Жергілікті бюджеттердің реттеу формалары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1-тарау Бюджеттік жүйе жӘне жергілікті бюджет түсімдері мен
шығындары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...9
1. Бюджет түсінігі және оның түрлері мен
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2. Жергілікті бюджеттің түсімдері мен шығындары және аймақтық бюджет
аралық теңдестіру
тетігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 1
5
3. Мемлекеттік бюджеттің атқаратын қызметі және оның әрекет ету
шекарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2-тарау Аймақтың Әлеуметтік-экономикалық дамуында жергілікті бюджет
шығыстарының қалыптасу ерекшеліктері
2.1 Аймақтық саясат және жергілікті бюджетті реттеу
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Аймақта білім беру мен денсаулық сақтау салаларын қаржыландыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.3 Әлеуметтік қамтамасыз етуге арналған бюджет шығыстарын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
2.4 Бюджетке түсетін салықтық және салықтық емес түсімдерді болжау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
3-тарау Бюджет жобасының бекітілуі жӘне мемлекеттік қаржылық бақылауды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
3.1 Мемлекеттік қаржылық бақылауды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... 86
3.2 Қазақстан Республикасында бюджет жобасының бекітілу
процедуралары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .96
Пайдаланылған
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 98
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 100
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Экономикалық қатынастар жағдайында жергілікті
басқару органдарының қызмет ету саласы кеңейе түседі, сондықтан олар
әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, демографиялық мазмұндағы мәселелерді
шешуде өз бетінше әрекет ете алады. Жергілікті басқару органдарына
мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын, мемлекеттік қаржыны тиімді
басқаруды, бюджеттік сала құрылымын қайта құру, аумақтың экономикалық
өркендеуі үшін қолайлы шарттар қалыптастыру сияқты аса маңызды міндеттерді
жүзеге асыру жүктеледі.
Атырау облысының дамуында тұрғындарға қызмет көрсету іс-шараларын
қаржыландыру негізінен жергілікті қаржы ресурстары арқылы іске асырылады.
Осы жағдайларды ескере отырып, Елбасы 2005 жылғы “Жаңа әлемдегі, жаңа
Қазақстан” атты Жолдауында “Маңызды әрі көкейтесті өмірлік қағидаттарды
іске асыру үшін қазақстандықтарға: отбасын қамсыздандыру, тұрғын үй иелену,
денсаулықты нығайту, зейнетақыға жинақтаулар қалыптастыру жөнінде барлық
қажетті жағдайларды туғызу болып табылады” делінген [1].
Экономикалық қатынастар жағдайында жергілікті басқару органдарының
қызмет ету саласы кеңее түседі. Сондықтан олар әлеуметтік-экономикалық,
экологиялық, демографиялық мазмұндағы мәселелерді шешуде өз бетінше әрекет
ете алады. Жергілікті басқару органдарына мемлекеттің әлеуметтік
бағдарламаларын, мемлекетті қаржыны тиімді басқаруды, бюджеттік сала
құрылымын қайта құру, аумақтың экономикалық өркендеуі үшін қолайлы шарттар
қалыптастыру сияқты аса маңызды міндеттерді жүзеге асыру жүктеледі.
Атырау облысының дамуында тұрғындарға қызмет көрсету іс-шараларын
қаржыландыру негізінен жергілікті қаржы ресурстары арқылы іске асырылады.
Облыстық бюджет жобасын облыстық маслихатқа жергілікті атқарушы орган
келесі жылдың бюджетінің жобасымен қатар төмендегідей құжаттар мен
материалдарды ұсынады:
- әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарын;
- алдағы үш жылға арналған орта мерзімді фискалды саясатын;
- жергілікті бюджеттік бағдарламалар құжаттарының жобаларын;
- келесі жылдың бюджет жобасына енгізілген шешімдердің мазмұнын
айқындайтын түсініктемені.
Бюджеттік ресурстар аймақтың қаржылық қорының басты бөлігі болып
табылатындықтан, аталмыш ресурстардың қалыптасуымен бөлінуіне талдау жасау
жалпы аймақтың қаржылық қорының қалыптасуы мен қолданылуында маңызды роль
атқарады.
Экономиканың мемлекеттік секторы ел заңдылығына сай билік өзіне
жүктелген міндеттемелерді орындаудың негізгі құралының бірі. Мемлекеттік
сектор мемлекеттік бюджет көмегімен қоғамда толығымен ресурстардың тиімді
бөлінуіне жағдай жасайды. Бүгінгі таңдағы мемлекеттің тұрақты экономикалық
дамуы тұрғысынан негізгі мәселе бюджет жүйесін басқару процесі деп санауға
болады.
Мемлекеттік бюджеттің табысы негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер
базасында елдің экономикасын ары қарай дамыту мен инвестиция тартуға
бағытталған белгіленген халықты ынталандырушы шаралары мен орта мерзімге
елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативті жоспарымен анықталынады.
Жалпы кезеңдерді салыстыра отырып, төмендегідей қорытынды жасауға
болады:
- бюджет шығындарының атқарылуының (бюджеттің жұмсалуының) ең жоғарғы
мөлшері 2006 жылы – 38593,2 млн.теңге шамасында тіркелген. Яғни бұл
2005 жылғы бюджет шығындарымен салыстырғанда – 30 %-ға, 2007 жылғы
бюджет шығындарынан – 5,8 %-ға артық. Ал 2000 жылмен салыстырғанда
облыстық бюджет шығындарының көлемі 2006 жылы – 3,6 есеге, ал 2007
жылы – 3,4 есеге көбейген;
- түсімдер немесе кірістер бойынша ең жоғарғы қаржы мөлшері 2005 жылы
тіркелген, ал төменгі деңгейі 2000 жылы байқалады. Сондай-ақ, аталмыш
кезеңдер ішінде облыстық бюджеттің кірістері шығыстарын жауып келген,
яғни бюджет тапшылығы орын алған жоқ.
2007 жылы облыстық бюджеттің түсімдері 101,8 %-ға (жоспарланған
35988328 мың теңгенің орнына 36619181 мың теңгеге) орындалған. 2007-2006
жылдардағы облыстық бюджеттің атқарылуы бойынша айырма – 2117750 мың
теңгені құраған. Ал осы мерзімдегі бюджеттің жоспар бойынша айырмасы –
1962257 мың теңге көлемінде болса, 2007-2006 жылдар бюджеттерінің жоспар
бойынша айырмасы 40208 мың теңгені құрап отыр.
Бюджет кірісін басқарудың барлық процесі табысты реттеудің неігізгі
принциптері бекітілген Бюджет туралы, Салық және басқа да бюджетке
міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы заңдарымен реттеледі,
сондай-ақ республикалық бюджетте ағымдағы жылға сәйкестендірілген
табыстардан нақты аударымдар бекітіледі [2].
Жергілікті бюджет құралдары жергілікті бағдарламаларды қаржыландыруға
пайдаланылады, олардың саны қазіргі кезде 400-ден астам. Бұл жағдайда 2003-
2015 жылдары Қазақстан Республикасы индустриалды, ииновациялық даму
стратегиясын жүзеге асыру үшін үкімет республикалық бюджеттен 500
млн.доллардан астам қаржы бөлді. Бұл құралдар негізінен даму институттарын
қалыптастыруға, ғылыми зерттеулерге бағытталды. Әлемдік тәжірибе
мемлекеттік ұлттық ғылыми шығыстардың 15 нен жартысына дейін өзіне алатыны
көрсетіп отыр, ал фундаменталдық астам үшін бұл көрсеткіш жоғары –
жартысынан 23 – ке дейін. Бюджеттік шығыстардың жалпы сомасында ғылымға
шығындар үлесі соңғы 20 жылда тұрақты: АҚШ-та 6-7 %, Францияда,
Германияда, Ұлыбританияда, Италияда – 4-5 %, Жапонияда 3-3,5 %.
Жоғарыда атап өткеніміздей, жергілікті бюджет құралдары мемлекеттік
бағдарламаларды қаржыландырылуға пайдаланады. Елбасымыз өзінің “Жаңа
әлемдегі, Жаңа Қазақстан” атты Жолдауында “Білім беру реформасының
ойдағыдай жүргізілуінің басты өлшемім – тиісті білім мен білік алған
еліміздің әрбір азаматы әлемнің кез-келген елінде қажетке жарайтын маман
болатындай денгейге көтерілу. Біз бүкіл елімізде әлемдік стандарттар
денгейіне сапалы білім беру қызметін жолға қоюға тиіспіз” деп атап өткен
болатын.
2006 және 2007 жылдардағы бюджет шығындарының ішінде білім беруге
бөлінген қаржы көлемі аса қомақты.
2006 жылы білім беруге 11311918 мың теңге қаржы бөлінсе, оның 11235480
мың теңгесі немесе 99,3 % -ы атқарылған. 2007 жылғы жоспар бойынша 12770331
теңге бөлініп, оның 12690345 мың теңгесі немесе 99,4 % -ға атқарылған. Екі
жыл ішіндегі бюджеттің атқарылу мәліметтерін салыстыра отырып, білім беру
саласына бөлінген қаржының атқарылуы 1454865 мың теңгеге көбейгенін көруге
болады.
2006 жылдың есебі бойынша денсаулық сақтау мекемелеріне бөлінген қаржы
7814551 мың теңгені құрап, оның атқарылуы 98,2 %-ға орындалған. 2007 жылы
денсаулық сақтау мекемелері арқылы 9823000 мың игеріліп, атқарылуы 96,3 %-
ды құрады. Қаржы негізінен төмендегідей мақсаттарға жұмсалған:
- иммуннобиологиялық құралдар, вакциналар мен дәрі-дәрмектер сатып
алуға;
- жергілікті денгейдегі қан тапсыру орталықтарын материалдық –
техникалық жабдықтауға;
- 5- жасқа дейінгі балаларды дәрі – дәрмекпен қамтамасыз етуге және т.б.
Білім беріге шығындардың өсуі қазіргі кезде әлемдік біліктілік
талабына сай келетін ел экономикасының салалары үшін жоғары білікті ұлттық
мамандарды даярлау қажеттілігінен туындап отыр.Сондықтан да болашақта білім
беруге шығындарды ІЖӨ-ге 5-6 % денгейіне арттыру қажет.
“Денсаулық сақтауға” шығындар үлесі ІЖӨ-ге процентпен алғанда 2 %-тен
аз ғана көп. Дамыған елдерде бұл көрсеткіш 6-7 %-ке жуық, бірақ міндетті
медициналық сақтандыру қорының құрылуымен денсаулық сақтауға шығындар 2-3 %
денгейінде сақталынады деп болжануда.
Мемлекет ресурстарын қайта бөлу процесінде бюджетті қалыптастыру
кезінде мемлекеттік секторды қайта құрылымдау мен даму бағыттары,
мақсаттарын ескеру қажет.
Мемлекеттік бюджеттің шығыс жіктемесінің барлық түрі меншік формалары
бойынша ресурстарды бөлуді қарастырмайды, осылайша әрекет етуші әдістеме
негізінде мемлекеттік секторға тікелей бағытталған құралдарды бағалау
мүмкін емес. Бюджеттік жіктеме баптарын талдау негізінде ғана жекелеген
пайымдауларды түзетуге болады.
Елбасы 2008 жылдың 7 ақпанында “Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру
– мемлекеттік саясаттың басты мақсаты” атты Жолдауында тұрғындардың әл-
ауқатын жақсартуды әкімдердің бірінші кезектегі міндеті деп жүктеп отыр. Ол
осы бағыттағы бірнеше мақсаттарды атап өтті. Оның ішінде негізгісі – бюджет
нәтижелілігін арттыру болып табылады.
Еліміздегі әлеуметтік ахуал да тұрақты қалпында 2000 жылдан бастап,
мемлекеттік бюджеттің білім беруге, денсаулық сақтауға және әлеуметтік
қамсыздандыруға арналған шығындары 5 еседен астам ұлғайды. Біздің 5
миллионнан астам азаматтарымыз мемлекеттік әлеуметтік қорғаумен қамтылып
отыр. Бұл көрсеткіш осыдан бес жыл бұрынғыға қарағанда екі есеге артық.
Біз зейнеткерлерімізді қолдау көлемін ұдайы арттырып келеміз. Халықтың
зейнетақылық жинақтаулары тұрақты түрде көбеюде, оның көлемі 1,1 триллион
тенгеден асып түсті.
Әлеуметтік инфрақұрылым нығайып отыр. 2007 жылы ғана республика
бойынша 76 мектеп пен 23 денсаулық сақтау нысаны салынды.
Диплом жұмысының мақсаты: тұрғындардың әл-ауқатын жақсарту
мақсатында жаңа әлеуметтік нысандарды жергілікті бюджеттен қаржыландыру
ерекшеліктерін қарастыру.
Алдыма, мақсатқа сәйкес мынадай міндеттер қойдық:
- бюджеттік жүйе және жергілікті бюджет түсімдері мен шығындардың
мазмұнын ашу;
- аймақтың әлеуметтік – экономикалық дамуындағы жергілікті бюджет
құрамының ерекшеліктерін қарастыру;
- бюджет жобасының бекітілуін және қаржылық бақылаудың ұйымдастырылу
тәсілдерін анықтау.
Зерттеу объектісі: Атырау облысы бойынша жергілікті бюджеттің
көрсеткіштері.
Зерттеу заты: аймақтың әлеуметтік – экономикалық дамуы мен жергілікті
бюджеттен жұмсалатын шығындар арасындағы байланыс.
Диплом жұмысын жазу барысында отандық және шетелдік мына авторлардың
еңбектерін қолдандық: Зейнелгабдин А.Б., Иванова Г.Г., Ильясов К.К,
Саткалиева В.А., Кулекеев Ж.А., С.Н. Абдрахманованың “Жергілікті бюджет:
қалыптасуы мен атқарылу көрсеткіштері”, С.С. Ахметованың “Мемлекеттік
бюджет мемлекеттік секторды басқарудың құралы ретінде” және т.б. ақпарат
көздеріне жарияланған мақалаларын пайдаландық.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тарау Бюджеттік жүйе жӘне жергілікті бюджет түсімдері мен шығындары
1. Бюджет түсінігі және оның түрлері мен деңгейі
Бюджет – ол жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек, ерекше
тұрған экономикалық категория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана
абстракцияның басқа деңгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде
болуына байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде бір-
бірінен ерекше тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай
бір ерекше байланыс қоғамдық құндылық өнім бөлу аумағында мемлекет пен
заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржылық қарым- қатынас болып табылады.
Бұндай қаржылық қарым - қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар
мемлекеттің қатысуымен болатын құндылық бөлу процесінде орын алуы,
екіншіден, жалпы мемлекеттік фунцияларды атқаруға арналған
орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын қалыптастыру мен пайдалануына
байланысты. Осындай барлық қаржылық қарым – қатынас мемлекеттік бюджет
деген түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және
саясаттық фунцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет
қай мемлекеттікі болмаса да, мазмұндары бірыңғай категориялардан
қалыптасады, яғни салық, займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар
олар бір қоғамдық – экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да
өздерінің мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық
категория деп дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да
экономикалық категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалды
негізі бар өндірістік қарым - қатынаста жатыр.
Бюджет экономикалық қарым – қатынасқа негізделгендіктен
объективтік түрде сипатталады. Өз алды бюджеттік сала болуы адамзаттың
субъективтік пікіріне байланысты емес, ең алдымен ол қоғамдық өндірістің
дамуына керекті орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен
функцияларынан туатын объективтік қажеттілікке байланысты. Ақша қаражаттары
ресурстарын орталықтандырудың экономикалық және саясаттық мәні өте зор,
себебі олар мемлекеттің жоспарлаған шараларын іске асырудың негізгі құралы,
біріккен экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет болып
табылады.
Сондықтан, мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік берілген - ол
республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы қарама-қарсы өтеу
операцияларын есептемегенде сараптамалық ақпарат ретінде пайдаланатын және
бекітуге жатпайтын қосындысын құрайтын жалпы бюджет. Сонымен қатар,
мемлекеттік бюджет термині – мемлекет құрастыратын және басқаратын
орталықтандырылған бюджеттік қор мағынасына да пайдаланады.
Бүгінгі күнгі мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым – қатынастағы әр түрлі
қатысушылардың әлеуметтік – экономикалық мүдделерін қалыптастыратын күрделі
және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы орталық пен аймақтар
арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі
келісімге (компромисс) келеді, бюджеттік дотациялар мен трансферттер бөлу
арқылы мемлекет орталық және жергілікті мүдделерді қалыптастырып іске
асырады. Ал бюджет экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық және
әлеуметтік дамуын көрсетеді [3].
Бюджет түрлері мен деңгейі
Бюджеттік жүйе – мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық
бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде
мемлекеттің орталандырылған ақша қорын – бюджетті-қалыптасу мен пайдалану
бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлық қаржылық
қатынастар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс тәсілдері және сол
қатынастарды басқару органдарымен қатысты. Басқаша айтқанда, барлық
деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және
экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға негізделген бюджеттік
қатынастар қосындысын жүйе деп түсіндіріледі.
2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызында күшіне енгізілген жаңа Бюджеттік
кодекстің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйе құрамына
келесі бюджет түрлері мен деңгейлері кіргізілген:
- республикалық бюджет;
- облыстық бюджеті, республикалық маңызы бар қалалар мен астана бюджеті;
- аудан бюджеті (облыстық маңызы бар қалалар бюджеті).
Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері мен деңгейлері
дербес болып есептеледі. Бюджеттік жүйе құрылымында Төтенше мемлекеттік
бюджет пен Ұлттық қор қарастырылады.
Елдің бюджеттік жүйесінің орталық орнын келесі қаржы жылға Қазақстан
Республикасының заңымен бекітілетін республикалық бюджет алады.
Республикалық бюджет салықтық және басқа түсімдер арқылы қалыптасқан және
мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры ретінде анықталады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қор негізін мемлекеттің қаржы
активтері мен материалды емес активтердің мүлік түріндегі басқа да
активтері құрайды. Бұл қордың қаражаттары мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық даму тұрақтылығын қамту, қаржылық активтер мен басқа мүлік
қорландыру, экономиканы шикізаттық сектордан тәуелділігін және сыртқы
қолайсыз факторлардың әсерін төмендетуге арналған.
Бюджеттік жүйе қызмет атқаруының негізгі келесі қаржылық қатынастары:
- мемлекеттің кәсіпорындармен орталықтандырылған ақша қоры қалыптасу
процесі жөнінде;
- мемлекеттің өндірістен тыс саласының мекемелерімен бюджет тарапынан
қаржыландыру жөнінде;
- мемлекеттің халықпен бюджет кірісін қалыптасу және әр түрлі өтемақы
төлеу мен әлеуметтік жәрдем жасау жөнінде;
- қаржы-банк жүйесінің мекемелері арасында ;
- мемлекеттің шетелдік мемлекеттермен.
Қаржылық қатынастардың барлық бұл формалары мемлекетпен реттеледі,
жетілдіріледі және белгілі принциптер мен құқықтық нормалар негізінде
басқарылады.
Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі ынтымақтық, толығу,
бірізділік, басымдылы, шынайшылық, жайдарылық, дербестік, жауаптылық,
тиімділік және нәтижелілік принциптерге негізделеді, Бұл принциптер
арасында басты болып ынтымақтық және дербестік принциптері саналады, олар
бюджеттік процесті ұйымдастырудың да негізгі принциптері болып саналады.
Ынтымақтық принцип – бюджеттік жүйенің ұйымдастыру – экономикалық
орталықтандыру дәрежесін көрсетеді. Республика аумағында әрекет жасайтын
мемлекеттік кірістер мен мемлекеттік шығыстар жалпы біріңғай жүйесі бар
екені осы ынтымақтық принцип арқылы дәлелденеді. Бұл принцип бюджеттік
жоспарлау әдістемесі мен ұйымдастыру бірлестігіне және жоспарлау мен
әлеуметтік-экономикалық болжамдау өзара байланысына кепіл береді. Осы
принциптің негізінде заңнамалық, өкілдік органдар жағынан бюджет
қаражаттарының қозғалысына тиімді бақылау жүргізіледі,
Толығу принципі – бюджеттер мен Ұлттық қорда республиканың заңнамаларымен
қарастырылған, обьективті және сенімді көрсеткіштер негізіндегі кірістер
мен шығыстар толық көлемінде болуын қадағалайды. Үкіметте бюджетте
қарастырылғаннан басқа ешқандай да кірістер мен шығыстар болуы тиісті емес.
Бюджеттің толығу принципімен бюджет-брутто мен бюджет-нетто түсініктері
байланысты. Бюджет-брутто мемлекеттің кірістер мен шығыстар бойынша барлық
қаржы операцияларын көрсетеді. Ал бюджет-нетто тек қана бюджет баптарының
қалдықтарын көрсетеді.
Шынайшылық принцип деген бюджеттің қабылданған көрсеткіштерінің республика
мен аймақтардың әлеуметтік – экономикалық дамуының ортамерзімді жоспарлары
және ортамерзімді фискалдық саясаттың бекітілген параметрлері мен
бағыттарға сәйкестігі. Сондықтан бюджет көрсеткіштерінің шынайшылығы
экономика ахуалы және өндіріс көлемін объективтік бағалау мен әлеуметтік –
экономикалық даму жоспарының макроэкономикалық көрсеткіштеріне негізделеді.
Бюджет жүйесінің жайдарылық принципі бекітілген бюджет пән оны атқару есебі
жөнінде бұқаралық ақпарат құралдарында жариялауын керек етеді.
Жергілікті бюджеттердің тиімді іс - әрекетінің шарттары болып дербестік
пен теңгерулік табылады. Бюджеттердің дербестік принципі маңында олардың
кірістері өзіндік қайнар көздерінің түсімдері арқылы қалыптастыру мен сол
кірістер көлемінде ғана пайдалану бағыттары анықталуы түсініледі. Бұл
принципті қолдану әр деңгейдегі бюджеттер арасында түсімдерді тұрақты түрде
бөлуін кірістіру мен олардың жұмсау бағыттарын анықтау.
Федералды мемлекеттерде жергілікті бюджеттердің кіріс пен шығыстары
федерация мүшелерінің бюджеттеріне, ал федерация мүшелері өз кірістері және
шығыстарымен федералды бюджетке кірмейді. Біртұтас мемлекеттерде жергілікті
бюджеттер өз кірістері және шығыстарымен республикалық бюджетке кірмейді,
яғни олар дербесті болады. Жоғары экономикалық және әлеуметтік тиімділікке
жету үшін шығыстар неғұрлым жергілікті әкімшілік – аумақтық бірлікке жақын
болуы қажет, себебі сол бірлік мүдделеріне жұмсалатын шығыстар [4].
Қазақстан Республикасында, екі буынды бюджеттік жүйе қолданылады –
республикалық бюджет және жергілікті бюджеттер.
Бюджеттік құрылым. Бюджеттік қатынастар мен бюджетаралық байланыстар
Мемлекеттің кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер мен халық арасындағы
қаржылық қатынастарды бюджеттік қатынастар деп атайды. Бұл қатынастардың
қаржылық қатынастар бөлігі ретіндегі ерекшелігі, біріншіден, олар мемлекет
қатысатын бөліс процесінде болуынан, екіншіден, олар жалпы мемлекеттік
мұқтаждықты қамтамасыз етуге арналған ақша құралдарының орталықтандырылған
қорда қалыптастыру және пайдалану байланысынан тұрады.
Бюджеттік құрылым – ол елдің мемлекеттік бюджеті мен бюджеттік жүйені
ұйымдастыруы және олардың өзара байланысының ұйымдастырушылық формалары.
Бюджеттік құрылым елдің мемлекеттік құрылымдық формасымен анықталады
және биліктің орталық пен жергілікті органдарының республикалық және
жергілікті бюджеттерді құрастыру, қарау, бекіту мен атқару, кірістер мен
шығыстарды бөлу жөніндегі өкілеттіліктерін реттейтін құқықтық нормаларға
негізделеді. Бұлар бюджеттік жүйенің буындарын құрайды, ал олардың өзара
байланысы бюджетаралық қатынас механизмі арқылы іске асады.
Бюджеттік процесті ұйымдастырудың негізі. Бюджеттік процестердің кезеңдері
Қазақстан Республикасында бюджеттік процесс өз алды мемлекеттік орталық
және жергілікті органдардың, бюджеттік процестің қатысушыларының бюджеттер
мен Ұлттық қор болжамын жасау мен қарастыру, оларды бекіту мен атқару және
бақылау жөніндегі әрекеттерін тізбектелген және реттелген түрде іске
асыруды көрсетеді.
Егеменді мемлекеттің бюджеттік процесі әрекеттегі бюджеттік
заңнамаларға сәйкес ұйымдастырылады. Республикада бюджеттік процесті
ұйымдастыру келесі принциптерге негізделеді:
- тұтастық – оның маңында біріңғай құқықтық база, бюджеттік жіктелу,
бюджеттік пен статистикалық ақпаратқа қажетті бюджеттік құжаттар
формаларының бірлігі және ақша жүйесінің бірлігі;
- дербестік – оның маңында бюджеттік процеске әрбір қатысушы өз
әрекетін өз еркі ұйымдастырады және сол әрекет кірістердің өзіндік қайнар
көздері барлығымен және оларды пайдалану бағыттарын анықтайтын құқықпен
қамтамасыз етуіне;
- теңгерушілік – оның маңында барлық бюджеттердің кірістері мен
шығыстары арасындағы арақатынастарды дұрыс тағайындалуында.
Бюджет Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық ортамерзімді
даму жоспары мен Республика Президентінің Қазақстан халқына арналған
жылсайынғы Жолдауының есебімен құрастырылған аумақтардың даму
бағдарламалары негізінде қалыптасады.
Бюджеттік процестің ұйымдастыруы бюджеттік жоспарлау бойынша өкілетті
орган – Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің келесі қаржы
жылға арналған бюджет саясатының негізгі бағыттары мен мемлекеттің
нығайланған қаржы жоспарының жобасын дайындаудан басталады. Жоба жыл сайын
Қазақстан халқына арналған Республика Президентінің Жолдауы, ортамерзімді
әлеуметтік-экономикалық даму жоспары, аумақтардың даму бағдарламалары,
бюджетті атқарудың ағымдық бағалауы, макроэкономикалық көрсеткіштердің
динамикасы, ақша-несиелік пен фискалдық саясаттың негізгі бағыттарының
негізінде жасалады.
Жалпы айтқанда бюджеттік процесті іске асыру бюджеттік іс-әрекеттің
келесі кезеңдерін құрайды:
1. Бюджет жобасын құрастыру;
2. Бюджетті қарау және бекіту;
3. Бюджетті атқару;
4. Бюджетті атқару жөнінде есеп беруді құрастыру мен оны бекіту [5].
2. Жергілікті бюджеттің түсімдері мен шығындары және аймақтық бюджет
аралық теңдестіру тетігі
Жергілікті бюжеттер жүйесі мемлекеттік құрылымдық пен тиісті әкімшілік-
аумақтық бөлімге негізделеді. Жергілікті бюжеттер республиканың бюджеттік
жүйесінің екінші деңгейі және облыс, республика маңындағы қала, астана,
аудан, облыс маңындағы қала бюджеттерін құрайды. Бұлардың барлығы тиісті
әкімшілік-аумақтық бірлік бойынша биліктің жергілікті органдары өз
функцияларын орындауды қаржылық қамтамасыз етуге арналған ақша
қаражаттарының орталықтандырылған қоры болып табылады.
Жергілікті бюджеттердің теңестірілуін қамтамасыз ететін,
трансфертердің ортамерзімдік тұрақты нормативтеріне негізделген
бюджетаралық қатынастар моделін құрғанда, жергілікті атқарушы органдардың
республикалық бюджеттен басқа шеттен алып пайдаланудың қажеттілігі
болмайды. Сонымен бірге әкімшілік-бюджеттік реформаның басымды бағыттарын
іске асырудың мүмкіндігі туады, яғни ауылды жерлерде, аудан маңындағы
қалаларда тиімді жергілікті басқаруды ұйымдастыру мен олардың
институционалдық және функционалдық бекінісі.
Осы мақсаттарда ауылдар мен шағын қалаларда әкімнің аппараттарын
қалыптастыру және оларға заңды тұлғалар мәртебесін беру қарастырылған.
Мұндай шара жергілікті әкімдерге жекеленген мүлік бөлу және олар өз
аттарынан мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен міндеттемелер табу және
іске асыру жөнінде құқықпен тағайындауды ұйғарады. Мысалы, бұл шара арқылы
тиісті аумақтарда заңнамалармен берілген жер қатынастарын реттеу жөніндегі
құқықты қамтамасыз ету іске асырылады.
Жоғарыда айтылған шаралар ауылдар мен шағын қалалар әкімдерінің
шаруашылық және экономикалық салалар бойынша шешімдер қабылдау
уәкілдіктерін кеңейтеді және ең төменгі деңгейдегі басқарудың қаржылық
дербестігін қамтамасыз етеді, себебі олардың бюджеттік бағдарламалары
аудан бюджетінің құрамында тиісті маслихаттармен бекітіледі де тек солар
арқылы өзгертіледі.
Аймақтық саясатты жетілдіру мен мемлекеттік басқару деңгейлері
арасында уәкіліктікті шектеу мақсатымен ауыл мен шағын қала басқару
деңгейлерінің функциялары кеңейтіледі. Жекелеп айтқанда, оларға келесі
қосымша функциялар жүктеледі:
-елді мекендерді көріктендіру, жасылдандыру және санитарлық тазарту
жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру;
-зираттар мен басқа қабірлеу орындарды тиісті қалыпта ұстау жөніндегі
қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру;
-өртке қарсы қауіпсіздік пен судағы қауіпсіздікті қамтамасыз етуді
бақылауын іске асыру;
-жер мен су пайдалануын реттеу және елді мекендерді сумен қамтамасыз
ету жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру;
-заң бекіткен тәртіп бойынша әкімшілік-аумақтық бірлікке берілген
коммуналдық меншікті басқару.
Келешекте республикада жергілікті өзін-өзі басқару негіздерін
қалыптастыру жоспарлануда. Бүгінгі күні мұндай институттарды енгізу
бірсыпыра мәселелер шешуіне тіреліп тұр. Мысалы, биліктің ауылдық органдар
деңгейінде басқарудың нақты механиздері қалыптаспаған, кірістердің өздік
қайнар көздері белгіленбеген, меншік мәселелері шешілмеген [6].
Бюджеттердің түрлері мен деңгейлері арасындағы өзара байланыс аймақтық
бюджетаралық теңестіру механизмі арқылы іске асырылады. Бұл механизмнің
маңызы - ол бюджеттік жүйенің буындары арасында кірістер мен шығындарды
бөлу процесі, ал мұндай бөлудің негізін жергілікті бюджеттердің
республикалық бюджетпен және аудандық бюджеттердің облыс бюджеттері
арасындағы арақатынастарының теңбе-теңдік принципі құрастырады. Мұндайды
қамтамасыз ету үшін мемлекеттік қызмет көрсетуге арналған қаржы шығындардың
нормативтер мен жергілікті бюджеттерге көрсететін қаржылық жәрдем
нормативтерін есептейтін біріккен тәртібі пайдаланады.
Жергілікті бюджеттердің шығындары мөлшерлес кірістермен
қамтамасыз етуі тиіс, ал кірістер әр түрлі салықты және салықтық емес
түсімдер арқылы қалыптасады. Өзіндік кірістер - ол заңмен бекітілген бөлігі
ретінде тұрақты немесе ұзақмерзімді негізде тиісті бюджетке түсетін
кірістер. Мысалы, корпоративтік салық пен қосымша құнға салық толығымен
республикалық бюджет кірісі ретінде бекітілген.
Аумақтардың экономикалық дамуын қамтамасыз ету мен жергілікті
бюджеттердің теңгерушіліктерін бюджеттік реттеу мақсатында оларға жоғары
тұратын бюджет деңгейінен кірістердің кейбір түрлерінің бөлімі бөлінеді.
Мұндайда бөлектеу нормативтері төменгі тұрған бюджеттер бойынша біріккен
немесе әр түрлі болуы мүмкін. Бұл нормативтер бюджеттік деңгейдің осы
кірістерді беріп отырған өкіліктік органымен анықталады.
Жергілікті бюджеттердің шығындар құрылымы анықталған, ал бюджеттен
ақша беру осы шығындарға сәйкес бюджеттік қаржыландыру арқылы іске
асырылады. Қаржыландыру- ол бюджеттік қаражаттарды оны алушыларға бөліп
шығару. Оны ұйымдастыру келесі принциптерге негізделеді:
-тиімділік (ең аз шығындармен ең көп нәтиже) ;
-адрестік (қаражаттарды пайдаланудың нысандық сипаты);
-бақылаулық (қаржы бақылауды іске асыру);
-қайтарылмайтындық (қаражаттар бюджетке қайтарылусыз шартта берілу);
-ақысыздық (қаражаттар пайыз немесе басқа түрлі төлемсіз шартта
берілу).
Бюджетттік қаржыландырудың белгілі екі әдісі бар- нетто-бюджет
жүйесі арқылы және брутто-бюджет жүйесі арқылы. Бірінші әдістің маңызы-
ол тек қана бюджетте анықталып бекітілген шығындар бойынша қатал ақша
қаражаттарымен қамтамасыз ету. Екінші әдіс бюджеттен толық
қаржыландырылатын мекемелер мен ұйымдарды ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етуде пайдаланады.
Аймақтық қаржыландырудың ерекшелігі болып нысанды ағымдағы
трансферттерді пайдалану табылады. Олар тек қана бюджеттік субвенциялар мен
алып тастаудың есебінде есептелмеген аймақтық бюджеттік бағдарламалар
бойынша шараларды орындауға беріледі. Төмен тұрған бюджеттерге трансферттер
арқылы міндетті түрде төлемақы беріледі. Нысанды ағымдағы трансферттер
сомалары республикалық немесе облыс бюджеттерде бекітіледі.
Жалпы алғанда бюджеттік кірістер мен шығыстар мыналардан тұрады:
1. Кірістер:
- салықтық түсімдер;
- салықтық емес түсімдер;
- негізгі капитал сатудың түсімдері;
- ресми трансферттер түсімі;
2. Шығындар;
3. Операциялық қалдық;
4. Таза бюджеттік несиелеу – бюджеттік несиелер, бюджеттік несиелерді
өтеу;
5. Қаржы активтер операциялары бойынша қалдық – қаржы активтерді сатып
алу, мемлекеттің қаржы активтерді сатудың түсімдері;
6. Бюджет тапшылығы (профициті);
7. Бюджет тапшылығын қаржыландыру – зайымдар түсу, зайымларды өтеу,
бюджет құралдары қалдығының қозғалысы.
3. Мемлекеттік бюджеттің атқаратын қызметі және оның әрекет ету
шекарасы
Құндылық бөлудің айрықша аумағы ретінде бюджет арнайы қоғамдық міндет
атқарады, яғни ол жалпы мемлекеттік мүдделерді қаражаттандыруға қызмет
етеді. Бюджет қаражаттары арқылы өндірістің дамуы мен ұлғайтуының
шығыстары, ғылыми – техникалық пен қоғамдық өндірістің салалық және
аумақтық құрылымын жетілдіру қаражаттандырылады, ұжымдық шығындар (білім
беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік сала) және басқа да шығындар қамтамасыз
етеді.
Құндылық бөлудің айрықша аумағы ретінде бюджет келесі арнайы
белгілермен сипатталады:
1. Бөлулік қарым – қатынастың айрықша экономикалық формасы, яғни мемлекет
тарапында жалпы ішкі өнімнің бөлігін жинау және оны қоғамдық мүддені
қамтамасыз етуге пайдаалануға арналған;
2. Ұлттық экономика салалары, аумақ, экономика секторлары қоғамдық іс -
әрекет салалары арасында құндылықты қайта бөлуге арналған;
3. Құндылық бөлудің ерекше бір кезеңін атқарады, яғни жалпы қаржылық
қарым – қатынас тауарлық – ақша қарым – қатынаспен тығыз байланыста
болса, бұл арада құндылық бөлу тауарлы формадағы ішкі өнім
қозғалысымен тікелей байланыста емес және одан белгілі мөлшерде бөлек
атқарылады;
4. Бюджеттік бөлу пропорциялары мен формалары әрбір тарихи кезеңде
мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық дамуының сұраныстары мен
міндеттемелері бойынша анықталады;
5. Бюджеттік бөлу аумағы қаржы жүйесінің басқа да тізбектерімен өзара
тығыз байланыста, бірақ олардың арасында бюджеттік бөлу бастапқы
жағдайда, себебі ол экономиканың құндылық құрылымы мен экономикалық
және әлеуметтік дамудың негізгі бағыттарын ақша қаражаттарымен
қамтамасыз етуге әсер етеді.
Жоғарыда айтылғандай, мемлекеттік бюджет басқа да бір
экономикалық категория сияқты өндірістік қарым – қатынасқа негізделеді және
өзіне сай материалды – құндылық түрі бар, яғни бюджеттік қарым – қатынас
материалды түрде орталықтандырылған ақша қаражаттар қоры – бюджеттік қорда
болады. Бұның нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер
мемлекеттің жинап және пайдаланып жатқан ақша қаражаттары көлемі арқылы
көрінеді. Бюджеттік қор (бюджет ресурстары) – ол мемлекет тарапына, оның
жалпы мемлекеттік функцияларын орындауға арналған, құндылық бөлу сатыларын
өткен, объективтік экономикалық формадағы қоғамдық өнім мен ұлттық табыс
қозғалысының белгілі бір бөлігін құрайды. Бюджеттік қорды қалыптастыру мен
пайдалану – құндылықты бөлу мен қайта бөлуге байланысты сол құндылықтың
қозғалыс процесін көрсетеді.
Бюджеттік іс- әрекет жүргізу мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қаражаттары қорын қалыптастыру мен пайдалануына
байланысты және ерекше экономикалық, ұйымдастырушылық формалары қолдану
негізінде жүргізіледі. Экономикалық формалар түсінігі ретінде жалпы ішкі
өнімді құндылық бөлу процесінің бір жақтарын объективтік түрде көрсететін
бюджеттің кіріс және шығыс категориялары айтылады. Бұл категориялар өз алды
арнайы қолданылады, яғни кіріс – мемлекеттік бюджеттік ресурстармен
(қажетті ақша қаражаттарымен) қамтамасыз етуге арналған, ал шығыс –
жалпымемлекеттік функциялар орындауды қаражаттандыруға бюджеттік
ресурстарды бөлуге арналған.
Бюджет іс - әрекетінің ұйымдастырушылық формалары ретінде
кірістің түсуінің нақты түрлері, олардың көлемін анықтайтын әдістер, бюджет
тапшылығы мен оның шығыстарының көлемін есептейтін тәсілдер пайдаланады.
Негізінде, бұл мемлекеттің арнайы заңнамалық актілер қабылдау арқылы
реттейтін бюджеттік қарым – қатынастың белгілі формалары.
Бюджеттің әрекет етуінің барлық ұйымдастырушылық және экономикалық
формалары жоспарлы түрде жүргізіледі, себебі көптеген меншік формадағы
шаруашылық өз алды болжам - жоспарлық жүргізуді талап етеді. Бұл, кезекті
ретте, бюджеттік қарым – қатынастың осындай болжам – жоспарлық формада
әрекет етуін талап етеді. Мемлекеттің ақша қаражаттары орталықтандырылған
қорының қозғалысы жоспарлық форма мен бюджеттік байланыстың тұрақты сипаты
негізінде болуы бюджеттік байланыстардың арнайы қаржы құжатында – бюджетте,
яғни мемлекеттің негізі қаржы жоспарында анықталады. Бұл құжатта бюджеттің
экономикалық мазмұнын құрайтын барлық бөлу процестері қарастырылған.
Қаржы жоспары ретінде бюджет, бір жағынан, экономика мен басқа да
салалар дамуының қаржы жоспарларына негізделеді, екінші жағынан, көбінесе
соларды анықтайды. Ол мемлекеттік бюджеттік жалпы экономикаға белсенді
түрде ықпал етуіне шарттасты, яғни негізгі қаржылық жоспар барлық ұлттық
экономиканың бюджеті болып табылады. Материалдық өндірістің дамуын
ынталандырушы ретінде де мемлекеттік бюджеттің рөлі өте зор. Бюджет
қаражаттары жеке (бөлек шаруашылық субъектілер) және қоғамдық (барлық
ұлттық шаруашылық) негізгі қорлар айналымдылығын қамтамасыз етуге де
пайдаланады.
Мемлекеттің бюджеттік – салық саясатында қаржылық жоспар - бюджет
арқылы іске асырылады. Мемлекеттің бюджеттік – салық саясаты – ол халықтың
ауқаттылығын жоғарлату мен экономикалық дамуды қамтамасыз етуге арналған
іс - әрекеті. Бұл саясат – еліміздегі жұмыссыздықты қысқарту, инфляцияның
қамтамасыз етуге бағытталған.
Осындай күрделі мәселелерді шешуге және еліміздің жалпы экономика
жүйесіне әсер ету үшін мемлекет өз қызметінде мемлекеттік қаржы басқарудың
механизмдері мен құралдарын пайдаланады. Бюджет тарапынан негізгі құралдар
ретінде мемлекеттік кіріс пен мемлекеттік шығыс табылады [7].
Мемлекеттік бюджеттің функциялары, олардың әрекет ету шекарасы,
ерекшеліктері
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қаржы қасиеттермен
сипатталады, яғни экономикалық маңызды әдіс жалпы қаржы мен оның
тізбектерінде біртиптік функцияларға сәйкес. Сондықтан, мемлекеттік бюджет,
барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау функцияларын атқарады.
Сонымен қатар, қаржы категориясына қарағанда бюджет ерекше категория,
оған келесі негізгі функциялар атқаруы тән:
- Ұлттық табысты қайта бөлу;
- Әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
- Экономиканы реттеу мен ынталандыру;
- Ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен
пайдалануын бақылау.
Мемлекеттік бюджеттің бөлу мен бақылау функциялары бір-бірінен бөлек
емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұларда
бюджеттік қарым-қатынастың барлық жағы бейнеленеді.
Бөлу функцияның мазмұны қоғамдық іс-әрекет салалары, аумақтар,
экономика салалары арасында қаржы ресурстарды қайта бөлу процесімен
анықталады.
Ақша қаражаттарын өндірістік және өндірістік емес салалар арасында
қайта бөлу материалдық өндіріс кәсіпорындардың қаржы ресурстарының бір
бөлігін алу арқылы іске асырылады. Содан кейін өндірістік емес сала
мекемелерін бюджеттік қаржыландыру жүргізіледі. Мұндай бюджеттік
қаржыландырудың ұлттық табысты пайдалануының құрылымын қалыптастыруда рөлі
өте зор, себебі мемлекеттік бюджет экономика секторлары арасында ұлттық
табысты қайта бөлудің маңызды құралы болып табылады. Әрине, қазіргі уақытта
ақша қаражаттарының басым жағы орталықтандырылған қорға мемлекеттік
сектордан түседі, бірақ жалпымемлекеттік қажеттіліктері қамтамасыз етуге
жеке кәсіпкерлер мен экономиканың мемлекеттік емес саласының басқа да
субьектілердің қаражаттары тартылады.
Бюджеттің бөлу функциясының ерекшеліктеріне: бюджеттің қоғамдық
өндіріске көп жақты әсері мен нақты нәтижеге жеткізетін жоғары деңгейдегі
іскерлігі жатады. Бюджеттің бұл функциясы ақша қаражаттарын экономикалық
және экономикалық дамудың басымдылық бағыттарға пайдалануға мүмкіншілік
береді де, экономиканың жоғары өсу қарқынына жетуі мен оның тиімділігін
жоғарлатуына ықпал етеді.
Бюджеттің бақылау функциясының негізін бюджеттік түсімдер мен шығындар
көрсеткіштері арқылы бюджеттік ресурстар қозғалысы қалайды. Мысалы бюджетке
уақытында немесе толық төленбеген салықтар мен түсімдер экономиканың кейбір
салаларында даму қарқыны төмендегеннің белгісі жатады. Егер бюджет
тарапынан қарастырылған қаражаттар толық көлемде пайдаланбаса, онда
экономика салалары мен іс-әрекет салаларда экономикалық коньюктура қажетті
деңгейде еместігі. Сондықтан, бюджеттік көрсеткіштер экономикадағы осындай
кемшіліктерді көрсете отырып, сол кемшіліктерді жою мен бұзылған қаржылық
тәртіпті қалпына қайта келтіруге бағытталған нақты шара қарастырып
қолдануға негіз болады.
Қазіргі заманның шарттарына сәйкес бюджеттің бақылау функциясы да
өзгертуде, себебі ол өз мақсаттарын іске асыруға кең тараған ақпарат
пайдалану, автоматталған жүйелер, қаржылық есептемелер, компьютерлер
қолдану негіздерінде көп мүмкіншілік алады.
Мемлекеттік бюджет категориясы обьективтік болғандықтан, оның
функциялары да обьективті. Бюджет функцияларын бірден оның ішкі
потенциялдық қабілеттілігінен түсіну қажет, себебі ол өзін тек міндетті
түрде бюджеттік қатынасы бар қоғамдық қарым-қатынастың белгілі саласында
көрініс табады. Сондықтан, бюджетке тән қасиеттер көрінісі, оларды бөлу мен
бақылау құралдары ретінде пайдалануы тек адамша іс-әрекет процесінде
мүмкін, ал ол мүмкіндік мемлекет жасаған бюджеттік механизм арқылы іске
асырылады.
Бюджеттік механизм, бюджеттік саясатты шынайы түрде іске асырушы болып,
бюджеттік қатынастарды нақты түрде экономикалық және әлеуметтік сауалдарды
шешуге бағытталады. Бұл арада бюджет іс-әрекетінің обьективтік және
субьективтік жақтарының арасындағы арақатынасты дұрыс түсінуі қажет, себебі
бюджеттік және оның функцияларының обьективтік сипаты қатынас жүйесіндегі
бюджеттің орны мен оның экономиканың даму деңгейіне тәуелді екенін
анықтайды.
Сонымен, бюджет функциялары, дәл айтсақ, бюджеттік салық саясаттың
функциялары қорытынды функциялары түрде келесілерді құрайды:
А) нарықтан тыс қызмет көрсету;
Ә) кірістерді қайта бөлу;
Б) мемлекеттік реттеу;
В) мемлекеттік бақылауды іске асыру.
Мемлекеттік бюджетті, жалпы басқа да экономикалық категориялар секілді
мемлекет белсенді түрде болашақ және ағымдағы әлеуметтік-экономикалық
міндеттерін нақты шешуде пайдаланады. Мемлекет бюджетті өзінің
ұйымдастырушылық функциясын іске асырудың маңызды құралы ретінде қолданып,
оны экономиканы басқарудың әсершіл құралына айналдырады.
Мемлекеттік бюджеттік – экономиканы басқару құралы ретінде сипаттай
отырып, бұл құралдың рөлі обьективті алдын ала анықталғанын айрықша айту
керек. Оған дәлел, біріншіден, экономикалық байланыстарды жалпы реттеу
нәтижесінде бюджеттік қатынастарды негізгі қаржы құжат ретінде арқылы
пайдалану, екіншіден, мемлекеттік бюджеттің бөлу табиғаты негізінде оны
қоғамдық өндіріске әсер ететін маңызды экономикалық құрал ретінде
пайдалану. Бюджеттің мәні мен рөлі оның экономикалық құрал ретіндегі
ерекшелігімен дәлелденеді, яғни ол қоғамдық өнім бөлу саласының кең
пайдаланатын құндық құралы болып табылады.
Экономиканың дамуына байланысты оны басқару құралы ретінде бюджеттік
бақылаудың мәні ұлғаяды. Қоғамдық өндірістің ауқымы неғұрлым ірі болса,
соғұрлым экономиканың өсу қарқыны жоғары, сондықтан ақша қаражаттарын
уақытында қалыптастыру мен тиімді пайдалану процестерін бақылау өте
маңызды.
Бюджеттік механизмнің әр түрлі құрылымдық буыны мен элементіне
өздерінің орындайтын міндеттеріне сәйкес функционалдық ерекшеліктері тән.
Бірақ, бюджеттік механизнің буындары мен элементтері өздерінің қатыстылы
дербестігіне қарамай біртұтас болып қызмет атқарады, яғни барлық құрылымдық
буындар мен элементтердің өзара байланысты әрекеттері бюджеттік механизмнің
біріңғай іс-әрекетін қамтиды.
Сонымен, мемлекет экономиканы басқаруда бюджеттік механизмді белсенді
түрде пайдаланады. Ол әлеуметтік-экономикалық дамудың маңызды бағыттарына
ақша қаражаттарының қосылымын күшейтуде, сол бағыттарға сәйкес экономиканың
салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге, жалпы барлық ресурстар
түрлерін тиімді пайдалануда елеулі рөл атқарады. Сонымен қатар, мемлекеттік
бюджет өзінің барлық көрініс және пайдалану формаларында экономиканы
басқарудың құралы ретінде болып, қоғамдық өндіріске қаржылық құжат,
экономикалық тұтқа және ынта түрлерінде интегралды әсер етеді.
Мемлекеттік бюджеттің басқа қаржы буындары арасындағы орны мен мәнін
келесідей анықтауға болады. Біріншіден, бюджеттің қаржы жүйесінің басқа
буындарынан айырмашылығы – ол қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамудың
негізгі бағыттарында пайдаланатын қоғамдық өнім құнының бір бөлігінің
айналымымен байланысты бөліс қатынастардың кең комплексінің бейнеленуі. Бұл
мемелекетке бюджет арқылы барлық ел ауқымында құндық бөліс процестерін
орталандыра басқаруға мүмкіншілік береді. Екіншіден, бюджет барлық шығыстар
мен кірістердің басқа баланстары, қаржы жоспарлар, несиелік және кассалық
жоспарлармен тығыз байланысты. Үшіншіден, мемлекеттік бюджет қалыптастыру
процесінде макроэкономикалық, қаржылық және өндірістік көрсеткіштер
талданады және анықталады, қаржы-несиелік жүйенің барлық буындарының
байланыстары үйлестіріледі, сонымен қатар экономикалық және әлеуметтік даму
көрсеткіштері қаржы және несие ресурстарымен тұжырымды қиыстыруға жетеді.
Мемлекеттік бюджет арқылы жүргізетін жалпымемлекеттік бақылау қаржы
бақылау түрінде іске асырылады. Бұл мемлекеттің экономикалық және қаржылық
саясатын іске асыруға арналған әсершіл құрал. Қаржылық ресурстарды бюджет
арқылы бөлудің қоғамдық өндіріске әсері сандық және сапалық жақтарымен
сипатталады. Сандық жағы бюджет арқылы қайта бөлінген қаржы ресурстарының
үйлесімдері мен деңгейі бойынша білінеді. Мемлекеттің қаржы ресурстарының
сандық мөлшері жиынтық қаржы баланста көрсетілуі мүмкін. Мұндай балансқа
бюджеттік жүйенің барлық ресурстарына қоса Ұлттық қор ресурстары мен барлық
меншік формадағы шаруашылық субьектілерінің ресурстары жатады.
Бюджет арқылы бөлінетін қаржы ресурстардың экономикаға тигізетін
әсерінің сапалық сипаты келесілермен сипатталады: біріншіден, мемлекет
бюджеттік қаражаттар салымының бағыттарын пайдаланады; екіншіден, мемлекет
осы қаражаттарды экономика дамуының қосымша ынта ретінде және оларды
жұмылдыру мен елдің экономикалық өсуін жетілдіру, өндіріс тиімділігін
жоғарлатуға жұмсау әдістерін қолданады [8].
2-тарау Аймақтың Әлеуметтік-экономикалық дамуында жергілікті бюджет
шығыстарының қалыптасу ерекшеліктері
2.1 Аймақтық саясат және жергілікті бюджетті реттеу формалары
Аймақтық саясат мемлекеттің жалпы саясатының құрамдас бөлігі, өмір
сүру және шаруашылық жүргізудің аумақтық факторларын тиімді қолдануға,
елдің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттары мен
міндеттеріне жету үшін бағытталған.
Қазақстан Республикасының аймақтың саясатының мақсаты - ұтымды
аумақтың еңбек бөлінісі аумақтың өзін-өзі басқаруды дамыту қағидаларын
қалыптастыру негізінде әрбір аймақтың ресурстық - өндірістік потенциалын
тиімді қолдану және халықтың өмір сүруі үшін тең мүмкіндіктер жасау (9(.
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу механизмдері мен әдістеріне
тоқталайық.
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеудің маңызды механизмдері:
- жалпы мемлекеттік және аймақтық мүдделердің келісуі мен өзара байланысын
қамтамасыз ететін аймақтардың әлеуметтік және экономикалық дамуы мен
өндіргіш күштерді орналастыруды ұзақ мерзімді перспективаға кешенді
болжау, аймақта бар өндірістік –экономикалық, интелектілік және
экспорттық потенциалды нығайту мен тиімді қолдану;
- кешенді болжауда белгіленген елдің әлеуметтік- экономикалық даму
басымдықтары мен кезеңдерін жүзеге асыруға бағытталған жалпы мемлекеттік
аймақтық және салалық деңгейдегі стратегиялық жоспарлар жүйесі;
- ірі көлемдегі аймақ аралық мәселелерді шешу бойынша жалпы мемлекеттік
бағдарламаларды жасақтау мен жүзеге асыру;
- нақты аймақтық дамуындағы аса шешуші мәселелерді шешуде мақсатты
бағдарламалады жүзеге асыру; оның ішінде экологиялық кедей аудандарды,
депрессияға ұшыраған шағын және орташа қалаларда, шалғай жатқан ауылдық
аудандарды мемлекеттік қолдаудың арнайы бағдарламасы;
- аймақтарды дамыту үшін сәйкес заңмен, институционалдық және әдістемелік
қамтамасыз етілген арнайы экономикалық зоналар жасау;
- қаржы – несие және салықтық тетіктер;
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу әдістері екі топқа бөлінеді:
тікелей (әкімшіліктік) және жанама (экономикалық).
Аймақтық экономиканы реттеу үшін мемлекет әдістер жүйесін қолданады.
Ол икемді жіктелінген кешенді болуы тиіс, аймақтық ерекшеліктерін ескеріп,
шешілетін стратегиялық және тактикалық міндеттемелер сипатын ескеруі тиіс.
Аймақтық дамуда орталық атқарушы органдардың реттеуші қызметтеріне мына
шараларды жүзеге асыру жатады.
- барлық аумақтық шаруашылық жүргізу субьектілерінің, орталық және
жергілікті атқару органдарының қызмет етуінің құқықтық және нормативтік
негізін жасау;
- республика шаруашылығының перспективалық дамуының макроэкономикалық және
салалық басымдықтарымен нығайып аумақтық дамудың маңызды бағыттары мен
пропорцияларын анықтау;
- барлық халық үшін олардың жеріне байланыссыз республика аумағында ең
төменгі тұрмыс деңгейінің мемлекеттік кепілік қамтамасыз ету;
- аймақаралық немесе жалпы республикалық сипаттағы аумақтық мәселелерді
шешу;
- республика экономикасы үшін аса маңызы бар аумақтардың басымдықта дамуын
қамтамасыз ету;
Сонымен бірге мемлекеттің аймақтық дамуындағы реттеуші рөлі бюджеттен
қаржыланатын мақсатты кешенді бағдарламаны жүзеге асырудан, құрылым
құраушы инвестициялық жобаларды жүзеге асырудан көрінеді.
1996 жылы 9 қаңтарда Үкімет қаулысымен ҚР аймақтық саясатының
тұжырымдамасы мақұлданды. Оның негізін салық және бюджет саясатын
қалыптастыру позициясы арқылы және аймақтардың мамандандырылу принципі
бойынша үлгілеу құрайды. Яғни, берілген аймақ бюджеттік қаржыландыру
жағынан басыңқылардың құрамына кіреді, өйткені оның дамуы мамандандырылу
деңгейінен басыңқы бола алмайды. Бізге алдағы мерзімде аймақтардың
басыңқылығын анықтау біріңғай ғылыми негізге негізделетін аймақтарына деген
кешенді көзқарас дұрыс деп көрінеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына 2006 жылғы
наурыздағы “Қазақстанның бәсекеге барынша қабілетті 50елдің қатарына кіру
стратегиясы”, 2007 жылдың 28 ақпанындағы “Жаңа әлемдегі, Жаңа Қазақстан”
Жолдауларына сәйкес “Атырау облысының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму
стратегиясы” жасақталды. Бұл стратегияның объективті негізі – жаханданумен
ел өңірлерінің ішкі арнаулы бағыттарының даму жағдайында мәселелер мен
перспективаларды біртұтас бағалаудың қажеттілігі. Облыс бойынша өңірлерінің
қазіргі дамуының мақсаты – бұл еңбекті бөлудің ұлттық және әлемдік
жүйесінде өз орнын табу.
Республиканың басқа облыстарына қарағанда Атырау облысының бәсекеге
қабілеттілігі Қазақстан Республикасы өңірлерінің әлеуметтік-экономикалық
дамуын сипаттаушы көрсеткіштерді салыстыру негізінде бағаланды.
Демографиялық көрсеткіштер. Халық саны бойынша Атырау облысы 15
орынға ие. Халықтың тығыздығы 1 шаршы метрге 3,9 адамды құрайды және осы
аталған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1-тарау Бюджеттік жүйе жӘне жергілікті бюджет түсімдері мен
шығындары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...9
1. Бюджет түсінігі және оның түрлері мен
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2. Жергілікті бюджеттің түсімдері мен шығындары және аймақтық бюджет
аралық теңдестіру
тетігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 1
5
3. Мемлекеттік бюджеттің атқаратын қызметі және оның әрекет ету
шекарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2-тарау Аймақтың Әлеуметтік-экономикалық дамуында жергілікті бюджет
шығыстарының қалыптасу ерекшеліктері
2.1 Аймақтық саясат және жергілікті бюджетті реттеу
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Аймақта білім беру мен денсаулық сақтау салаларын қаржыландыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.3 Әлеуметтік қамтамасыз етуге арналған бюджет шығыстарын
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
2.4 Бюджетке түсетін салықтық және салықтық емес түсімдерді болжау
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
3-тарау Бюджет жобасының бекітілуі жӘне мемлекеттік қаржылық бақылауды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
3.1 Мемлекеттік қаржылық бақылауды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... 86
3.2 Қазақстан Республикасында бюджет жобасының бекітілу
процедуралары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .96
Пайдаланылған
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 98
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 100
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Экономикалық қатынастар жағдайында жергілікті
басқару органдарының қызмет ету саласы кеңейе түседі, сондықтан олар
әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, демографиялық мазмұндағы мәселелерді
шешуде өз бетінше әрекет ете алады. Жергілікті басқару органдарына
мемлекеттің әлеуметтік бағдарламаларын, мемлекеттік қаржыны тиімді
басқаруды, бюджеттік сала құрылымын қайта құру, аумақтың экономикалық
өркендеуі үшін қолайлы шарттар қалыптастыру сияқты аса маңызды міндеттерді
жүзеге асыру жүктеледі.
Атырау облысының дамуында тұрғындарға қызмет көрсету іс-шараларын
қаржыландыру негізінен жергілікті қаржы ресурстары арқылы іске асырылады.
Осы жағдайларды ескере отырып, Елбасы 2005 жылғы “Жаңа әлемдегі, жаңа
Қазақстан” атты Жолдауында “Маңызды әрі көкейтесті өмірлік қағидаттарды
іске асыру үшін қазақстандықтарға: отбасын қамсыздандыру, тұрғын үй иелену,
денсаулықты нығайту, зейнетақыға жинақтаулар қалыптастыру жөнінде барлық
қажетті жағдайларды туғызу болып табылады” делінген [1].
Экономикалық қатынастар жағдайында жергілікті басқару органдарының
қызмет ету саласы кеңее түседі. Сондықтан олар әлеуметтік-экономикалық,
экологиялық, демографиялық мазмұндағы мәселелерді шешуде өз бетінше әрекет
ете алады. Жергілікті басқару органдарына мемлекеттің әлеуметтік
бағдарламаларын, мемлекетті қаржыны тиімді басқаруды, бюджеттік сала
құрылымын қайта құру, аумақтың экономикалық өркендеуі үшін қолайлы шарттар
қалыптастыру сияқты аса маңызды міндеттерді жүзеге асыру жүктеледі.
Атырау облысының дамуында тұрғындарға қызмет көрсету іс-шараларын
қаржыландыру негізінен жергілікті қаржы ресурстары арқылы іске асырылады.
Облыстық бюджет жобасын облыстық маслихатқа жергілікті атқарушы орган
келесі жылдың бюджетінің жобасымен қатар төмендегідей құжаттар мен
материалдарды ұсынады:
- әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарын;
- алдағы үш жылға арналған орта мерзімді фискалды саясатын;
- жергілікті бюджеттік бағдарламалар құжаттарының жобаларын;
- келесі жылдың бюджет жобасына енгізілген шешімдердің мазмұнын
айқындайтын түсініктемені.
Бюджеттік ресурстар аймақтың қаржылық қорының басты бөлігі болып
табылатындықтан, аталмыш ресурстардың қалыптасуымен бөлінуіне талдау жасау
жалпы аймақтың қаржылық қорының қалыптасуы мен қолданылуында маңызды роль
атқарады.
Экономиканың мемлекеттік секторы ел заңдылығына сай билік өзіне
жүктелген міндеттемелерді орындаудың негізгі құралының бірі. Мемлекеттік
сектор мемлекеттік бюджет көмегімен қоғамда толығымен ресурстардың тиімді
бөлінуіне жағдай жасайды. Бүгінгі таңдағы мемлекеттің тұрақты экономикалық
дамуы тұрғысынан негізгі мәселе бюджет жүйесін басқару процесі деп санауға
болады.
Мемлекеттік бюджеттің табысы негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер
базасында елдің экономикасын ары қарай дамыту мен инвестиция тартуға
бағытталған белгіленген халықты ынталандырушы шаралары мен орта мерзімге
елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативті жоспарымен анықталынады.
Жалпы кезеңдерді салыстыра отырып, төмендегідей қорытынды жасауға
болады:
- бюджет шығындарының атқарылуының (бюджеттің жұмсалуының) ең жоғарғы
мөлшері 2006 жылы – 38593,2 млн.теңге шамасында тіркелген. Яғни бұл
2005 жылғы бюджет шығындарымен салыстырғанда – 30 %-ға, 2007 жылғы
бюджет шығындарынан – 5,8 %-ға артық. Ал 2000 жылмен салыстырғанда
облыстық бюджет шығындарының көлемі 2006 жылы – 3,6 есеге, ал 2007
жылы – 3,4 есеге көбейген;
- түсімдер немесе кірістер бойынша ең жоғарғы қаржы мөлшері 2005 жылы
тіркелген, ал төменгі деңгейі 2000 жылы байқалады. Сондай-ақ, аталмыш
кезеңдер ішінде облыстық бюджеттің кірістері шығыстарын жауып келген,
яғни бюджет тапшылығы орын алған жоқ.
2007 жылы облыстық бюджеттің түсімдері 101,8 %-ға (жоспарланған
35988328 мың теңгенің орнына 36619181 мың теңгеге) орындалған. 2007-2006
жылдардағы облыстық бюджеттің атқарылуы бойынша айырма – 2117750 мың
теңгені құраған. Ал осы мерзімдегі бюджеттің жоспар бойынша айырмасы –
1962257 мың теңге көлемінде болса, 2007-2006 жылдар бюджеттерінің жоспар
бойынша айырмасы 40208 мың теңгені құрап отыр.
Бюджет кірісін басқарудың барлық процесі табысты реттеудің неігізгі
принциптері бекітілген Бюджет туралы, Салық және басқа да бюджетке
міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы заңдарымен реттеледі,
сондай-ақ республикалық бюджетте ағымдағы жылға сәйкестендірілген
табыстардан нақты аударымдар бекітіледі [2].
Жергілікті бюджет құралдары жергілікті бағдарламаларды қаржыландыруға
пайдаланылады, олардың саны қазіргі кезде 400-ден астам. Бұл жағдайда 2003-
2015 жылдары Қазақстан Республикасы индустриалды, ииновациялық даму
стратегиясын жүзеге асыру үшін үкімет республикалық бюджеттен 500
млн.доллардан астам қаржы бөлді. Бұл құралдар негізінен даму институттарын
қалыптастыруға, ғылыми зерттеулерге бағытталды. Әлемдік тәжірибе
мемлекеттік ұлттық ғылыми шығыстардың 15 нен жартысына дейін өзіне алатыны
көрсетіп отыр, ал фундаменталдық астам үшін бұл көрсеткіш жоғары –
жартысынан 23 – ке дейін. Бюджеттік шығыстардың жалпы сомасында ғылымға
шығындар үлесі соңғы 20 жылда тұрақты: АҚШ-та 6-7 %, Францияда,
Германияда, Ұлыбританияда, Италияда – 4-5 %, Жапонияда 3-3,5 %.
Жоғарыда атап өткеніміздей, жергілікті бюджет құралдары мемлекеттік
бағдарламаларды қаржыландырылуға пайдаланады. Елбасымыз өзінің “Жаңа
әлемдегі, Жаңа Қазақстан” атты Жолдауында “Білім беру реформасының
ойдағыдай жүргізілуінің басты өлшемім – тиісті білім мен білік алған
еліміздің әрбір азаматы әлемнің кез-келген елінде қажетке жарайтын маман
болатындай денгейге көтерілу. Біз бүкіл елімізде әлемдік стандарттар
денгейіне сапалы білім беру қызметін жолға қоюға тиіспіз” деп атап өткен
болатын.
2006 және 2007 жылдардағы бюджет шығындарының ішінде білім беруге
бөлінген қаржы көлемі аса қомақты.
2006 жылы білім беруге 11311918 мың теңге қаржы бөлінсе, оның 11235480
мың теңгесі немесе 99,3 % -ы атқарылған. 2007 жылғы жоспар бойынша 12770331
теңге бөлініп, оның 12690345 мың теңгесі немесе 99,4 % -ға атқарылған. Екі
жыл ішіндегі бюджеттің атқарылу мәліметтерін салыстыра отырып, білім беру
саласына бөлінген қаржының атқарылуы 1454865 мың теңгеге көбейгенін көруге
болады.
2006 жылдың есебі бойынша денсаулық сақтау мекемелеріне бөлінген қаржы
7814551 мың теңгені құрап, оның атқарылуы 98,2 %-ға орындалған. 2007 жылы
денсаулық сақтау мекемелері арқылы 9823000 мың игеріліп, атқарылуы 96,3 %-
ды құрады. Қаржы негізінен төмендегідей мақсаттарға жұмсалған:
- иммуннобиологиялық құралдар, вакциналар мен дәрі-дәрмектер сатып
алуға;
- жергілікті денгейдегі қан тапсыру орталықтарын материалдық –
техникалық жабдықтауға;
- 5- жасқа дейінгі балаларды дәрі – дәрмекпен қамтамасыз етуге және т.б.
Білім беріге шығындардың өсуі қазіргі кезде әлемдік біліктілік
талабына сай келетін ел экономикасының салалары үшін жоғары білікті ұлттық
мамандарды даярлау қажеттілігінен туындап отыр.Сондықтан да болашақта білім
беруге шығындарды ІЖӨ-ге 5-6 % денгейіне арттыру қажет.
“Денсаулық сақтауға” шығындар үлесі ІЖӨ-ге процентпен алғанда 2 %-тен
аз ғана көп. Дамыған елдерде бұл көрсеткіш 6-7 %-ке жуық, бірақ міндетті
медициналық сақтандыру қорының құрылуымен денсаулық сақтауға шығындар 2-3 %
денгейінде сақталынады деп болжануда.
Мемлекет ресурстарын қайта бөлу процесінде бюджетті қалыптастыру
кезінде мемлекеттік секторды қайта құрылымдау мен даму бағыттары,
мақсаттарын ескеру қажет.
Мемлекеттік бюджеттің шығыс жіктемесінің барлық түрі меншік формалары
бойынша ресурстарды бөлуді қарастырмайды, осылайша әрекет етуші әдістеме
негізінде мемлекеттік секторға тікелей бағытталған құралдарды бағалау
мүмкін емес. Бюджеттік жіктеме баптарын талдау негізінде ғана жекелеген
пайымдауларды түзетуге болады.
Елбасы 2008 жылдың 7 ақпанында “Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру
– мемлекеттік саясаттың басты мақсаты” атты Жолдауында тұрғындардың әл-
ауқатын жақсартуды әкімдердің бірінші кезектегі міндеті деп жүктеп отыр. Ол
осы бағыттағы бірнеше мақсаттарды атап өтті. Оның ішінде негізгісі – бюджет
нәтижелілігін арттыру болып табылады.
Еліміздегі әлеуметтік ахуал да тұрақты қалпында 2000 жылдан бастап,
мемлекеттік бюджеттің білім беруге, денсаулық сақтауға және әлеуметтік
қамсыздандыруға арналған шығындары 5 еседен астам ұлғайды. Біздің 5
миллионнан астам азаматтарымыз мемлекеттік әлеуметтік қорғаумен қамтылып
отыр. Бұл көрсеткіш осыдан бес жыл бұрынғыға қарағанда екі есеге артық.
Біз зейнеткерлерімізді қолдау көлемін ұдайы арттырып келеміз. Халықтың
зейнетақылық жинақтаулары тұрақты түрде көбеюде, оның көлемі 1,1 триллион
тенгеден асып түсті.
Әлеуметтік инфрақұрылым нығайып отыр. 2007 жылы ғана республика
бойынша 76 мектеп пен 23 денсаулық сақтау нысаны салынды.
Диплом жұмысының мақсаты: тұрғындардың әл-ауқатын жақсарту
мақсатында жаңа әлеуметтік нысандарды жергілікті бюджеттен қаржыландыру
ерекшеліктерін қарастыру.
Алдыма, мақсатқа сәйкес мынадай міндеттер қойдық:
- бюджеттік жүйе және жергілікті бюджет түсімдері мен шығындардың
мазмұнын ашу;
- аймақтың әлеуметтік – экономикалық дамуындағы жергілікті бюджет
құрамының ерекшеліктерін қарастыру;
- бюджет жобасының бекітілуін және қаржылық бақылаудың ұйымдастырылу
тәсілдерін анықтау.
Зерттеу объектісі: Атырау облысы бойынша жергілікті бюджеттің
көрсеткіштері.
Зерттеу заты: аймақтың әлеуметтік – экономикалық дамуы мен жергілікті
бюджеттен жұмсалатын шығындар арасындағы байланыс.
Диплом жұмысын жазу барысында отандық және шетелдік мына авторлардың
еңбектерін қолдандық: Зейнелгабдин А.Б., Иванова Г.Г., Ильясов К.К,
Саткалиева В.А., Кулекеев Ж.А., С.Н. Абдрахманованың “Жергілікті бюджет:
қалыптасуы мен атқарылу көрсеткіштері”, С.С. Ахметованың “Мемлекеттік
бюджет мемлекеттік секторды басқарудың құралы ретінде” және т.б. ақпарат
көздеріне жарияланған мақалаларын пайдаландық.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытынды
мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1-тарау Бюджеттік жүйе жӘне жергілікті бюджет түсімдері мен шығындары
1. Бюджет түсінігі және оның түрлері мен деңгейі
Бюджет – ол жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек, ерекше
тұрған экономикалық категория. Оның қаржыдан ерекшелігі тек қана
абстракцияның басқа деңгейі мен қаржылық байланыстың әр түрлі дәрежеде
болуына байланысты. Сондықтан, көптеген қаржылық байланыстардың ішінде бір-
бірінен ерекше тұратын бөлек арнайы салаларды бөліп шығаруға болады. Сондай
бір ерекше байланыс қоғамдық құндылық өнім бөлу аумағында мемлекет пен
заңды және жеке тұлғалар арасындағы қаржылық қарым- қатынас болып табылады.
Бұндай қаржылық қарым - қатынастың жалпы белгісі, біріншіден, олар
мемлекеттің қатысуымен болатын құндылық бөлу процесінде орын алуы,
екіншіден, жалпы мемлекеттік фунцияларды атқаруға арналған
орталықтандырылған ақша қаражаттар қорын қалыптастыру мен пайдалануына
байланысты. Осындай барлық қаржылық қарым – қатынас мемлекеттік бюджет
деген түсініктің экономикалық мазмұнын құрады.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және
саясаттық фунцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет
қай мемлекеттікі болмаса да, мазмұндары бірыңғай категориялардан
қалыптасады, яғни салық, займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар
олар бір қоғамдық – экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да
өздерінің мазмұнын өзгертпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық
категория деп дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да
экономикалық категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалды
негізі бар өндірістік қарым - қатынаста жатыр.
Бюджет экономикалық қарым – қатынасқа негізделгендіктен
объективтік түрде сипатталады. Өз алды бюджеттік сала болуы адамзаттың
субъективтік пікіріне байланысты емес, ең алдымен ол қоғамдық өндірістің
дамуына керекті орталықтандырылған ресурстарға, мемлекеттің табиғаты мен
функцияларынан туатын объективтік қажеттілікке байланысты. Ақша қаражаттары
ресурстарын орталықтандырудың экономикалық және саясаттық мәні өте зор,
себебі олар мемлекеттің жоспарлаған шараларын іске асырудың негізгі құралы,
біріккен экономикалық және қаржылық саясатты жүргізуге қажет болып
табылады.
Сондықтан, мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік берілген - ол
республикалық және жергілікті бюджеттердің арасындағы қарама-қарсы өтеу
операцияларын есептемегенде сараптамалық ақпарат ретінде пайдаланатын және
бекітуге жатпайтын қосындысын құрайтын жалпы бюджет. Сонымен қатар,
мемлекеттік бюджет термині – мемлекет құрастыратын және басқаратын
орталықтандырылған бюджеттік қор мағынасына да пайдаланады.
Бүгінгі күнгі мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым – қатынастағы әр түрлі
қатысушылардың әлеуметтік – экономикалық мүдделерін қалыптастыратын күрделі
және көп міндет атқаратын құрал. Бюджет арқылы орталық пен аймақтар
арасындағы әлеуметтік шығындар мен салық бөлу, еңбекақы мен кіріс жөніндегі
келісімге (компромисс) келеді, бюджеттік дотациялар мен трансферттер бөлу
арқылы мемлекет орталық және жергілікті мүдделерді қалыптастырып іске
асырады. Ал бюджет экономикалық құжат ретінде қоғамның саясаттық және
әлеуметтік дамуын көрсетеді [3].
Бюджет түрлері мен деңгейі
Бюджеттік жүйе – мемлекеттің барлық қаржы жүйесінің маңызды құрамдық
бөлігі болып табылады. Бюджеттік жүйе экономикалық категория ретінде
мемлекеттің орталандырылған ақша қорын – бюджетті-қалыптасу мен пайдалану
бойынша заңды, жеке тұлғалар мен аймақтар арасындағы барлық қаржылық
қатынастар, бюджеттік қалыптасу мен атқарудың әдіс тәсілдері және сол
қатынастарды басқару органдарымен қатысты. Басқаша айтқанда, барлық
деңгейдегі бюджеттер мен Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және
экономикалық қатынастар мен құқықтық нормаларға негізделген бюджеттік
қатынастар қосындысын жүйе деп түсіндіріледі.
2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызында күшіне енгізілген жаңа Бюджеттік
кодекстің 6-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйе құрамына
келесі бюджет түрлері мен деңгейлері кіргізілген:
- республикалық бюджет;
- облыстық бюджеті, республикалық маңызы бар қалалар мен астана бюджеті;
- аудан бюджеті (облыстық маңызы бар қалалар бюджеті).
Бюджеттік заңнамаларға сәйкес бюджеттің барлық түрлері мен деңгейлері
дербес болып есептеледі. Бюджеттік жүйе құрылымында Төтенше мемлекеттік
бюджет пен Ұлттық қор қарастырылады.
Елдің бюджеттік жүйесінің орталық орнын келесі қаржы жылға Қазақстан
Республикасының заңымен бекітілетін республикалық бюджет алады.
Республикалық бюджет салықтық және басқа түсімдер арқылы қалыптасқан және
мемлекеттік саясаттың жалпы республикалық бағыттарын іске асыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры ретінде анықталады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қор негізін мемлекеттің қаржы
активтері мен материалды емес активтердің мүлік түріндегі басқа да
активтері құрайды. Бұл қордың қаражаттары мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық даму тұрақтылығын қамту, қаржылық активтер мен басқа мүлік
қорландыру, экономиканы шикізаттық сектордан тәуелділігін және сыртқы
қолайсыз факторлардың әсерін төмендетуге арналған.
Бюджеттік жүйе қызмет атқаруының негізгі келесі қаржылық қатынастары:
- мемлекеттің кәсіпорындармен орталықтандырылған ақша қоры қалыптасу
процесі жөнінде;
- мемлекеттің өндірістен тыс саласының мекемелерімен бюджет тарапынан
қаржыландыру жөнінде;
- мемлекеттің халықпен бюджет кірісін қалыптасу және әр түрлі өтемақы
төлеу мен әлеуметтік жәрдем жасау жөнінде;
- қаржы-банк жүйесінің мекемелері арасында ;
- мемлекеттің шетелдік мемлекеттермен.
Қаржылық қатынастардың барлық бұл формалары мемлекетпен реттеледі,
жетілдіріледі және белгілі принциптер мен құқықтық нормалар негізінде
басқарылады.
Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі ынтымақтық, толығу,
бірізділік, басымдылы, шынайшылық, жайдарылық, дербестік, жауаптылық,
тиімділік және нәтижелілік принциптерге негізделеді, Бұл принциптер
арасында басты болып ынтымақтық және дербестік принциптері саналады, олар
бюджеттік процесті ұйымдастырудың да негізгі принциптері болып саналады.
Ынтымақтық принцип – бюджеттік жүйенің ұйымдастыру – экономикалық
орталықтандыру дәрежесін көрсетеді. Республика аумағында әрекет жасайтын
мемлекеттік кірістер мен мемлекеттік шығыстар жалпы біріңғай жүйесі бар
екені осы ынтымақтық принцип арқылы дәлелденеді. Бұл принцип бюджеттік
жоспарлау әдістемесі мен ұйымдастыру бірлестігіне және жоспарлау мен
әлеуметтік-экономикалық болжамдау өзара байланысына кепіл береді. Осы
принциптің негізінде заңнамалық, өкілдік органдар жағынан бюджет
қаражаттарының қозғалысына тиімді бақылау жүргізіледі,
Толығу принципі – бюджеттер мен Ұлттық қорда республиканың заңнамаларымен
қарастырылған, обьективті және сенімді көрсеткіштер негізіндегі кірістер
мен шығыстар толық көлемінде болуын қадағалайды. Үкіметте бюджетте
қарастырылғаннан басқа ешқандай да кірістер мен шығыстар болуы тиісті емес.
Бюджеттің толығу принципімен бюджет-брутто мен бюджет-нетто түсініктері
байланысты. Бюджет-брутто мемлекеттің кірістер мен шығыстар бойынша барлық
қаржы операцияларын көрсетеді. Ал бюджет-нетто тек қана бюджет баптарының
қалдықтарын көрсетеді.
Шынайшылық принцип деген бюджеттің қабылданған көрсеткіштерінің республика
мен аймақтардың әлеуметтік – экономикалық дамуының ортамерзімді жоспарлары
және ортамерзімді фискалдық саясаттың бекітілген параметрлері мен
бағыттарға сәйкестігі. Сондықтан бюджет көрсеткіштерінің шынайшылығы
экономика ахуалы және өндіріс көлемін объективтік бағалау мен әлеуметтік –
экономикалық даму жоспарының макроэкономикалық көрсеткіштеріне негізделеді.
Бюджет жүйесінің жайдарылық принципі бекітілген бюджет пән оны атқару есебі
жөнінде бұқаралық ақпарат құралдарында жариялауын керек етеді.
Жергілікті бюджеттердің тиімді іс - әрекетінің шарттары болып дербестік
пен теңгерулік табылады. Бюджеттердің дербестік принципі маңында олардың
кірістері өзіндік қайнар көздерінің түсімдері арқылы қалыптастыру мен сол
кірістер көлемінде ғана пайдалану бағыттары анықталуы түсініледі. Бұл
принципті қолдану әр деңгейдегі бюджеттер арасында түсімдерді тұрақты түрде
бөлуін кірістіру мен олардың жұмсау бағыттарын анықтау.
Федералды мемлекеттерде жергілікті бюджеттердің кіріс пен шығыстары
федерация мүшелерінің бюджеттеріне, ал федерация мүшелері өз кірістері және
шығыстарымен федералды бюджетке кірмейді. Біртұтас мемлекеттерде жергілікті
бюджеттер өз кірістері және шығыстарымен республикалық бюджетке кірмейді,
яғни олар дербесті болады. Жоғары экономикалық және әлеуметтік тиімділікке
жету үшін шығыстар неғұрлым жергілікті әкімшілік – аумақтық бірлікке жақын
болуы қажет, себебі сол бірлік мүдделеріне жұмсалатын шығыстар [4].
Қазақстан Республикасында, екі буынды бюджеттік жүйе қолданылады –
республикалық бюджет және жергілікті бюджеттер.
Бюджеттік құрылым. Бюджеттік қатынастар мен бюджетаралық байланыстар
Мемлекеттің кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер мен халық арасындағы
қаржылық қатынастарды бюджеттік қатынастар деп атайды. Бұл қатынастардың
қаржылық қатынастар бөлігі ретіндегі ерекшелігі, біріншіден, олар мемлекет
қатысатын бөліс процесінде болуынан, екіншіден, олар жалпы мемлекеттік
мұқтаждықты қамтамасыз етуге арналған ақша құралдарының орталықтандырылған
қорда қалыптастыру және пайдалану байланысынан тұрады.
Бюджеттік құрылым – ол елдің мемлекеттік бюджеті мен бюджеттік жүйені
ұйымдастыруы және олардың өзара байланысының ұйымдастырушылық формалары.
Бюджеттік құрылым елдің мемлекеттік құрылымдық формасымен анықталады
және биліктің орталық пен жергілікті органдарының республикалық және
жергілікті бюджеттерді құрастыру, қарау, бекіту мен атқару, кірістер мен
шығыстарды бөлу жөніндегі өкілеттіліктерін реттейтін құқықтық нормаларға
негізделеді. Бұлар бюджеттік жүйенің буындарын құрайды, ал олардың өзара
байланысы бюджетаралық қатынас механизмі арқылы іске асады.
Бюджеттік процесті ұйымдастырудың негізі. Бюджеттік процестердің кезеңдері
Қазақстан Республикасында бюджеттік процесс өз алды мемлекеттік орталық
және жергілікті органдардың, бюджеттік процестің қатысушыларының бюджеттер
мен Ұлттық қор болжамын жасау мен қарастыру, оларды бекіту мен атқару және
бақылау жөніндегі әрекеттерін тізбектелген және реттелген түрде іске
асыруды көрсетеді.
Егеменді мемлекеттің бюджеттік процесі әрекеттегі бюджеттік
заңнамаларға сәйкес ұйымдастырылады. Республикада бюджеттік процесті
ұйымдастыру келесі принциптерге негізделеді:
- тұтастық – оның маңында біріңғай құқықтық база, бюджеттік жіктелу,
бюджеттік пен статистикалық ақпаратқа қажетті бюджеттік құжаттар
формаларының бірлігі және ақша жүйесінің бірлігі;
- дербестік – оның маңында бюджеттік процеске әрбір қатысушы өз
әрекетін өз еркі ұйымдастырады және сол әрекет кірістердің өзіндік қайнар
көздері барлығымен және оларды пайдалану бағыттарын анықтайтын құқықпен
қамтамасыз етуіне;
- теңгерушілік – оның маңында барлық бюджеттердің кірістері мен
шығыстары арасындағы арақатынастарды дұрыс тағайындалуында.
Бюджет Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық ортамерзімді
даму жоспары мен Республика Президентінің Қазақстан халқына арналған
жылсайынғы Жолдауының есебімен құрастырылған аумақтардың даму
бағдарламалары негізінде қалыптасады.
Бюджеттік процестің ұйымдастыруы бюджеттік жоспарлау бойынша өкілетті
орган – Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің келесі қаржы
жылға арналған бюджет саясатының негізгі бағыттары мен мемлекеттің
нығайланған қаржы жоспарының жобасын дайындаудан басталады. Жоба жыл сайын
Қазақстан халқына арналған Республика Президентінің Жолдауы, ортамерзімді
әлеуметтік-экономикалық даму жоспары, аумақтардың даму бағдарламалары,
бюджетті атқарудың ағымдық бағалауы, макроэкономикалық көрсеткіштердің
динамикасы, ақша-несиелік пен фискалдық саясаттың негізгі бағыттарының
негізінде жасалады.
Жалпы айтқанда бюджеттік процесті іске асыру бюджеттік іс-әрекеттің
келесі кезеңдерін құрайды:
1. Бюджет жобасын құрастыру;
2. Бюджетті қарау және бекіту;
3. Бюджетті атқару;
4. Бюджетті атқару жөнінде есеп беруді құрастыру мен оны бекіту [5].
2. Жергілікті бюджеттің түсімдері мен шығындары және аймақтық бюджет
аралық теңдестіру тетігі
Жергілікті бюжеттер жүйесі мемлекеттік құрылымдық пен тиісті әкімшілік-
аумақтық бөлімге негізделеді. Жергілікті бюжеттер республиканың бюджеттік
жүйесінің екінші деңгейі және облыс, республика маңындағы қала, астана,
аудан, облыс маңындағы қала бюджеттерін құрайды. Бұлардың барлығы тиісті
әкімшілік-аумақтық бірлік бойынша биліктің жергілікті органдары өз
функцияларын орындауды қаржылық қамтамасыз етуге арналған ақша
қаражаттарының орталықтандырылған қоры болып табылады.
Жергілікті бюджеттердің теңестірілуін қамтамасыз ететін,
трансфертердің ортамерзімдік тұрақты нормативтеріне негізделген
бюджетаралық қатынастар моделін құрғанда, жергілікті атқарушы органдардың
республикалық бюджеттен басқа шеттен алып пайдаланудың қажеттілігі
болмайды. Сонымен бірге әкімшілік-бюджеттік реформаның басымды бағыттарын
іске асырудың мүмкіндігі туады, яғни ауылды жерлерде, аудан маңындағы
қалаларда тиімді жергілікті басқаруды ұйымдастыру мен олардың
институционалдық және функционалдық бекінісі.
Осы мақсаттарда ауылдар мен шағын қалаларда әкімнің аппараттарын
қалыптастыру және оларға заңды тұлғалар мәртебесін беру қарастырылған.
Мұндай шара жергілікті әкімдерге жекеленген мүлік бөлу және олар өз
аттарынан мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен міндеттемелер табу және
іске асыру жөнінде құқықпен тағайындауды ұйғарады. Мысалы, бұл шара арқылы
тиісті аумақтарда заңнамалармен берілген жер қатынастарын реттеу жөніндегі
құқықты қамтамасыз ету іске асырылады.
Жоғарыда айтылған шаралар ауылдар мен шағын қалалар әкімдерінің
шаруашылық және экономикалық салалар бойынша шешімдер қабылдау
уәкілдіктерін кеңейтеді және ең төменгі деңгейдегі басқарудың қаржылық
дербестігін қамтамасыз етеді, себебі олардың бюджеттік бағдарламалары
аудан бюджетінің құрамында тиісті маслихаттармен бекітіледі де тек солар
арқылы өзгертіледі.
Аймақтық саясатты жетілдіру мен мемлекеттік басқару деңгейлері
арасында уәкіліктікті шектеу мақсатымен ауыл мен шағын қала басқару
деңгейлерінің функциялары кеңейтіледі. Жекелеп айтқанда, оларға келесі
қосымша функциялар жүктеледі:
-елді мекендерді көріктендіру, жасылдандыру және санитарлық тазарту
жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру;
-зираттар мен басқа қабірлеу орындарды тиісті қалыпта ұстау жөніндегі
қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру;
-өртке қарсы қауіпсіздік пен судағы қауіпсіздікті қамтамасыз етуді
бақылауын іске асыру;
-жер мен су пайдалануын реттеу және елді мекендерді сумен қамтамасыз
ету жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру;
-заң бекіткен тәртіп бойынша әкімшілік-аумақтық бірлікке берілген
коммуналдық меншікті басқару.
Келешекте республикада жергілікті өзін-өзі басқару негіздерін
қалыптастыру жоспарлануда. Бүгінгі күні мұндай институттарды енгізу
бірсыпыра мәселелер шешуіне тіреліп тұр. Мысалы, биліктің ауылдық органдар
деңгейінде басқарудың нақты механиздері қалыптаспаған, кірістердің өздік
қайнар көздері белгіленбеген, меншік мәселелері шешілмеген [6].
Бюджеттердің түрлері мен деңгейлері арасындағы өзара байланыс аймақтық
бюджетаралық теңестіру механизмі арқылы іске асырылады. Бұл механизмнің
маңызы - ол бюджеттік жүйенің буындары арасында кірістер мен шығындарды
бөлу процесі, ал мұндай бөлудің негізін жергілікті бюджеттердің
республикалық бюджетпен және аудандық бюджеттердің облыс бюджеттері
арасындағы арақатынастарының теңбе-теңдік принципі құрастырады. Мұндайды
қамтамасыз ету үшін мемлекеттік қызмет көрсетуге арналған қаржы шығындардың
нормативтер мен жергілікті бюджеттерге көрсететін қаржылық жәрдем
нормативтерін есептейтін біріккен тәртібі пайдаланады.
Жергілікті бюджеттердің шығындары мөлшерлес кірістермен
қамтамасыз етуі тиіс, ал кірістер әр түрлі салықты және салықтық емес
түсімдер арқылы қалыптасады. Өзіндік кірістер - ол заңмен бекітілген бөлігі
ретінде тұрақты немесе ұзақмерзімді негізде тиісті бюджетке түсетін
кірістер. Мысалы, корпоративтік салық пен қосымша құнға салық толығымен
республикалық бюджет кірісі ретінде бекітілген.
Аумақтардың экономикалық дамуын қамтамасыз ету мен жергілікті
бюджеттердің теңгерушіліктерін бюджеттік реттеу мақсатында оларға жоғары
тұратын бюджет деңгейінен кірістердің кейбір түрлерінің бөлімі бөлінеді.
Мұндайда бөлектеу нормативтері төменгі тұрған бюджеттер бойынша біріккен
немесе әр түрлі болуы мүмкін. Бұл нормативтер бюджеттік деңгейдің осы
кірістерді беріп отырған өкіліктік органымен анықталады.
Жергілікті бюджеттердің шығындар құрылымы анықталған, ал бюджеттен
ақша беру осы шығындарға сәйкес бюджеттік қаржыландыру арқылы іске
асырылады. Қаржыландыру- ол бюджеттік қаражаттарды оны алушыларға бөліп
шығару. Оны ұйымдастыру келесі принциптерге негізделеді:
-тиімділік (ең аз шығындармен ең көп нәтиже) ;
-адрестік (қаражаттарды пайдаланудың нысандық сипаты);
-бақылаулық (қаржы бақылауды іске асыру);
-қайтарылмайтындық (қаражаттар бюджетке қайтарылусыз шартта берілу);
-ақысыздық (қаражаттар пайыз немесе басқа түрлі төлемсіз шартта
берілу).
Бюджетттік қаржыландырудың белгілі екі әдісі бар- нетто-бюджет
жүйесі арқылы және брутто-бюджет жүйесі арқылы. Бірінші әдістің маңызы-
ол тек қана бюджетте анықталып бекітілген шығындар бойынша қатал ақша
қаражаттарымен қамтамасыз ету. Екінші әдіс бюджеттен толық
қаржыландырылатын мекемелер мен ұйымдарды ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етуде пайдаланады.
Аймақтық қаржыландырудың ерекшелігі болып нысанды ағымдағы
трансферттерді пайдалану табылады. Олар тек қана бюджеттік субвенциялар мен
алып тастаудың есебінде есептелмеген аймақтық бюджеттік бағдарламалар
бойынша шараларды орындауға беріледі. Төмен тұрған бюджеттерге трансферттер
арқылы міндетті түрде төлемақы беріледі. Нысанды ағымдағы трансферттер
сомалары республикалық немесе облыс бюджеттерде бекітіледі.
Жалпы алғанда бюджеттік кірістер мен шығыстар мыналардан тұрады:
1. Кірістер:
- салықтық түсімдер;
- салықтық емес түсімдер;
- негізгі капитал сатудың түсімдері;
- ресми трансферттер түсімі;
2. Шығындар;
3. Операциялық қалдық;
4. Таза бюджеттік несиелеу – бюджеттік несиелер, бюджеттік несиелерді
өтеу;
5. Қаржы активтер операциялары бойынша қалдық – қаржы активтерді сатып
алу, мемлекеттің қаржы активтерді сатудың түсімдері;
6. Бюджет тапшылығы (профициті);
7. Бюджет тапшылығын қаржыландыру – зайымдар түсу, зайымларды өтеу,
бюджет құралдары қалдығының қозғалысы.
3. Мемлекеттік бюджеттің атқаратын қызметі және оның әрекет ету
шекарасы
Құндылық бөлудің айрықша аумағы ретінде бюджет арнайы қоғамдық міндет
атқарады, яғни ол жалпы мемлекеттік мүдделерді қаражаттандыруға қызмет
етеді. Бюджет қаражаттары арқылы өндірістің дамуы мен ұлғайтуының
шығыстары, ғылыми – техникалық пен қоғамдық өндірістің салалық және
аумақтық құрылымын жетілдіру қаражаттандырылады, ұжымдық шығындар (білім
беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік сала) және басқа да шығындар қамтамасыз
етеді.
Құндылық бөлудің айрықша аумағы ретінде бюджет келесі арнайы
белгілермен сипатталады:
1. Бөлулік қарым – қатынастың айрықша экономикалық формасы, яғни мемлекет
тарапында жалпы ішкі өнімнің бөлігін жинау және оны қоғамдық мүддені
қамтамасыз етуге пайдаалануға арналған;
2. Ұлттық экономика салалары, аумақ, экономика секторлары қоғамдық іс -
әрекет салалары арасында құндылықты қайта бөлуге арналған;
3. Құндылық бөлудің ерекше бір кезеңін атқарады, яғни жалпы қаржылық
қарым – қатынас тауарлық – ақша қарым – қатынаспен тығыз байланыста
болса, бұл арада құндылық бөлу тауарлы формадағы ішкі өнім
қозғалысымен тікелей байланыста емес және одан белгілі мөлшерде бөлек
атқарылады;
4. Бюджеттік бөлу пропорциялары мен формалары әрбір тарихи кезеңде
мемлекеттің әлеуметтік – экономикалық дамуының сұраныстары мен
міндеттемелері бойынша анықталады;
5. Бюджеттік бөлу аумағы қаржы жүйесінің басқа да тізбектерімен өзара
тығыз байланыста, бірақ олардың арасында бюджеттік бөлу бастапқы
жағдайда, себебі ол экономиканың құндылық құрылымы мен экономикалық
және әлеуметтік дамудың негізгі бағыттарын ақша қаражаттарымен
қамтамасыз етуге әсер етеді.
Жоғарыда айтылғандай, мемлекеттік бюджет басқа да бір
экономикалық категория сияқты өндірістік қарым – қатынасқа негізделеді және
өзіне сай материалды – құндылық түрі бар, яғни бюджеттік қарым – қатынас
материалды түрде орталықтандырылған ақша қаражаттар қоры – бюджеттік қорда
болады. Бұның нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер
мемлекеттің жинап және пайдаланып жатқан ақша қаражаттары көлемі арқылы
көрінеді. Бюджеттік қор (бюджет ресурстары) – ол мемлекет тарапына, оның
жалпы мемлекеттік функцияларын орындауға арналған, құндылық бөлу сатыларын
өткен, объективтік экономикалық формадағы қоғамдық өнім мен ұлттық табыс
қозғалысының белгілі бір бөлігін құрайды. Бюджеттік қорды қалыптастыру мен
пайдалану – құндылықты бөлу мен қайта бөлуге байланысты сол құндылықтың
қозғалыс процесін көрсетеді.
Бюджеттік іс- әрекет жүргізу мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қаражаттары қорын қалыптастыру мен пайдалануына
байланысты және ерекше экономикалық, ұйымдастырушылық формалары қолдану
негізінде жүргізіледі. Экономикалық формалар түсінігі ретінде жалпы ішкі
өнімді құндылық бөлу процесінің бір жақтарын объективтік түрде көрсететін
бюджеттің кіріс және шығыс категориялары айтылады. Бұл категориялар өз алды
арнайы қолданылады, яғни кіріс – мемлекеттік бюджеттік ресурстармен
(қажетті ақша қаражаттарымен) қамтамасыз етуге арналған, ал шығыс –
жалпымемлекеттік функциялар орындауды қаражаттандыруға бюджеттік
ресурстарды бөлуге арналған.
Бюджет іс - әрекетінің ұйымдастырушылық формалары ретінде
кірістің түсуінің нақты түрлері, олардың көлемін анықтайтын әдістер, бюджет
тапшылығы мен оның шығыстарының көлемін есептейтін тәсілдер пайдаланады.
Негізінде, бұл мемлекеттің арнайы заңнамалық актілер қабылдау арқылы
реттейтін бюджеттік қарым – қатынастың белгілі формалары.
Бюджеттің әрекет етуінің барлық ұйымдастырушылық және экономикалық
формалары жоспарлы түрде жүргізіледі, себебі көптеген меншік формадағы
шаруашылық өз алды болжам - жоспарлық жүргізуді талап етеді. Бұл, кезекті
ретте, бюджеттік қарым – қатынастың осындай болжам – жоспарлық формада
әрекет етуін талап етеді. Мемлекеттің ақша қаражаттары орталықтандырылған
қорының қозғалысы жоспарлық форма мен бюджеттік байланыстың тұрақты сипаты
негізінде болуы бюджеттік байланыстардың арнайы қаржы құжатында – бюджетте,
яғни мемлекеттің негізі қаржы жоспарында анықталады. Бұл құжатта бюджеттің
экономикалық мазмұнын құрайтын барлық бөлу процестері қарастырылған.
Қаржы жоспары ретінде бюджет, бір жағынан, экономика мен басқа да
салалар дамуының қаржы жоспарларына негізделеді, екінші жағынан, көбінесе
соларды анықтайды. Ол мемлекеттік бюджеттік жалпы экономикаға белсенді
түрде ықпал етуіне шарттасты, яғни негізгі қаржылық жоспар барлық ұлттық
экономиканың бюджеті болып табылады. Материалдық өндірістің дамуын
ынталандырушы ретінде де мемлекеттік бюджеттің рөлі өте зор. Бюджет
қаражаттары жеке (бөлек шаруашылық субъектілер) және қоғамдық (барлық
ұлттық шаруашылық) негізгі қорлар айналымдылығын қамтамасыз етуге де
пайдаланады.
Мемлекеттің бюджеттік – салық саясатында қаржылық жоспар - бюджет
арқылы іске асырылады. Мемлекеттің бюджеттік – салық саясаты – ол халықтың
ауқаттылығын жоғарлату мен экономикалық дамуды қамтамасыз етуге арналған
іс - әрекеті. Бұл саясат – еліміздегі жұмыссыздықты қысқарту, инфляцияның
қамтамасыз етуге бағытталған.
Осындай күрделі мәселелерді шешуге және еліміздің жалпы экономика
жүйесіне әсер ету үшін мемлекет өз қызметінде мемлекеттік қаржы басқарудың
механизмдері мен құралдарын пайдаланады. Бюджет тарапынан негізгі құралдар
ретінде мемлекеттік кіріс пен мемлекеттік шығыс табылады [7].
Мемлекеттік бюджеттің функциялары, олардың әрекет ету шекарасы,
ерекшеліктері
Мемлекеттік бюджеттің экономикалық маңызы жалпы қаржы қасиеттермен
сипатталады, яғни экономикалық маңызды әдіс жалпы қаржы мен оның
тізбектерінде біртиптік функцияларға сәйкес. Сондықтан, мемлекеттік бюджет,
барлық қаржы жүйесі секілді бөлу және бақылау функцияларын атқарады.
Сонымен қатар, қаржы категориясына қарағанда бюджет ерекше категория,
оған келесі негізгі функциялар атқаруы тән:
- Ұлттық табысты қайта бөлу;
- Әлеуметтік саясатты қаржымен қамтамасыз ету;
- Экономиканы реттеу мен ынталандыру;
- Ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын қалыптастыру мен
пайдалануын бақылау.
Мемлекеттік бюджеттің бөлу мен бақылау функциялары бір-бірінен бөлек
емес, неғұрлым бірігіп, бір уақытта іске асырылады, себебі бұларда
бюджеттік қарым-қатынастың барлық жағы бейнеленеді.
Бөлу функцияның мазмұны қоғамдық іс-әрекет салалары, аумақтар,
экономика салалары арасында қаржы ресурстарды қайта бөлу процесімен
анықталады.
Ақша қаражаттарын өндірістік және өндірістік емес салалар арасында
қайта бөлу материалдық өндіріс кәсіпорындардың қаржы ресурстарының бір
бөлігін алу арқылы іске асырылады. Содан кейін өндірістік емес сала
мекемелерін бюджеттік қаржыландыру жүргізіледі. Мұндай бюджеттік
қаржыландырудың ұлттық табысты пайдалануының құрылымын қалыптастыруда рөлі
өте зор, себебі мемлекеттік бюджет экономика секторлары арасында ұлттық
табысты қайта бөлудің маңызды құралы болып табылады. Әрине, қазіргі уақытта
ақша қаражаттарының басым жағы орталықтандырылған қорға мемлекеттік
сектордан түседі, бірақ жалпымемлекеттік қажеттіліктері қамтамасыз етуге
жеке кәсіпкерлер мен экономиканың мемлекеттік емес саласының басқа да
субьектілердің қаражаттары тартылады.
Бюджеттің бөлу функциясының ерекшеліктеріне: бюджеттің қоғамдық
өндіріске көп жақты әсері мен нақты нәтижеге жеткізетін жоғары деңгейдегі
іскерлігі жатады. Бюджеттің бұл функциясы ақша қаражаттарын экономикалық
және экономикалық дамудың басымдылық бағыттарға пайдалануға мүмкіншілік
береді де, экономиканың жоғары өсу қарқынына жетуі мен оның тиімділігін
жоғарлатуына ықпал етеді.
Бюджеттің бақылау функциясының негізін бюджеттік түсімдер мен шығындар
көрсеткіштері арқылы бюджеттік ресурстар қозғалысы қалайды. Мысалы бюджетке
уақытында немесе толық төленбеген салықтар мен түсімдер экономиканың кейбір
салаларында даму қарқыны төмендегеннің белгісі жатады. Егер бюджет
тарапынан қарастырылған қаражаттар толық көлемде пайдаланбаса, онда
экономика салалары мен іс-әрекет салаларда экономикалық коньюктура қажетті
деңгейде еместігі. Сондықтан, бюджеттік көрсеткіштер экономикадағы осындай
кемшіліктерді көрсете отырып, сол кемшіліктерді жою мен бұзылған қаржылық
тәртіпті қалпына қайта келтіруге бағытталған нақты шара қарастырып
қолдануға негіз болады.
Қазіргі заманның шарттарына сәйкес бюджеттің бақылау функциясы да
өзгертуде, себебі ол өз мақсаттарын іске асыруға кең тараған ақпарат
пайдалану, автоматталған жүйелер, қаржылық есептемелер, компьютерлер
қолдану негіздерінде көп мүмкіншілік алады.
Мемлекеттік бюджет категориясы обьективтік болғандықтан, оның
функциялары да обьективті. Бюджет функцияларын бірден оның ішкі
потенциялдық қабілеттілігінен түсіну қажет, себебі ол өзін тек міндетті
түрде бюджеттік қатынасы бар қоғамдық қарым-қатынастың белгілі саласында
көрініс табады. Сондықтан, бюджетке тән қасиеттер көрінісі, оларды бөлу мен
бақылау құралдары ретінде пайдалануы тек адамша іс-әрекет процесінде
мүмкін, ал ол мүмкіндік мемлекет жасаған бюджеттік механизм арқылы іске
асырылады.
Бюджеттік механизм, бюджеттік саясатты шынайы түрде іске асырушы болып,
бюджеттік қатынастарды нақты түрде экономикалық және әлеуметтік сауалдарды
шешуге бағытталады. Бұл арада бюджет іс-әрекетінің обьективтік және
субьективтік жақтарының арасындағы арақатынасты дұрыс түсінуі қажет, себебі
бюджеттік және оның функцияларының обьективтік сипаты қатынас жүйесіндегі
бюджеттің орны мен оның экономиканың даму деңгейіне тәуелді екенін
анықтайды.
Сонымен, бюджет функциялары, дәл айтсақ, бюджеттік салық саясаттың
функциялары қорытынды функциялары түрде келесілерді құрайды:
А) нарықтан тыс қызмет көрсету;
Ә) кірістерді қайта бөлу;
Б) мемлекеттік реттеу;
В) мемлекеттік бақылауды іске асыру.
Мемлекеттік бюджетті, жалпы басқа да экономикалық категориялар секілді
мемлекет белсенді түрде болашақ және ағымдағы әлеуметтік-экономикалық
міндеттерін нақты шешуде пайдаланады. Мемлекет бюджетті өзінің
ұйымдастырушылық функциясын іске асырудың маңызды құралы ретінде қолданып,
оны экономиканы басқарудың әсершіл құралына айналдырады.
Мемлекеттік бюджеттік – экономиканы басқару құралы ретінде сипаттай
отырып, бұл құралдың рөлі обьективті алдын ала анықталғанын айрықша айту
керек. Оған дәлел, біріншіден, экономикалық байланыстарды жалпы реттеу
нәтижесінде бюджеттік қатынастарды негізгі қаржы құжат ретінде арқылы
пайдалану, екіншіден, мемлекеттік бюджеттің бөлу табиғаты негізінде оны
қоғамдық өндіріске әсер ететін маңызды экономикалық құрал ретінде
пайдалану. Бюджеттің мәні мен рөлі оның экономикалық құрал ретіндегі
ерекшелігімен дәлелденеді, яғни ол қоғамдық өнім бөлу саласының кең
пайдаланатын құндық құралы болып табылады.
Экономиканың дамуына байланысты оны басқару құралы ретінде бюджеттік
бақылаудың мәні ұлғаяды. Қоғамдық өндірістің ауқымы неғұрлым ірі болса,
соғұрлым экономиканың өсу қарқыны жоғары, сондықтан ақша қаражаттарын
уақытында қалыптастыру мен тиімді пайдалану процестерін бақылау өте
маңызды.
Бюджеттік механизмнің әр түрлі құрылымдық буыны мен элементіне
өздерінің орындайтын міндеттеріне сәйкес функционалдық ерекшеліктері тән.
Бірақ, бюджеттік механизнің буындары мен элементтері өздерінің қатыстылы
дербестігіне қарамай біртұтас болып қызмет атқарады, яғни барлық құрылымдық
буындар мен элементтердің өзара байланысты әрекеттері бюджеттік механизмнің
біріңғай іс-әрекетін қамтиды.
Сонымен, мемлекет экономиканы басқаруда бюджеттік механизмді белсенді
түрде пайдаланады. Ол әлеуметтік-экономикалық дамудың маңызды бағыттарына
ақша қаражаттарының қосылымын күшейтуде, сол бағыттарға сәйкес экономиканың
салалық және аумақтық құрылымын жетілдіруге, жалпы барлық ресурстар
түрлерін тиімді пайдалануда елеулі рөл атқарады. Сонымен қатар, мемлекеттік
бюджет өзінің барлық көрініс және пайдалану формаларында экономиканы
басқарудың құралы ретінде болып, қоғамдық өндіріске қаржылық құжат,
экономикалық тұтқа және ынта түрлерінде интегралды әсер етеді.
Мемлекеттік бюджеттің басқа қаржы буындары арасындағы орны мен мәнін
келесідей анықтауға болады. Біріншіден, бюджеттің қаржы жүйесінің басқа
буындарынан айырмашылығы – ол қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамудың
негізгі бағыттарында пайдаланатын қоғамдық өнім құнының бір бөлігінің
айналымымен байланысты бөліс қатынастардың кең комплексінің бейнеленуі. Бұл
мемелекетке бюджет арқылы барлық ел ауқымында құндық бөліс процестерін
орталандыра басқаруға мүмкіншілік береді. Екіншіден, бюджет барлық шығыстар
мен кірістердің басқа баланстары, қаржы жоспарлар, несиелік және кассалық
жоспарлармен тығыз байланысты. Үшіншіден, мемлекеттік бюджет қалыптастыру
процесінде макроэкономикалық, қаржылық және өндірістік көрсеткіштер
талданады және анықталады, қаржы-несиелік жүйенің барлық буындарының
байланыстары үйлестіріледі, сонымен қатар экономикалық және әлеуметтік даму
көрсеткіштері қаржы және несие ресурстарымен тұжырымды қиыстыруға жетеді.
Мемлекеттік бюджет арқылы жүргізетін жалпымемлекеттік бақылау қаржы
бақылау түрінде іске асырылады. Бұл мемлекеттің экономикалық және қаржылық
саясатын іске асыруға арналған әсершіл құрал. Қаржылық ресурстарды бюджет
арқылы бөлудің қоғамдық өндіріске әсері сандық және сапалық жақтарымен
сипатталады. Сандық жағы бюджет арқылы қайта бөлінген қаржы ресурстарының
үйлесімдері мен деңгейі бойынша білінеді. Мемлекеттің қаржы ресурстарының
сандық мөлшері жиынтық қаржы баланста көрсетілуі мүмкін. Мұндай балансқа
бюджеттік жүйенің барлық ресурстарына қоса Ұлттық қор ресурстары мен барлық
меншік формадағы шаруашылық субьектілерінің ресурстары жатады.
Бюджет арқылы бөлінетін қаржы ресурстардың экономикаға тигізетін
әсерінің сапалық сипаты келесілермен сипатталады: біріншіден, мемлекет
бюджеттік қаражаттар салымының бағыттарын пайдаланады; екіншіден, мемлекет
осы қаражаттарды экономика дамуының қосымша ынта ретінде және оларды
жұмылдыру мен елдің экономикалық өсуін жетілдіру, өндіріс тиімділігін
жоғарлатуға жұмсау әдістерін қолданады [8].
2-тарау Аймақтың Әлеуметтік-экономикалық дамуында жергілікті бюджет
шығыстарының қалыптасу ерекшеліктері
2.1 Аймақтық саясат және жергілікті бюджетті реттеу формалары
Аймақтық саясат мемлекеттің жалпы саясатының құрамдас бөлігі, өмір
сүру және шаруашылық жүргізудің аумақтық факторларын тиімді қолдануға,
елдің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттары мен
міндеттеріне жету үшін бағытталған.
Қазақстан Республикасының аймақтың саясатының мақсаты - ұтымды
аумақтың еңбек бөлінісі аумақтың өзін-өзі басқаруды дамыту қағидаларын
қалыптастыру негізінде әрбір аймақтың ресурстық - өндірістік потенциалын
тиімді қолдану және халықтың өмір сүруі үшін тең мүмкіндіктер жасау (9(.
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу механизмдері мен әдістеріне
тоқталайық.
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеудің маңызды механизмдері:
- жалпы мемлекеттік және аймақтық мүдделердің келісуі мен өзара байланысын
қамтамасыз ететін аймақтардың әлеуметтік және экономикалық дамуы мен
өндіргіш күштерді орналастыруды ұзақ мерзімді перспективаға кешенді
болжау, аймақта бар өндірістік –экономикалық, интелектілік және
экспорттық потенциалды нығайту мен тиімді қолдану;
- кешенді болжауда белгіленген елдің әлеуметтік- экономикалық даму
басымдықтары мен кезеңдерін жүзеге асыруға бағытталған жалпы мемлекеттік
аймақтық және салалық деңгейдегі стратегиялық жоспарлар жүйесі;
- ірі көлемдегі аймақ аралық мәселелерді шешу бойынша жалпы мемлекеттік
бағдарламаларды жасақтау мен жүзеге асыру;
- нақты аймақтық дамуындағы аса шешуші мәселелерді шешуде мақсатты
бағдарламалады жүзеге асыру; оның ішінде экологиялық кедей аудандарды,
депрессияға ұшыраған шағын және орташа қалаларда, шалғай жатқан ауылдық
аудандарды мемлекеттік қолдаудың арнайы бағдарламасы;
- аймақтарды дамыту үшін сәйкес заңмен, институционалдық және әдістемелік
қамтамасыз етілген арнайы экономикалық зоналар жасау;
- қаржы – несие және салықтық тетіктер;
Аймақ экономикасын мемлекеттік реттеу әдістері екі топқа бөлінеді:
тікелей (әкімшіліктік) және жанама (экономикалық).
Аймақтық экономиканы реттеу үшін мемлекет әдістер жүйесін қолданады.
Ол икемді жіктелінген кешенді болуы тиіс, аймақтық ерекшеліктерін ескеріп,
шешілетін стратегиялық және тактикалық міндеттемелер сипатын ескеруі тиіс.
Аймақтық дамуда орталық атқарушы органдардың реттеуші қызметтеріне мына
шараларды жүзеге асыру жатады.
- барлық аумақтық шаруашылық жүргізу субьектілерінің, орталық және
жергілікті атқару органдарының қызмет етуінің құқықтық және нормативтік
негізін жасау;
- республика шаруашылығының перспективалық дамуының макроэкономикалық және
салалық басымдықтарымен нығайып аумақтық дамудың маңызды бағыттары мен
пропорцияларын анықтау;
- барлық халық үшін олардың жеріне байланыссыз республика аумағында ең
төменгі тұрмыс деңгейінің мемлекеттік кепілік қамтамасыз ету;
- аймақаралық немесе жалпы республикалық сипаттағы аумақтық мәселелерді
шешу;
- республика экономикасы үшін аса маңызы бар аумақтардың басымдықта дамуын
қамтамасыз ету;
Сонымен бірге мемлекеттің аймақтық дамуындағы реттеуші рөлі бюджеттен
қаржыланатын мақсатты кешенді бағдарламаны жүзеге асырудан, құрылым
құраушы инвестициялық жобаларды жүзеге асырудан көрінеді.
1996 жылы 9 қаңтарда Үкімет қаулысымен ҚР аймақтық саясатының
тұжырымдамасы мақұлданды. Оның негізін салық және бюджет саясатын
қалыптастыру позициясы арқылы және аймақтардың мамандандырылу принципі
бойынша үлгілеу құрайды. Яғни, берілген аймақ бюджеттік қаржыландыру
жағынан басыңқылардың құрамына кіреді, өйткені оның дамуы мамандандырылу
деңгейінен басыңқы бола алмайды. Бізге алдағы мерзімде аймақтардың
басыңқылығын анықтау біріңғай ғылыми негізге негізделетін аймақтарына деген
кешенді көзқарас дұрыс деп көрінеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына 2006 жылғы
наурыздағы “Қазақстанның бәсекеге барынша қабілетті 50елдің қатарына кіру
стратегиясы”, 2007 жылдың 28 ақпанындағы “Жаңа әлемдегі, Жаңа Қазақстан”
Жолдауларына сәйкес “Атырау облысының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму
стратегиясы” жасақталды. Бұл стратегияның объективті негізі – жаханданумен
ел өңірлерінің ішкі арнаулы бағыттарының даму жағдайында мәселелер мен
перспективаларды біртұтас бағалаудың қажеттілігі. Облыс бойынша өңірлерінің
қазіргі дамуының мақсаты – бұл еңбекті бөлудің ұлттық және әлемдік
жүйесінде өз орнын табу.
Республиканың басқа облыстарына қарағанда Атырау облысының бәсекеге
қабілеттілігі Қазақстан Республикасы өңірлерінің әлеуметтік-экономикалық
дамуын сипаттаушы көрсеткіштерді салыстыру негізінде бағаланды.
Демографиялық көрсеткіштер. Халық саны бойынша Атырау облысы 15
орынға ие. Халықтың тығыздығы 1 шаршы метрге 3,9 адамды құрайды және осы
аталған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz