өзгерiстер экономиканың дамуы салдарынан болады. Ол олардың әсер етуiнiң
алғышарты және сондай-ақ объектiсi де болып табылады.
Бюджетте қоғам түрғысынан әлеуметтiк-экономикалық дамуды реттеу
мақсатында ұдайы өндiрiстiң өзiне оның субъектiлерi арасындағы имманенттi
(табиғатына сай) қатынастар көрiнедi. Ол адамзаттың тарихи барысымен
өндiрiлген өзiндiк әсер ету әдiсi болады және тек экономикалық негiздiң
ғана емес, сонымен қатар тұтастай қоғамдық қатынастарға, егер барлық ұдайы
өндiрiс үдерiсi мен осы реттеудiң байланысын ескеретiн болсақ.
Бюджеттiң экономиканы басқару субъектiсi ретiндегi қызмет етуi
өндiрiстiң талаптары және нәтижелерiмен, тұтыну сипатымен экономикалық
қатынастардың даму деңгейiмен тығыз байланысты. Ол құнды (бағаны) қайта
бөлудiң жекелеген сатыларын көрсететiн ерекше экономикалық нысандарды
пайдалануға негiзделген. Олармен объективтi, бюджеттiң iшкi құрылымымен
алдын-ала анықталған және өзiндiк ерекшелiк бағыттары бар, оның кiрiсi мен
шығысы бой көрсетедi. Табыстар мемлекет қызметiнiң қаржылық негiзi болады,
ал шығыстар – жалпы мемлекеттiк қажеттiлiктердiң қанағаттандырылуы болады.
Экономикалық санаттардың қисындық қатарында табыстар мен шығыстардың
орны мемлекеттiк бюджет санатымен салыстырғанда дерексiздiктiң кiшi
деңгейiмен анықталады. Бюджет қаржының қызмет етуiнiң қоғамдық шарттарының
объективтi нысаны болып келген және ол қаржы санатына жатса, шығыстар мен
табыстар бюджеттiң қызмет ету нысанының бюджеттiң санатына мемлекет
бюджетiнiң экономикалық мәнiнiң сипатына жатады. Бұл нысандар объективтi
болып табылады, өйткенi олар өндiрiстiң өзiндiк табиғи қажеттiлiктерiнен
шығады. Олардың қоғамда болу фактiсi мемлекет қызметiнiң не саяси, не басқа
да саласымен шартталмаған. Ол олардың реттелуiн жүйелi өндiретiн
қажеттiлiктердi материалдық өндiрiс пен экономикалық қатынастардың дамуымен
байланысты.
Әдiстемелiк жағынан дұрыс ұйымдастырылған бюджеттiк механизм негiздiң
нақтылығымен органикалық байланысын ұйғарады. Негiздiң әсерiн қабылдай
келе, бюджет механизмi оның әсерiнен жетiлдiрiледi және экономиканың
дамуына оң әсер етедi.
Бiздiң ойымызша, бюджет механизмiнiң ұдайы өндiрiстiң қажеттiлiгiне
парапарлығы жалпы экономиканың нақты жағдайда дамуының әрбiр тарихи
кезеңдегi қоғам алдында тұрған мәселелермен қорытындыланады.
Бюджет және бюджеттiк механизм деген экономикалық санаттары терең
мәндi ерекшелiкке ие. Олар қайта бөлу қатынастарының дерексiздiгi болып
табылады.
Бюджеттiк механизм – мемлекет әр түрлi әдiстер арқылы бөлетiн қайта
бөлу құнының фактiсiнiң өзiн ғана куәландырып қоймай, сондай-ақ, белгiлi
бiр кеңiстiк пен уақытта қайта бөлу үдерiстерiнiң барлық толықтығын, бар
спектрiн көрсететiн ұйымдастырушы-экономикалық санат.
Ұйымдастырушы-экономикалық және әдiстемелiк айқындамалар
көзқарастарынан бюджеттiк механизм әрқайсысының мазмұны бюджет деген
және оның туыстық белгiлерiнiң экономикалық мәнiмен алдын-ала анықталған,
өзара байланысқан элементтердiң жиынтығы ретiнде сипатталады.
Бюджеттiк қатынастардың iс жүргiзушi қалыптасуының көзқарасынан
қарасақ, бюджеттiк механизм үш негiзгi элементтердiң үйлесiмiнен тұрады:
бюджеттiк жоспарлау, бюджеттiк реттеу және бюджеттiң орындалуы. Барлық үш
элемент бiрiгетiн болса, “бюджет” экономикалық санаттың мәндi бастауын
көрсетедi, ал нақтылап айтсақ - оның қайта бөлуге арналуын айқындайды.
Тәжiрибеде бұл ақша қорларын бюджеттiк қорға жинау мен бюджеттiк қаржы
бөлулердi пайдалану жолымен бюджеттiк механизм арқылы iске асырылады.
Қызмет етуi қаржы қатынастарының - бюджеттiк қатынастардың ерекше
саланы пайдаланумен, байланыспен болатын бюджеттiк механизмнiң сипаты,
жалпы қаржылық механизмге тән қарапайым қайталаулармен шектесе алмайды.
Бюджеттiк механизмде тiкелей қаржы механизмiнiң кейбiр белгiлерi
қайталанады.
Бюджеттiк механизмнiң жалпы сипатының мәселелерi бойынша бiз
В.М.Родионованың көзқарасына қосыламыз, ал нақтылап айтсақ:
а) бюджеттiк механизм, бөлу қатынастарының пайдалануын сипаттай келе,
экономиканы басқарудың жалпы жүйесiнiң құрама буыны болып, онда ерекше орын
алып отырады;
б) қондырма санат бола отырып бюджеттiк механизм, бiр жағынан бюджет
қатынастарымен нақты объективтi шартталған, олармен детерминацияланған, ал
екiншi жағынан оларға керi белсендi әсер етедi;
в) экономика дамыған сайын бюджеттiк механизм де өзгерiп жетiлуде,
сондықтан әр жаңа тарихи сатыға шаруашылық тәжiрибенiң мәселелерiне жауап
беретiн өз бюджет механизмi сәйкес келедi;
г) бюджет механизмiнiң мәнi, оның iшкi құрылымы өзара байланысты және
өзара әсер етушi бөлiктер, буындар, элементтер кешенiмен сипатталады.
Жоғары атап өткен жалпы белгiлермен қатар, қарастырылып отырған
механизм экономикалық санат ретiндегi мемлекеттiк бюджеттiң қызмет ету
ерекшелiктерiнен шығатын белгiлi бiр өзiндiк ерекшелiкке ие.
Бюджеттiк механизм түсiнiгiн әр түрлi көзқарастардан талдай
келе, бiздiң түсiнiгiмiзде ол қоғамдағы әлеуметтiк-экономикалық
үдерiстердi реттеу мақсатында қаржы ресурстарын қоғамдық қызметтiң
әр түрлi салалары, ел аумағы мен экономика салалары арасында қайта
бөлудi қамтамасыз ететiн мемлекет жасап шығаратын бюджет қатынастарын
ұйымдастыру нысандарының жүйесiн көрсетедi.
Бюджет механизмiн экономиканы реттеу үшiн пайдалану мемлекеттiң
құзырына түскен ақша қаражаттарын оңтайландыру нәтижесiнде iске асады.
Оңтайландыру бюджетте белгiлi бiр шығындардың бағытталуына табыстардың
бекiтiлу қағидасы жоқ болғандықтан мүмкiн болады, осыған байланысты
мемлекет құзырына түскен қаражаттар иесiзденiп кез-келген бағытта
пайдаланылуы мүмкiн. Бюджет қаражаттарын оңтайландыру қоғамдық өндiрiстiң
қарқыны мен үйлесiмiне мақсатты әсер етуге мүмкiндiк бередi.
Бюджет механизмiн жетiлдiру, бiздiң айқындамамыз бойынша әдеттегi
бюджеттiк тәжiрибеде қолданатындай үзiндi емес, кешендi жүргiзiлу қажет.
Бiздiң түсiнiгiмiзде, бюджет механизмiн реформалаудың жiктемелерi болуы
қажет.
Мемлекеттiк бюджет әрқашан да әлеуметтiк сала мен экономиканың
дамуына әсер етушi маңызды құрал болып келдi. Оның көмегiмен мемлекет,
Ұлттық табысты қайта бөлудi iске асыра отырып, қоғамдық өндiрiстiң
құрылымын өзгерте, шаруашылық етудiң нәтижесiне әсер ете, әлеуметтiк
жаңартулар енгiзе алады. Қаржы жүйесiнiң орталық буыны болатын бюджет оның
экономикалық табиғаты мен қоғамдық бағытталуымен шартталған қоғамдық
өндiрiстiң аумақтық және салалық үйлесiмдерiн реттеуге кең мүмкiндiктер
алады.
Мемлекеттiк бюджеттiң халық шаруашылығы үйлесiмдерiн реттеуге белсене
қатысудың объективтi негiзi болып, оның мемлекетке қоғамдық өндiрiстiң өсу
мәселелерiне жауап беретiн үйлесiмде салалық және аумақтық ақша қорларын
құруға мүмкiндiк беретiн бөлу қызметi табылады. Қоғамдық өнiмнiң бөлiнiп
қойған құнын қайта бөлу үшiн бөлу қызметiн кеңiнен пайдалану бюджет арқылы
Ұлттық табыстың бiр бөлiгiнiң өзi бiрнеше рет өтуi мүмкiн дегенге алып
келедi.
Көптеген әрекет аспектiлерiне қарамастан бөлу қызметi бюджет санатына
тән барлық белгiлердi көрсете алмайды. Осылайша, мемлекеттiк бюджет бөлу
үдерiсiн жалпы мемлекеттiк ақша қорын құру мен пайдалану арқылы көлемдi
жағынан көрсететiн қасиетiне ие болады. Бюджеттiң экономикалық санатының
функционалдық арналуын пайдалану құнның бюджеттiк нысанының өзiнiң
қозғалысын басқарудан тыс мүмкiн емес. Бюджеттiк әсер етудiң барлық
элементтерiнiң келiсiмдi қызмет етуiн қамтамасыз ету қажеттiлiгi, оның
алдында тұрған мәселелердi өз уақытында шешудiң маңыздылығы бюджеттiк
қордың сапалық және сандық белгiлерiн мақсатты басқаруды талап етуге алып
келедi, ал бюджеттiң өзi мемлекеттiк әсер ету объектiсi ретiнде көрiнiс
табады.
Бiздiң ойымызша, мұндай басқару қарастырылып отырған жүйенiң
бiртұтастығын, олардың сапалық өзiндiк ерекшелiгiн жетiлдiру мен реттеу,
сақтау, дамыту мақсатында бюджет қатынастарының бөлу жүйесiне мақсатты әсер
етудi көрсетуi қажет. Елдiң қаржы жоспарындағы ақша қаражаттарын қайта бөлу
үйлесiмдерi жоспардың орындалу үдерiсiнде iске асады. Бұл жерде мемлекеттiк
бюджеттiң орындалу кезiнде қосымша – оперативтi-құндық үйлесiмдердi
реттеудiң қажеттiлiгi туындайды.
Бұл жоспарлы тапсырмаларды iске асыру кезiнде бюджет механизмiнiң
құрама бөлiктерiнде тепе-теңсiздiгiнiң жекелеген элементтерi, қоғамдық
өндiрiс құрылымының iшкi құндық сәйкессiздiгiмен қатар, сондай-ақ құндық
үйлесiмдердiң өзара байланысының заттай-натуралды үйлесiмiмен
туындайтындығымен түсiндiрiледi.
Салалық және аумақтық үйлесiмдердi жетiлдiру мәселесi халық
шаруашылығы үйлесiмдерiн қалыптастыру мен тепе-теңдiкке жеткiзу және
қоғамдық өндiрiстiң құндық құрылымын реттеу үдерiсiн жетiлдiру мақсатында
жасалатын салааралық және аумақаралық қоғамдық өндiрiс құндық қайта бөлудi
талап етедi.
Бюджет өндiрiстiк емес құрылымның құнына да әсер етпей қоймайды. Бұл
салада шығындарды қаржыландырудың негiзгi көзi болғандықтан, ол оның дамуы
мен жетiлдiрiлуi, құрылымдық өзгерiстер бағытының мүмкiндiктерiн алдын-ала
анықтайды. Бюджеттiк қорды көлденеңiнен (арнайы мақсатты қорларға – бiлiм
беру, денсаулық сақтау, әлеуметтiк қамсыздандыру және т.б.) және тiгiнен
(облыс, аудан, қала және т.б. бойынша) бөлудiң үйлесiмi қалай болғанына
қарай, өндiрiстiк емес саланың құрылымдық саласы өзгередi, оның дамуындағы
аумақтық қозғалыстар қамтамасыз етiледi. Құндық бөлу санатының ешқайсысы
бюджет сияқты ақша қаражаттарын үлкен аспектiлi қайта бөлудi немесе
экономиканы басқарудың мұндай әр түрлi деңгейлерiнде жүргiзбейдi.
Ұлттық табысты саларалық және аумақаралық қайта бөлу тек мемлекеттiк
бюджеттiң көмегi арқылы ғана iске аспайды. Осылайша, аумақтық қайта бөлуде
бағалар, банк несиесi және басқа да санаттар қатысады. Бiрақ та саларалық
және аумақаралық ақша қаражаттарын бөлудiң негiзгi құралы болып бюджет
табылады. Нақты осының көмегiмен мемлекет қоғамдық өнiмнiң құнын салалар
мен экономиканың бөлiмшелерi арасында ұйымдастырады. Қоғамдық өнiмнiң
құндық құрылымын бюджеттiк реттеу, жаңадан құрылған табысты мемлекеттiк
бюджет пен жекелеген кәсiпорын, ұйым, халық арасында бөлудiң дұрыс
үйлесiмiн iздеуге бағытталған мемлекеттiк саясатты iске асыруға ықпал
етедi. Бiзге бюджеттiк реттеу жүйесiнiң тиiмдiлiгi бюджеттiк қатынастарды
ұйымдастыру нысандарының саналы әртүрлiлiгiнде, олардың әр түрлi
экономикалық жағдайларға қатысты жүйелену деңгейiнде, сондай-ақ оларды
тәжiрибеде қолданудың оңайлығында көрiнедi.
Нарықтық экономиканың тұрақты дамуы жағдайында мемлекеттiк бюджет өз
рөлiн жоғалта алмайды және жоғалтпауы тиiс. Қоғамдық өндiрiске бюджеттiң
ықпалының әдiстерiнде өзгерiстер болуы мүмкiн. Бұл өзгерiске бюджет
қатынастарын түбегейлi қайта құру мен жаңа қағидалы бюджет механизмiн
қалыптастыру керек. Осыған байланысты берiлген тараудың келесi параграфында
әңгiме болатын мемлекеттiк бюджет жүйесiнiң қызмет ету механизмiн, құрылу
қағидасын, рөлiн оқып бiлу ұсынылып отыр.
1.2 Экономиканың тұрақты дамуы жағдайындағы бюджет
саясатының ахуалы
Бюджет экономиканы қаржылық реттеудiң құралы ретiнде көрсетедi. Бiр
жағынан, бұл мемлекет, кәсiпорын немесе жанұя қандайда болмасын
экономикалық субъектi қарастыратын қаражаттар, қаржы ресурстарының
жиынтығы. Басқа жағынан, бюджет – бұл экономикалық субъектiнiң табыстары
мен шығыстарының арасындағы байланыс, белгiлi бiр кезең, көбінесе бiр жыл
iшiндегi түсімдер мен шығыстардың сәйкестiгiн сипаттайтын ақша
қаражаттарының тепе-теңдiгi. Бюджет жүйесi және бюджет экономикалық жүйенiң
маңызды бiр элементiн құрайды, яғни экономиканы қаржылық реттеудiң
әдістерiн iске асырады.
Бюджет және бюджеттiк реттеу кез-келген әлеуметтiк-экономикалық
жүйеге тән. Бiрақ та, бюджеттiк құрылғының сипаттамасы, бюджеттiң қалыптасу
әдістерi, бекiтiлуi, орындалуы ұстанымпаздық айырмашылықтарға толы. Бұл
әсіресе мемлекеттiк бюджетте көрiнiс табады.
Нарықтық экономикаға бет бұрған елдерде мемлекеттiк жылдық бюджеттiң
құрастырылуына, бекiтiлуiне, талдауына және орындалуына баса назар
аударылады. Батыс елдерiнiң бiрсыпырасында бюджеттi жалпы мемлекеттiк және
муниципалды деңгейлерде қарастырудың белгiлi бiр тәртiбi бекiтiлген және
сақталынуда. Бюджет Парламентте және оның комиссиясында шығыстардың барлық
баптары бойынша егжей-тегжейлi түрде талқыланады.
Шаруашылықтың тұрақты түрде дамуы үшін қаржы ағындарын жiтi бақылау,
бұл дағдарыс жағдайларын болдырмауға, теңгерiмдiлiк пен тепе-теңдiктi,
экономиканың әр түрлі секторлары мен салаларының дамуы мен жүзеге асуын
қамтамасыз етуге, бюджеттiң кiрiс және шығыс баптарын мезгiлiмен түзетуге
үлкен мән бередi. Бюджет жүйесi экономиканы мемлекеттiк басқарудың алдыңғы
бiр буыны ретiнде қалыптасады. Бюджет мемлекеттiк тауарөндiрушiлерге әсер
етуiнiң қуатты тұтқасы болуы мүмкін, осы арқылы жұмыс күшi, капитал,
тауарлар мен қызмет көрсетулер нарығына да әсер етедi.
Негiзiнде бюджетте халық пен заңды тұлғалардан мемлекетте
қалыптасатын ақша қатынастары көрiнiс табады. Бұл қатынастар мемлекет
ұстанатын экономикалық саясатқа байланысты болады. Мемлекет ел iшiндегi
әлеуметтiк-экономикалық жағдайға байланысты стратегиялық та, тактикалық та
жоспарларды жүзеге асыра алады. Бұл жоспарлар негiзiнен көпшiлiк халықтың
мүддесiн көздемеуi де мүмкін, бірақ сырттай алғанда бюджеттiң қалыптасуы
барысында олар тартымды болады. Осы тарихи кезеңдегi ең маңыздысы болатын
экономикалық салаларда бюджет мемлекеттiң қаржы ресурстарын жұмылдырады.
Бірақ мұның барлығы бұл мәселелердiң маңыздылығын және шынымен де бұлардың
шешiлуi халық тұрмысының жақсаруы мен экономиканың өсуiне септiгiн
тигiзетiнiн кiм анықтайтынына байланысты болады. Осыған байланысты бiрдәуiр
проблемалар туындайды, бiр жағынан экономика дамуының шешушi мезетiн
анықтау, басқа жағынан бағыттың анықталуы, мұнда бюджет қаражаттарын аса
тиiмдi пайдаланылуы мүмкін және бюджет қаражаттарын тиiмдi түрде қайда
бағытталуы.
Егер, бюджет қатынастары – мемлекетпен, халық, мекемелер,
кәсiпорындар арасында пайда болатын қаржы қатынастары деген ұстанымды
ұстайтын болсақ, онда бiр жағынан мемлекет кәсiпорындар, мекемелер мен
халық қаражаттарын ала отырып, мемлекет бұл қаражаттарды өз иелiгiне
жұмылдырады және өзiнiң мемлекеттiк қызметiн орындауға жұмсайды, сондай-ақ
коммерциялық және коммерциялық емес салаларға, халыққа әсер етуге және
тұтастай экономиканы реттеу қызметiне пайдаланады.
Әсер ету нысандары әр түрлі болуы мүмкін: кәсiпорындарды қаржыландыру
және қаражаттандыру; мемлекеттiк инвестицияларды iске асыру; өнеркәсiптiң
қорғаныс салаларының айырбасталымын қаржыландыру арқылы экономиканың
құрылымдық қайта құруына әсер ету. Мұнда кiрiс немесе шығыс баптарын
ұлғайту немесе азайту қатынасы саяси кеудемсоқтыққа байланысты елдiң
халықпен айла-шарғы жасау қаупі туындайды. Осыған орай, бюджет саясатының
қалыптасуы, оның iске асуының бағытталуы барлық кезде тек экономикалық даму
үрдістерiмен ғана байланысты емес, сондай-ақ саяси кеудемсоқтықты
көрсетедi.
Егер, бюджет саясатының бағытталуы экономиканың дамуы заңдылықтарының
анықталуы негiзiнде емес, ал ол көпшiлiк дауыс пен көптеген түзетулер
нәтижесiнде анықталады, онда мұндай бюджет саясаты тұрақты болмай, үнемі
өзгеру ұстiнде болады, яғни тек экономикалық саланың қайта қалыптасуы
нәтижесiнде ғана емес, сондай-ақ билiктiң осы немесе өзге саласының
жағдаяттық пайымдауынан.
Макроэкономикалық реттеудiң маңызды құралы болып бюджет саясаты
табылады, ол салық салу мен мемлекеттiк шығындарды өзгерту арқылы iскерлiк
белсендiлiк деңгейiне мемлекеттiң әсерiн көрсетедi.
Бiздiң түсінуiмiз бойынша бюджет саясаты ұдайы өндiрiстiк кезең
аяқталуының нәтижесiнде жинақталған, қаржы ресурстарын жұмылдыру бойынша
мемлекеттiң қаржы саясатының экономикалық мазмұнын анағұрлым толық
көрсетедi, олардың мемлекет дамуының әлеуметтiк-экономикалық
басымдылықтарының пайдаланылуы және бөлiнуi. Қаржы ағындарының қозғалысын
реттеудiң бастапқы принципi жиынтық тұтынудың өсуiне бағытталған ұдайы
өндiрiс үдерiсiнiң барлық қатысушыларының мүдделерiн ымыраға жеткiзуден
тұрады.
Бюджет бюджет саясатының негiзгi құралы ретiнде мемлекеттiң қаржы
жүйесiнiң барлық буындарын бiрiктiредi. Үлкен қаржы ағындарымен басқарудың
қажеттiлiгi осыменен шартталған, яғни бұған қоса экономиканы реформалауға
арналған шетел несиелерi мен инвестициялары елдiң төлем балансын өзгерту
мен жалпы қоғамдық өнімнiң қозғалысына бюджет саясатының белсендi әсерi де
шартталған.
Экономикалық теорияда бюджет саясатын жүргiзудiң әр түрлі әдістерi
бар. Кейнсиандық бағытты қолдайтындар экономикалық дамудың ынталандырмасы
ретiндегi тиiмдi жиынтық сұранысты құрауға дәстүрлі түрде бағдар алады.
Олар жиынтық сұраныс өсуiнiң негiзгi факторы ретiнде салықтарды тiзбектей
қысқартуды қарастырады, осы арқылы өндiрiстiң нақты көлемiнiң өсуiн
ынталандырады. Осындай көзқарастың iске асуы экономиканың тұрақтанған
кезеңiнде және ұзақ мерзiмдi даму кезеңдерде жүзеге асуы мүмкін. Ал, қысқа
мерзiмдi кезеңде бюджет түсімдерiнiң қысқарылуына және бюджет тапшылығының
ұлғаюына алып келедi.
Экономикалық теориядан белгiлi болғандай мемлекеттiң бюджет
саясатының бiрнеше тұжырымдамасы бар. Бiрiншi тұжырымдама бюджет
теңгерiмдiлiгiнiң қажеттiлiгiне негiзделедi. Бірақ та, экономиканың өтпелі
кезеңiнде бюджеттiң осындай жағдайы экономикалық дамудың антициклдiк және
тұрақтандырылуға бағытталған мемлекеттiң фискалдық саясатының нәтижелiлiгiн
белгiлi бiр шамада қысқартады. Бюджеттiң теңгерiмдiлiгiне үкіметтiң
талпынуы барысында жұмыссыздық пен халық табысының төмендеуi амалсыздан
салық ставкаларының жоғарылауына немесе мемлекет шығыстарының қысқаруына
алып келедi. Осыған орай жиынтық сұраныс та азаяды.
Сонымен қатар, жыл сайынғы бюджеттi теңгеруге талпыныс инфляцияны
ынталандырады, әсіресе ұлттық валютаның ерiктi түрде құбылмалы айырбас
баєамын енгiзумен, жалақы, зейнетақы және жәрдемақы бойынша дер кезiнде
берешектi өтеуге байланысты халықтың ақшалай табыстарының ұлғаюынан. Бұл
жағдайда бюджет саясаты салық ставкаларының төмендеуiн және салық
жеңiлдiктерiн жандандыру, мемлекеттiк шығыстардың өсуiн немесе осы немесе
басқа да шаралардың үйлесуiн қарастырады.
Бюджеттiң теңгерiмдiлiгiне қатысты бюджет құрылымын қайта қарау
жолымен және оның кiрiс бөлігiн қысқартуға байланысты оның шығысын қысқарту
туралы керi ұғым да бар. Бірақ та, бiрде-бiр индустриалды дамыған мемлекет
өзiнiң қаржысын осындай қағидамен жоспарламайды. өйткені, мемлекеттiк
шығыстардың өсуi халық табысы, жұмыспен қамту және өнімнiң өндiрiлуiн
ынталандырады. Экономикалық өсу мен түсімдiк дамуда объективтi түрде
кiрiстерден шығыстардың артуының негiзделiнуi болады.
Бюджет саясатының екiншi тұжырымдамасына сәйкес бюджет мiндеттi
түрде жыл сайын емес, экономикалық кезең барысында теңестiрiледi.
Экономикалық дамудың қажеттi тұрақтануы мақсатында және өндiрiстiң
құлдырауына керi әсер ету құлдырау кезеңiнде пайда болған және мемлекет
шығындарының төмендеуi мен салық жинаудың ұлғаюынан оның оң сальдосын
жабуға бюджет тапшылығы кезеңiнiң кезектiлiгiмен iске асады. Бюджеттiң
теңестiрiлуi жыл сайын емес, уақытылы кезең барысында жүргiзiледi. Бюджет
саясатының осы тұжырымдамасын iске асыруда пайда болған ерекше мәселе ол -
экономикалық кезеңдегi төмендеулер мен iлгерiлеулер түбегейлiк пен
ұзақтылық мерзiмдiлiкке байланысты әр түрлі болып келуi мүмкін. Мысалы,
түбегейлiлiк пен ұзақ мерзiмдi құлдырау қысқа кезеңдi әрлеумен ауыстырылуы
мүмкін.
Бюджет саясатының үшіншi тұжырымдамасы макроэкономикалық тұрақтануға
жету мен халықты жұмыспен қамтудың өсуiн қамтамасыз ету (қаржының
функционалдық тұжырымдамасы) мақсатында бюджет теңестiруiне сүйенедi.
Бюджет артықшылығы, мемлекеттiк қарыз және бюджет тапшылығының бар болуы
рұқсат етiледi. Тұжырымдама экономикалық өсу шаралары, салық түсімдерiнiң
өсуi мен макроэкономикалық тұрақтану бойынша бюджет тапшылығын өзiн-өзi
қаржыландыруда құрылады. Бюджеттiң теңгерiмдiлiкке жету үдерiсiнде
бюджеттiң бiрнеше реттi секвестрленуi (шығыстың кiрiс түсуiне қарай
шектелетiн қазыналық саясат тұжырымдамасы, Қазақстанда 1998 жылы) және
сондай-ақ қаржы жылының iшiнде оның артықшылыққа жетуi мүмкін. Өзара
байланыста кiрiстер-шығыстар болады. Егер, мемлекет үлкен мөлшерде кiрiс
түсіргiсi келсе, онда оған бiрiншiден, мемлекеттiк шығыстардың өсуi қажет
және ұдайы өндiрiс шарттарын қамтамасыз ету бойынша өз қызметтерiн iске
асыру, яғни болашақ кiрiстер алуда қаражаттарды қосымша инвестициялау
керек.
Бюджет саясатының сипаттамасына (дискрециялық немесе автоматты
тұрақтандырғыш саясаты), қазақстандық ғалымдардың зерттеулерi бойынша
iскерлiк белсендiлiктiң кезеңдiк ауытқуы үлкен әсер етедi. Экономикалық
заңдылық ретiндегi кезеңдiлiктi өз кезегiнде көптеген экономист-ғалымдар
жоққа шығарған, олар: П.Самуэльсон, В.Леонтьев және басқа да ғалымдар.
Бірақ та, қазіргi кезде әлемдiк шаруашылық пен ұлттық шаруашылықтың
объективтi және жалпы нысандағы қозғалысы ретiндегi экономикалық дамудың
кезеңдiлiгiнiң бар болуы мойындалады. Кезеңдiк дамудың революциялық және
эволюциялық сатысының ауысуын, экономиканың әр түрлі элементiнiң қызмет
етуiнiң әркелкiлiгiн көрсетедi, бұл макроэкономикалық тепе-теңдiктiң
сипаттамалық трендiнiң шеңбер бойынша емес, бұралым бойынша дамуының”
детерминанты болып табылады. Нақты түрде бұл ауыспалы және дамыған
кезеңдегi экономиканы өзiн-өзi реттеудiң әдістерiнiң бiрi және мемлекеттiк
әсер етуге анағұрлым сезiмтал.
Бюджет саясаты бюджеттiң белгiлi бiр механизмiн әзiрлеу, қарастыру,
бекiту, орындау, бақылау, бюджеттiң орындалуы туралы есептiң қызмет етуiнiң
әр түрлі бюджет деңгейiнiң өзара байланысына негiзделген.
Егер, дамыған елдерде ортақ валюта-қаржылық жүйенi жасау бөлігiнде
қуатты бiрiгу үрдістерiн кеңейту және қаржы саласында орталықтан
бағытталған беталыстар айқын түрде көрiнiс табады. Ал, бұрынғы кеңес
үкіметi аумағында қаржы жүйесiнiң жергiлiктi деңгейлерiн өзiн-өзi
қаржыландыру, жеке аймақтар мен жергiлiктi билiк органдарын қаржыландырудың
жергiлiктi көздерiнiң мәнi мен рөлiн күшейту және егемендiлiктiң
қалыптасуының қажеттiлiгi жандандырылады. Республикада бюджет жүйесiнiң
дамуы аймақтық деңгейдi” тұтас шаруашылық кешенiнiң тиiмдi қызмет етуiн
қамтамасыз ету мақсатында қаржы жүйесiнiң ортақ шеңберiндегi қаржы
буындарының жергiлiктi және орталық өзара әсерiнiң тиiмдi нұсқасын iздеу
жолында.
Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 24 сәуiрдегi № 548-II Бюджет
кодексiнде бюджет – мемлекеттiң мiндеттерi мен функцияларын iске асыруды
қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры ретiнде
анықталады.
Сурет 1 Мемлекеттiк реттеу жүйесiндегi бюджет саясаты
Бюджет экономикаға бюджет механизмi арқылы әсер етедi. Экономикаға
тұтастай әсер ету құралы ретiнде бюджеттiң бөлу және бақылау қызметi осыдан
көрiнедi. Осыған байланысты бюджет саясаты қолда бар қаржы ресурстары мен
сұраныстарын қанағаттандыру және мiндеттi түрде орындау арасындағы
үйлесiмнiң негiзiндегi кiрiстер мен шығыстар бойынша бюджет шешiмдерiн
таңдау және қаржы жүйесiн бақалауды қарастырады. Басқаша айтқанда, бюджет
саясатын бюджет үдерiсiн ұйымдастыру жағынан алғанда, бюджет заңдылығын
бұзғаны үшін жауапкершiлiк есебiнен бюджеттiң барлық деңгейiнiң орындалуына
бақылау, бекiту, қарастыру және құрастыру тәртiбi ретiнде қарастырылуы
мүмкін.
Осыған байланысты бюджет жүйесiнiң қызмет етуi келесiдей қағидалар
негiзiнде қамтамасыз етiледi:
1) барлық бюджеттiң бiртұтастыєы, толықтылығы, нақтылығы, жариялылығы
және дербестiгi;
2) мемлекеттiк қаржы статистикасының бiртұтас нысаны, ортақ бюджеттiк
сыныпталу, бiртұтас қаржылық базаның бар болуы;
3) бюджетте барлық түсімдердiң толық көрiнуi және түсімдердiң қайта
бөлінуi арқылы бюджеттiң икемдi өзара iс-қимылы;
4) мемлекеттiң ақша-несие саясатының өзара iс-қимылы және ақша
жүйесiнiң бiртұтастыєы;
5) бюджет қаражаттарының жұмсалуына бағыттаудың анықталуы және әр
түрлі бюджет деңгейлерiнiң арасындағы табыстардың бөлінуiнiң тұрақты
нормативтерiнiң негiзiндегi бюджеттiң дербестiгi.
Бюджет жүйесi құрылуының жеке буындары арасындағы өзара
байланысты ұйымдар ретiндегi бюджеттiк құрылғыдан жеке бюджеттердiң барлық
түрлерiнiң жиынтығы ретiндегi бюджет жүйесiнен өзiнiң экономикалық мазмұны
жағынан бюджет саясатының анағұрлым кең мағынасы бар.
1 Кесте
Қазақстан Республикасында салықтық түсімдердің деңгейi, 2010 ж.
Салықтық түсімдер Ағымдағы Ағымдағы кезеңгеТүсімдердiң
кезеңге түсімдердiң кассалық
түсімдердiң кассалық орындалуының
жоспарлануы орындалуы көрсеткiшi (%)
(мың. тг.) (мың. тг.)
Корпорациялық табыс салығы 777629044,0 834332337,6 107,3
Жеке табыс салығы 117488169,0 122998821,0 104,7
әлеуметтiк салық 192025111,0 197300262,0 102,7
Мүлiк салығы 35965098,0 37271921,0 103,6
Жер салығы 6409066,0 6902853,0 107,7
Көлiк салығы 6835892,0 7075919,0 103,5
Бiртұтас жер салығы 306928,0 351390,0 114,5
Қосылған құн салығы 292831666,0 343925731,2 117,4
Акциздер 33115496,0 33416100,1 100,9
Табиғи және басқа да
ресурстарды пайдаланудан 320436205,0 335698255,4 104,8
1 кестенің жалғасы
Салықтық түсімдер Ағымдағы Ағымдағы кезеңгеТүсімдердiң
кезеңге түсімдердiң кассалық
түсімдердiң кассалық орындалуының
жоспарлануы орындалуы көрсеткiшi (%)
(мың. тг.) (мың. тг.)
Кәсiби және кәсiпкерлiк
қызметтi жүргiзуден алымдар4046948,0 4670905,7 115,4
Кеден төлемдерi 49933038,0 53086415,8 106,3
Халықаралық саудаға басқа
да салықтар 8187987,0 9162218,4 111,9
Басқадай салықтар 97801,0 36869,6 37,7
Мемлекеттiк баж 10704886,0 12083978,3 112,9
Ескерту - Қазақстан Республикасы статистика жөнiндегi агенттiгi 2009
жылғы Қазақстан Республикасы әлеуметтiк-экономикалық дамуының қорытындысы
бойынша, 2010 жылғы мәліметтерi бойынша автормен құрастырылды.
1 кестеде көрсетiлгендей салықтық түсімдердiң жиналуы негiзiнен
корпорациялық табыс салығы, табиғи және басқа да ресурстарды пайдаланудан
түсетiн түсімдер, қосылған құнға салынатын салық, әлеуметтiк салық, жеке
табыс салығына тиiп отыр. Және де осы кестеде көрiнiп тұрғандай басқадай
салықтарды қоспағанда барлық салықтық түсімдер 2010 жылға жоспарланған
салықтық түсімдерден нақтылы орындалған осы кезеңнiң кассалық түсімдерi
жоспардан артығымен орындалуын байқауға болады.
Бюджет саясаты – бюджеттiк қаржыландыру арқылы әлеуметтiк-
экономикалық дамудың стратегиялық мәселелерiн шешу басымдылығын үнемі
ауыстыратын бюджет жүйесiнен айырмашылығы бар бюджеттендiру үдерiсi. Бұл
бiр кезеңде экономиканы құрылымдық қайта құру, ал келесi кезеңде – шағын
және орта бизнестi кең ауқымды қолдауы, үшіншi кезеңде – импортты
алмастыратын өндiрiстiң дамуы, төртiншi кезеңде – Ұлттық қауіпсiздiктiң
нығаюы және т.б. Бюджет саясатының негiзгi бағытының өзгеруiмен эмиссиялық
бастауларды тартудан бюджет тапшылығын қаржыландыру көлемiн өзгерту,
экономика мен әлеуметтiк саланың дамуына бюджет саясаты әсерiнiң деңгейi
және әдістерi өзгередi.
Қазiргi кезеңдегi бюджет саясатының нәтижелiлiгiн анықтау күрделiлiгi
бюджет саясатының салық салынатын базасын азайтатын республика
экономикасының нақты секторыны” залалдылығының жағдайында бюджет
мiндеттемелерiнiң орындалу қажеттiлiгiнен тұрады.
1999 жылға дейiн республиканың қаржы жүйесi демеуқаржы алу, оның
iшiнде бюджет тапшылығын жабуға пайызсыз демеуқаржыны алу тек орталықтан
басқарылды. 1990 жылы Қазақстанның мемлекеттiк одақтың бюджетке жарнасы
одақтық жалпы Ұлттық өнімнiң 10%-ын құрады, ол соңынан 1991 жылы (егемендiк
алған жылы) 6,7%-ға дейiн төмендедi. Мемлекет шығыстарының көлемi жағынан
Қазақстанды дамыған батыс Еуропа елдерiмен салыстыруға келетiн едi.
Тек бұл елдер Қазақстаннан асып түсетiнi, ол елдерде жан басына
шаққандағы халықтың табыс деңгейi 10 есе үлкен болды, яғни бұл елдердiң
бюджет саясаты қоғамдық дамуға емес, жеке тұтынуға артықшылық беруге
бағытталған. Сондай-ақ, қайта құру жылдары мемлекеттiк қызмет көрсетудiң
жоғары деңгейiн қолдауға мемлекеттiк қаржы бөлу сомалары 1991-1995 жылдары
4 еседен астам мөлшерге қысқарды. Одақтық бюджет трансфертiнiң жойылуы
салдарынан және жалпы өнімнiң өзiндiк көлемiнiң жартысының төмендеуi
шоғырландырылған бюджет түсімдерi жалпы iшкi өнімнiң 15%-на дейiн
қысқартылды.
Бюджет тапшылығы, әсіресе, 1994 жылы кәсiпорындардың өзара берешегiн
қайта қаржыландыру, iшкi және шетел несиелерi бойынша үкіметтiң мемлекеттiк
кепiлдiгiнiң заңды тұлғалармен ауқымды пайдалануының шығындары есебiнен
өсiп отыр.
Қорытынды бойынша бюджет саласында мемлекеттiк қызмет көрсетулердiң
бiрлiгiне шығындардың есебiнен түзету шаралары:
1) зейнетақы төлемдерiнiң қысқаруына алып келген, үй шаруашылығына
трансферттердiң төмендеуi (жалпы iшкi өнімнен 7%-ға);
2) мемлекеттiк капитал салымы қысқартылды (жалпы iшкi өнімнен 6%-ға);
3) мемлекеттiк қызметтi қаржыландыруға шығыстардың азаюы (жалпы iшкi
өнімнен 6%-ға);
4) бiлiм беру және денсаулық сақтауға бөлінетiн қаржы 8-10%-ға
қысқартылды;
5) бюджет саласында жалақы мөлшерi төмендедi.
Мемлекеттiк салықтар мен шығындар (мемлекеттiк тауарлар мен қызмет
көрсетулердi және мемлекеттiк институттарды ұстауға) саясаты сұранысты
реттеу, халықты жұмыспен қамту және ұлттық өндiрiс көлемiне тiкелей әсер
етедi. Сарапшылардың бағалауы көрсеткендей, бухгалтерлiк есепте көрсетiлген
операциялар бойынша, қамтылған қаражаттардың барлығының 10-15%-ы салық
салудан жалтаруда, яғни ақшалай мөлшерде ол – 30-40%-ды құрайды. Бұл
мемлекеттiк шығыстың мемлекет бюджетiнiң шығыс бөлігiнде көрiнiс
тапқандықтан және жиынтық сұраныс беталысының қалыптасуында шешушi рөл
атқарады. Жылына 3%-дан жоғары емес бюджет тапшылығы кезiндегi оның әсерiн
анықтайық.
Жиынтық сұранысқа мемлекеттiк шығыстардың ұлғаюының әсерi қаншалықты
күшейгенiн формула бойынша есептелген мемлекеттiк шығыстардың
мультипликаторы көрсетедi:
Кс = ∆ЖIӨ ∆МШ
(1)
мұндағы,
Кс — мемлекеттiк шығыстардың мультипликаторы;
∆ЖIӨ — жалпы iшкi өнімнiң өсiмi;
∆МШ — мемлекеттiк шығыстардың өсiмi.
Мемлекеттiк шығыстар 1999-2000 жылдары тұрақтануға көшкеннен соң,
2006 жылға дейiн ұлғая тұсуде. Бұл халықты жұмыспен қамту және жалпы iшкi
өнімнiң өсуiне себеп болады. Сондай-ақ, алдыңғы кезеңмен салыстырғанда
мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсi мемлекеттiк шығыстардың өсуi қарқынымен
салыстырғанда анағұрлым жылдам ұлғаятын болады, ал бюджеттiң тапшылығы
қысқара түседi.
Алдағы кезеңнiң маңызды ерекшелiгi болып салық базасының күшеюi
есебiнен мемлекеттiк кiрiстердiң өсуiнiң өтемдiк әсерi болады. Салықтық
мультипликатор тұтынуға бейiм шектi мөлшерiне мемлекеттiк шығыстардың
мультипликаторына қарағанда аз болады. Бұл өз кезегiнде салық салынатын
базаның кеңеюiне, инвестициялық үдерiстiң жандандырылуы және нақты
жинақтарды ынталандыру мақсатында салық ставкаларын төмендету мен елеулi
саралауға алып келедi.
1994-1996 жылдардағы негiзiнен дискрециялық бюджет саясатын ұстауды
жүргiзетiн өндiрiстiң инфляциялық өсу шығынымен және артық сұранымнан жалпы
iшкi өнімнiң құлдырау кезеңi туындады, ол келесi факторлардан тұрады:
1) мемлекеттiк шығыстың өсу қарқынының қысқаруы;
2) салықтардың ұлғаюы;
3) салық салудың өсуiмен мемлекеттiк шығыстардың қысқарылуының
үштастырылуы.
1997-1999 жылдар аралығында тұрақтанғыш бюджет саясаты жүргiзiлдi, ол
келесi көрсеткiштермен сипатталады:
а) мемлекеттiк шығыстардың артуыменен;
б) салықтардың төмендеуiменен;
в) салықтардың төмендеуi мен мемлекеттiк шығыстардың өсуiнiң
үштастырылуыменен (салықтардың мультипликациялық әсерiнiң төмендеуiне
қарағанда, мемлекеттiк шығыстардың мультипликациялық әсерiнiң артуы үлкен
болуы есебiмен).
Аймақтарда бюджетаралық өзара қатынастардың жүйесiн жаңарту қажеттiгi
туындады, қаржы институттары нарығының инфрақұрылымы қалыптаса бастады.
Жоғарыда айтылғаннан, салық салу мен мемлекеттiк шығыстарды өзгерту
салдарынан экономиканың өтпелі кезеңiндегi iскерлiк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе 3
1 Жергілікті бюджетті басқарудың теориялық ілімі 5
1.1 Бюджеттiң құрылуының методологиялық аспектiлерi 5
1.2 Экономиканың тұрақты дамуы жағдайындағы бюджет 13
саясатының ахуалы 13
1.3 Қазақстан Республикасындағы жергiлiктi бюджеттiң қалыптасуы 24
механизмiн саралау 24
2 2009-2011 жылғы жергілікті бюджет кірістерінің құрамын талдау 30
2.1 Жергілікті бюджет кірістер құрамының түсімін талдау 30
2,2 Жергілікті бюджеттің кірістер құрамындағы салықтық 32
түсімдерін талдау 32
2.3 Бюджеттің кірістер құрамындағы салықтан тыс түсімдерді талдау 36
2.4 Бюджет кірістер құрамындағы негізгі капиталды сатудан және 38
трансферттік түсімдердің орындалуы 38
2.5 Бюджеттің орындалу жүйесіндегі шығыстар бөлігіндегі 42
қаржылардың жұмсалыну талдау 42
3 Жергілікті бюджетке түсімдерді болжаудағы бюджетаралық қатынастарды
жетiлдiру жолдары 46
3.1 Жергілікті бюджеттің кірісін арттыру жолдары 46
3.2 Жергiлiктi бюджеттiң орындалуын қадағалау және тиімділігін 49
жоғарлту 49
3.3 Қазақстан Республикасындағы бюджетаралық қатынастар 58
жетiлдiрудiң мүмкіндiктерi 58
Қорытынды 65
Пайдаланылған әдебиеттер 68
Кiрiспе
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Нарықтық қатынастардың тұрақты дамуы
жағдайында Қазақстан Республикасында бiрқатар қаржы-экономикалық, бюджеттiк
әдерiстердi нығайту және ары қарай дамыту бюджетаралық қатынастарды
жетiлдiрусiз мүмкiн емес. Нақты теория негiзiнде бюджетаралық қатынастар
жүйесiн түбегейлi қарастыру талап етiледi. Бұл дегенiмiз елiмiзде және оның
аймақтарында болып жатқан экономикалық әдерiстердi бағалаудың маңызды
алғышарты болып табылады.
Аймақтардың әлеуметтiк-экономикалық дамуында маңызды болып бюджет
жүйесi табылады. Сондықтан оларды зерделеу мақсатында бюджет жүйесiнiң
ұтымды қызмет ету белгiлерiн зерттеу өзектi болып табылады. Бюджет
жүйесiнiң оңтайлылығы тек табыс көздерiнiң белсендендiрiлуi, бюджет
қаражаттарының ұлғаюы және бюджеттiң артықшылығы ғана емес, сондай-ақ, ең
алдымен оның өмiр сүру деңгейiн жоғарылату мақсатында әлеуметтiк-
экономикалық мәселелердi шешу қабiлеттiлiгiнде жатыр.
Мемлекеттiк басқарудың жергiлiктi деңгейлерiн қаржы ресурстарымен
қамтамасыз ету тiкелей бюджетаралық қатынастардың дамығандығымен байланысты
болады және бұл қазiргi кезде жетiлдiрiлмеген және аймақтың көптеген
мәселелерiн шеше алмайды. Республикалық бюджетте қаржы ресурстарының
шоғырландырылуы, барлық бюджет деңгейлерi арасындағы қарсы қаржы
ағындарының бар болуы және көптеген жергiлiктi бюджеттердiң тапшылығы –
бұның барлығы халыққа өмiрлiк маңызды мәселелердi шешетiн жергiлiктi
басқару органдарының мүмкiндiгiнен айырады.
Тұтастай алғанда Қазақстандағы әр түрлi билiк деңгейлерi арасындағы
қаржы-бюджет қатынастарының жүйесi көптеген өзгертулерге қарамастан,
толығымен тұрақты дамушы нарықтық экономикаға сәйкес келмейдi. Бұл
жағдайдағы маңызды мәселе билiктiң орталықсыздандырылуы.
Қазiргi кезде мемлекеттiк аймақтық саясатының негiзгi бағыттары
Қазақстан Республикасының даму Стратегиясына сәйкес келуi керек, яғни
реформалардың ауыртпалығы шаруашылықтандырудың аймақтық деңгейiне бiртiндеп
ауыстырылуы тиiс.
Диплом жұмысының мақсаты және мiндеттерi. Диплом жұмысындағы
зерттеудiң мақсаты болып бюджетаралық қатынастар мен бюджет құрылғысы
мәселелерiн кешендi талдау, бюджет механизмiн жетiлдiру бойынша теориялық
негiздеулер мен тәжiрибелiк ұсыныстар және жергiлiктi бюджеттiң табыс
бөлiгiн нығайту болып табылады.
Мақсаттың жүзеге асуы үшін, мынадай мiндеттердi шешу қажет:
1) экономиканың әр түрлi даму деңгейлерiнде бюджет жүйесi шешетiн негiзгi
мақсаттар мен қызметтердiң теориялық мәнiн ашу;
2) Қазақстан Республикасындағы бюджет жүйесi туралы заңның өзгеруiне
байланысты оны жетiлдiру үшiн бiрқатар тұжырымдар ұсыну;
3) бюджет жүйесiнiң қызмет ету тәжiрибесiн жүйелендiру, бюджетаралық
қатынастарды ұйымдастыру және оның Қазақстан Республикасында қолдану
мүмкiндiктерiн бағалау;
4) қолданыстағы тәртiптi және елдегi, сондай-ақ Зайсан аудандық әкім
апаратының аймақтық бюджетаралық қатынастарды қайта бөлу ерекшелiктерiн
талдау;
5) жергiлiктi бюджеттер мен бюджетаралық қатынастардың қазiргi жағдайын
анықтау;
6) Қазақстан Республикасындағы бюджетаралық қатынастарды ұйымдастыруға
қатсты ұсыныстар.
Ғылыми зерттеудiң пәнi мен объектiсi. Зерттеу пәнi болып бюджет
қаражаттарын ұтымды пайдалануды бағылау және бюджетаралық қатынастарды
жетiлдiру табылады. Зерттеу объектiсi болып бюджет жүйесi, Республикалық
және жергiлiктi деңгейлердегi бюджет қаражаттарын қалыптастыру және
пайдалану жолында пайда болатын бюджетаралық қатынастар мәселелерi шығады.
Зерттеудiң әдiстемелік негiзi. Зерттеудiң теориялық және әдiснамалық
негiзiн қаржы-бюджет қатынастарының теориясы мен тәжiрибесi саласындағы
отандық және шетелдiк экономист ғалымдардың еңбектерi, бюджетаралық
қатынастар бойынша конференция материалдары, сондай-ақ халықаралық қаржы
институттарының талдамалы шолулары қалыптастырды.
Ақпарат көзi болып әлеуметтiк-экономикалық дамудың бағдарламалық
құжаттары, Қазақстан Республикасының заңдық және нормативтiк актiлерi,
Шығыс Қазақстан облысы Қаржы Басқармасының және Салық комитетiнiң есептiк
мәлiметтерi және Қазақстан Республикасы статистика жөнiндегi агенттiгiнiң
материалдары негiз болды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы бюджетаралық қатынастарды одан әрi
жетiлдiру бойынша Қазақстан Республикасындағы әр түрлi бюджет деңгейлерi
үшiн теориялық-әдiстемелiк және тәжiрибелiк ұсыныстар кешенiн жасаудан
құралады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемi кiрiспе, үш тарау қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi және қосымшалардан тұрады.
1 Жергілікті бюджетті басқарудың теориялық ілімі
1.1 Бюджеттiң құрылуының методологиялық аспектiлерi
Қоғамдық өндiрiс дамуының объективтi заңдарын құрып бiлу мемлекетке
экономикалық үдерiстiң дамуын мақсатты жетекшiлiк етуге мүмкiндiк бередi.
Бұл жетекшiлiк өз сипаты жағынан объективтi болатын өндiрiстiк қатынастарды
саналы пайдалануға негiзделген, олардың көрiнiс түрлерiн мемлекет сәйкес
экономикалық тұтқаларға айналдырады. Кез-келген экономикалық тұтқа, бiр
жағынан өндiрiстiк қатынастармен, олардың кемелденген деңгейiмен объективтi
шартталған, басқа жағынан – мемлекеттiң шаруашылық- ұйымдастырушылық
қызметiн iске асыру құралы болады.
Экономикалық санаттар қызметiн iске асырудың қажеттi негiзi ретiнде
қоғам мүддесi үшiн объективтi экономикалық санаттарды пайдалану туралы,
адамдардың қоғамдық-өндiрiстiк қызметi туралы ережелер қоғам өмiрiндегi
объективтiлiк және субъективтiлiктiң ара қатынасымен шартталған, олардың
диалектикалық өзара байланысын атап өтедi. Қандай болмасын тұтқаны ерiктi
әдiспен жасап шығару мүмкiн емес, егер ол қоғамдық өндiрiс дамуының
объективтi қажеттiлiктерiнен туындамаса, яғни ол табиғаттағы үдерiстердiң
табиғи дамуымен байланысты. Сондай-ақ, экономикалық тұтқа мемлекетке
объективтi экономикалық үдерiстердiң ағысын жеделдетуге, олардың құрылымын,
бағытын өзгертуге мүмкiндiк беретiн мiндеттi түрдегi өзiнiң белсендi
бастауына ие, яғни адамның мақсатты қызметiмен байланысты.
Бюджет қатынастарына объективтi сипат тән. Ол мемлекет құзырында жыл
сайын барлық қоғам шегiндегi кеңейтiлген ұдайы өндiрiс қажеттiлiктерi үшiн
азаматтардың әлеуметтiк-мәдени қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға, қорғаныс
мәселелерiн шешуге, мемлекеттi басқарудың жалпы шығындарын жабу үшiн қажет
болатын Ұлттық табыстың белгiлi бiр үлесiн шоғырландыру қажеттiлiгiмен
шартталады. Бюджет қатынастарының мемлекеттен тыс пайда болуы мүмкiн емес.
Бiрақ, мемлекетпен байланыста бола отырып, олар қанша дегенмен
қондырма элементi де, негiз элементi де болып табылады. Бюджет қатынастары
қоғамның экономикалық құрылымының органикалық бөлiгi болғандықтан, олардың
қызмет етуi мемлекет өз қызметiн iске асыру үшiн материалды-қаржылық қор
қажет деген объективтiлiкпен алдын-ала анықталған.
Бюджеттiк қатынастар қызмет ету барысында оларға сәйкес болатын
материалды-заттай көрiнiс табады: олар күрделi ұйымдастырушылық құрылымы
бар мемлекеттiң бюджет қорында заттандырылады. Мемлекет құзырындағы қаржы
ресурстарын орталықтандыру деңгейiн көрсететiн бюджеттiк қордың нақты
көлемi бiрқатар факторларға тәуелдi: экономиканың даму деңгейiне;
кәсiпорындар, ұйымдар, мекемелердiң шаруашылықты жүргiзу тәсiлiне; қоғам
шешiп жатқан экономикалық және әлеуметтiк мәселелерге және т.с.с. Елдiң
бюджеттiк қорының құрамында арнайы түрде қызмет атқаратын резервтер
құрылады.
Жекелеген ғалымдардың пiкiрi бойынша, елдiң бюджеттiк қорын
қалыптастыру мен пайдалану бойынша ақша қатынастарының жиынтығы “бюджет”
түсiнiгiн анықтайды. Отандық қаржылық ғылымда бұл түсiнiктiң мәнiн оқып
бiлу, оның дамуы бәсең болуын есепке ала отырып, қажеттi өзгертулердiң
орындылығын анықтайтын факторларды зерттеу экономикалық қатынастардың бұл
саласын танып бiлуге тұтас ғылыми-теориялық қадамды талап етедi. Адам
бiлiмiнiң жарқын куәсi болып, “мемлекеттiк бюджет” түсiнiгiнiң өзiне сәйкес
пайымдауында көрiнiс тапқан, мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық табиғатына
деген көзқарастардың бiртiндеп өзгеруi табылады.
Қаржы қатынастарының белгiлi жиынтығы ретiнде мемлекеттiк бюджетке,
қаржы санатын тұтастай ерекшелейтiн жалпы қасиеттер тән. Қаржылық сияқты
бюджеттiк қатынастар да тiкелей қатысушысы мемлекет болатын бөлу үдерiсiнде
пайда болады, әрдайым ақшалай түрде iске асырылады және жалпы мемлекеттiк
қажеттiлiктердi қанағаттандыру үшiн арналған мақсатты ақша қорларының
қалыптасуы мен пайдалануына себеп болады.
Мемлекеттiк бюджет, берiлген экономикалық қатынастардың жиынтығы
ретiнде объективтi сипатқа ие. Оның ерiктi бөлу саласы түрiнде болуы, дамуы
сәйкес орталықтандырылған ресурстарға тәуелдi болатын қоғамдық өндiрiстiң
өзiмен алдын-ала анықталған.
Осылайша, мемлекеттiк бюджеттiң өмiр сүруi (қалыптасуы) – адамдардың
субъективтi еркiнiң нәтижесi емес, ол кез-келген мемлекеттiң табиғатымен,
қызметiмен, кеңейтiлген ұдайы өндiрiс қажеттiлiктерiмен шартталған
объективтi қажеттiлiк.
Бiздiң ойымызша, бюджеттiк қатынастар кез-келген мақсатты ақша
қорларының қалыптасуы мен пайдаланылуы үдерiстерiмен байланысты емес, ол
тек қана мемлекеттiң орталықтандырылған ақша қорлары. Мемлекеттiк бюджеттiң
экономикалық санат ретiндегi өзiндiк ерекшелiгi қаржының экономикалық
мазмұнының бiртексiздiгiнен туындап отыр, сондай-ақ қаржының құрамында әр
түрлi құрылымдық бөлiмшелердiң болуымен анықталады, олар: кәсiпорындар,
бiрлестiктер, ұйымдар қаржылары; мемлекеттiк бюджет және т.б., олар бiр-
бiрiнен экономикалық қатынастардың табиғатымен емес, олардың әсер етуiнiң
шегiмен белгiлi қажеттiлiктердi қанағаттандыруға бағытталуына қарай
ерекшеленедi.
Сонымен қатар, “мемлекеттiк бюджет” санатына белгiлi бiр өзiндiк
ерекшелiк тән, бiрақ та, бiздiң ойымызша, қаржының қасиеттерi шегiнен
шықпайды, бiрақ сонымен қатар оны қаржы қатынастарының басқа буындары мен
салаларын ерекшелейтiн айырмашылықтарға ие. Бұл жерде бiз құндық бөлудiң
айрықшылықты саласы ретiнде мемлекеттiк бюджеттi сипаттайтын ерекшелiктерге
келесiлер жатады:
1) мемлекеттiк бюджет мемлекет құзырындағы ұлттық табыстың бiр
бөлiгiн оқшаулаумен және барлық қоғамның, оның жекелеген мемлекеттiк-
аумақтық қалыптасуының қажеттiлiгiн қанағаттандыру мақсатында пайдаланумен
байланысты қайта бөлу қатынастарының ерекше экономикалық түрi болып
табылады;
2) бюджеттiң көмегiмен ұлттық табыстың, яғни ұлттық байлықтың халық
шаруашылығы салалары, ел аумақтары, қоғамдық қызмет салалары арасында қайта
бөлунуi жүредi;
3) қаржының басқа буындарына қарағанда бюджеттiк қайта бөлу құнының
үйлесiмi көбiне, жалпы кеңейтiлген ұдайы өндiрiс қажеттiлiктерiмен және
қоғам алдында оның әрбiр тарихи даму сатысында тұрған мәселелермен
анықталады;
4) бюджеттiк бөлудiң аумағы мемлекеттiк қаржылар құрамында орталық
орынға ие, ол бюджеттiң басқа буындарымен салыстырғандағы елеулi орнын
көрсетедi.
Отандық ғылымда мемлекеттiң құзырында ақша ресурстарын
орталықтандыру мен оларды жалпы мемлекеттiк қажеттiлiктерге пайдаланумен
байланысты экономикалық қатынастардың жиынтығы қаржы деген атау тапқанын,
ал “мемлекеттiк бюджет” терминi болса, ұзақ уақыт ақша қаражаттарында
затталған бюджеттiк қатынастарда көрiнетiн қаржылық құжатты белгiлеу үшiн
қолданылып келгенiн айта кету қажет. Елдiң негiзгi қаржы жоспары және
мемлекеттiң орталықтандырылған ақша қоры ретiндегi мемлекеттiк бюджеттiң
пайымдалуы бюджеттiң ел экономикасындағы рөлiн, оның жалпы қаржы ресурстары
құрамындағы мәнi мен орнын ашып көрсетсе де, қанша дегенмен оның
экономикалық мәнiн көрсете алмады. Бюджет қоғамдық қатынастар жүйесiнде
қандай орын алатыны белгiсiз болды, ол негiз немесе қондырма құбылысына
жататыны түсiнiксiз болып қала бердi.
Қаржылық қатынастар дамуының эволюциясы қаржы санатының экономикалық
мазмұнын кеңейттi, қаржы құрамында тек орталықтандырылған ақша қорларын
құру мен пайдаланудан басқа да ақша қорларын құру мен пайдаланумен
оқшауланған, ерекшеленген салалар бөлiне бастады.
Осыған сәйкес қаржы қатынастарының iшкi құрылымының күрделенуiне,
олардың құрамында жекелеген ерекше салалардың пайда болуына алып келдi және
жаңа мәндi түсiнiктерде – мемлекеттiк бюджет, кәсiпорындар, бiрлестiктер,
ұйымдардар қаржылары және т.б. өз мағынасына ие болды.
Осылайша, қоғамның экономикалық негiзiндегi өзгерiстер – бөлу
қатынастарының күрделенуi құрамын мемлекеттiң орталықтандырылған ақша
қорларын қалыптастыру және пайдаланумен байланысты қаржы қатынастарының
бөлiгi ретiнде мемлекеттiк бюджет енетiн жаңа экономикалық санаттардың
пайда болуына алып келдi.
Қаржы түсiнiгi бұрынғыға қарағанда, бөлу қатынастарының жиынтығын
ғана көрсетпей, одан кең көрiнiс таба бастаған, “мемлекеттiк бюджет”
терминi екi мағынада қолданыла бастады: экономикалық санат және мемлекеттiң
қаржы жоспары ретiнде. Бiреуi нақты бар экономикалық қатынастарды, ал
екiншiсi, оларды пайдаланудың жоспарлы нысанын көрсететiн өз табиғаты
бойынша мүлдем ұқсас емес екi түсiнiк бiр ғана терминмен берiлетiн болып
шықты. Олардың арасындағы айырмашылық анық көрiнедi, бiрiншiсi экономикалық
негiзге, ал екiншiсi - қондырмаға жатады. Өкiнiшке орай, өз мәнi жағынан әр
түрлi құбылыстар бiрдей термин арқылы көрiнiс тапқан. Осылайша, бiздiң
ұстанымымыздан жекелеген экономистердiң еңбектерiнде “мемлекеттiк бюджет”
түсiнiгiн пайымдаудың заңдылыққа сай емес жерлерi кездеседi. Нақтылап
айтсақ, М.К.Шерменев “мемлекеттiк бюджет деп екi түсiнiктiң: мемлекет
аумағында қоғамдық өнiмдi бөлумен байланысты пайда болатын (экономикалық
санат) экономикалық қатынастар мен осы санаттың көрiну нысаны ретiндегi
мемлекеттiң негiзгi қаржы жоспарының жиынтығын түсiнемiз” деп есептейдi.
М.К.Шерменевтiң мемлекеттiк бюджет терминiмен аталатын екi түсiнiктiң
арасындағы айырмашылық туралы айтқаны өте орынды деуге болады, бiрақ
бюджеттiң экономикалық санат көрiнiсiнiң нысаны ретiнде мемлекеттiң негiзгi
қаржы жоспары туралы пайымдауы кереғар болып отыр.
Бюджет мәнiнiң ашылу қиындығы оның бiркелкi емес аспектiлерiнiң әр
түрлi табиғатымен байланысты.
Бөлу қатынастары саласында бюджеттiң экономикалық мағынасын
көрсететiн үш құрылымдық топты бөлiп айту мәселесi бойынша бiз осындай үш
топқа бөлiнедi деген М.В.Родионованың көзқарастарына қосыламыз, ал нақтылап
айтсақ:
1) бюджет қорын қалыптастыру бойынша мемлекеттiң халықпен, кәсiпорындармен,
бiрлестiктермен және ұйымдармен ақша қатынастары;
2) мемлекеттiк билiк органдары, кәсiпорындар мен ұйымдар арасында
Ұлттық табысты қайта бөлу мен аумақтық, салалық және мақсатты бағыттағы
қорларды қалыптастыру кезiнде пайда болатын бюджет iшiндегi ақша
қатынастары;
3) бюджет қорын пайдалану бойынша бөлу үдерiсiнiң басқа да
қатысушыларымен мемлекеттiң ақша қатынастары.
М.В.Родионова экономикалық мазмұны бойынша мемлекеттiк бюджеттi
“халық шаруашылығы, әлеуметтiк-мәдени шараларды, мемлекеттiк қорғаныс пен
басқару қажеттiлiктерiн қаржыландыруға арналған бюджеттiк қорды құру мен
пайдалануға байланысты Ұлттық табысты (iшiнара - Ұлттық байлықты)” қайта
бөлу бойынша мемлекеттiң заңды тұлғалар мен жеке тұлғалар арасында пайда
болатын ақша қатынастары” ретiнде анықтайды.
Осылайша, бюджет түсiнiгiн әр түрлi көзқарастардан талдай келе,
бiздiң ойымызша, бiз одан өз табиғаты бойынша құбылыстардың мәндiк
әртүрлiлiгiнде терминологиялық сәйкестiктердi табамыз. Экономикалық санат
ретiнде елдiң бюджетi қоғамның объективтi қажеттiлiктерiне сәйкес жалпы
мемлекеттiк ақша қорларын құру мен пайдалану үдерiсiнде мемлекет пен ұдайы
өндiрiс субъектiлерi арасындағы қаржы қатынастарының жүйесiн көрсетедi.
Қаржылық құжат ретiнде ол, сандық көрiнiсi бар берiлген қатынастардың
жиынтығын көрсетедi. Бюджет түсiнiгiн қоғамдық өмiрдiң әр түрлi
құбылыстарын көрсетудi пайдаланғанда қарастырылып отырған қатынастардың
аспектiсiн мiндеттi анықтауды орынды деп санаймыз. Өйткенi, “бюджеттiк
қатынастар” терминiмен, билiк органдары арасында пайда болатын ақша
қатынастары ретiндегi, бiр жағынан бюджет ресурстарының төлеушiлерi мен
алушылары, екiншi жағынан сондай-ақ бюджет жүйесiнiң әр түрлi буындарының
өзара iс-әрекетiн атаймыз және бiр уақытта, қаржы құжаттары ретiндегi
бюджеттiң қаралуы, құрылуы, орындалуы кезiнде орын алатын iс-жүргiзу
қатынастарын да осылайша атайды.
Бюджет терминiмен байланысатын құбылыстардың мәнiн зерттеу кезiнде,
бiз қарастырып отырған үлкен жүйенi басқаратын ғылымға келемiз.
Осылайша, әлеуметтiк-экономикалық мәселелердi шешу үшiн ғылыми теорияларды
тәжiрибеде iске асыру мүмкiндiгiн ескере отырып, үлкен жүйе өзiне жүктелген
қиын қызметтердi тек өз элементтерiнiң ерекше бiрлiгi негiзiнде ғана мүмкiн
деген ережеде бюджеттi нарық қатынастарының реттеу субъектiсi мен
басқарушылық әсердi талап ететiн объектi ретiнде зерттеудi мiндеттi деп
санаймыз.
Бюджеттi екi аспектiде қарастыру қажет - қоғамдық дамудың объективтi
қажеттiлiгi және оның экономикалық бағытталуының саналы пайдалануының
ракурсi ретiнде. Оның басқару субъектiсi ретiндегi рөлi объективтi алдын-
ала болжанған, өйткенi бюджеттiк қатынастардың пайда болуы мен олардағы
өзгерiстер экономиканың дамуы салдарынан болады. Ол олардың әсер етуiнiң
алғышарты және сондай-ақ объектiсi де болып табылады.
Бюджетте қоғам түрғысынан әлеуметтiк-экономикалық дамуды реттеу
мақсатында ұдайы өндiрiстiң өзiне оның субъектiлерi арасындағы имманенттi
(табиғатына сай) қатынастар көрiнедi. Ол адамзаттың тарихи барысымен
өндiрiлген өзiндiк әсер ету әдiсi болады және тек экономикалық негiздiң
ғана емес, сонымен қатар тұтастай қоғамдық қатынастарға, егер барлық ұдайы
өндiрiс үдерiсi мен осы реттеудiң байланысын ескеретiн болсақ.
Бюджеттiң экономиканы басқару субъектiсi ретiндегi қызмет етуi
өндiрiстiң талаптары және нәтижелерiмен, тұтыну сипатымен экономикалық
қатынастардың даму деңгейiмен тығыз байланысты. Ол құнды (бағаны) қайта
бөлудiң жекелеген сатыларын көрсететiн ерекше экономикалық нысандарды
пайдалануға негiзделген. Олармен объективтi, бюджеттiң iшкi құрылымымен
алдын-ала анықталған және өзiндiк ерекшелiк бағыттары бар, оның кiрiсi мен
шығысы бой көрсетедi. Табыстар мемлекет қызметiнiң қаржылық негiзi болады,
ал шығыстар – жалпы мемлекеттiк қажеттiлiктердiң қанағаттандырылуы болады.
Экономикалық санаттардың қисындық қатарында табыстар мен шығыстардың
орны мемлекеттiк бюджет санатымен салыстырғанда дерексiздiктiң кiшi
деңгейiмен анықталады. Бюджет қаржының қызмет етуiнiң қоғамдық шарттарының
объективтi нысаны болып келген және ол қаржы санатына жатса, шығыстар мен
табыстар бюджеттiң қызмет ету нысанының бюджеттiң санатына мемлекет
бюджетiнiң экономикалық мәнiнiң сипатына жатады. Бұл нысандар объективтi
болып табылады, өйткенi олар өндiрiстiң өзiндiк табиғи қажеттiлiктерiнен
шығады. Олардың қоғамда болу фактiсi мемлекет қызметiнiң не саяси, не басқа
да саласымен шартталмаған. Ол олардың реттелуiн жүйелi өндiретiн
қажеттiлiктердi материалдық өндiрiс пен экономикалық қатынастардың дамуымен
байланысты.
Әдiстемелiк жағынан дұрыс ұйымдастырылған бюджеттiк механизм негiздiң
нақтылығымен органикалық байланысын ұйғарады. Негiздiң әсерiн қабылдай
келе, бюджет механизмi оның әсерiнен жетiлдiрiледi және экономиканың
дамуына оң әсер етедi.
Бiздiң ойымызша, бюджет механизмiнiң ұдайы өндiрiстiң қажеттiлiгiне
парапарлығы жалпы экономиканың нақты жағдайда дамуының әрбiр тарихи
кезеңдегi қоғам алдында тұрған мәселелермен қорытындыланады.
Бюджет және бюджеттiк механизм деген экономикалық санаттары терең
мәндi ерекшелiкке ие. Олар қайта бөлу қатынастарының дерексiздiгi болып
табылады.
Бюджеттiк механизм – мемлекет әр түрлi әдiстер арқылы бөлетiн қайта
бөлу құнының фактiсiнiң өзiн ғана куәландырып қоймай, сондай-ақ, белгiлi
бiр кеңiстiк пен уақытта қайта бөлу үдерiстерiнiң барлық толықтығын, бар
спектрiн көрсететiн ұйымдастырушы-экономикалық санат.
Ұйымдастырушы-экономикалық және әдiстемелiк айқындамалар
көзқарастарынан бюджеттiк механизм әрқайсысының мазмұны бюджет деген
және оның туыстық белгiлерiнiң экономикалық мәнiмен алдын-ала анықталған,
өзара байланысқан элементтердiң жиынтығы ретiнде сипатталады.
Бюджеттiк қатынастардың iс жүргiзушi қалыптасуының көзқарасынан
қарасақ, бюджеттiк механизм үш негiзгi элементтердiң үйлесiмiнен тұрады:
бюджеттiк жоспарлау, бюджеттiк реттеу және бюджеттiң орындалуы. Барлық үш
элемент бiрiгетiн болса, “бюджет” экономикалық санаттың мәндi бастауын
көрсетедi, ал нақтылап айтсақ - оның қайта бөлуге арналуын айқындайды.
Тәжiрибеде бұл ақша қорларын бюджеттiк қорға жинау мен бюджеттiк қаржы
бөлулердi пайдалану жолымен бюджеттiк механизм арқылы iске асырылады.
Қызмет етуi қаржы қатынастарының - бюджеттiк қатынастардың ерекше
саланы пайдаланумен, байланыспен болатын бюджеттiк механизмнiң сипаты,
жалпы қаржылық механизмге тән қарапайым қайталаулармен шектесе алмайды.
Бюджеттiк механизмде тiкелей қаржы механизмiнiң кейбiр белгiлерi
қайталанады.
Бюджеттiк механизмнiң жалпы сипатының мәселелерi бойынша бiз
В.М.Родионованың көзқарасына қосыламыз, ал нақтылап айтсақ:
а) бюджеттiк механизм, бөлу қатынастарының пайдалануын сипаттай келе,
экономиканы басқарудың жалпы жүйесiнiң құрама буыны болып, онда ерекше орын
алып отырады;
б) қондырма санат бола отырып бюджеттiк механизм, бiр жағынан бюджет
қатынастарымен нақты объективтi шартталған, олармен детерминацияланған, ал
екiншi жағынан оларға керi белсендi әсер етедi;
в) экономика дамыған сайын бюджеттiк механизм де өзгерiп жетiлуде,
сондықтан әр жаңа тарихи сатыға шаруашылық тәжiрибенiң мәселелерiне жауап
беретiн өз бюджет механизмi сәйкес келедi;
г) бюджет механизмiнiң мәнi, оның iшкi құрылымы өзара байланысты және
өзара әсер етушi бөлiктер, буындар, элементтер кешенiмен сипатталады.
Жоғары атап өткен жалпы белгiлермен қатар, қарастырылып отырған
механизм экономикалық санат ретiндегi мемлекеттiк бюджеттiң қызмет ету
ерекшелiктерiнен шығатын белгiлi бiр өзiндiк ерекшелiкке ие.
Бюджеттiк механизм түсiнiгiн әр түрлi көзқарастардан талдай
келе, бiздiң түсiнiгiмiзде ол қоғамдағы әлеуметтiк-экономикалық
үдерiстердi реттеу мақсатында қаржы ресурстарын қоғамдық қызметтiң
әр түрлi салалары, ел аумағы мен экономика салалары арасында қайта
бөлудi қамтамасыз ететiн мемлекет жасап шығаратын бюджет қатынастарын
ұйымдастыру нысандарының жүйесiн көрсетедi.
Бюджет механизмiн экономиканы реттеу үшiн пайдалану мемлекеттiң
құзырына түскен ақша қаражаттарын оңтайландыру нәтижесiнде iске асады.
Оңтайландыру бюджетте белгiлi бiр шығындардың бағытталуына табыстардың
бекiтiлу қағидасы жоқ болғандықтан мүмкiн болады, осыған байланысты
мемлекет құзырына түскен қаражаттар иесiзденiп кез-келген бағытта
пайдаланылуы мүмкiн. Бюджет қаражаттарын оңтайландыру қоғамдық өндiрiстiң
қарқыны мен үйлесiмiне мақсатты әсер етуге мүмкiндiк бередi.
Бюджет механизмiн жетiлдiру, бiздiң айқындамамыз бойынша әдеттегi
бюджеттiк тәжiрибеде қолданатындай үзiндi емес, кешендi жүргiзiлу қажет.
Бiздiң түсiнiгiмiзде, бюджет механизмiн реформалаудың жiктемелерi болуы
қажет.
Мемлекеттiк бюджет әрқашан да әлеуметтiк сала мен экономиканың
дамуына әсер етушi маңызды құрал болып келдi. Оның көмегiмен мемлекет,
Ұлттық табысты қайта бөлудi iске асыра отырып, қоғамдық өндiрiстiң
құрылымын өзгерте, шаруашылық етудiң нәтижесiне әсер ете, әлеуметтiк
жаңартулар енгiзе алады. Қаржы жүйесiнiң орталық буыны болатын бюджет оның
экономикалық табиғаты мен қоғамдық бағытталуымен шартталған қоғамдық
өндiрiстiң аумақтық және салалық үйлесiмдерiн реттеуге кең мүмкiндiктер
алады.
Мемлекеттiк бюджеттiң халық шаруашылығы үйлесiмдерiн реттеуге белсене
қатысудың объективтi негiзi болып, оның мемлекетке қоғамдық өндiрiстiң өсу
мәселелерiне жауап беретiн үйлесiмде салалық және аумақтық ақша қорларын
құруға мүмкiндiк беретiн бөлу қызметi табылады. Қоғамдық өнiмнiң бөлiнiп
қойған құнын қайта бөлу үшiн бөлу қызметiн кеңiнен пайдалану бюджет арқылы
Ұлттық табыстың бiр бөлiгiнiң өзi бiрнеше рет өтуi мүмкiн дегенге алып
келедi.
Көптеген әрекет аспектiлерiне қарамастан бөлу қызметi бюджет санатына
тән барлық белгiлердi көрсете алмайды. Осылайша, мемлекеттiк бюджет бөлу
үдерiсiн жалпы мемлекеттiк ақша қорын құру мен пайдалану арқылы көлемдi
жағынан көрсететiн қасиетiне ие болады. Бюджеттiң экономикалық санатының
функционалдық арналуын пайдалану құнның бюджеттiк нысанының өзiнiң
қозғалысын басқарудан тыс мүмкiн емес. Бюджеттiк әсер етудiң барлық
элементтерiнiң келiсiмдi қызмет етуiн қамтамасыз ету қажеттiлiгi, оның
алдында тұрған мәселелердi өз уақытында шешудiң маңыздылығы бюджеттiк
қордың сапалық және сандық белгiлерiн мақсатты басқаруды талап етуге алып
келедi, ал бюджеттiң өзi мемлекеттiк әсер ету объектiсi ретiнде көрiнiс
табады.
Бiздiң ойымызша, мұндай басқару қарастырылып отырған жүйенiң
бiртұтастығын, олардың сапалық өзiндiк ерекшелiгiн жетiлдiру мен реттеу,
сақтау, дамыту мақсатында бюджет қатынастарының бөлу жүйесiне мақсатты әсер
етудi көрсетуi қажет. Елдiң қаржы жоспарындағы ақша қаражаттарын қайта бөлу
үйлесiмдерi жоспардың орындалу үдерiсiнде iске асады. Бұл жерде мемлекеттiк
бюджеттiң орындалу кезiнде қосымша – оперативтi-құндық үйлесiмдердi
реттеудiң қажеттiлiгi туындайды.
Бұл жоспарлы тапсырмаларды iске асыру кезiнде бюджет механизмiнiң
құрама бөлiктерiнде тепе-теңсiздiгiнiң жекелеген элементтерi, қоғамдық
өндiрiс құрылымының iшкi құндық сәйкессiздiгiмен қатар, сондай-ақ құндық
үйлесiмдердiң өзара байланысының заттай-натуралды үйлесiмiмен
туындайтындығымен түсiндiрiледi.
Салалық және аумақтық үйлесiмдердi жетiлдiру мәселесi халық
шаруашылығы үйлесiмдерiн қалыптастыру мен тепе-теңдiкке жеткiзу және
қоғамдық өндiрiстiң құндық құрылымын реттеу үдерiсiн жетiлдiру мақсатында
жасалатын салааралық және аумақаралық қоғамдық өндiрiс құндық қайта бөлудi
талап етедi.
Бюджет өндiрiстiк емес құрылымның құнына да әсер етпей қоймайды. Бұл
салада шығындарды қаржыландырудың негiзгi көзi болғандықтан, ол оның дамуы
мен жетiлдiрiлуi, құрылымдық өзгерiстер бағытының мүмкiндiктерiн алдын-ала
анықтайды. Бюджеттiк қорды көлденеңiнен (арнайы мақсатты қорларға – бiлiм
беру, денсаулық сақтау, әлеуметтiк қамсыздандыру және т.б.) және тiгiнен
(облыс, аудан, қала және т.б. бойынша) бөлудiң үйлесiмi қалай болғанына
қарай, өндiрiстiк емес саланың құрылымдық саласы өзгередi, оның дамуындағы
аумақтық қозғалыстар қамтамасыз етiледi. Құндық бөлу санатының ешқайсысы
бюджет сияқты ақша қаражаттарын үлкен аспектiлi қайта бөлудi немесе
экономиканы басқарудың мұндай әр түрлi деңгейлерiнде жүргiзбейдi.
Ұлттық табысты саларалық және аумақаралық қайта бөлу тек мемлекеттiк
бюджеттiң көмегi арқылы ғана iске аспайды. Осылайша, аумақтық қайта бөлуде
бағалар, банк несиесi және басқа да санаттар қатысады. Бiрақ та саларалық
және аумақаралық ақша қаражаттарын бөлудiң негiзгi құралы болып бюджет
табылады. Нақты осының көмегiмен мемлекет қоғамдық өнiмнiң құнын салалар
мен экономиканың бөлiмшелерi арасында ұйымдастырады. Қоғамдық өнiмнiң
құндық құрылымын бюджеттiк реттеу, жаңадан құрылған табысты мемлекеттiк
бюджет пен жекелеген кәсiпорын, ұйым, халық арасында бөлудiң дұрыс
үйлесiмiн iздеуге бағытталған мемлекеттiк саясатты iске асыруға ықпал
етедi. Бiзге бюджеттiк реттеу жүйесiнiң тиiмдiлiгi бюджеттiк қатынастарды
ұйымдастыру нысандарының саналы әртүрлiлiгiнде, олардың әр түрлi
экономикалық жағдайларға қатысты жүйелену деңгейiнде, сондай-ақ оларды
тәжiрибеде қолданудың оңайлығында көрiнедi.
Нарықтық экономиканың тұрақты дамуы жағдайында мемлекеттiк бюджет өз
рөлiн жоғалта алмайды және жоғалтпауы тиiс. Қоғамдық өндiрiске бюджеттiң
ықпалының әдiстерiнде өзгерiстер болуы мүмкiн. Бұл өзгерiске бюджет
қатынастарын түбегейлi қайта құру мен жаңа қағидалы бюджет механизмiн
қалыптастыру керек. Осыған байланысты берiлген тараудың келесi параграфында
әңгiме болатын мемлекеттiк бюджет жүйесiнiң қызмет ету механизмiн, құрылу
қағидасын, рөлiн оқып бiлу ұсынылып отыр.
1.2 Экономиканың тұрақты дамуы жағдайындағы бюджет
саясатының ахуалы
Бюджет экономиканы қаржылық реттеудiң құралы ретiнде көрсетедi. Бiр
жағынан, бұл мемлекет, кәсiпорын немесе жанұя қандайда болмасын
экономикалық субъектi қарастыратын қаражаттар, қаржы ресурстарының
жиынтығы. Басқа жағынан, бюджет – бұл экономикалық субъектiнiң табыстары
мен шығыстарының арасындағы байланыс, белгiлi бiр кезең, көбінесе бiр жыл
iшiндегi түсімдер мен шығыстардың сәйкестiгiн сипаттайтын ақша
қаражаттарының тепе-теңдiгi. Бюджет жүйесi және бюджет экономикалық жүйенiң
маңызды бiр элементiн құрайды, яғни экономиканы қаржылық реттеудiң
әдістерiн iске асырады.
Бюджет және бюджеттiк реттеу кез-келген әлеуметтiк-экономикалық
жүйеге тән. Бiрақ та, бюджеттiк құрылғының сипаттамасы, бюджеттiң қалыптасу
әдістерi, бекiтiлуi, орындалуы ұстанымпаздық айырмашылықтарға толы. Бұл
әсіресе мемлекеттiк бюджетте көрiнiс табады.
Нарықтық экономикаға бет бұрған елдерде мемлекеттiк жылдық бюджеттiң
құрастырылуына, бекiтiлуiне, талдауына және орындалуына баса назар
аударылады. Батыс елдерiнiң бiрсыпырасында бюджеттi жалпы мемлекеттiк және
муниципалды деңгейлерде қарастырудың белгiлi бiр тәртiбi бекiтiлген және
сақталынуда. Бюджет Парламентте және оның комиссиясында шығыстардың барлық
баптары бойынша егжей-тегжейлi түрде талқыланады.
Шаруашылықтың тұрақты түрде дамуы үшін қаржы ағындарын жiтi бақылау,
бұл дағдарыс жағдайларын болдырмауға, теңгерiмдiлiк пен тепе-теңдiктi,
экономиканың әр түрлі секторлары мен салаларының дамуы мен жүзеге асуын
қамтамасыз етуге, бюджеттiң кiрiс және шығыс баптарын мезгiлiмен түзетуге
үлкен мән бередi. Бюджет жүйесi экономиканы мемлекеттiк басқарудың алдыңғы
бiр буыны ретiнде қалыптасады. Бюджет мемлекеттiк тауарөндiрушiлерге әсер
етуiнiң қуатты тұтқасы болуы мүмкін, осы арқылы жұмыс күшi, капитал,
тауарлар мен қызмет көрсетулер нарығына да әсер етедi.
Негiзiнде бюджетте халық пен заңды тұлғалардан мемлекетте
қалыптасатын ақша қатынастары көрiнiс табады. Бұл қатынастар мемлекет
ұстанатын экономикалық саясатқа байланысты болады. Мемлекет ел iшiндегi
әлеуметтiк-экономикалық жағдайға байланысты стратегиялық та, тактикалық та
жоспарларды жүзеге асыра алады. Бұл жоспарлар негiзiнен көпшiлiк халықтың
мүддесiн көздемеуi де мүмкін, бірақ сырттай алғанда бюджеттiң қалыптасуы
барысында олар тартымды болады. Осы тарихи кезеңдегi ең маңыздысы болатын
экономикалық салаларда бюджет мемлекеттiң қаржы ресурстарын жұмылдырады.
Бірақ мұның барлығы бұл мәселелердiң маңыздылығын және шынымен де бұлардың
шешiлуi халық тұрмысының жақсаруы мен экономиканың өсуiне септiгiн
тигiзетiнiн кiм анықтайтынына байланысты болады. Осыған байланысты бiрдәуiр
проблемалар туындайды, бiр жағынан экономика дамуының шешушi мезетiн
анықтау, басқа жағынан бағыттың анықталуы, мұнда бюджет қаражаттарын аса
тиiмдi пайдаланылуы мүмкін және бюджет қаражаттарын тиiмдi түрде қайда
бағытталуы.
Егер, бюджет қатынастары – мемлекетпен, халық, мекемелер,
кәсiпорындар арасында пайда болатын қаржы қатынастары деген ұстанымды
ұстайтын болсақ, онда бiр жағынан мемлекет кәсiпорындар, мекемелер мен
халық қаражаттарын ала отырып, мемлекет бұл қаражаттарды өз иелiгiне
жұмылдырады және өзiнiң мемлекеттiк қызметiн орындауға жұмсайды, сондай-ақ
коммерциялық және коммерциялық емес салаларға, халыққа әсер етуге және
тұтастай экономиканы реттеу қызметiне пайдаланады.
Әсер ету нысандары әр түрлі болуы мүмкін: кәсiпорындарды қаржыландыру
және қаражаттандыру; мемлекеттiк инвестицияларды iске асыру; өнеркәсiптiң
қорғаныс салаларының айырбасталымын қаржыландыру арқылы экономиканың
құрылымдық қайта құруына әсер ету. Мұнда кiрiс немесе шығыс баптарын
ұлғайту немесе азайту қатынасы саяси кеудемсоқтыққа байланысты елдiң
халықпен айла-шарғы жасау қаупі туындайды. Осыған орай, бюджет саясатының
қалыптасуы, оның iске асуының бағытталуы барлық кезде тек экономикалық даму
үрдістерiмен ғана байланысты емес, сондай-ақ саяси кеудемсоқтықты
көрсетедi.
Егер, бюджет саясатының бағытталуы экономиканың дамуы заңдылықтарының
анықталуы негiзiнде емес, ал ол көпшiлiк дауыс пен көптеген түзетулер
нәтижесiнде анықталады, онда мұндай бюджет саясаты тұрақты болмай, үнемі
өзгеру ұстiнде болады, яғни тек экономикалық саланың қайта қалыптасуы
нәтижесiнде ғана емес, сондай-ақ билiктiң осы немесе өзге саласының
жағдаяттық пайымдауынан.
Макроэкономикалық реттеудiң маңызды құралы болып бюджет саясаты
табылады, ол салық салу мен мемлекеттiк шығындарды өзгерту арқылы iскерлiк
белсендiлiк деңгейiне мемлекеттiң әсерiн көрсетедi.
Бiздiң түсінуiмiз бойынша бюджет саясаты ұдайы өндiрiстiк кезең
аяқталуының нәтижесiнде жинақталған, қаржы ресурстарын жұмылдыру бойынша
мемлекеттiң қаржы саясатының экономикалық мазмұнын анағұрлым толық
көрсетедi, олардың мемлекет дамуының әлеуметтiк-экономикалық
басымдылықтарының пайдаланылуы және бөлiнуi. Қаржы ағындарының қозғалысын
реттеудiң бастапқы принципi жиынтық тұтынудың өсуiне бағытталған ұдайы
өндiрiс үдерiсiнiң барлық қатысушыларының мүдделерiн ымыраға жеткiзуден
тұрады.
Бюджет бюджет саясатының негiзгi құралы ретiнде мемлекеттiң қаржы
жүйесiнiң барлық буындарын бiрiктiредi. Үлкен қаржы ағындарымен басқарудың
қажеттiлiгi осыменен шартталған, яғни бұған қоса экономиканы реформалауға
арналған шетел несиелерi мен инвестициялары елдiң төлем балансын өзгерту
мен жалпы қоғамдық өнімнiң қозғалысына бюджет саясатының белсендi әсерi де
шартталған.
Экономикалық теорияда бюджет саясатын жүргiзудiң әр түрлі әдістерi
бар. Кейнсиандық бағытты қолдайтындар экономикалық дамудың ынталандырмасы
ретiндегi тиiмдi жиынтық сұранысты құрауға дәстүрлі түрде бағдар алады.
Олар жиынтық сұраныс өсуiнiң негiзгi факторы ретiнде салықтарды тiзбектей
қысқартуды қарастырады, осы арқылы өндiрiстiң нақты көлемiнiң өсуiн
ынталандырады. Осындай көзқарастың iске асуы экономиканың тұрақтанған
кезеңiнде және ұзақ мерзiмдi даму кезеңдерде жүзеге асуы мүмкін. Ал, қысқа
мерзiмдi кезеңде бюджет түсімдерiнiң қысқарылуына және бюджет тапшылығының
ұлғаюына алып келедi.
Экономикалық теориядан белгiлi болғандай мемлекеттiң бюджет
саясатының бiрнеше тұжырымдамасы бар. Бiрiншi тұжырымдама бюджет
теңгерiмдiлiгiнiң қажеттiлiгiне негiзделедi. Бірақ та, экономиканың өтпелі
кезеңiнде бюджеттiң осындай жағдайы экономикалық дамудың антициклдiк және
тұрақтандырылуға бағытталған мемлекеттiң фискалдық саясатының нәтижелiлiгiн
белгiлi бiр шамада қысқартады. Бюджеттiң теңгерiмдiлiгiне үкіметтiң
талпынуы барысында жұмыссыздық пен халық табысының төмендеуi амалсыздан
салық ставкаларының жоғарылауына немесе мемлекет шығыстарының қысқаруына
алып келедi. Осыған орай жиынтық сұраныс та азаяды.
Сонымен қатар, жыл сайынғы бюджеттi теңгеруге талпыныс инфляцияны
ынталандырады, әсіресе ұлттық валютаның ерiктi түрде құбылмалы айырбас
баєамын енгiзумен, жалақы, зейнетақы және жәрдемақы бойынша дер кезiнде
берешектi өтеуге байланысты халықтың ақшалай табыстарының ұлғаюынан. Бұл
жағдайда бюджет саясаты салық ставкаларының төмендеуiн және салық
жеңiлдiктерiн жандандыру, мемлекеттiк шығыстардың өсуiн немесе осы немесе
басқа да шаралардың үйлесуiн қарастырады.
Бюджеттiң теңгерiмдiлiгiне қатысты бюджет құрылымын қайта қарау
жолымен және оның кiрiс бөлігiн қысқартуға байланысты оның шығысын қысқарту
туралы керi ұғым да бар. Бірақ та, бiрде-бiр индустриалды дамыған мемлекет
өзiнiң қаржысын осындай қағидамен жоспарламайды. өйткені, мемлекеттiк
шығыстардың өсуi халық табысы, жұмыспен қамту және өнімнiң өндiрiлуiн
ынталандырады. Экономикалық өсу мен түсімдiк дамуда объективтi түрде
кiрiстерден шығыстардың артуының негiзделiнуi болады.
Бюджет саясатының екiншi тұжырымдамасына сәйкес бюджет мiндеттi
түрде жыл сайын емес, экономикалық кезең барысында теңестiрiледi.
Экономикалық дамудың қажеттi тұрақтануы мақсатында және өндiрiстiң
құлдырауына керi әсер ету құлдырау кезеңiнде пайда болған және мемлекет
шығындарының төмендеуi мен салық жинаудың ұлғаюынан оның оң сальдосын
жабуға бюджет тапшылығы кезеңiнiң кезектiлiгiмен iске асады. Бюджеттiң
теңестiрiлуi жыл сайын емес, уақытылы кезең барысында жүргiзiледi. Бюджет
саясатының осы тұжырымдамасын iске асыруда пайда болған ерекше мәселе ол -
экономикалық кезеңдегi төмендеулер мен iлгерiлеулер түбегейлiк пен
ұзақтылық мерзiмдiлiкке байланысты әр түрлі болып келуi мүмкін. Мысалы,
түбегейлiлiк пен ұзақ мерзiмдi құлдырау қысқа кезеңдi әрлеумен ауыстырылуы
мүмкін.
Бюджет саясатының үшіншi тұжырымдамасы макроэкономикалық тұрақтануға
жету мен халықты жұмыспен қамтудың өсуiн қамтамасыз ету (қаржының
функционалдық тұжырымдамасы) мақсатында бюджет теңестiруiне сүйенедi.
Бюджет артықшылығы, мемлекеттiк қарыз және бюджет тапшылығының бар болуы
рұқсат етiледi. Тұжырымдама экономикалық өсу шаралары, салық түсімдерiнiң
өсуi мен макроэкономикалық тұрақтану бойынша бюджет тапшылығын өзiн-өзi
қаржыландыруда құрылады. Бюджеттiң теңгерiмдiлiкке жету үдерiсiнде
бюджеттiң бiрнеше реттi секвестрленуi (шығыстың кiрiс түсуiне қарай
шектелетiн қазыналық саясат тұжырымдамасы, Қазақстанда 1998 жылы) және
сондай-ақ қаржы жылының iшiнде оның артықшылыққа жетуi мүмкін. Өзара
байланыста кiрiстер-шығыстар болады. Егер, мемлекет үлкен мөлшерде кiрiс
түсіргiсi келсе, онда оған бiрiншiден, мемлекеттiк шығыстардың өсуi қажет
және ұдайы өндiрiс шарттарын қамтамасыз ету бойынша өз қызметтерiн iске
асыру, яғни болашақ кiрiстер алуда қаражаттарды қосымша инвестициялау
керек.
Бюджет саясатының сипаттамасына (дискрециялық немесе автоматты
тұрақтандырғыш саясаты), қазақстандық ғалымдардың зерттеулерi бойынша
iскерлiк белсендiлiктiң кезеңдiк ауытқуы үлкен әсер етедi. Экономикалық
заңдылық ретiндегi кезеңдiлiктi өз кезегiнде көптеген экономист-ғалымдар
жоққа шығарған, олар: П.Самуэльсон, В.Леонтьев және басқа да ғалымдар.
Бірақ та, қазіргi кезде әлемдiк шаруашылық пен ұлттық шаруашылықтың
объективтi және жалпы нысандағы қозғалысы ретiндегi экономикалық дамудың
кезеңдiлiгiнiң бар болуы мойындалады. Кезеңдiк дамудың революциялық және
эволюциялық сатысының ауысуын, экономиканың әр түрлі элементiнiң қызмет
етуiнiң әркелкiлiгiн көрсетедi, бұл макроэкономикалық тепе-теңдiктiң
сипаттамалық трендiнiң шеңбер бойынша емес, бұралым бойынша дамуының”
детерминанты болып табылады. Нақты түрде бұл ауыспалы және дамыған
кезеңдегi экономиканы өзiн-өзi реттеудiң әдістерiнiң бiрi және мемлекеттiк
әсер етуге анағұрлым сезiмтал.
Бюджет саясаты бюджеттiң белгiлi бiр механизмiн әзiрлеу, қарастыру,
бекiту, орындау, бақылау, бюджеттiң орындалуы туралы есептiң қызмет етуiнiң
әр түрлі бюджет деңгейiнiң өзара байланысына негiзделген.
Егер, дамыған елдерде ортақ валюта-қаржылық жүйенi жасау бөлігiнде
қуатты бiрiгу үрдістерiн кеңейту және қаржы саласында орталықтан
бағытталған беталыстар айқын түрде көрiнiс табады. Ал, бұрынғы кеңес
үкіметi аумағында қаржы жүйесiнiң жергiлiктi деңгейлерiн өзiн-өзi
қаржыландыру, жеке аймақтар мен жергiлiктi билiк органдарын қаржыландырудың
жергiлiктi көздерiнiң мәнi мен рөлiн күшейту және егемендiлiктiң
қалыптасуының қажеттiлiгi жандандырылады. Республикада бюджет жүйесiнiң
дамуы аймақтық деңгейдi” тұтас шаруашылық кешенiнiң тиiмдi қызмет етуiн
қамтамасыз ету мақсатында қаржы жүйесiнiң ортақ шеңберiндегi қаржы
буындарының жергiлiктi және орталық өзара әсерiнiң тиiмдi нұсқасын iздеу
жолында.
Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 24 сәуiрдегi № 548-II Бюджет
кодексiнде бюджет – мемлекеттiң мiндеттерi мен функцияларын iске асыруды
қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры ретiнде
анықталады.
Сурет 1 Мемлекеттiк реттеу жүйесiндегi бюджет саясаты
Бюджет экономикаға бюджет механизмi арқылы әсер етедi. Экономикаға
тұтастай әсер ету құралы ретiнде бюджеттiң бөлу және бақылау қызметi осыдан
көрiнедi. Осыған байланысты бюджет саясаты қолда бар қаржы ресурстары мен
сұраныстарын қанағаттандыру және мiндеттi түрде орындау арасындағы
үйлесiмнiң негiзiндегi кiрiстер мен шығыстар бойынша бюджет шешiмдерiн
таңдау және қаржы жүйесiн бақалауды қарастырады. Басқаша айтқанда, бюджет
саясатын бюджет үдерiсiн ұйымдастыру жағынан алғанда, бюджет заңдылығын
бұзғаны үшін жауапкершiлiк есебiнен бюджеттiң барлық деңгейiнiң орындалуына
бақылау, бекiту, қарастыру және құрастыру тәртiбi ретiнде қарастырылуы
мүмкін.
Осыған байланысты бюджет жүйесiнiң қызмет етуi келесiдей қағидалар
негiзiнде қамтамасыз етiледi:
1) барлық бюджеттiң бiртұтастыєы, толықтылығы, нақтылығы, жариялылығы
және дербестiгi;
2) мемлекеттiк қаржы статистикасының бiртұтас нысаны, ортақ бюджеттiк
сыныпталу, бiртұтас қаржылық базаның бар болуы;
3) бюджетте барлық түсімдердiң толық көрiнуi және түсімдердiң қайта
бөлінуi арқылы бюджеттiң икемдi өзара iс-қимылы;
4) мемлекеттiң ақша-несие саясатының өзара iс-қимылы және ақша
жүйесiнiң бiртұтастыєы;
5) бюджет қаражаттарының жұмсалуына бағыттаудың анықталуы және әр
түрлі бюджет деңгейлерiнiң арасындағы табыстардың бөлінуiнiң тұрақты
нормативтерiнiң негiзiндегi бюджеттiң дербестiгi.
Бюджет жүйесi құрылуының жеке буындары арасындағы өзара
байланысты ұйымдар ретiндегi бюджеттiк құрылғыдан жеке бюджеттердiң барлық
түрлерiнiң жиынтығы ретiндегi бюджет жүйесiнен өзiнiң экономикалық мазмұны
жағынан бюджет саясатының анағұрлым кең мағынасы бар.
1 Кесте
Қазақстан Республикасында салықтық түсімдердің деңгейi, 2010 ж.
Салықтық түсімдер Ағымдағы Ағымдағы кезеңгеТүсімдердiң
кезеңге түсімдердiң кассалық
түсімдердiң кассалық орындалуының
жоспарлануы орындалуы көрсеткiшi (%)
(мың. тг.) (мың. тг.)
Корпорациялық табыс салығы 777629044,0 834332337,6 107,3
Жеке табыс салығы 117488169,0 122998821,0 104,7
әлеуметтiк салық 192025111,0 197300262,0 102,7
Мүлiк салығы 35965098,0 37271921,0 103,6
Жер салығы 6409066,0 6902853,0 107,7
Көлiк салығы 6835892,0 7075919,0 103,5
Бiртұтас жер салығы 306928,0 351390,0 114,5
Қосылған құн салығы 292831666,0 343925731,2 117,4
Акциздер 33115496,0 33416100,1 100,9
Табиғи және басқа да
ресурстарды пайдаланудан 320436205,0 335698255,4 104,8
1 кестенің жалғасы
Салықтық түсімдер Ағымдағы Ағымдағы кезеңгеТүсімдердiң
кезеңге түсімдердiң кассалық
түсімдердiң кассалық орындалуының
жоспарлануы орындалуы көрсеткiшi (%)
(мың. тг.) (мың. тг.)
Кәсiби және кәсiпкерлiк
қызметтi жүргiзуден алымдар4046948,0 4670905,7 115,4
Кеден төлемдерi 49933038,0 53086415,8 106,3
Халықаралық саудаға басқа
да салықтар 8187987,0 9162218,4 111,9
Басқадай салықтар 97801,0 36869,6 37,7
Мемлекеттiк баж 10704886,0 12083978,3 112,9
Ескерту - Қазақстан Республикасы статистика жөнiндегi агенттiгi 2009
жылғы Қазақстан Республикасы әлеуметтiк-экономикалық дамуының қорытындысы
бойынша, 2010 жылғы мәліметтерi бойынша автормен құрастырылды.
1 кестеде көрсетiлгендей салықтық түсімдердiң жиналуы негiзiнен
корпорациялық табыс салығы, табиғи және басқа да ресурстарды пайдаланудан
түсетiн түсімдер, қосылған құнға салынатын салық, әлеуметтiк салық, жеке
табыс салығына тиiп отыр. Және де осы кестеде көрiнiп тұрғандай басқадай
салықтарды қоспағанда барлық салықтық түсімдер 2010 жылға жоспарланған
салықтық түсімдерден нақтылы орындалған осы кезеңнiң кассалық түсімдерi
жоспардан артығымен орындалуын байқауға болады.
Бюджет саясаты – бюджеттiк қаржыландыру арқылы әлеуметтiк-
экономикалық дамудың стратегиялық мәселелерiн шешу басымдылығын үнемі
ауыстыратын бюджет жүйесiнен айырмашылығы бар бюджеттендiру үдерiсi. Бұл
бiр кезеңде экономиканы құрылымдық қайта құру, ал келесi кезеңде – шағын
және орта бизнестi кең ауқымды қолдауы, үшіншi кезеңде – импортты
алмастыратын өндiрiстiң дамуы, төртiншi кезеңде – Ұлттық қауіпсiздiктiң
нығаюы және т.б. Бюджет саясатының негiзгi бағытының өзгеруiмен эмиссиялық
бастауларды тартудан бюджет тапшылығын қаржыландыру көлемiн өзгерту,
экономика мен әлеуметтiк саланың дамуына бюджет саясаты әсерiнiң деңгейi
және әдістерi өзгередi.
Қазiргi кезеңдегi бюджет саясатының нәтижелiлiгiн анықтау күрделiлiгi
бюджет саясатының салық салынатын базасын азайтатын республика
экономикасының нақты секторыны” залалдылығының жағдайында бюджет
мiндеттемелерiнiң орындалу қажеттiлiгiнен тұрады.
1999 жылға дейiн республиканың қаржы жүйесi демеуқаржы алу, оның
iшiнде бюджет тапшылығын жабуға пайызсыз демеуқаржыны алу тек орталықтан
басқарылды. 1990 жылы Қазақстанның мемлекеттiк одақтың бюджетке жарнасы
одақтық жалпы Ұлттық өнімнiң 10%-ын құрады, ол соңынан 1991 жылы (егемендiк
алған жылы) 6,7%-ға дейiн төмендедi. Мемлекет шығыстарының көлемi жағынан
Қазақстанды дамыған батыс Еуропа елдерiмен салыстыруға келетiн едi.
Тек бұл елдер Қазақстаннан асып түсетiнi, ол елдерде жан басына
шаққандағы халықтың табыс деңгейi 10 есе үлкен болды, яғни бұл елдердiң
бюджет саясаты қоғамдық дамуға емес, жеке тұтынуға артықшылық беруге
бағытталған. Сондай-ақ, қайта құру жылдары мемлекеттiк қызмет көрсетудiң
жоғары деңгейiн қолдауға мемлекеттiк қаржы бөлу сомалары 1991-1995 жылдары
4 еседен астам мөлшерге қысқарды. Одақтық бюджет трансфертiнiң жойылуы
салдарынан және жалпы өнімнiң өзiндiк көлемiнiң жартысының төмендеуi
шоғырландырылған бюджет түсімдерi жалпы iшкi өнімнiң 15%-на дейiн
қысқартылды.
Бюджет тапшылығы, әсіресе, 1994 жылы кәсiпорындардың өзара берешегiн
қайта қаржыландыру, iшкi және шетел несиелерi бойынша үкіметтiң мемлекеттiк
кепiлдiгiнiң заңды тұлғалармен ауқымды пайдалануының шығындары есебiнен
өсiп отыр.
Қорытынды бойынша бюджет саласында мемлекеттiк қызмет көрсетулердiң
бiрлiгiне шығындардың есебiнен түзету шаралары:
1) зейнетақы төлемдерiнiң қысқаруына алып келген, үй шаруашылығына
трансферттердiң төмендеуi (жалпы iшкi өнімнен 7%-ға);
2) мемлекеттiк капитал салымы қысқартылды (жалпы iшкi өнімнен 6%-ға);
3) мемлекеттiк қызметтi қаржыландыруға шығыстардың азаюы (жалпы iшкi
өнімнен 6%-ға);
4) бiлiм беру және денсаулық сақтауға бөлінетiн қаржы 8-10%-ға
қысқартылды;
5) бюджет саласында жалақы мөлшерi төмендедi.
Мемлекеттiк салықтар мен шығындар (мемлекеттiк тауарлар мен қызмет
көрсетулердi және мемлекеттiк институттарды ұстауға) саясаты сұранысты
реттеу, халықты жұмыспен қамту және ұлттық өндiрiс көлемiне тiкелей әсер
етедi. Сарапшылардың бағалауы көрсеткендей, бухгалтерлiк есепте көрсетiлген
операциялар бойынша, қамтылған қаражаттардың барлығының 10-15%-ы салық
салудан жалтаруда, яғни ақшалай мөлшерде ол – 30-40%-ды құрайды. Бұл
мемлекеттiк шығыстың мемлекет бюджетiнiң шығыс бөлігiнде көрiнiс
тапқандықтан және жиынтық сұраныс беталысының қалыптасуында шешушi рөл
атқарады. Жылына 3%-дан жоғары емес бюджет тапшылығы кезiндегi оның әсерiн
анықтайық.
Жиынтық сұранысқа мемлекеттiк шығыстардың ұлғаюының әсерi қаншалықты
күшейгенiн формула бойынша есептелген мемлекеттiк шығыстардың
мультипликаторы көрсетедi:
Кс = ∆ЖIӨ ∆МШ
(1)
мұндағы,
Кс — мемлекеттiк шығыстардың мультипликаторы;
∆ЖIӨ — жалпы iшкi өнімнiң өсiмi;
∆МШ — мемлекеттiк шығыстардың өсiмi.
Мемлекеттiк шығыстар 1999-2000 жылдары тұрақтануға көшкеннен соң,
2006 жылға дейiн ұлғая тұсуде. Бұл халықты жұмыспен қамту және жалпы iшкi
өнімнiң өсуiне себеп болады. Сондай-ақ, алдыңғы кезеңмен салыстырғанда
мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсi мемлекеттiк шығыстардың өсуi қарқынымен
салыстырғанда анағұрлым жылдам ұлғаятын болады, ал бюджеттiң тапшылығы
қысқара түседi.
Алдағы кезеңнiң маңызды ерекшелiгi болып салық базасының күшеюi
есебiнен мемлекеттiк кiрiстердiң өсуiнiң өтемдiк әсерi болады. Салықтық
мультипликатор тұтынуға бейiм шектi мөлшерiне мемлекеттiк шығыстардың
мультипликаторына қарағанда аз болады. Бұл өз кезегiнде салық салынатын
базаның кеңеюiне, инвестициялық үдерiстiң жандандырылуы және нақты
жинақтарды ынталандыру мақсатында салық ставкаларын төмендету мен елеулi
саралауға алып келедi.
1994-1996 жылдардағы негiзiнен дискрециялық бюджет саясатын ұстауды
жүргiзетiн өндiрiстiң инфляциялық өсу шығынымен және артық сұранымнан жалпы
iшкi өнімнiң құлдырау кезеңi туындады, ол келесi факторлардан тұрады:
1) мемлекеттiк шығыстың өсу қарқынының қысқаруы;
2) салықтардың ұлғаюы;
3) салық салудың өсуiмен мемлекеттiк шығыстардың қысқарылуының
үштастырылуы.
1997-1999 жылдар аралығында тұрақтанғыш бюджет саясаты жүргiзiлдi, ол
келесi көрсеткiштермен сипатталады:
а) мемлекеттiк шығыстардың артуыменен;
б) салықтардың төмендеуiменен;
в) салықтардың төмендеуi мен мемлекеттiк шығыстардың өсуiнiң
үштастырылуыменен (салықтардың мультипликациялық әсерiнiң төмендеуiне
қарағанда, мемлекеттiк шығыстардың мультипликациялық әсерiнiң артуы үлкен
болуы есебiмен).
Аймақтарда бюджетаралық өзара қатынастардың жүйесiн жаңарту қажеттiгi
туындады, қаржы институттары нарығының инфрақұрылымы қалыптаса бастады.
Жоғарыда айтылғаннан, салық салу мен мемлекеттiк шығыстарды өзгерту
салдарынан экономиканың өтпелі кезеңiндегi iскерлiк ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz