Кәсіпорын ұжымының әлеуметтік даму жоспары
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. КӘСIПОРЫННЫҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН ТАЛДАУДЫҢ ЖӘНЕ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТIЛЕРI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
. 1.1 Кәсiпорын қызметiнің бәсеке қабілеттілігінің мәнi мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 8
. 1.2 Бәсеке қабілеттілігін анықтаушы көрсеткiштерiнiң негiзгi түрлерi,
жүйелерi және оларды есептеу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .14
. 1.3 Кәсіпорын тиімділігін жоспарлау, оның негізгі бөлімдері мен
көрсеткіштері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2. ӨЗЕНМҰНАЙГАЗ ӨНДІРІСТІК ФИЛИАЛЫНЫҢ ҚЫЗМЕТIНIҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1 Өзенмұнайгаз Өндірістік Филиалының негізгі техника–
экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 Кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштерді
2006-2008 жылдар бойынша талдау және жоспарлау
... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3 Өзенмұнайгаз ӨФ-ның қаржылық тұрақтылығын талдау ... ... ... ... ... .48
3. ӨЗЕНМҰНАЙГАЗ ӨНДІРІСТІК ФИЛИАЛЫНЫҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
3.1 Өзенмұнайгаз ӨФ-ның болашақта даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...55
3.2 Өзенмұнайгаз ӨФ-ның өндірістік қызметінің экономикалық
тиімділігін арттыру бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
КIРIСПЕ
Қазақстанның мұнай-газ саласының қазіргі таңдағы жағдайы жоғары
потенциалмен сипатталады: мұнай мен газдың мол қоры, игерілген көмірсутек
кен орындарының болуы, мұнай шығару мен оны экспорттаудың өсуі. Қазақстан
мемлекеттік бюджеттің қалыптасуында елеулі рөл атқаратын қарқынды дамып
келе жатқан мұнай-газ өнеркәсібіне ие болып саналады.
Осылайша,қазіргі уақытта мұнай-газ кешені экономиканың дамуын
анықтайтын алдыңғы қатардағы салалардың бірі болып табылады. Елдің
экономикалық дамуына қолдау көрсете отырып, Қазақстан Республикасының мұнай-
газ кешені болашақта Қазақстан экономикасының локомотивіне айналуы мүмкін,
осылайша ол басқа да салалардың, соның ішінде ғылыми сыйымдылығы жоғары
салалардың дамуын қамтамасыз етеді және ынталандырады.
Органикалық қазба отын, ең алдымен мұнай, ұзақ уақыт ағымында қазіргі
таңдағы энергетиканың, өнеркәсіп пен транспорттың негізгі шикізат базасы
болып есептеледі. Олай болса, бұл ресурстармен қамтамасыз етуге немесе
олардың қолайлы бағамен жеткізілу кепілдігіне қатысты сұрақтар ұлттық даму
стратегисының қалыптасуының маңызды факторларының бірі болып қалады. Ол
Қазақстанның отын-энергетикалық балансының қалыптасуы үшін орасан зор мәнге
ие болып табылады. Республика ірі және тиімді отын запастарына ие және ең
ірі аймақтық отын-энергетика кешендерінің бірі болып саналады. Оған мұнай-
газ кешенін қалыптастыратын мұнай-газ өндіру және мұнай өңдеу салалары
жатады.
Мұнай өнеркәсібі отын-энергетика кешенінің құрама бөлігі болып
табылады. Отын-энергетика кешені отын шығару және өндіруді, электр және
отын энергиясын өндіруді, энергия мен отынды бөлістіру және тасымалдауды
қамтитын көп салалы жүйе.
Мұнай өнеркәсібі – мұнай және мұнай-газ кен орындарын барлауды,
ұңғыларды бұрғылауды, мұнай мен газ өндіруді, тұрба құбыр мұнай тасымалын
қамтитын ауыр индустрия саласы.
Мұнай мен газ өндірісі бойынша запастардың географиялық орналасуында
Атырау, Маңғыстау және Батыс-Қазақстан облыстары алдыңғы қатарлы орынға ие.
Аталған облыстарда мұнай мен газдың айтарлықтай қорына (90% аса) ие кен
орындарының басым бөлігі шоғырланған. Бұл кен орындарында республиканың
көмірсутекті шикізатының шамамен 95%-ы шығарылады.
Мұнай-газ кешенінің тұрақтануы мен дамуы, оның жұмысының тиімділігінің
артуы негізінен оның құрылымдық өзгерістеріне және мұнай-газ компанияларын
одан әрі жетілдіруге тәуелді болады.
Қазіргі уақытта барлық технологиялық тізбекті біртұтас жүйеге
біріктіретін тігінен интеграцияланған құрылымдарды құру жолымен мұнай
компанияларының құрылымын интеграциялау және жетілдіру мәселесі ерекше
өзектілікке ие болып отыр. Қазақстандық мұнай кешені тиімді қызмет етуі
үшін мұнай өндіру, оны өңдеу және өткізу бойынша кәсіпорын күштерін
біріктіруге деген қызығушылықты қалыптастыру қажет. Бұл өндіріс шығындарын
үнемдеуге және жаңа технологияларды енгізуге ықпал етеді.
Экономикалық талдау жүргiзудiң әдiстерi мен тәсiлдерiн бiлу мен игеру
қазiргi нарықтық экономика шарттарында маңызды роль атқарады. Оның iшiнде
қолданылатын ресурстардың шектелген мөлшерiнде өз табысын максималдауға
ұмтылатын кәсiпорындар үшiн фирма жұмысының тиiмдiлiгiнiң негiзгi
көрсеткiштерiн зерттеу. Кәсiпорын қызметiнiң нәтижелерi өнiм өндiру көлемi,
сатылым көлемi, пайда секiлдi әртүрлi көрсеткiштермен бағаланатыны жалпыға
белгiлi. Жоғарыда атап өтiлген көрсеткiштер қаржылық немесе өндiрiстiк
нәтижелердi сипаттай отырып, кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн бағалай
алмайды. Өйткенi, бұл көрсеткiштер кәсiпорын қызметiнiң абсолюттiк
сипаттамалары болып табылады және олардың нәтижелiк бағасы бойынша дұрыс
интерпретациясы кәсiпорынға салынған қаражаттарды сипаттайтын басқа
көрсеткiштермен өзара байланыста жүзеге асуы мүмкiн.
Кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн сипаттайтын көрсеткiштерге
рентабельдiлiк немесе табыстылық көрсеткiштерi жатады.
Экономикалық әдебиеттерде рентабельдiлiктiң бiрнеше түсiнiгi берiледi.
Мысалы, оның анықтамаларының бiрi былайша айтылады: рентабельдiлiк (немiс
тiлiнен rentabel – табысты, пайдалы) кәсiпорындардағы материалдық, еңбек
және ақшалай ресурстардың қолданылуын кешендi бейнелейтiн, өндiрiстiң
экономикалық тиiмдiлiк көрсеткiшi болып табылады.
Басқа авторлардың пiкiрiнше, рентабельдiлiк – пайданың өндiрiс
шығындарының сомасына, коммерциялық операцияларды ұйымдастыруға жұмсалған
ақша салымдарына немесе фирманың өз қызметін ұйымдастыру үшiн қолданатын
мүлiктерiнiң сомасына қатынасын бiлдiретiн көрсеткiш.
Қалай болса да, рентабельдiлiк табыс пен осы табысты қалыптастыруға
жұмсалған капиталдың арақатынасын бiлдiредi және өте маңызды.
Экономикалық талдаудың әдiстерi мен тәсiлдерiн қолдану арқылы
кәсiпкерлер мен менеджерлер қабылданған шешiмдердi жүзеге асыру процесiн
бақылауды және реттеудi жүзеге асырады. Нақты нәтижелердi жоспармен
салыстыра отырып, ауытқуларды анықтай отырып, осы ауытқулардың себептерiн
талдай отырып кәсiпорын басшылығы пайда болған ауытқуларды жоспармен
сәйкестендiру жолында жұмыс жасай алады. Егер потенциалды проблемалар
пайда бол қалса, экономикалық талдау нәтижесiнде алынған ақпараттар ұйымның
ұзақ мерзiмдi жоспарлары мен алға қойған мақсаттарын қайта қарауда қолдана
алады. Экономикалық талдау жүргiзудiң нәтижесi болашақта тиiмдi жұмыс
барысын жоғалтпауға және шығынды азайтуға бағытталған шараларды қабылдауға
мүмкiндiк бередi.
Осы дипломдық жұмыстың басты мақсаты кәсiпорын қызметiнiң бәсекеге
қабілеттілігін талдаудың теориялық негiзiн, әдiстерiн, нұсқауларын зерттеу
негiзiнде Өзенмұнайгаз Өндірістік Филиалының қызметіне талдау жасау.
Дипломдық жұмыс құрылымдық түрде кiрiспеден, толықтай ашылған үш
бөлiмнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тiзiмi мен қосымшалардан
тұрады.
Дипломдық жұмыстың бiрiншi бөлiмiнде кәсіпорынның бәсекеге
қабілеттілігінің теориялық аспектiлерi, оның түрлерi және негiзгi
көрсеткiштерiн есептеу әдiстемелерi көрсетiлген.
Дипломдық жұмыстың екiншi бөлiмiнде Өзенмұнайгаз Өндірістік
Филиалының қызметінің бәсеке қабілеттілігіне кәсiпорыннан алынған
мәлiметтер негiзiнде келесi бағыттарда талдау жүргiземiз:
✓ кәсiпорынның негiзгi техника - экономикалық көрсеткiштерiне;
✓ кәсiпорынның бухгалтерлiк балансына;
✓ кәсiпорын қызметiнiң рентабельдiлiгiне, оның iшiнде өнiм
өткiзу рентабельдiлiгiне, пайда рентабельдiлiгiне, капитал
салымдарының рентабельдiлiгiне және т.б.
✓ кәсiпорын қызметiнiң тұрақтылығы мен табыстылығына.
Дипломдық жұмыстың үшiншi бөлiмiнде өнеркәсiптiк кәсiпорын қызметiнiң
бәсекеқабілеттілiгiн көтеру бойынша негiзгi бағыттар мен әдiстер,
жетiстiктер, шет ел тәжiрибелерi қарастырылған.
Қорытындыда дипломдық жұмыстың негізгі жақтары қорытылады және әрбір
бөлім бойынша қорытынды беріледі.
1. КӘСIПОРЫННЫҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН ТАЛДАУДЫҢ ЖӘНЕ ЖОСПАРЛАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТIЛЕРI
1. Кәсiпорын қызметiнің бәсеке қабілеттілігінің мәнi мен мазмұны
Кәсіпорынның бәсекеге деген қабілеттілігі дамыған бәсекелестік нарықта
оның коммерциялық табысын көрсететін маңызды факторы болады.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі дегеніміз тауардың нарықтағы
табысын анықтайтын тұтыну және құнды (бағалы) сипаттамаларының жиынтығы.
Кәсiпорын қызметiнiң нәтижелерi өнiм өндiру көлемi, сатылым көлемi,
пайда секiлдi әртүрлi көрсеткiштермен бағаланатыны жалпыға белгiлi.
Жоғарыда атап өтiлген көрсеткiштер қаржылық немесе өндiрiстiк нәтижелердi
сипаттай отырып, кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн бағалай алмайды. Өйткенi,
бұл көрсеткiштер кәсiпорын қызметiнiң абсолюттiк сипаттамалары болып
табылады және олардың нәтижелiк бағасы бойынша дұрыс интерпретациясы
кәсiпорынға салынған қаражаттарды сипаттайтын басқа көрсеткiштермен өзара
байланыста жүзеге асуы мүмкiн.
Кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн сипаттайтын көрсеткiштерге
рентабельдiлiк немесе табыстылық көрсеткiштерi жатады.
Экономикалық әдебиеттерде рентабельдiлiктiң бiрнеше түсiнiгi берiледi.
Мысалы, оның анықтамаларының бiрi былайша айтылады: рентабельдiлiк (немiс
тiлiнен rentabel – табысты, пайдалы) кәсiпорындардағы материалдық, еңбек
және ақшалай ресурстардың қолданылуын кешендi бейнелейтiн, өндiрiстiң
экономикалық тиiмдiлiк көрсеткiшi болып табылады.
Басқа авторлардың пiкiрiнше, рентабельдiлiк – пайданың өндiрiс
шығындарының сомасына, коммерциялық операцияларды ұйымдастыруға жұмсалған
ақша салымдарына немесе фирманың өз қызметін ұйымдастыру үшiн қолданатын
мүлiктерiнiң сомасына қатынасын бiлдiретiн көрсеткiш.
Қалай болса да, рентабельдiлiк табыс пен осы табысты қалыптастыруға
жұмсалған капиталдың арақатынасын бiлдiредi. Пайданы жұмсалған капиталмен
байланыстыра отырып, рентабельдiлiк кәсiпорынның табыстылық деңгейiн
капиталды альтернативтi пайдаланумен немесе ұқсас қауiп-қатер жағдайындағы
кәсiпорынның табыстылығымен салыстыруға мүмкiндiк бередi. Қауiп - қатерi
жоғары инвестициялар тиiмдi болуы үшiн мейлiнше жоғары пайданы талап етедi.
Капитал барлық уақытта пайда әкелетiн болғандықтан, табыстылық деңгейiн
өлшеу үшiн пайда қауiп-қатерге сый ақы ретiнде осы пайданы қалыптастыруға
қажет болған капитал мөлшерiмен салыстырылады. Рентабельдiлiк кәсiпорын
қызметiнiң тиiмдiлiгiн кешендi сипаттайтын көрсеткiш болып саналады.
Кәсiпорынның шаруашылық қызметiнiң тиiмдiлiгi мен оның қалыптасуының
экономикалық маңыздылығы оның рентабельдiлiк деңгейiмен тiкелей
байланысты. Бұл көрсеткiштi кәсiпкерлiк фирма өнiмiнiң, ресурсының және
капиталының табыстылығы бойынша бағалауға болады. Рентабельдiлiк – бұл
кәсiпорынның табыстылық деңгейiнiң қатысты көрсеткiшi, ол кәсiпорын
қызметiнiң тиiмдiлiгiн толықтай және оның қызметiнiң әртүрлi бағыттарының
(өндiрiстiк, коммерциялық, инвестициялық т.б.) тиiмдiлiгiн бейнелейдi.
Нарықта кәсiпорындар тауар өндiрушiлер ретiнде белгiленедi. Өнiмге
деген бағаны бекiте отырып, олар оны тұтынушыға сатады да осының
нәтижесiнде ақшалай түсiм табады, бұл түсiм оған әлi табыс болып
саналмайды. Қаржылық нәтиженi анықтау үшiн жалпы түсiмдi өнiмнiң өзiндiк
құнының құрамына енетiн, өнiмдi өндiруге және өткiзуге кеткен шығынмен
салыстыру қажет.[5]
Егер түсiм көлемi өзiндiк құннан жоғары болса, онда қаржылық нәтиже
табысты болғанын бiлдiредi. Кез-келген кәсiпорын әрқашанда өзiнiң негiзгi
мақсаты етiп, табыс табуды қарастырады. Егер түсiм өнiмнiң өзiндiк құнына
тең болатын болса, онда өнiмдi өндiруге және өткiзуге кеткен шығынды жабуға
мүмкiндiк болады. Егер кәсiпорын түсiмнен жоғары шығынды иемденетiн болса,
онда ол шығынды болып табылады, ол кәсiпорында қиын жағдайға душар етедi.
Кәсiпорын үшiн табыс барынша мол табыс табуға болатын сфераны
инвестициялауға ынталандырушы болып табылады.
Әрбiр кәсiпорында мөлшерi, экономикалық мазмұны және функционалды
бағыты бойынша ерекшеленетiн төрт пайда көрсеткiшi қалыптасады. Барлық
есептеулердiң негiзi баланстық пайда болып есептеледi.
Баланстық пайда – бұл кәсiпорынның өндiрiстiк – шаруашылық қызметiнiң
негiзгi қаржылық көрсеткiшi. Салық салу мақсаттары үшiн арнайы көрсеткіш –
жалпы пайда, ал оның негiзiнде – салық салынатын пайда және салық
салынбайтын пайда есептеледi. Баланстық пайданың бюджетке салық және басқа
да төлемдердi төлегеннен кәсiпорын қоржынында қалатын бөлiгi таза пайда деп
аталады. Ол кәсiпорын қызметiнiң соңғы қаржылық нәтижесiн сипаттайды.
Рентабельдiлiктiң пайдадан ерекшелiгi, ол тиiмдiлктiң қолда бар немесе
тұтынылған ресурстармен арақатынасын көрсететiн болғандықтан, шаруашылық
жүргiзудiң ақырғы нәтижелерiн толығырақ бейнелейдi. Пайданың абсолюттiк
сомасының көрсеткiшi кәсiпорын қызметiнiң нәтижелерiн талдау барысында оның
жақсы немесе нашар жұмыс жасағанын толық сипаттай алмайды, өйткенi,
орындалған жұмыс көлемi белгiсiз болып табылады. Тек, рентабельдiлiк
деңгейiмен сипатталатын пайда мен орындалған жұмыстардың қатынасы ғана
кәсiпорынның есептiк жылдағы өндiрiстiк – шаруашылық қызметiн бағалауға,
есептiк кезең нәтижелерiмен салыстыруға, сонымен қатар талданып отырған
кәсiпорынның саланың басқа да кәсiпорындары арасындағы орнын анықтауға
мүмкiндiк бередi.[1]
Рентабельдiлiк кәсiпорын қызметiн пайда сомасын арттыруға, өндiрiстiк
қорлардың қолданылуын жақсартуға, жаңа жабдықты пайдалануға дер кезiнде
енгiзуге ынталандырады.
Рентабельдiлiк көрсеткiштерiн кәсiпорын қызметiн бағалау үшiн және
инвестициялық саясат пен баға белгiлеудегi құрал ретiнде қолданады.
Оның көмегiмен кәсiпорынды басқару тиiмдiлiгiн бағалауға болады,
өйткенi, жоғары пайда мен жеткiлiктi табыстылық деңгейiне қол жеткiзу
көбiнесе қабылданатын басқару шешiмдерiнiң дұрыстығы мен ұтымдылығына
тәуелдi болады.
Сондықтан, рентабельдiлiктi басқару сапасының негiзгi белгiлерiнiң
бiрi ретiнде қарастыруға болады.
Рентабельдiлiк деңгейiнiң мәнi бойынша кәсiпорынның ұзақ мерзiмдегi
жағдайын, яғни кәсiпорынның инвестицияларға жеткiлiктi пайда алу қабiлетiн
бағалауға болады. Кәсiпорынның меншiктi капиталына ақша салатын ұзақ
мерзiмдi кредиторлар мен инвесторлар үшiн баланстың жекелеген баптарының
ара қатынасы негiзiнде анықталатын қаржылық тұрақтылық және өтiмдiлiк
көрсеткiштерiне қарағанда, бұл көрсеткiш мейлiнше үмiттi индикатор болып
табылады.
Пайда сомасы мен жұмсалған капитал мөлшерi арасындағы байланысты
белгiлей отырып, рентабельдiлiк көрсеткiшiн пайданы болжау процесiнде
қолдануға болады. Болжау процесiнде нақты және күтiлетiн инвестициялармен
осы инвестиялардан күтiлетiн пайда салыстырылады. Күтiлетiн пайданы
бағалау болжанатын өзгерiстердi ескере отырып, алдағы кезеңдердегi
табыстылық деңгейiне негiзделедi.
Сонымен бiрге, рентабельдiлiк кәсiпорын қызметi мен оның нәтижелерiн
инвестициялау, жоспарлау, сметалар құру, үйлестiру, бағалау және бақылау
саласында шешiм қабылдауда да маңызды мәнге ие болып отыр.
Осылайша, рентабельдiлiк көрсеткiштерi қаржылық нәтижелер мен
кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн сипаттайды деген қорытындыға келуге
болады. Олар кәсiпорын табыстылығын жан – жақты өлшейдi және экономикалық
процесс мөшелерiнiң мүдделерiне сәйкес жүйеленедi.
Өнеркәсіптің тиімді өндірістік-шаруашылық әрекеттілігінің маңызды
жинақтаушы көрсеткішіне өндірістің табысы жатады. Пайда экономикалық дәреже
ретінде саудалы әрекеттілігінің процесінде материалды өндірістің
орталығында пайда болған таза табысты көрсетеді.
Өндіріс факторларының және шаруашлық субъектілердің пайдалы өндірістік
әрекетілігінің байланысының нәтижесіне дайын өнім жатады, ол тұтынушыға
өткізу жағдайларына байланысты тауарға айналады. Өткізу сатысында алдында
затталған және таза еңбек құндылығын қосатын тауардың бағасы анықталады.
Таза еңбектің құндылығы жаңа шығарған бағаны көрсетеді және де ол екіге
бөлінеді. Біріншісіне жұмысшылардың жалақысы (қажет еңбектің құндылығы),
екіншісіне таза табыс (қосымша еңбектің құндылығы) жатады.
Өнеркәсіп әрекеттілігінің қаржылық нәтижесін анықтау үшін өнімді
сатудан пайда болған табысты, оны өндіру мен өткізу шығындарымен
сәйкестендіру қажет. Егер табыс қаржылық нәтижелерден жоғары болса, онда
табыстың алынғанын көреміз. Егер тауарды өткізуден пайда болған табыс оны
өндіру шығындарына тең болса, онда өнеркәсіп өндірістік өнімді шығару үшін
шығындарды жапты деуге болады. Табыстан шығындар жоғары болатын болса, онда
өнеркәсіп шығынға ұшыраған – теріс қаржылық нәтиже, бұл оны қиын қаржылық
жағдайға қояды және банкроттыққа ұшырату мүмкіндігін де қарастыруға болады.
Өнеркәсіптің пайдасына өнеркәсіптің өндірістік және әлеуметтік даму
мақсатына бағытталған ақшалы жинақтың бір бөлігін, сонымен бірге барлық
деңгейлі бюджеттерге ақшалы қаржыны жіберуді айтамыз.
Өнімді өткізуден пайда болған өнеркәсіптің пайдасының мәнін анықтайтын
факторға қолданып жатқан бағалар жатады. Оларды өткізу жағдайындағы еркін
бағалар берілген өнімнің басекелестік мүмкіндіктеріне байланысты және басқа
өнеркәсіптер шығаратын ұқсас өнімнің сұраныс пен ұсыныстарына байланысты
анықталады. Сондықтан да өнімге қойылатын еркін бағалардың деңгейі
өнеркәсіппен байланысты болып келетін факторға жатады. Өнеркіспке тәуелсіз
болып келетін факторға өнеркәсіп-монополистермен өнімге қоятын мемлекеттік
реттелетін бағалар жатады. Өнеркәсіптің шаруашылық әрекеттілігінің соңғы
қаржылық нәтижелеріне балансты кіріс жатады, ол келесі үш құраушыдан
тұрады:
- өнімді өткізуден пайда болатын табыс (шығын);
- негізгі қондырғылар және басқа да өндірістің мүлігін өткізуден пай-
да болатын табыс (шығын);
- өткізуден басқа да қаржылық нәтижелер.
Өнімді өткізуден пайда болатын табыс (шығын) дегеніміз бұл өндірістің
негізгі әрекеттілігінен пайда болған қаржылық нәтиже және де ол уставта
берілген және заңмен рұқсат етілмеген әртүрлі түрлері бойынша орындалады.
Қаржылық нәтиже әрекеттілігінің әр түрі бойынша бөлек анықталады және
берілген баға бойынша өнімді өткузіден пайда болған табыс пен оны өндіру
мен өткізуге кеткен шығындар арасында тең болады.
Негізгі қордарды және басқа да өндірістің мүлігін өткізуден пайда
болатын табыс (шығын) дегеніміз бұл өнеркәсіптің негізгі әрекеттілігімен
байланысты емес болып келетін финанстық нәтиже. Ол басқа да өткізуден пайда
болған табысты (шығынды) көрсетеді.
Өнеркәсіп өз мүлігімен өзі айналысады. Олар өз мүлігін жою, сату,
жалға беру немесе басқа өнеркәсіптердің шартты капиталдарына беруге
мүмкіндігі бар. Финансты капитал тек мүлікті сату жағдайларында ғана пайда
болады.Негізгі фондтар және басқа да өндірістің мүлігін өткізуден пайда
болатын табыс өкізілген мүліктің сатылым бағасынан және өткізуге бойынша
пайда болған шығындар есептеу отырып алдық бағасының арасындағы
айырмашылығымен анықталады.
өткізуден басқа да пайда болған қаржылық нәтижелер бұл өнеркәсіптің
негізгі әрекеттілігіне жатпайтын және өнімді, жұмысты, қызымет, негізгі
қорлар мен басқа мүлікті өткізумен байланысты болмайтын әртүрлі сипаттағы
операциялар бойынша алынатын табысты (шығын) айтамыз. Қаржылық нәтиже
өткізуден тыс болған табыс пен олар бойынша жасалған шығындар арасындағы
айырмашылық бойынша анықталады.
Кәсіпорынның қарауында қалатын барлық пайда 2 бөлікке бөлінеді. 1-сі –
кәсіпорынның мүлкін көбейтеді және тұтыну процесіне қатысады, ал екіншісі
- тұтынуға пайдаланатын пайда үлесін сипаттайды. Мүлікті көбейтуге
байланысты пайдаланбай қалған пайда қалдығының үлкен маңызы бар және алдағы
жылдардағы мүмкін болатын залалдарды, түрлі шығындарды қаржыландырудың
орнын толтыруға бағытталады.
Бөлінбеген пайда кең мағынада пайда ретінде тұтынуға пайдаланған және
өткен жылдардағы пайдаланбаған пайда кәсіпорынның қаржы анықтылығын,
кейінгі дамуы үшін қаржы көздерінің бар болуын дәлелдейді. Кәсіпорында
пайданы үлестіру және пайдалану тәртібі оның жарғысында тіркеліп қойылады
және оны кәсіпорын басшысы бекітеді.
Кәсіпорынның шекті мақсаты пайда табу. Пайда табу үшін қоғамға керекті
тауарлар мен қызметтерді өндіру керек, тек қана өндіру емес сапалы өнім,
қызмет бәсекелестікте жеңетін, бағасы жоғары тауар мен қызмет болуы керек.
Баға бәсекелесінде пайда табу үшін әрбір өнімге, қызметке шаққанда аз шығын
жұмсау, сапалы өнім өндіру керек. Егер кәсіпорын зиянмен жұмыс істесе ол
банкрот болуы мүмкін.
Таза пайда формуласы; Таза пайда = жалпы түсім алу (өнімнің толық
(коммерциялық) өзіндік құны + кәсіпорын төлейтін салық + айып санкциялары).
Ал жалпы түсім:
n
W = ∑Ni Ci (1)
i = 1
Ni – өндірілген өнім саны;
Ci – өнімнің бағасы;
n – тауар түрлерінің саны;
i – нақты тауар түрі.
Кәсіпорын пайда табу үшін төрт тәсілді қолдану керек:
1) баға тағайындау;
2) шығындарды жасақтау;
3) өнім көлемін анықтау;
4) өнімнің ассортименті мен номенклатурасын таңдау.
Егер кәсіпорын төлем мүмкіндігі жоқ болса, яғни несие бергендеге
қайтарым жасай алмаса, бюджетке және тағы басқа төлемдерді қайтара алмаса,
ол кәсіпорын банкрот болады. Ондай кәсіпорындарға мынандай шара қолдануы
мүмкін:
1) қайта құрумен байланысты сыртқы басқарушы сауықтандыру санкциясын
қолдануы мүмкін (18 айға төлемді шегіндіру);
2) алажақтардың бақылауымен, немесе абритаж сотының қаулысымен шешім
қабылданды;
3) бейбіт келісім – несие беруші мен бережақтың арасында төлемді
кейінгі мерзімге қалдырады, әлде бережақтан шегеру жасайды.
Бережақ кәсіпорынның мүлкін бөлу мынандай кезекпен басталады:
- арбитажға және конкурспен басқарған орган еңбегіне төлем;
- азаматтарға денсаулығына зиян келтіргені үшін бережақ;
- жұмысшыларға еңбек ақы;
- бюджетке немесе бюджет сыртындағы төлемдер;
- кәсіпорын мүлкінде үлесі бар кәсіпорын мүшелеріне;
- басқа меншіктілерге;
- басқа қалған талаптарға төлем төлеу.
Пайда табу үшін жұмысты неден бастау керек?
Қандай болмасын өндірісті бастау үшін ақша керек. Оған ресурстар
алынады: ғимараттар, жабдықтар, шикізаттар және жұмысшылар жалдау.
Кәсіпкердің басты мақсаты жұмсаған қаржысына қосымша өсім алу. Біріне
– бірі қымбатқа сатқаннан қоғамға қосымша байлық жоқ. Онда біреуі жейді,
екіншісі желінеді.
Қосымша құн қайдан пайда болады? Жұмысшыны қанаудан, яғни тауар құны
ауыспалы капиталдан. V + m бұл таза өнім, жаңадан жасақталған құн, ондағы V
– ауыспалы капитал, жұмыс күшінің құны(қажетті уақыт), m – қосымшы құн,
жұмыс күшінің қосымша уақыт ішіндегі қоғам үшін жасақталған құн. Жұмыс күні
қажетті уақыт, қосымша уақыт болып екіге бөлінеді. Капиталистік экономикада
қосымша құн пайыз, өсім, кәсіпкерлік пайдаға бөлінеді.
Пайданы өсіруге ықпал жасайтын факторлар:
- еңбек өнімділігін өсіру;
- айналу капиталының ауыспалы айналым жылдамдығы;
- прогрессивті техника мен жаңа технологияны өндіріске енгізу
- өндірістік шығындарды азайту;
- өндірістік қатынастар жүйесі;
- қосымша өнімнің өсуі;
- нарық бағасының қолайлы ауытқуы.
Кәсіпкердің жұмысының нәтижесін рентабельдік деңгей арқылы бағалауға
болады.
таза пайда, салық төленгеннен
кейінгі (2)
Рентабелдік деңгейі= барлық толық шығындар х 100%.
Пайданы бөлу. Бірінші қор жинау. Қор жиналып, өндірісті ұдайы
ұлғаймалы өндірістік жағдайға келтіру керек (C + V + m). Тек жай ұдайы
өндіріс, ол тек қана шығындарды жабады, пайда болмайды (C + V). Ал егер
зиянмен аяқталса, онда C ± V, яғни еңбек ақы да түгел төленбейді. Екінші
қор жинау бөлігі резерв қорына жинақталады.
1.2 Бәсеке қабілеттілігін анықтаушы көрсеткiштерiнiң негiзгi түрлерi,
жүйелерi және оларды есептеу әдістемесі
Рентабельдiлiктi кәсiпкерлiк қызметінiң эффектiсiн көрсететін
кәсiпорын пайдасынан ерекшелiгi, ол осы қызметтiң тиiмдiлiгiн сипаттайды.
Рентабельдiлiк – кәсiпорынның пайдалылығын (табыстылығын) бейнелейтiн
қатысты шама. Нарықтық экономикада рентабельдiлiк көрсеткiштерiнiң жүйесi
орын алады.
Өнiм рентабельдiлiгiн барлық өткiзiлген өнiм бойынша да, сондай – ақ
оның жекелеген түрлерi бойынша да есептеуге болады.
Барлық өткiзiлген өнiмнiң рентабельдiлiгiн былайша анықтауға болады:
• өнiмдi өткiзгеннен түскен пайданың оны өндiруге және өткiзуге
жұмсалған шығындарға пайыздық қатынасы;
• өнiмдi өткiзгеннен түскен пайданың өткiзiлген өнiм түсiмiне
пайыздық қатынасы;
• баланстық пайданың өткiзiлген өнiм түсiмiне пайыздық қатынасы;
• таза пайданың өткiзiлген өнiм түсiмiне пайыздық қатынасы.
Бұл көрсеткiштер кәсiпорынның ағымдық шығындарының тиiмдiлiгi және
өткiзiлген өнiмнiң табыстылық дәрежесi жөнiнде мәлiметтер бередi.
Жекелеген өнiм түрлерiнiң рентабельдiлiгi бағаға және толық өзiндiк
құнға тәуелдi болады. Ол берiлген өнiм бiрлiгiнiң бағасынан оның толық
өзiндiк құнын алып тастап, оны осы өнiм бiрлiгiнiң толық өзiндiк құнына
бөлу жолымен анықталады.
Кәсiпорын мүлкiнiң (активтерiнiң) рентабельдiлiгi таза пайданың
активтердiң (мүлiктердiң) орташа мөлшерiне пайыздық қатынасы ретiнде
есептеледi.
Айналымнан тыс құралдардың рентабельдiлiгi таза пайданың айналымнан
тыс активтердiң орташа мөлшерiне пайыздық қатынасы ретiнде анықталады.
Айналым активтерiнiң рентабельдiлiгi таза пайданың айналым
активтерiнiң орташа жылдық құнына пайыздық қатынасы ретiнде анықталады.
Инвестициялардың рентабельдiлiгi жалпы пайданың кәсiпорын мүлкiнiң
құнына пайыздық қатынасы ретiнде анықталады.
Меншiктi капиталдың рентабельдiлiгi таза пайданың меншiктi капитал
мөлшерiне пайыздық қатынасы ретiнде есептеледi.
Өндiрiс рентабельдiлiгi барлық авансыланған капиталдық қайтарымдылың
дәрежесiн көрсетедi және төмендегi формуламен бейнеленедi:
Рпр = ПбКав Х 100 %, (3) немесе
Рпр = Пд (ОПФ - МОС) Х 100 % (4)
Мұндағы,
Рпр - өндiрiс рентабельдiлiгi;
Пб - пайда (баланстық);
Кав - барлық авансыланған капитал;
ОПФ - негiзгi өндiрiстiк қорлар;
МОС - материалдық айналым қорлары.
Фирманың ағымдық шығындарының тиiмдiлiгiн сипаттайтын көрсеткiш
ретiнде өнiм рентабельдiлiгi орын алады және ол келесi формуламен
есептеледi:
Ротд. пр = Пб Сп Х 100 %, (5)
Мұндағы, Ротд.пр — жекелеген өнiм түрiнiң рентабельдiлiгi;
Сп — өнiмнiң өзiндiк құны (толық)
Мұнда өндiрiс тиiмдiлiгiнiң шығынды нысаны көрсетiлген, немесе өндiрiс
нәтижесiнiң ағымдық шығындарға қатынасы берiлген. Бұл формула қандай да бiр
өнiм өндiрiсiнiң ұтымдылық дәрежесiн көрсетедi. [7]
Айналым (сатылым) рентабельдiлiгi кәсiпорынның операциялық (өндiрiстiк
- шаруашылық) қызметiнiң тиiмдiлiгiн сипаттайды. Ол өндiрiстiң жалпы
пайдалылығын бағалауға негiзделген, бiрақ сонымен бiрге жекелеген өнiм
түрлерiнiң пайдалылығын салыстыру үшiн де қолданылуы мүмкiн. Ол операциялық
табыстың жалпы түсiмге қатынасы ретiнде есептеледi.
Сатылым рентабельдiлiгiнiң орташа деңгейi салаға тәуелдi өзгерiп
отырады және сондықтан да қандай да бiр нормативке ие емес. Бұл көрсеткiш
оны бiртектес кәсiпорындардың сәйкес көрсеткiштерiмен салыстырғанда маңызды
болып табылады.
Меншiктi капиталдың рентабельдiлiгi – кәсiпорын қызметiндегi ең
маңызды көрсеткiш. Ол кәсiпорын меншiгiндегi мүлiктердi пайдалану
тиiмдiлiгiн сипаттайды. Осы көрсеткiштiң негiзiнде активтердiң иесi оларды
жұмсау бағытын таңдай алады. Есептеу кезiнде операциялық табыс емес,
кәсiпорын иелерi (акционерлер) арасында бөлiнетiн соңғы, таза пайда
назарға алынады. Ол таза пайданың меншiктi капиталдың орташа жылдық құнына
қатынасы ретiнде есептеледi.
Өнiм рентабельдiлiгiнiң көрсеткiштерi өзара байланысты және барлық
өнiмдi немесе жекелеген өнiм түрлерiн өндiруге және өткiзуге жұмсалған
ағымдық шығындардың өзгерiсiн сипаттайды. Осыған байланысты өндiрiлетiн
өнiм ассортиментiн жоспарлағанда жекелеген өнiм түрлерiнiң рентабельдiлiгi
барлық өнiм рентабельдiлiгiне қаншалықты әсер ететiндiгi ескерiледi.
Сондықтан, өндiрiс тиiмдiлiгiн жоғарылатып, пайданы арттырудың қосымша
мүмкiндiктерiн алу үшiн рентабельдiлiгi жоғары немесе төмен бұйымдардың
үлес салмағының өзгерiсiне тәуелдi өндiрiлетiн өнiм құрылымын қалыптастыру
маңызды болып табылады. [19]
Рентабельдiлiк көрсеткiштерi қаржылық – шаруашылық қызметтi талдау
процесiнде, басқару шешiмдерiн қабылдағанда, потенциалды инвесторлар
инвестициялық жобаларды қаржыландыруға қатысу туралы шешiм қабылдағанда
қолданылады.
Рентабельдiлiктi арттыруға пайда сомасын арттыру жолымен де, сондай-ақ
өндiрiстiк қорлар құнын төмендету жолымен де қол жеткiзуге болады. Пайда
жоспарының орындалмауы және өндiрiстiк қорлардың артуы рентабельдiлiк
деңгейiнiң төмендеуiне әкелуі мүмкiн. Рентабельдiлiк қатысты көрсеткiш
болғандықтан, оның өсуi немесе кемуi пайда мен қорлардың өзгеру қарқынының
әртүрлi арақатынасында орын алуы мүмкiн.
Жалпы рентабельдiлiктi талдау өндiрiстiк кәсiпорын меншiгiндегi барлық
өндiрiстiк потенциалды қолдану тиiмдiлiгi бойынша жұмысқа кешендi сипаттама
беруде маңызды мәнге ие болып табылады.
Шаруашылық қызметтiң рентабельдiлiгi (R) кәсiпорынмен қолданылатын
көздердiң барлық жиынтығының орнын толтыру (ақы төлеу) нормасын сипаттайды,
яғни салымшылар мен кредиторлардың табыс сомасының (П) олармен
инвестицияланған капитал сомасына (ИК) қатынасы болып табылады:
(6)
Шаруашылық қызмет тиiмдiлiгiн бағалағанда инвестицияланған капитал
ретiнде барлық активтердiң сомасын қолдану қажет, өйткенi, олардың жалпы
мөлшерi кәсiпорынның барлық қарыздарын, соның iшiнде пайдалану бойынша
қарыздарын қамтиды.
Кейбiр экономистер активтердiң жалпы мөлшерiнен әрекет етпейтiн және
артық негiзгi өндiрiстiк құралдарды, қондырылатын жабдықтарды, ақша
қаражаттарын, материалдық емес активтердi, яғни пайда табуға ықпал етпейтiн
құралдарды алып тастауды ұсынады. Бiрақ, мұндай тәсiл жеткiлiктi
дәлелденбеген болып саналады, ал көрсеткiш практикада кеңiнен
қолданылмайды. Бұл мынаған байланысты: кәсiпорын басшылығы өз қызметiнде
активтердi тиiмдi пайдаланып қана қоймай, жабдығтардың, материалдардық және
т.б. артық запастарды болдырмай, активтер құрамын да бақылап отыруы тиiс.
Рентабельдiлiктi есептегенде кәсiпорынға салынатын капитал мөлшерi
табыс табу кезеңiнiң ағымында өзгерiп отыратындығын ескеру қажет, сондықтан
да оның орташа мәнi анықталады. Бұл жерде инвестицияланған капиталдың
орташа хронологиялық мөлшерiн есептеу дұрыс болып есептеледi.
Рентабельдiлiк коэффициенттерiн есептегенде кәсiпорын табысының
әртүрлi көрсеткiштерiн қолдануға болатындығын айта кету қажет, атап айтсақ,
жалпы пайда, таза пайда, өткiзуден түскен пайда. Шаруашылық қызмет
тиiмдiлiгiн бағалағанда қолданылатын ең дәлелденген тәсiл таза пайда және
несие қолданғаны үшiн пайыздар сомасын пайдалану болып табылады. Мұны
ескере отырып, шаруашылық қызмет рентабельдiлiгiнiң негiзгi көрсеткiшiн
былайша анықтауға болады:
, (7)
Мұндағы,
- активтердiң рентабельдiлiгi;
ЧП – таза пайда;
- несие қолданғаны үшiн пайыздар;
-- пайда салығының коэффициентпен берiлген ставкасы.
Бiрақ, рентабельдiлiк деңгейiн көрсетiлген формуламен анықтау қиындық
туғызады. Өйткенi, несие қолданғаны үшiн пайыздар пайдадан алынбай, өнiмнiң
өзiндiк құнына енгiзiледi. Рентабельдiлiкке iшкi талдау жүргiзгенде мұндай
есептеулер мүмкiн болып саналады. Ақпараттар болмаған жағдайда талдаудың
сыртқы субъектiлерi тек таза пайда көрсеткiшiн қолдана алады. Бiрақ,
ағымдық есеп мәлiметтерi бойынша таза пайданы да дәл есептеуге болмайды.
өйткенi, онда кәсiпорын меншiгiнде қалатын таза пайда есебiнен бюджетке
төленетiн төлемдер көрсетiлмейдi. Есептiк кезеңдегi пайдадан пайда салығын
алып тастау арқылы таза пайданы шамамен анықтауға болады. Алынған нәтиже
тек iшкi талдауды жүргiзу барысында ғана нақтылануы мүмкiн мәнге ие болады.
Жұмыс капиталы құнының орнын толтыру нормасын сипаттау үшін
инвестицияланған капитал ретiнде айналым капиталы () қолданылады,
яғни:
(8)
Сонымен қатар, өндiрiстiк қызмет тиiмдiлiгiн сипаттау үшiн өндiрiс
рентабельделiгiнiң көрсеткiшi есептеледi. Оны есептегенде инвестицияланған
капитал ретiнде негiзгi өндiрiстiк қорлар (ОФ) мен материалдың айналым
құралдарының (МС) сомасы болып табылатын өндiрiстiк қорлар құны
қолданылады:
(9)
Егер есептеу барысында қосымша шама ретiнде өткiзiлген өнiм көлемiн
қолдансақ, онда өндiрiстiк қызмет рентабельдiлiгiнiң формуласын төмендегi
түрде көрсетуге болады:
, (10)
Мұндағы,
- өндiрiстiк қызмет рентабельделiгi;
РП – өткiзiлген өнiм көлемi;
– негiзгi өндiрiстiк қорлардың орташа жылдық құны;
– материалдық айналым құралдарының орташа жылдық құны;
П – жалпы пайда.
Жоғарыдағы формуладан өндiрiстiк қызмет рентабельдiлiгi екi фактордың
өзгерiсiне тәуелдi екендiгiн көруге болады:
- өндiрiстiк қорлардың 1 теңгесiне шаққандағы өткiзулер;
- өткiзудiң 1 теңгесiне шаққандағы пайда.
Бiрiншi фактор өндiрiстiк қорларды пайдалану тиiмдiлiгiн, яғни
өткiзiлген өнiм көлемi арқылы бейнеленетiн олардың қор қайтарымын
сипаттайды. Екiншi фактор өткiзiлген өнiмнiң рентабельдiлiк деңгейiн
сипаттайды. Аталған факторлардың әсерiн тiзбектеп қою әдiсiмен анықтауға
болады.
Өндiрiстiк қорлардың бiр теңгесiне шаққандағы қор қайтарымының
әсерiнен рентабельдiлiктiң өзгерiсi мынаған тең:
(11)
Өткiзiлген өнiм рентабельдiлiгi деңгейiнiң әсерi есебiнен өндiрiстiк
қызмет рентабельдiлiгiнiң өзгерiсi мынаған тең:
(12)
Осында қарастырылған факторлардың әрқайсысы өз кезегiнде екiншi
кезектегi басқа да факторларға тәуелдi күрделi факторлар екендiгiн атап өту
қажет. Мысалы, өндiрiстiк қорлардың 1 теңгесiне шаққандағы өткiзу негiзгi
қорлар мен материалдың айналым құралдарын пайдалану тиiмдiлiгiне тәуелдi
болады. Өткiзудiң 1 теңгесiне шаққандағы пайда деңгейiнiң өзгерiсi өзiндiк
құн деңгейiне және өткiзiлетiн өнiм ассортиментiнiң құрылымына, өнiм сапасы
мен бағасының өзгерiсiне, кәсiпорынның басқа да операциялық және өткiзуден
тыс қызметтерi нәтижелерiне тәуелдi болады.
Негiзгi өндiрiстiк қорлардың қор қайтарымы мен материалдық айналым
құралдары айналымдылығының өндiрiс рентабельдiлiгiне жеке - жеке әсерiн
анықтау үшiн үлестiк қатысу әдiсi қолданылады. Бұл әдiске сәйкес қорлардың
1 теңгесiне шаққандағы өткiзу өзгерiсiнiң есебiнен есептiк кезең
рентабельдiлiгiнiң базистiктiк кезеңнен ауытқуы негiзгi өндiрiстiк
қорлардың қор қайтарымы мен материалдық айналым құралдары айналымдылығының
арасында олардың мөлшерiнiң өткiзiлген өнiм көлемi өзгерiсiнiң есебiнен
өзгеруiне пропорционал бөлiнедi.
Екiншi күрделендiрiлген фактордың (өткiзудiң 1 теңгесiне шаққандағы
пайданың) өзгерiсi де екiншi кезектегi факторлар әрекетiне тәуелдi болады.
Олардың қатарына жалпы пайда өзгерiсiне әсер ететiн өткiзiлетiн өнiм
көлемiнiң өзгерiсiнен басқа барлық факторлар жатады. Өткiзу көлемiнiң өсуi
есебiнен алынған пайда өткiзудiң 1 теңгесiне шаққандағы пайда мөлшерiне
әсер етпейдi. Өйткенi, көлемнiң артуымен пропорционал жалпы пайда да
(есептеу формуласының үстi), өнiмдi өткiзу де (формуланың асты) өзгерiп
отырады.
Екiншi кезек факторларының өндiрiс рентабельдiлiгiне әсерi де үлестiк
қатысу әдiсiмен анықталады. Рентабельдiлiкке әсер факторлар арасында
олардың жалпы пайдаға әсерiне пропорционал бөлiнедi.
Кәсiпкерлiк қызмет тиiмдiлiгiн бейнелейтiн пайда көлемiнен
рентабельдiлiктiң айырмашылығы ол сол қызмет тиiмдiлiгiн сипаттауында.
Рентабельдiлiк – кәсiпорынның табыстылығын көрсететiн қатысты шама.
Нарықтық экономикада рентабельдiлiк деңгейiн сипаттайтын бiрнеше
көрсеткiштер жүйесi бар.
Өнiм рентабельдiлiгiн толықтай көрсетiлген қызмет немесе оның
жекелеген бөлiктерi бойынша есептеуге болады
Толықтай өткiзiлген өнiм мен көрсетiлген қызмет рентабелдiлiгiн
келесiдей түрде есептеуге болады:
❖ Өнiм өткiзуден түскен табыс көлемiн оны өндiруге және өткiзуге
кеткен шығын көлемiне пайыздық қатынасы арқылы;
❖ Өнiм өткiзуден түскен табыс көлемiн түскен түсiм көлемiне
пайыздық қатынасы арқылы;
❖ Баланстық пайданың өнiм өткiзуден түскен түсiм көлемiне
пайыздық қатынасы арқылы;
❖ Таза пайда көлемiнiң өнiм өткiзуден түскен түсiм көлемiне
пайыздық қатынасы арқылы.
Осы көрсеткiштер кәсiпорынның ағымдық шығындары мен оның өткiзетiн
өнiмiнiң табыстылығының деңгейiнiң тиiмдiлiгi туралы мағлұматтар бередi.
Өнiмнiң жеке түрлерiнiң рентабельдiлiгi оның бағасы мен толық өзiндiк
құнына тәуелдi. Ол берiлген өнiм түрiнiң бiр данасының бағасының толық
өзiндiк құнына пайыздық қатынасы арқылы анықталады.
Кәсiпорын активiнiң рентабельдiлiгi таза пайданың активтердiң орташа
құнына пайыздық қатынасы арқылы есептеледi.
Айналымнан тыс бiрлiктердiң рентабельдiлiгi таза пайданың айналымнан
тыс активтердiң орташа құнына пайыздық қатынасы арқылы есептеледi
Айналым активтерiнiң рентабельдiлiгi таза пайданың айналым
активтердiң орташа жылдық құнына пайыздық қатынасы арқылы есептеледi
Инвестиция рентабельдiлiгi жалпы пайданың кәсiпорын мүлкiне пайыздық
қатынас арқылы анықталады.
Меншiк капиталының рентабельдiлiгi таза пайданың меншiк капиталының
орташа жылдық құнына пайыздық қатынасы арқылы есептеледi
Рентабельдiлiк көрсеткiштерi қаржылық-шаруашылық қызметтi талдау
процесiнде, басқару шешiмдерiн қабылдауда, инвестициялық жобаларды
қаржыландыру кезiнде потенциалды инвесторлардың шешiм қабылдауында кеңiнен
қолданылады.
Рентабельдiлiк деңгейiнiң көтерiлуi пайда сомасын ұлғайту жолымен,
сонымен қатар, өндiрiстiк қорлардың өзiндiк құнын төмендету арқылы да
жүзеге асырылуы мүмкiн. Пайда және өндiрiстiк қызмет жоспарының
орындалмауы рентабельдiлiк деңгейiнiң төмендеуiне ұшыратады.
Кәсiпорын рентабельдiлiгi – қатысты көрсеткiш болғандықтан, оның өсуi
және төмендеуi пайда мен қорлардың өсу қарқынының әртүрлi қатынасында болуы
мүмкiн.
Жалпы рентабельдiлiктi талдау кәсiпорын үшiн барлық өндiрiстiк
потенциалдарды пайдалану жағынан қарағанда сипаттауда үлкен мағынаға ие.
Жалпы рентабельдiлiк (Р) баланстық пайданың (П) негiзгi және айналым
қорларының орташа жылдық құнына (Ф) қатынасы арқылы анықталады.
Р=ПФх100% (13)
Кәсiпорын рентабельдiлiгiн бағалауды келесi көрсеткiштердiң көмегiмен
жүргiзуге болады.
1) Өнiм рентабельдiлiгi (Рпр) — өнiмдi сатқаннан түскен пайданың осы
өнiмнiң толық өзiндiк құнына қатынасы ретiнде есептеледi. Бұл
рентабельдiлiк көрсеткiшiн қолдану шаруашылық iшiндегi аналитикалық
есептеулерде, жекелеген бұйым түрлерiнiң пайдалылығын (зияндылығын)
бақылағанда, өндiрiске жаңа өнiм түрлерiн енгiзiп, тиiмсiз бұйымдарды
өндiрiстен алып тастағанда мейлiнше ұтымды болып табылады.
Өнiм рентабельдiлiгi мына формула бойынша есептеледi:
Рпр = (Пп Сп) х 100% (14)
Мұндағы:
Пп - өнiмдi, жұмысты, қызметтi сатқаннан түскен пайда, тенге;
Сп - өткiзiлген өнiмнiң толық өзiндiк құны, тенге.
Пайда бұйымның өзiндiк құнымен қатар, оның өткiзiлетiн бағасына да
тәуелдi екендiгiн ескере отырып, өнiм рентабельдiлiгiн пайданың өткiзiлетiн
өнiмнiң еркiн және реттелушi бағалары бойынша құнына, яғни сатылымнан
түскен түсiмге қатынасы ретiнде есептеуге болады. Сондықтан
рентабельдiлiктiң келесi көрсеткiшi сатылым рентабельдiлiгi деп аталады.
2) Сатылым (айналым) рентабельдiлiгi - Рп:
Рп = ППВ х 100% (15)
Мұндағы:
В - өнiмдi, жұмысты, қызметтi сатқаннан түскен түсiм.
Бұл коэффициент өткiзiлетiн өнiм бiрлiгiне қанша пайда келетiндiгiн
көрсетедi. Көрсеткiштiң өсуi өткiзiлетiн өнiм өндiрiсiнiң тұрақты
шығындарында өнiм бағасының артуының немесе тұрақты бағаларда өндiрiс
шығындарының төмендеуiн куәландырады.
Сәйкесiнше, сатылым рентабельдiлiгiнiң төмендеуi өнiмнiң тұрақты
бағасында өндiрiс шыңындарының өсуiн немесе қарастырылып отырған
кәсiпорынның өткiзген өнiмiне бағаның төмендеуiн, яғни оның сұранысының
қысқаруын куәлендырады.
Өнiм рентабельдiлiгi мен сатылым рентабельдiлiгiнiң көрсеткiштерi
өзара байланысты және барлық өнiм мен жекелеген өнiм түрлерiн өндiру мен
өткiзудiң ағымдық шығындарының өзгерiсiн сипаттайды. Осыған байланысты,
өндiрiлетiн өнiм ассортиментiн жоспарлағанда жекелеген өнiм
рентабельдiлiгi барлық өнiм рентабельдiлiгiне қаншалықты әсер ететiндiгi
ескерiледi. Сондықтан, өндiрiс тиiмдiлiгi мен пайданы арттырудың қосымша
мүмкiндiктерiн табу үшiн рентабельдiлiгi жоғары немесе төмен бұйымдардың
үлес салмағының өзгерiсiне тәуелдi өндiрiлетiн өнiм құрылымын қалыптастыру
аса маңызды болып саналады.
3) Капитал рентабельдiлiгiнiң көрсеткiштерi:
а) меншiктi капиталдың рентабельдiлiгi (Рск):
Рск = (ПчКс)-100% (16)
Мұндағы:
Пч - таза пайда;
Кс - меншiктi капиталдың орташа мөлшерi.
Бұл көрсеткiш меншiктi капиталды қолдану тиiмдiлiгiн сипаттайды және
кәсiпорынның меншiктi капиталының бiрлiгiне қанша пайда келетiндiгiн
көрсетедi. Меншiктi капитал рентабельдiлiгiнiң коэффициентi мәндерiнiң
өзгерiсi, мысалы, биржадағы кәсiпорын акциялары бағасының өсуiмен немесе
кемуiмен байланысты болуы мүмкiн. Бiрақ, акциялардың есептiк бағасы олардың
нарықтық бағасына барлық уақытта сәйкес келмейтiндiгiн ескеру қажет.
Сондықтан, меншiктi капитал рентабельдiлiгi коэффициентiнiң жоғарғы мәнi
кәсiпорынға салынатын капиталдың жоғары қайтарымын мiндеттi түрде
көрсетпейдi; [14]
б) инвестициялық (перманенттiк) капитал рентабельдiлiгi (Ри):
Ри =(ПчКик)-100% (17)
Мұндағы:
Кик - инвестициялық капиталдың орташа мөлшерi.
Ол меншiктi капиталдың кезеңдегi орташа мөлшерiнiң және ұзақ мерзiмдi
несиелер мен қарыздардың кезеңдегi орташа мөлшерiнiң сомасына тең.
Көрсеткiш ұзақ мерзiмге салынған капиталды пайдалану тиiмдiлiгiн
сипаттайды. Инвестициялық капиталдың мөлшерiн бухгалтерлiк баланс
мәлiметтерi бойынша меншiктi қаражаттар мен ұзақ мерзiмдi пассивтердiң
сомасы ретiнде анықтайды;
в) кәсiпорынның барлық капиталының рентабельдiлiгi (Рок):
Рок = (Пп Бср) - 100% (18)
Мұндағы:
Бср - нетто-балансының кезеңдегi орташа қорытындысы.
Бұл көрсеткiш кәсiпорынның барлық капиталын пайдалану тиiмдiлiгiн
көрсетедi, яғни коэффициент мәнiнiң өсуi кәсiпорын мүлiктерiн пайдалану
тиiмдiлiгiнiң артқанын куәландырады және керiсiнше. Кәсiпорынның барлық
капиталының рентабельдiлiгi мәнiнiң төмендеуi кәсiпорын өнiмiне деген
сұраныстың азаюы немесе активтердiң шамадан тыс қорлануын да куәландыруы
мүмкiн.
4) Айналым активтерiнiң рентабельдiлiгi (Роб):
Роб = (ПпАОср)-100% (19)
Мұндағы:
АОср - айналым активтерiнiң орташа мөлшерi, тенге.
Капитал мен активтердiң орташа мөлшерi бухгалтерлiк баланс мәлiметтерi
бойынша кезеңнiң басы мен аяғындағы орташа арифметикалық шама ретiнде
анықталады.
5) Негiзгi құралдардың және басқа да айналымнан тыс активтердiң
рентабельдiлiгi (Рв):
Рв = ПАВср (20)
Мұндағы:
АВср - негiзгi құралдардың және басқа да айналымнан тыс активтердiң
кезеңдегi орташа мөлшерi.
Негiзгi құралдардың және басқа да айналымнан тыс активтердiң
рентабельдiлiгi пайда мөлшерiмен өлшенетiн, құралдар құнының бiрлiгiне
келетiн айналымнан тыс активтердi пайдалану тиiмдiлiгiін бейнелейдi. Бұл
коэффициент кәсiпорынның барлық капиталының рентабельдiлiгi коэффициентiмен
өзара байланысты.
Мысалы, барлық капиталының рентабельдiлiк коэффициентi төмендесе,
негiзгi құралдардың және басқа да айналымнан тыс активтер
рентабельдiлiгiнiң өсуi оралымды құралдардың шамадан тыс артуын
куәландырады. Ал бұл артық запастардың орын алуының, сұраныстың қысқару
нәтижесiнде дайын өнiмдердiң қоймаларда тұрып қалуының, дебиторлық қарыздың
немесе ақша қаражаттарының шектен тыс өсуiнiң салдары болуы мүмкiн.
Бiрақ, рентабельдiлiктiң жоғарыда атап өтiлген көрсеткiштерiнiң
барлығы практикалық қызметте қолданылмайтындығын, тек олардың 1-шi кестеде
көрсетiлген негiзгi түрлерi ғана қолданысқа ие екендiгiн айта кету қажет.
Кесте 1.
Рентабельдiлiктiң негiзгi көрсеткiштерi
Формула Түсiнiктемелер Түсiнiктемелер
1. Сатылым рентабельдiлiгi (Рп)
В – сатылымнан түскен түсiм. Өнiм бiрлiгiне қанша пайда
Пп - сатылымнан түскен пайда келетiндiгiн көрсетедi,
Рп= ПпВ коэффициенттiң өсуi – тұрақты
өндiрiс шығындарында бағаның
өсуiнiң немесе тұрақты бағада
өндiрiс шығындарының
төмендеуiнiң салдары
2. Кәсiпорынның барлық капиталының рентабельдiлiгi (Pок)
Бср – баланстық кезеңнiң Кәсiпорынның барлық мүлкiн
орташа қорытындысы пайдалану тиiмдiлiгiн
П – жалпы пайда (Пб), көрсетедi. Коэффициенттiң
Рок=ПБср сондай-ақ сатылымнан түскен төмендеуi - өнiмнiң кемушi
пайда болуы ықтимал сұранысының салдары
3. Негiзгi құралдардың және басқа да айналымнан тыс активтердiң
рентабельдiлiгi (Рв)
АВср – айналымнан тыс Негiзгi құралдарды пайдалану
активтердiң кезеңдегi орташа тиiмдiлiгiн көрсетедi. Барлық
Рв=ПАВср мөлшерi капиталдың рентабельдiлiк
коэффициентi төмендегенде
коэффициенттiң өсуi оралымды
құралдардың артуын куәландырады
4. Меншiктi капиталдың рентабельдiлiгi (Рск)
Кс – баланс бойынша меншiктi Меншiктi капиталды пайдалану
құрал көздерiнiң кезеңдегi тиiмдiлiгiн көрсетедi.
РС=ПКс орташа мөлшерi Коэффициент динамикасы қор
биржаларындағы акциялардың
бағасының деңгейiне әсер етедi
5. Инвестициялық (перманенттiк) капитал рентабельдiлiгi (Ри)
Ки – ұзақ мерзiмдi несиелер Кәсiпорын қызметiне ұзақ
Рн =ПКи мен қарыздардың кезеңдегi мерзiмге салынған инвестициялық
орташа мөлшерi капиталды пайдалану тиiмдiлiгiн
көрсетедi
Бұл көрсеткiштер динамикада зерттеледi және олардың өзгеру қарқыны
бойынша кәсiпорынның шаруашылық қызметiн жүргiзу қарқыны бойынша пiкiр
қалыптастыруға болады.
1.3 Кәсіпорын тиімділігін жоспарлау, оның негізгі бөлімдері мен
көрсеткіштері
Нарықтық экономикада өнеркәсіптің тиімді еңбек етуі кәсіпорын жұмысын
дұрыс жоспарлауға байланысты болып келеді. Кәсіпорынның негізгі
жоспарларына кәсіпорынның даму жоспары, өндірістік бағдарлама, кәсіпорынның
әлеуметтік-экономикалық даму жоспары жатады.
Қазіргі уақытта кәсіпорынның даму жоспарын жасау барысында, жоспарлау
методологиясын әрі қарай жетілдіруге көп назар аударылады.
Жоспарлау методологиясына жоспарларды жасаудың түрлері мен әдістері
жатады. Жоспарлау методологиясын дамытудың негізгі бағыттары:
• жоспарларды дамыған ғылыми-техникалық және есептік-экономикалық
негіздеуді ұлғайту;
• қажетті нормалар мен нормативтерді қолдану;
• өндірісті техникалық-экономикалық негіздеу;
• баланстық есептеулер есептеулер жүргізу;
• өндірістің тиімділігін арттыру көрсеткіштерінің жүйесін жақсарту;
• материал сыйымдылығын, қор сыйымдылығын азайту;
• еңбек өнімділігін арттыру;
• жоғарғы сапалы қнім шығаруды ұлғайту;
• жоспарлардың ыңғайлылығын, ықшамдылығын қамтамасыз ету және т.б.
Кәсіпорынның даму жоспарын прогрессивті техникалық-экономикалық
нормалар мен нормативтерді қолдану арқылы неіздейді. Норма дегеніміз қандай
да бір өнімді шығаруға кететін қажетті шикізат, материал, отын энергияның
ең көп кеткен шығыны, ол абсолюттік шама болып есептеледі. Норматив
дегеніміз салыстырмалы шама, еңбек құрал-жабдықтарының қолданылуын
көрсететін көрсеткіш.
Нормалар мен нормативтерді жасаған кезде, ғылым мен техниканың жаңа
жетістіктерін, технологияның, өндірісті және еңбекті ұйымдастырудың
жетістіктерін, кәсіпорынның өндірістік қуатын кеңінен қолдануды және алғы
өнеркәсіптік тәжірибені есепке алып отыру керек.
Нормалар мен нормативтер әртүрлі жвғдайларда қолданылады. Тірі еңбек
шығындарының нормасы еңбек өнімділігінің деңгейін, еңбекақының көлемін
анықтауға қолданылады. Материалдық ресурстар шығынының үлестік нормасы
арқылы қажетті материалдың жеке түрлері анықталады. Нормалар мен
нормативтер өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін қолданылады.
Жоспарларды техникалық-экономикалық негіздеу арқылы олардың
көрсеткіштерін анықтайды.
Жоспарлар мынадай көрсеткіштерді қолдану арқылы жасалынады:
1) сандық;
2) сапалық;
3) көлемдік;
4) үлестік.
Сандық көрсеткіштерге – жалпы өнім мен тауар өнімінің көлемі, сатудың
көлемі, жұмысшылардың саны, жалақының қоры, пайда көлемі, әртүрлі
өндірістік шығындардың мөлшері жатады.
Сапалық көрсеткіштерге – өндірістің экономикалық тиімділігі, еңбек
өнімділігінің өсуі, өзіндік құнды азайту, өндіріс тұрақтылығы, қор
сыйымдылығы, өнімнің сапасы жатады.
Сандық және сапалық көрсеткіштер бір-бірімен тығыз байланыста болады.
Көлемдік көрсеткіштерге – өндірістің жалпы көлемі, жеке процестер мен
факторлардың көлемі жатады.
Үлестік көрсеткіштерге – бір-бірімен байланысты бірнеше
көрсеткіштердің көрсеткіштердің арақатынасы жатады.
Өнеркәсіптің жоспарлық көрсеткіштерін есептеу үшін табиғи, еңбек және
құндық өлшемдер қолданылады.
Кәсіпорынның даму жоспары мынадай бөлімдерден тұрады:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. КӘСIПОРЫННЫҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН ТАЛДАУДЫҢ ЖӘНЕ ЖОСПАРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТIЛЕРI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
. 1.1 Кәсiпорын қызметiнің бәсеке қабілеттілігінің мәнi мен
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 8
. 1.2 Бәсеке қабілеттілігін анықтаушы көрсеткiштерiнiң негiзгi түрлерi,
жүйелерi және оларды есептеу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .14
. 1.3 Кәсіпорын тиімділігін жоспарлау, оның негізгі бөлімдері мен
көрсеткіштері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2. ӨЗЕНМҰНАЙГАЗ ӨНДІРІСТІК ФИЛИАЛЫНЫҢ ҚЫЗМЕТIНIҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1 Өзенмұнайгаз Өндірістік Филиалының негізгі техника–
экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 Кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштерді
2006-2008 жылдар бойынша талдау және жоспарлау
... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3 Өзенмұнайгаз ӨФ-ның қаржылық тұрақтылығын талдау ... ... ... ... ... .48
3. ӨЗЕНМҰНАЙГАЗ ӨНДІРІСТІК ФИЛИАЛЫНЫҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
3.1 Өзенмұнайгаз ӨФ-ның болашақта даму жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...55
3.2 Өзенмұнайгаз ӨФ-ның өндірістік қызметінің экономикалық
тиімділігін арттыру бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
КIРIСПЕ
Қазақстанның мұнай-газ саласының қазіргі таңдағы жағдайы жоғары
потенциалмен сипатталады: мұнай мен газдың мол қоры, игерілген көмірсутек
кен орындарының болуы, мұнай шығару мен оны экспорттаудың өсуі. Қазақстан
мемлекеттік бюджеттің қалыптасуында елеулі рөл атқаратын қарқынды дамып
келе жатқан мұнай-газ өнеркәсібіне ие болып саналады.
Осылайша,қазіргі уақытта мұнай-газ кешені экономиканың дамуын
анықтайтын алдыңғы қатардағы салалардың бірі болып табылады. Елдің
экономикалық дамуына қолдау көрсете отырып, Қазақстан Республикасының мұнай-
газ кешені болашақта Қазақстан экономикасының локомотивіне айналуы мүмкін,
осылайша ол басқа да салалардың, соның ішінде ғылыми сыйымдылығы жоғары
салалардың дамуын қамтамасыз етеді және ынталандырады.
Органикалық қазба отын, ең алдымен мұнай, ұзақ уақыт ағымында қазіргі
таңдағы энергетиканың, өнеркәсіп пен транспорттың негізгі шикізат базасы
болып есептеледі. Олай болса, бұл ресурстармен қамтамасыз етуге немесе
олардың қолайлы бағамен жеткізілу кепілдігіне қатысты сұрақтар ұлттық даму
стратегисының қалыптасуының маңызды факторларының бірі болып қалады. Ол
Қазақстанның отын-энергетикалық балансының қалыптасуы үшін орасан зор мәнге
ие болып табылады. Республика ірі және тиімді отын запастарына ие және ең
ірі аймақтық отын-энергетика кешендерінің бірі болып саналады. Оған мұнай-
газ кешенін қалыптастыратын мұнай-газ өндіру және мұнай өңдеу салалары
жатады.
Мұнай өнеркәсібі отын-энергетика кешенінің құрама бөлігі болып
табылады. Отын-энергетика кешені отын шығару және өндіруді, электр және
отын энергиясын өндіруді, энергия мен отынды бөлістіру және тасымалдауды
қамтитын көп салалы жүйе.
Мұнай өнеркәсібі – мұнай және мұнай-газ кен орындарын барлауды,
ұңғыларды бұрғылауды, мұнай мен газ өндіруді, тұрба құбыр мұнай тасымалын
қамтитын ауыр индустрия саласы.
Мұнай мен газ өндірісі бойынша запастардың географиялық орналасуында
Атырау, Маңғыстау және Батыс-Қазақстан облыстары алдыңғы қатарлы орынға ие.
Аталған облыстарда мұнай мен газдың айтарлықтай қорына (90% аса) ие кен
орындарының басым бөлігі шоғырланған. Бұл кен орындарында республиканың
көмірсутекті шикізатының шамамен 95%-ы шығарылады.
Мұнай-газ кешенінің тұрақтануы мен дамуы, оның жұмысының тиімділігінің
артуы негізінен оның құрылымдық өзгерістеріне және мұнай-газ компанияларын
одан әрі жетілдіруге тәуелді болады.
Қазіргі уақытта барлық технологиялық тізбекті біртұтас жүйеге
біріктіретін тігінен интеграцияланған құрылымдарды құру жолымен мұнай
компанияларының құрылымын интеграциялау және жетілдіру мәселесі ерекше
өзектілікке ие болып отыр. Қазақстандық мұнай кешені тиімді қызмет етуі
үшін мұнай өндіру, оны өңдеу және өткізу бойынша кәсіпорын күштерін
біріктіруге деген қызығушылықты қалыптастыру қажет. Бұл өндіріс шығындарын
үнемдеуге және жаңа технологияларды енгізуге ықпал етеді.
Экономикалық талдау жүргiзудiң әдiстерi мен тәсiлдерiн бiлу мен игеру
қазiргi нарықтық экономика шарттарында маңызды роль атқарады. Оның iшiнде
қолданылатын ресурстардың шектелген мөлшерiнде өз табысын максималдауға
ұмтылатын кәсiпорындар үшiн фирма жұмысының тиiмдiлiгiнiң негiзгi
көрсеткiштерiн зерттеу. Кәсiпорын қызметiнiң нәтижелерi өнiм өндiру көлемi,
сатылым көлемi, пайда секiлдi әртүрлi көрсеткiштермен бағаланатыны жалпыға
белгiлi. Жоғарыда атап өтiлген көрсеткiштер қаржылық немесе өндiрiстiк
нәтижелердi сипаттай отырып, кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн бағалай
алмайды. Өйткенi, бұл көрсеткiштер кәсiпорын қызметiнiң абсолюттiк
сипаттамалары болып табылады және олардың нәтижелiк бағасы бойынша дұрыс
интерпретациясы кәсiпорынға салынған қаражаттарды сипаттайтын басқа
көрсеткiштермен өзара байланыста жүзеге асуы мүмкiн.
Кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн сипаттайтын көрсеткiштерге
рентабельдiлiк немесе табыстылық көрсеткiштерi жатады.
Экономикалық әдебиеттерде рентабельдiлiктiң бiрнеше түсiнiгi берiледi.
Мысалы, оның анықтамаларының бiрi былайша айтылады: рентабельдiлiк (немiс
тiлiнен rentabel – табысты, пайдалы) кәсiпорындардағы материалдық, еңбек
және ақшалай ресурстардың қолданылуын кешендi бейнелейтiн, өндiрiстiң
экономикалық тиiмдiлiк көрсеткiшi болып табылады.
Басқа авторлардың пiкiрiнше, рентабельдiлiк – пайданың өндiрiс
шығындарының сомасына, коммерциялық операцияларды ұйымдастыруға жұмсалған
ақша салымдарына немесе фирманың өз қызметін ұйымдастыру үшiн қолданатын
мүлiктерiнiң сомасына қатынасын бiлдiретiн көрсеткiш.
Қалай болса да, рентабельдiлiк табыс пен осы табысты қалыптастыруға
жұмсалған капиталдың арақатынасын бiлдiредi және өте маңызды.
Экономикалық талдаудың әдiстерi мен тәсiлдерiн қолдану арқылы
кәсiпкерлер мен менеджерлер қабылданған шешiмдердi жүзеге асыру процесiн
бақылауды және реттеудi жүзеге асырады. Нақты нәтижелердi жоспармен
салыстыра отырып, ауытқуларды анықтай отырып, осы ауытқулардың себептерiн
талдай отырып кәсiпорын басшылығы пайда болған ауытқуларды жоспармен
сәйкестендiру жолында жұмыс жасай алады. Егер потенциалды проблемалар
пайда бол қалса, экономикалық талдау нәтижесiнде алынған ақпараттар ұйымның
ұзақ мерзiмдi жоспарлары мен алға қойған мақсаттарын қайта қарауда қолдана
алады. Экономикалық талдау жүргiзудiң нәтижесi болашақта тиiмдi жұмыс
барысын жоғалтпауға және шығынды азайтуға бағытталған шараларды қабылдауға
мүмкiндiк бередi.
Осы дипломдық жұмыстың басты мақсаты кәсiпорын қызметiнiң бәсекеге
қабілеттілігін талдаудың теориялық негiзiн, әдiстерiн, нұсқауларын зерттеу
негiзiнде Өзенмұнайгаз Өндірістік Филиалының қызметіне талдау жасау.
Дипломдық жұмыс құрылымдық түрде кiрiспеден, толықтай ашылған үш
бөлiмнен, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тiзiмi мен қосымшалардан
тұрады.
Дипломдық жұмыстың бiрiншi бөлiмiнде кәсіпорынның бәсекеге
қабілеттілігінің теориялық аспектiлерi, оның түрлерi және негiзгi
көрсеткiштерiн есептеу әдiстемелерi көрсетiлген.
Дипломдық жұмыстың екiншi бөлiмiнде Өзенмұнайгаз Өндірістік
Филиалының қызметінің бәсеке қабілеттілігіне кәсiпорыннан алынған
мәлiметтер негiзiнде келесi бағыттарда талдау жүргiземiз:
✓ кәсiпорынның негiзгi техника - экономикалық көрсеткiштерiне;
✓ кәсiпорынның бухгалтерлiк балансына;
✓ кәсiпорын қызметiнiң рентабельдiлiгiне, оның iшiнде өнiм
өткiзу рентабельдiлiгiне, пайда рентабельдiлiгiне, капитал
салымдарының рентабельдiлiгiне және т.б.
✓ кәсiпорын қызметiнiң тұрақтылығы мен табыстылығына.
Дипломдық жұмыстың үшiншi бөлiмiнде өнеркәсiптiк кәсiпорын қызметiнiң
бәсекеқабілеттілiгiн көтеру бойынша негiзгi бағыттар мен әдiстер,
жетiстiктер, шет ел тәжiрибелерi қарастырылған.
Қорытындыда дипломдық жұмыстың негізгі жақтары қорытылады және әрбір
бөлім бойынша қорытынды беріледі.
1. КӘСIПОРЫННЫҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН ТАЛДАУДЫҢ ЖӘНЕ ЖОСПАРЛАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТIЛЕРI
1. Кәсiпорын қызметiнің бәсеке қабілеттілігінің мәнi мен мазмұны
Кәсіпорынның бәсекеге деген қабілеттілігі дамыған бәсекелестік нарықта
оның коммерциялық табысын көрсететін маңызды факторы болады.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі дегеніміз тауардың нарықтағы
табысын анықтайтын тұтыну және құнды (бағалы) сипаттамаларының жиынтығы.
Кәсiпорын қызметiнiң нәтижелерi өнiм өндiру көлемi, сатылым көлемi,
пайда секiлдi әртүрлi көрсеткiштермен бағаланатыны жалпыға белгiлi.
Жоғарыда атап өтiлген көрсеткiштер қаржылық немесе өндiрiстiк нәтижелердi
сипаттай отырып, кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн бағалай алмайды. Өйткенi,
бұл көрсеткiштер кәсiпорын қызметiнiң абсолюттiк сипаттамалары болып
табылады және олардың нәтижелiк бағасы бойынша дұрыс интерпретациясы
кәсiпорынға салынған қаражаттарды сипаттайтын басқа көрсеткiштермен өзара
байланыста жүзеге асуы мүмкiн.
Кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн сипаттайтын көрсеткiштерге
рентабельдiлiк немесе табыстылық көрсеткiштерi жатады.
Экономикалық әдебиеттерде рентабельдiлiктiң бiрнеше түсiнiгi берiледi.
Мысалы, оның анықтамаларының бiрi былайша айтылады: рентабельдiлiк (немiс
тiлiнен rentabel – табысты, пайдалы) кәсiпорындардағы материалдық, еңбек
және ақшалай ресурстардың қолданылуын кешендi бейнелейтiн, өндiрiстiң
экономикалық тиiмдiлiк көрсеткiшi болып табылады.
Басқа авторлардың пiкiрiнше, рентабельдiлiк – пайданың өндiрiс
шығындарының сомасына, коммерциялық операцияларды ұйымдастыруға жұмсалған
ақша салымдарына немесе фирманың өз қызметін ұйымдастыру үшiн қолданатын
мүлiктерiнiң сомасына қатынасын бiлдiретiн көрсеткiш.
Қалай болса да, рентабельдiлiк табыс пен осы табысты қалыптастыруға
жұмсалған капиталдың арақатынасын бiлдiредi. Пайданы жұмсалған капиталмен
байланыстыра отырып, рентабельдiлiк кәсiпорынның табыстылық деңгейiн
капиталды альтернативтi пайдаланумен немесе ұқсас қауiп-қатер жағдайындағы
кәсiпорынның табыстылығымен салыстыруға мүмкiндiк бередi. Қауiп - қатерi
жоғары инвестициялар тиiмдi болуы үшiн мейлiнше жоғары пайданы талап етедi.
Капитал барлық уақытта пайда әкелетiн болғандықтан, табыстылық деңгейiн
өлшеу үшiн пайда қауiп-қатерге сый ақы ретiнде осы пайданы қалыптастыруға
қажет болған капитал мөлшерiмен салыстырылады. Рентабельдiлiк кәсiпорын
қызметiнiң тиiмдiлiгiн кешендi сипаттайтын көрсеткiш болып саналады.
Кәсiпорынның шаруашылық қызметiнiң тиiмдiлiгi мен оның қалыптасуының
экономикалық маңыздылығы оның рентабельдiлiк деңгейiмен тiкелей
байланысты. Бұл көрсеткiштi кәсiпкерлiк фирма өнiмiнiң, ресурсының және
капиталының табыстылығы бойынша бағалауға болады. Рентабельдiлiк – бұл
кәсiпорынның табыстылық деңгейiнiң қатысты көрсеткiшi, ол кәсiпорын
қызметiнiң тиiмдiлiгiн толықтай және оның қызметiнiң әртүрлi бағыттарының
(өндiрiстiк, коммерциялық, инвестициялық т.б.) тиiмдiлiгiн бейнелейдi.
Нарықта кәсiпорындар тауар өндiрушiлер ретiнде белгiленедi. Өнiмге
деген бағаны бекiте отырып, олар оны тұтынушыға сатады да осының
нәтижесiнде ақшалай түсiм табады, бұл түсiм оған әлi табыс болып
саналмайды. Қаржылық нәтиженi анықтау үшiн жалпы түсiмдi өнiмнiң өзiндiк
құнының құрамына енетiн, өнiмдi өндiруге және өткiзуге кеткен шығынмен
салыстыру қажет.[5]
Егер түсiм көлемi өзiндiк құннан жоғары болса, онда қаржылық нәтиже
табысты болғанын бiлдiредi. Кез-келген кәсiпорын әрқашанда өзiнiң негiзгi
мақсаты етiп, табыс табуды қарастырады. Егер түсiм өнiмнiң өзiндiк құнына
тең болатын болса, онда өнiмдi өндiруге және өткiзуге кеткен шығынды жабуға
мүмкiндiк болады. Егер кәсiпорын түсiмнен жоғары шығынды иемденетiн болса,
онда ол шығынды болып табылады, ол кәсiпорында қиын жағдайға душар етедi.
Кәсiпорын үшiн табыс барынша мол табыс табуға болатын сфераны
инвестициялауға ынталандырушы болып табылады.
Әрбiр кәсiпорында мөлшерi, экономикалық мазмұны және функционалды
бағыты бойынша ерекшеленетiн төрт пайда көрсеткiшi қалыптасады. Барлық
есептеулердiң негiзi баланстық пайда болып есептеледi.
Баланстық пайда – бұл кәсiпорынның өндiрiстiк – шаруашылық қызметiнiң
негiзгi қаржылық көрсеткiшi. Салық салу мақсаттары үшiн арнайы көрсеткіш –
жалпы пайда, ал оның негiзiнде – салық салынатын пайда және салық
салынбайтын пайда есептеледi. Баланстық пайданың бюджетке салық және басқа
да төлемдердi төлегеннен кәсiпорын қоржынында қалатын бөлiгi таза пайда деп
аталады. Ол кәсiпорын қызметiнiң соңғы қаржылық нәтижесiн сипаттайды.
Рентабельдiлiктiң пайдадан ерекшелiгi, ол тиiмдiлктiң қолда бар немесе
тұтынылған ресурстармен арақатынасын көрсететiн болғандықтан, шаруашылық
жүргiзудiң ақырғы нәтижелерiн толығырақ бейнелейдi. Пайданың абсолюттiк
сомасының көрсеткiшi кәсiпорын қызметiнiң нәтижелерiн талдау барысында оның
жақсы немесе нашар жұмыс жасағанын толық сипаттай алмайды, өйткенi,
орындалған жұмыс көлемi белгiсiз болып табылады. Тек, рентабельдiлiк
деңгейiмен сипатталатын пайда мен орындалған жұмыстардың қатынасы ғана
кәсiпорынның есептiк жылдағы өндiрiстiк – шаруашылық қызметiн бағалауға,
есептiк кезең нәтижелерiмен салыстыруға, сонымен қатар талданып отырған
кәсiпорынның саланың басқа да кәсiпорындары арасындағы орнын анықтауға
мүмкiндiк бередi.[1]
Рентабельдiлiк кәсiпорын қызметiн пайда сомасын арттыруға, өндiрiстiк
қорлардың қолданылуын жақсартуға, жаңа жабдықты пайдалануға дер кезiнде
енгiзуге ынталандырады.
Рентабельдiлiк көрсеткiштерiн кәсiпорын қызметiн бағалау үшiн және
инвестициялық саясат пен баға белгiлеудегi құрал ретiнде қолданады.
Оның көмегiмен кәсiпорынды басқару тиiмдiлiгiн бағалауға болады,
өйткенi, жоғары пайда мен жеткiлiктi табыстылық деңгейiне қол жеткiзу
көбiнесе қабылданатын басқару шешiмдерiнiң дұрыстығы мен ұтымдылығына
тәуелдi болады.
Сондықтан, рентабельдiлiктi басқару сапасының негiзгi белгiлерiнiң
бiрi ретiнде қарастыруға болады.
Рентабельдiлiк деңгейiнiң мәнi бойынша кәсiпорынның ұзақ мерзiмдегi
жағдайын, яғни кәсiпорынның инвестицияларға жеткiлiктi пайда алу қабiлетiн
бағалауға болады. Кәсiпорынның меншiктi капиталына ақша салатын ұзақ
мерзiмдi кредиторлар мен инвесторлар үшiн баланстың жекелеген баптарының
ара қатынасы негiзiнде анықталатын қаржылық тұрақтылық және өтiмдiлiк
көрсеткiштерiне қарағанда, бұл көрсеткiш мейлiнше үмiттi индикатор болып
табылады.
Пайда сомасы мен жұмсалған капитал мөлшерi арасындағы байланысты
белгiлей отырып, рентабельдiлiк көрсеткiшiн пайданы болжау процесiнде
қолдануға болады. Болжау процесiнде нақты және күтiлетiн инвестициялармен
осы инвестиялардан күтiлетiн пайда салыстырылады. Күтiлетiн пайданы
бағалау болжанатын өзгерiстердi ескере отырып, алдағы кезеңдердегi
табыстылық деңгейiне негiзделедi.
Сонымен бiрге, рентабельдiлiк кәсiпорын қызметi мен оның нәтижелерiн
инвестициялау, жоспарлау, сметалар құру, үйлестiру, бағалау және бақылау
саласында шешiм қабылдауда да маңызды мәнге ие болып отыр.
Осылайша, рентабельдiлiк көрсеткiштерi қаржылық нәтижелер мен
кәсiпорын қызметiнiң тиiмдiлiгiн сипаттайды деген қорытындыға келуге
болады. Олар кәсiпорын табыстылығын жан – жақты өлшейдi және экономикалық
процесс мөшелерiнiң мүдделерiне сәйкес жүйеленедi.
Өнеркәсіптің тиімді өндірістік-шаруашылық әрекеттілігінің маңызды
жинақтаушы көрсеткішіне өндірістің табысы жатады. Пайда экономикалық дәреже
ретінде саудалы әрекеттілігінің процесінде материалды өндірістің
орталығында пайда болған таза табысты көрсетеді.
Өндіріс факторларының және шаруашлық субъектілердің пайдалы өндірістік
әрекетілігінің байланысының нәтижесіне дайын өнім жатады, ол тұтынушыға
өткізу жағдайларына байланысты тауарға айналады. Өткізу сатысында алдында
затталған және таза еңбек құндылығын қосатын тауардың бағасы анықталады.
Таза еңбектің құндылығы жаңа шығарған бағаны көрсетеді және де ол екіге
бөлінеді. Біріншісіне жұмысшылардың жалақысы (қажет еңбектің құндылығы),
екіншісіне таза табыс (қосымша еңбектің құндылығы) жатады.
Өнеркәсіп әрекеттілігінің қаржылық нәтижесін анықтау үшін өнімді
сатудан пайда болған табысты, оны өндіру мен өткізу шығындарымен
сәйкестендіру қажет. Егер табыс қаржылық нәтижелерден жоғары болса, онда
табыстың алынғанын көреміз. Егер тауарды өткізуден пайда болған табыс оны
өндіру шығындарына тең болса, онда өнеркәсіп өндірістік өнімді шығару үшін
шығындарды жапты деуге болады. Табыстан шығындар жоғары болатын болса, онда
өнеркәсіп шығынға ұшыраған – теріс қаржылық нәтиже, бұл оны қиын қаржылық
жағдайға қояды және банкроттыққа ұшырату мүмкіндігін де қарастыруға болады.
Өнеркәсіптің пайдасына өнеркәсіптің өндірістік және әлеуметтік даму
мақсатына бағытталған ақшалы жинақтың бір бөлігін, сонымен бірге барлық
деңгейлі бюджеттерге ақшалы қаржыны жіберуді айтамыз.
Өнімді өткізуден пайда болған өнеркәсіптің пайдасының мәнін анықтайтын
факторға қолданып жатқан бағалар жатады. Оларды өткізу жағдайындағы еркін
бағалар берілген өнімнің басекелестік мүмкіндіктеріне байланысты және басқа
өнеркәсіптер шығаратын ұқсас өнімнің сұраныс пен ұсыныстарына байланысты
анықталады. Сондықтан да өнімге қойылатын еркін бағалардың деңгейі
өнеркәсіппен байланысты болып келетін факторға жатады. Өнеркіспке тәуелсіз
болып келетін факторға өнеркәсіп-монополистермен өнімге қоятын мемлекеттік
реттелетін бағалар жатады. Өнеркәсіптің шаруашылық әрекеттілігінің соңғы
қаржылық нәтижелеріне балансты кіріс жатады, ол келесі үш құраушыдан
тұрады:
- өнімді өткізуден пайда болатын табыс (шығын);
- негізгі қондырғылар және басқа да өндірістің мүлігін өткізуден пай-
да болатын табыс (шығын);
- өткізуден басқа да қаржылық нәтижелер.
Өнімді өткізуден пайда болатын табыс (шығын) дегеніміз бұл өндірістің
негізгі әрекеттілігінен пайда болған қаржылық нәтиже және де ол уставта
берілген және заңмен рұқсат етілмеген әртүрлі түрлері бойынша орындалады.
Қаржылық нәтиже әрекеттілігінің әр түрі бойынша бөлек анықталады және
берілген баға бойынша өнімді өткузіден пайда болған табыс пен оны өндіру
мен өткізуге кеткен шығындар арасында тең болады.
Негізгі қордарды және басқа да өндірістің мүлігін өткізуден пайда
болатын табыс (шығын) дегеніміз бұл өнеркәсіптің негізгі әрекеттілігімен
байланысты емес болып келетін финанстық нәтиже. Ол басқа да өткізуден пайда
болған табысты (шығынды) көрсетеді.
Өнеркәсіп өз мүлігімен өзі айналысады. Олар өз мүлігін жою, сату,
жалға беру немесе басқа өнеркәсіптердің шартты капиталдарына беруге
мүмкіндігі бар. Финансты капитал тек мүлікті сату жағдайларында ғана пайда
болады.Негізгі фондтар және басқа да өндірістің мүлігін өткізуден пайда
болатын табыс өкізілген мүліктің сатылым бағасынан және өткізуге бойынша
пайда болған шығындар есептеу отырып алдық бағасының арасындағы
айырмашылығымен анықталады.
өткізуден басқа да пайда болған қаржылық нәтижелер бұл өнеркәсіптің
негізгі әрекеттілігіне жатпайтын және өнімді, жұмысты, қызымет, негізгі
қорлар мен басқа мүлікті өткізумен байланысты болмайтын әртүрлі сипаттағы
операциялар бойынша алынатын табысты (шығын) айтамыз. Қаржылық нәтиже
өткізуден тыс болған табыс пен олар бойынша жасалған шығындар арасындағы
айырмашылық бойынша анықталады.
Кәсіпорынның қарауында қалатын барлық пайда 2 бөлікке бөлінеді. 1-сі –
кәсіпорынның мүлкін көбейтеді және тұтыну процесіне қатысады, ал екіншісі
- тұтынуға пайдаланатын пайда үлесін сипаттайды. Мүлікті көбейтуге
байланысты пайдаланбай қалған пайда қалдығының үлкен маңызы бар және алдағы
жылдардағы мүмкін болатын залалдарды, түрлі шығындарды қаржыландырудың
орнын толтыруға бағытталады.
Бөлінбеген пайда кең мағынада пайда ретінде тұтынуға пайдаланған және
өткен жылдардағы пайдаланбаған пайда кәсіпорынның қаржы анықтылығын,
кейінгі дамуы үшін қаржы көздерінің бар болуын дәлелдейді. Кәсіпорында
пайданы үлестіру және пайдалану тәртібі оның жарғысында тіркеліп қойылады
және оны кәсіпорын басшысы бекітеді.
Кәсіпорынның шекті мақсаты пайда табу. Пайда табу үшін қоғамға керекті
тауарлар мен қызметтерді өндіру керек, тек қана өндіру емес сапалы өнім,
қызмет бәсекелестікте жеңетін, бағасы жоғары тауар мен қызмет болуы керек.
Баға бәсекелесінде пайда табу үшін әрбір өнімге, қызметке шаққанда аз шығын
жұмсау, сапалы өнім өндіру керек. Егер кәсіпорын зиянмен жұмыс істесе ол
банкрот болуы мүмкін.
Таза пайда формуласы; Таза пайда = жалпы түсім алу (өнімнің толық
(коммерциялық) өзіндік құны + кәсіпорын төлейтін салық + айып санкциялары).
Ал жалпы түсім:
n
W = ∑Ni Ci (1)
i = 1
Ni – өндірілген өнім саны;
Ci – өнімнің бағасы;
n – тауар түрлерінің саны;
i – нақты тауар түрі.
Кәсіпорын пайда табу үшін төрт тәсілді қолдану керек:
1) баға тағайындау;
2) шығындарды жасақтау;
3) өнім көлемін анықтау;
4) өнімнің ассортименті мен номенклатурасын таңдау.
Егер кәсіпорын төлем мүмкіндігі жоқ болса, яғни несие бергендеге
қайтарым жасай алмаса, бюджетке және тағы басқа төлемдерді қайтара алмаса,
ол кәсіпорын банкрот болады. Ондай кәсіпорындарға мынандай шара қолдануы
мүмкін:
1) қайта құрумен байланысты сыртқы басқарушы сауықтандыру санкциясын
қолдануы мүмкін (18 айға төлемді шегіндіру);
2) алажақтардың бақылауымен, немесе абритаж сотының қаулысымен шешім
қабылданды;
3) бейбіт келісім – несие беруші мен бережақтың арасында төлемді
кейінгі мерзімге қалдырады, әлде бережақтан шегеру жасайды.
Бережақ кәсіпорынның мүлкін бөлу мынандай кезекпен басталады:
- арбитажға және конкурспен басқарған орган еңбегіне төлем;
- азаматтарға денсаулығына зиян келтіргені үшін бережақ;
- жұмысшыларға еңбек ақы;
- бюджетке немесе бюджет сыртындағы төлемдер;
- кәсіпорын мүлкінде үлесі бар кәсіпорын мүшелеріне;
- басқа меншіктілерге;
- басқа қалған талаптарға төлем төлеу.
Пайда табу үшін жұмысты неден бастау керек?
Қандай болмасын өндірісті бастау үшін ақша керек. Оған ресурстар
алынады: ғимараттар, жабдықтар, шикізаттар және жұмысшылар жалдау.
Кәсіпкердің басты мақсаты жұмсаған қаржысына қосымша өсім алу. Біріне
– бірі қымбатқа сатқаннан қоғамға қосымша байлық жоқ. Онда біреуі жейді,
екіншісі желінеді.
Қосымша құн қайдан пайда болады? Жұмысшыны қанаудан, яғни тауар құны
ауыспалы капиталдан. V + m бұл таза өнім, жаңадан жасақталған құн, ондағы V
– ауыспалы капитал, жұмыс күшінің құны(қажетті уақыт), m – қосымшы құн,
жұмыс күшінің қосымша уақыт ішіндегі қоғам үшін жасақталған құн. Жұмыс күні
қажетті уақыт, қосымша уақыт болып екіге бөлінеді. Капиталистік экономикада
қосымша құн пайыз, өсім, кәсіпкерлік пайдаға бөлінеді.
Пайданы өсіруге ықпал жасайтын факторлар:
- еңбек өнімділігін өсіру;
- айналу капиталының ауыспалы айналым жылдамдығы;
- прогрессивті техника мен жаңа технологияны өндіріске енгізу
- өндірістік шығындарды азайту;
- өндірістік қатынастар жүйесі;
- қосымша өнімнің өсуі;
- нарық бағасының қолайлы ауытқуы.
Кәсіпкердің жұмысының нәтижесін рентабельдік деңгей арқылы бағалауға
болады.
таза пайда, салық төленгеннен
кейінгі (2)
Рентабелдік деңгейі= барлық толық шығындар х 100%.
Пайданы бөлу. Бірінші қор жинау. Қор жиналып, өндірісті ұдайы
ұлғаймалы өндірістік жағдайға келтіру керек (C + V + m). Тек жай ұдайы
өндіріс, ол тек қана шығындарды жабады, пайда болмайды (C + V). Ал егер
зиянмен аяқталса, онда C ± V, яғни еңбек ақы да түгел төленбейді. Екінші
қор жинау бөлігі резерв қорына жинақталады.
1.2 Бәсеке қабілеттілігін анықтаушы көрсеткiштерiнiң негiзгi түрлерi,
жүйелерi және оларды есептеу әдістемесі
Рентабельдiлiктi кәсiпкерлiк қызметінiң эффектiсiн көрсететін
кәсiпорын пайдасынан ерекшелiгi, ол осы қызметтiң тиiмдiлiгiн сипаттайды.
Рентабельдiлiк – кәсiпорынның пайдалылығын (табыстылығын) бейнелейтiн
қатысты шама. Нарықтық экономикада рентабельдiлiк көрсеткiштерiнiң жүйесi
орын алады.
Өнiм рентабельдiлiгiн барлық өткiзiлген өнiм бойынша да, сондай – ақ
оның жекелеген түрлерi бойынша да есептеуге болады.
Барлық өткiзiлген өнiмнiң рентабельдiлiгiн былайша анықтауға болады:
• өнiмдi өткiзгеннен түскен пайданың оны өндiруге және өткiзуге
жұмсалған шығындарға пайыздық қатынасы;
• өнiмдi өткiзгеннен түскен пайданың өткiзiлген өнiм түсiмiне
пайыздық қатынасы;
• баланстық пайданың өткiзiлген өнiм түсiмiне пайыздық қатынасы;
• таза пайданың өткiзiлген өнiм түсiмiне пайыздық қатынасы.
Бұл көрсеткiштер кәсiпорынның ағымдық шығындарының тиiмдiлiгi және
өткiзiлген өнiмнiң табыстылық дәрежесi жөнiнде мәлiметтер бередi.
Жекелеген өнiм түрлерiнiң рентабельдiлiгi бағаға және толық өзiндiк
құнға тәуелдi болады. Ол берiлген өнiм бiрлiгiнiң бағасынан оның толық
өзiндiк құнын алып тастап, оны осы өнiм бiрлiгiнiң толық өзiндiк құнына
бөлу жолымен анықталады.
Кәсiпорын мүлкiнiң (активтерiнiң) рентабельдiлiгi таза пайданың
активтердiң (мүлiктердiң) орташа мөлшерiне пайыздық қатынасы ретiнде
есептеледi.
Айналымнан тыс құралдардың рентабельдiлiгi таза пайданың айналымнан
тыс активтердiң орташа мөлшерiне пайыздық қатынасы ретiнде анықталады.
Айналым активтерiнiң рентабельдiлiгi таза пайданың айналым
активтерiнiң орташа жылдық құнына пайыздық қатынасы ретiнде анықталады.
Инвестициялардың рентабельдiлiгi жалпы пайданың кәсiпорын мүлкiнiң
құнына пайыздық қатынасы ретiнде анықталады.
Меншiктi капиталдың рентабельдiлiгi таза пайданың меншiктi капитал
мөлшерiне пайыздық қатынасы ретiнде есептеледi.
Өндiрiс рентабельдiлiгi барлық авансыланған капиталдық қайтарымдылың
дәрежесiн көрсетедi және төмендегi формуламен бейнеленедi:
Рпр = ПбКав Х 100 %, (3) немесе
Рпр = Пд (ОПФ - МОС) Х 100 % (4)
Мұндағы,
Рпр - өндiрiс рентабельдiлiгi;
Пб - пайда (баланстық);
Кав - барлық авансыланған капитал;
ОПФ - негiзгi өндiрiстiк қорлар;
МОС - материалдық айналым қорлары.
Фирманың ағымдық шығындарының тиiмдiлiгiн сипаттайтын көрсеткiш
ретiнде өнiм рентабельдiлiгi орын алады және ол келесi формуламен
есептеледi:
Ротд. пр = Пб Сп Х 100 %, (5)
Мұндағы, Ротд.пр — жекелеген өнiм түрiнiң рентабельдiлiгi;
Сп — өнiмнiң өзiндiк құны (толық)
Мұнда өндiрiс тиiмдiлiгiнiң шығынды нысаны көрсетiлген, немесе өндiрiс
нәтижесiнiң ағымдық шығындарға қатынасы берiлген. Бұл формула қандай да бiр
өнiм өндiрiсiнiң ұтымдылық дәрежесiн көрсетедi. [7]
Айналым (сатылым) рентабельдiлiгi кәсiпорынның операциялық (өндiрiстiк
- шаруашылық) қызметiнiң тиiмдiлiгiн сипаттайды. Ол өндiрiстiң жалпы
пайдалылығын бағалауға негiзделген, бiрақ сонымен бiрге жекелеген өнiм
түрлерiнiң пайдалылығын салыстыру үшiн де қолданылуы мүмкiн. Ол операциялық
табыстың жалпы түсiмге қатынасы ретiнде есептеледi.
Сатылым рентабельдiлiгiнiң орташа деңгейi салаға тәуелдi өзгерiп
отырады және сондықтан да қандай да бiр нормативке ие емес. Бұл көрсеткiш
оны бiртектес кәсiпорындардың сәйкес көрсеткiштерiмен салыстырғанда маңызды
болып табылады.
Меншiктi капиталдың рентабельдiлiгi – кәсiпорын қызметiндегi ең
маңызды көрсеткiш. Ол кәсiпорын меншiгiндегi мүлiктердi пайдалану
тиiмдiлiгiн сипаттайды. Осы көрсеткiштiң негiзiнде активтердiң иесi оларды
жұмсау бағытын таңдай алады. Есептеу кезiнде операциялық табыс емес,
кәсiпорын иелерi (акционерлер) арасында бөлiнетiн соңғы, таза пайда
назарға алынады. Ол таза пайданың меншiктi капиталдың орташа жылдық құнына
қатынасы ретiнде есептеледi.
Өнiм рентабельдiлiгiнiң көрсеткiштерi өзара байланысты және барлық
өнiмдi немесе жекелеген өнiм түрлерiн өндiруге және өткiзуге жұмсалған
ағымдық шығындардың өзгерiсiн сипаттайды. Осыған байланысты өндiрiлетiн
өнiм ассортиментiн жоспарлағанда жекелеген өнiм түрлерiнiң рентабельдiлiгi
барлық өнiм рентабельдiлiгiне қаншалықты әсер ететiндiгi ескерiледi.
Сондықтан, өндiрiс тиiмдiлiгiн жоғарылатып, пайданы арттырудың қосымша
мүмкiндiктерiн алу үшiн рентабельдiлiгi жоғары немесе төмен бұйымдардың
үлес салмағының өзгерiсiне тәуелдi өндiрiлетiн өнiм құрылымын қалыптастыру
маңызды болып табылады. [19]
Рентабельдiлiк көрсеткiштерi қаржылық – шаруашылық қызметтi талдау
процесiнде, басқару шешiмдерiн қабылдағанда, потенциалды инвесторлар
инвестициялық жобаларды қаржыландыруға қатысу туралы шешiм қабылдағанда
қолданылады.
Рентабельдiлiктi арттыруға пайда сомасын арттыру жолымен де, сондай-ақ
өндiрiстiк қорлар құнын төмендету жолымен де қол жеткiзуге болады. Пайда
жоспарының орындалмауы және өндiрiстiк қорлардың артуы рентабельдiлiк
деңгейiнiң төмендеуiне әкелуі мүмкiн. Рентабельдiлiк қатысты көрсеткiш
болғандықтан, оның өсуi немесе кемуi пайда мен қорлардың өзгеру қарқынының
әртүрлi арақатынасында орын алуы мүмкiн.
Жалпы рентабельдiлiктi талдау өндiрiстiк кәсiпорын меншiгiндегi барлық
өндiрiстiк потенциалды қолдану тиiмдiлiгi бойынша жұмысқа кешендi сипаттама
беруде маңызды мәнге ие болып табылады.
Шаруашылық қызметтiң рентабельдiлiгi (R) кәсiпорынмен қолданылатын
көздердiң барлық жиынтығының орнын толтыру (ақы төлеу) нормасын сипаттайды,
яғни салымшылар мен кредиторлардың табыс сомасының (П) олармен
инвестицияланған капитал сомасына (ИК) қатынасы болып табылады:
(6)
Шаруашылық қызмет тиiмдiлiгiн бағалағанда инвестицияланған капитал
ретiнде барлық активтердiң сомасын қолдану қажет, өйткенi, олардың жалпы
мөлшерi кәсiпорынның барлық қарыздарын, соның iшiнде пайдалану бойынша
қарыздарын қамтиды.
Кейбiр экономистер активтердiң жалпы мөлшерiнен әрекет етпейтiн және
артық негiзгi өндiрiстiк құралдарды, қондырылатын жабдықтарды, ақша
қаражаттарын, материалдық емес активтердi, яғни пайда табуға ықпал етпейтiн
құралдарды алып тастауды ұсынады. Бiрақ, мұндай тәсiл жеткiлiктi
дәлелденбеген болып саналады, ал көрсеткiш практикада кеңiнен
қолданылмайды. Бұл мынаған байланысты: кәсiпорын басшылығы өз қызметiнде
активтердi тиiмдi пайдаланып қана қоймай, жабдығтардың, материалдардық және
т.б. артық запастарды болдырмай, активтер құрамын да бақылап отыруы тиiс.
Рентабельдiлiктi есептегенде кәсiпорынға салынатын капитал мөлшерi
табыс табу кезеңiнiң ағымында өзгерiп отыратындығын ескеру қажет, сондықтан
да оның орташа мәнi анықталады. Бұл жерде инвестицияланған капиталдың
орташа хронологиялық мөлшерiн есептеу дұрыс болып есептеледi.
Рентабельдiлiк коэффициенттерiн есептегенде кәсiпорын табысының
әртүрлi көрсеткiштерiн қолдануға болатындығын айта кету қажет, атап айтсақ,
жалпы пайда, таза пайда, өткiзуден түскен пайда. Шаруашылық қызмет
тиiмдiлiгiн бағалағанда қолданылатын ең дәлелденген тәсiл таза пайда және
несие қолданғаны үшiн пайыздар сомасын пайдалану болып табылады. Мұны
ескере отырып, шаруашылық қызмет рентабельдiлiгiнiң негiзгi көрсеткiшiн
былайша анықтауға болады:
, (7)
Мұндағы,
- активтердiң рентабельдiлiгi;
ЧП – таза пайда;
- несие қолданғаны үшiн пайыздар;
-- пайда салығының коэффициентпен берiлген ставкасы.
Бiрақ, рентабельдiлiк деңгейiн көрсетiлген формуламен анықтау қиындық
туғызады. Өйткенi, несие қолданғаны үшiн пайыздар пайдадан алынбай, өнiмнiң
өзiндiк құнына енгiзiледi. Рентабельдiлiкке iшкi талдау жүргiзгенде мұндай
есептеулер мүмкiн болып саналады. Ақпараттар болмаған жағдайда талдаудың
сыртқы субъектiлерi тек таза пайда көрсеткiшiн қолдана алады. Бiрақ,
ағымдық есеп мәлiметтерi бойынша таза пайданы да дәл есептеуге болмайды.
өйткенi, онда кәсiпорын меншiгiнде қалатын таза пайда есебiнен бюджетке
төленетiн төлемдер көрсетiлмейдi. Есептiк кезеңдегi пайдадан пайда салығын
алып тастау арқылы таза пайданы шамамен анықтауға болады. Алынған нәтиже
тек iшкi талдауды жүргiзу барысында ғана нақтылануы мүмкiн мәнге ие болады.
Жұмыс капиталы құнының орнын толтыру нормасын сипаттау үшін
инвестицияланған капитал ретiнде айналым капиталы () қолданылады,
яғни:
(8)
Сонымен қатар, өндiрiстiк қызмет тиiмдiлiгiн сипаттау үшiн өндiрiс
рентабельделiгiнiң көрсеткiшi есептеледi. Оны есептегенде инвестицияланған
капитал ретiнде негiзгi өндiрiстiк қорлар (ОФ) мен материалдың айналым
құралдарының (МС) сомасы болып табылатын өндiрiстiк қорлар құны
қолданылады:
(9)
Егер есептеу барысында қосымша шама ретiнде өткiзiлген өнiм көлемiн
қолдансақ, онда өндiрiстiк қызмет рентабельдiлiгiнiң формуласын төмендегi
түрде көрсетуге болады:
, (10)
Мұндағы,
- өндiрiстiк қызмет рентабельделiгi;
РП – өткiзiлген өнiм көлемi;
– негiзгi өндiрiстiк қорлардың орташа жылдық құны;
– материалдық айналым құралдарының орташа жылдық құны;
П – жалпы пайда.
Жоғарыдағы формуладан өндiрiстiк қызмет рентабельдiлiгi екi фактордың
өзгерiсiне тәуелдi екендiгiн көруге болады:
- өндiрiстiк қорлардың 1 теңгесiне шаққандағы өткiзулер;
- өткiзудiң 1 теңгесiне шаққандағы пайда.
Бiрiншi фактор өндiрiстiк қорларды пайдалану тиiмдiлiгiн, яғни
өткiзiлген өнiм көлемi арқылы бейнеленетiн олардың қор қайтарымын
сипаттайды. Екiншi фактор өткiзiлген өнiмнiң рентабельдiлiк деңгейiн
сипаттайды. Аталған факторлардың әсерiн тiзбектеп қою әдiсiмен анықтауға
болады.
Өндiрiстiк қорлардың бiр теңгесiне шаққандағы қор қайтарымының
әсерiнен рентабельдiлiктiң өзгерiсi мынаған тең:
(11)
Өткiзiлген өнiм рентабельдiлiгi деңгейiнiң әсерi есебiнен өндiрiстiк
қызмет рентабельдiлiгiнiң өзгерiсi мынаған тең:
(12)
Осында қарастырылған факторлардың әрқайсысы өз кезегiнде екiншi
кезектегi басқа да факторларға тәуелдi күрделi факторлар екендiгiн атап өту
қажет. Мысалы, өндiрiстiк қорлардың 1 теңгесiне шаққандағы өткiзу негiзгi
қорлар мен материалдың айналым құралдарын пайдалану тиiмдiлiгiне тәуелдi
болады. Өткiзудiң 1 теңгесiне шаққандағы пайда деңгейiнiң өзгерiсi өзiндiк
құн деңгейiне және өткiзiлетiн өнiм ассортиментiнiң құрылымына, өнiм сапасы
мен бағасының өзгерiсiне, кәсiпорынның басқа да операциялық және өткiзуден
тыс қызметтерi нәтижелерiне тәуелдi болады.
Негiзгi өндiрiстiк қорлардың қор қайтарымы мен материалдық айналым
құралдары айналымдылығының өндiрiс рентабельдiлiгiне жеке - жеке әсерiн
анықтау үшiн үлестiк қатысу әдiсi қолданылады. Бұл әдiске сәйкес қорлардың
1 теңгесiне шаққандағы өткiзу өзгерiсiнiң есебiнен есептiк кезең
рентабельдiлiгiнiң базистiктiк кезеңнен ауытқуы негiзгi өндiрiстiк
қорлардың қор қайтарымы мен материалдық айналым құралдары айналымдылығының
арасында олардың мөлшерiнiң өткiзiлген өнiм көлемi өзгерiсiнiң есебiнен
өзгеруiне пропорционал бөлiнедi.
Екiншi күрделендiрiлген фактордың (өткiзудiң 1 теңгесiне шаққандағы
пайданың) өзгерiсi де екiншi кезектегi факторлар әрекетiне тәуелдi болады.
Олардың қатарына жалпы пайда өзгерiсiне әсер ететiн өткiзiлетiн өнiм
көлемiнiң өзгерiсiнен басқа барлық факторлар жатады. Өткiзу көлемiнiң өсуi
есебiнен алынған пайда өткiзудiң 1 теңгесiне шаққандағы пайда мөлшерiне
әсер етпейдi. Өйткенi, көлемнiң артуымен пропорционал жалпы пайда да
(есептеу формуласының үстi), өнiмдi өткiзу де (формуланың асты) өзгерiп
отырады.
Екiншi кезек факторларының өндiрiс рентабельдiлiгiне әсерi де үлестiк
қатысу әдiсiмен анықталады. Рентабельдiлiкке әсер факторлар арасында
олардың жалпы пайдаға әсерiне пропорционал бөлiнедi.
Кәсiпкерлiк қызмет тиiмдiлiгiн бейнелейтiн пайда көлемiнен
рентабельдiлiктiң айырмашылығы ол сол қызмет тиiмдiлiгiн сипаттауында.
Рентабельдiлiк – кәсiпорынның табыстылығын көрсететiн қатысты шама.
Нарықтық экономикада рентабельдiлiк деңгейiн сипаттайтын бiрнеше
көрсеткiштер жүйесi бар.
Өнiм рентабельдiлiгiн толықтай көрсетiлген қызмет немесе оның
жекелеген бөлiктерi бойынша есептеуге болады
Толықтай өткiзiлген өнiм мен көрсетiлген қызмет рентабелдiлiгiн
келесiдей түрде есептеуге болады:
❖ Өнiм өткiзуден түскен табыс көлемiн оны өндiруге және өткiзуге
кеткен шығын көлемiне пайыздық қатынасы арқылы;
❖ Өнiм өткiзуден түскен табыс көлемiн түскен түсiм көлемiне
пайыздық қатынасы арқылы;
❖ Баланстық пайданың өнiм өткiзуден түскен түсiм көлемiне
пайыздық қатынасы арқылы;
❖ Таза пайда көлемiнiң өнiм өткiзуден түскен түсiм көлемiне
пайыздық қатынасы арқылы.
Осы көрсеткiштер кәсiпорынның ағымдық шығындары мен оның өткiзетiн
өнiмiнiң табыстылығының деңгейiнiң тиiмдiлiгi туралы мағлұматтар бередi.
Өнiмнiң жеке түрлерiнiң рентабельдiлiгi оның бағасы мен толық өзiндiк
құнына тәуелдi. Ол берiлген өнiм түрiнiң бiр данасының бағасының толық
өзiндiк құнына пайыздық қатынасы арқылы анықталады.
Кәсiпорын активiнiң рентабельдiлiгi таза пайданың активтердiң орташа
құнына пайыздық қатынасы арқылы есептеледi.
Айналымнан тыс бiрлiктердiң рентабельдiлiгi таза пайданың айналымнан
тыс активтердiң орташа құнына пайыздық қатынасы арқылы есептеледi
Айналым активтерiнiң рентабельдiлiгi таза пайданың айналым
активтердiң орташа жылдық құнына пайыздық қатынасы арқылы есептеледi
Инвестиция рентабельдiлiгi жалпы пайданың кәсiпорын мүлкiне пайыздық
қатынас арқылы анықталады.
Меншiк капиталының рентабельдiлiгi таза пайданың меншiк капиталының
орташа жылдық құнына пайыздық қатынасы арқылы есептеледi
Рентабельдiлiк көрсеткiштерi қаржылық-шаруашылық қызметтi талдау
процесiнде, басқару шешiмдерiн қабылдауда, инвестициялық жобаларды
қаржыландыру кезiнде потенциалды инвесторлардың шешiм қабылдауында кеңiнен
қолданылады.
Рентабельдiлiк деңгейiнiң көтерiлуi пайда сомасын ұлғайту жолымен,
сонымен қатар, өндiрiстiк қорлардың өзiндiк құнын төмендету арқылы да
жүзеге асырылуы мүмкiн. Пайда және өндiрiстiк қызмет жоспарының
орындалмауы рентабельдiлiк деңгейiнiң төмендеуiне ұшыратады.
Кәсiпорын рентабельдiлiгi – қатысты көрсеткiш болғандықтан, оның өсуi
және төмендеуi пайда мен қорлардың өсу қарқынының әртүрлi қатынасында болуы
мүмкiн.
Жалпы рентабельдiлiктi талдау кәсiпорын үшiн барлық өндiрiстiк
потенциалдарды пайдалану жағынан қарағанда сипаттауда үлкен мағынаға ие.
Жалпы рентабельдiлiк (Р) баланстық пайданың (П) негiзгi және айналым
қорларының орташа жылдық құнына (Ф) қатынасы арқылы анықталады.
Р=ПФх100% (13)
Кәсiпорын рентабельдiлiгiн бағалауды келесi көрсеткiштердiң көмегiмен
жүргiзуге болады.
1) Өнiм рентабельдiлiгi (Рпр) — өнiмдi сатқаннан түскен пайданың осы
өнiмнiң толық өзiндiк құнына қатынасы ретiнде есептеледi. Бұл
рентабельдiлiк көрсеткiшiн қолдану шаруашылық iшiндегi аналитикалық
есептеулерде, жекелеген бұйым түрлерiнiң пайдалылығын (зияндылығын)
бақылағанда, өндiрiске жаңа өнiм түрлерiн енгiзiп, тиiмсiз бұйымдарды
өндiрiстен алып тастағанда мейлiнше ұтымды болып табылады.
Өнiм рентабельдiлiгi мына формула бойынша есептеледi:
Рпр = (Пп Сп) х 100% (14)
Мұндағы:
Пп - өнiмдi, жұмысты, қызметтi сатқаннан түскен пайда, тенге;
Сп - өткiзiлген өнiмнiң толық өзiндiк құны, тенге.
Пайда бұйымның өзiндiк құнымен қатар, оның өткiзiлетiн бағасына да
тәуелдi екендiгiн ескере отырып, өнiм рентабельдiлiгiн пайданың өткiзiлетiн
өнiмнiң еркiн және реттелушi бағалары бойынша құнына, яғни сатылымнан
түскен түсiмге қатынасы ретiнде есептеуге болады. Сондықтан
рентабельдiлiктiң келесi көрсеткiшi сатылым рентабельдiлiгi деп аталады.
2) Сатылым (айналым) рентабельдiлiгi - Рп:
Рп = ППВ х 100% (15)
Мұндағы:
В - өнiмдi, жұмысты, қызметтi сатқаннан түскен түсiм.
Бұл коэффициент өткiзiлетiн өнiм бiрлiгiне қанша пайда келетiндiгiн
көрсетедi. Көрсеткiштiң өсуi өткiзiлетiн өнiм өндiрiсiнiң тұрақты
шығындарында өнiм бағасының артуының немесе тұрақты бағаларда өндiрiс
шығындарының төмендеуiн куәландырады.
Сәйкесiнше, сатылым рентабельдiлiгiнiң төмендеуi өнiмнiң тұрақты
бағасында өндiрiс шыңындарының өсуiн немесе қарастырылып отырған
кәсiпорынның өткiзген өнiмiне бағаның төмендеуiн, яғни оның сұранысының
қысқаруын куәлендырады.
Өнiм рентабельдiлiгi мен сатылым рентабельдiлiгiнiң көрсеткiштерi
өзара байланысты және барлық өнiм мен жекелеген өнiм түрлерiн өндiру мен
өткiзудiң ағымдық шығындарының өзгерiсiн сипаттайды. Осыған байланысты,
өндiрiлетiн өнiм ассортиментiн жоспарлағанда жекелеген өнiм
рентабельдiлiгi барлық өнiм рентабельдiлiгiне қаншалықты әсер ететiндiгi
ескерiледi. Сондықтан, өндiрiс тиiмдiлiгi мен пайданы арттырудың қосымша
мүмкiндiктерiн табу үшiн рентабельдiлiгi жоғары немесе төмен бұйымдардың
үлес салмағының өзгерiсiне тәуелдi өндiрiлетiн өнiм құрылымын қалыптастыру
аса маңызды болып саналады.
3) Капитал рентабельдiлiгiнiң көрсеткiштерi:
а) меншiктi капиталдың рентабельдiлiгi (Рск):
Рск = (ПчКс)-100% (16)
Мұндағы:
Пч - таза пайда;
Кс - меншiктi капиталдың орташа мөлшерi.
Бұл көрсеткiш меншiктi капиталды қолдану тиiмдiлiгiн сипаттайды және
кәсiпорынның меншiктi капиталының бiрлiгiне қанша пайда келетiндiгiн
көрсетедi. Меншiктi капитал рентабельдiлiгiнiң коэффициентi мәндерiнiң
өзгерiсi, мысалы, биржадағы кәсiпорын акциялары бағасының өсуiмен немесе
кемуiмен байланысты болуы мүмкiн. Бiрақ, акциялардың есептiк бағасы олардың
нарықтық бағасына барлық уақытта сәйкес келмейтiндiгiн ескеру қажет.
Сондықтан, меншiктi капитал рентабельдiлiгi коэффициентiнiң жоғарғы мәнi
кәсiпорынға салынатын капиталдың жоғары қайтарымын мiндеттi түрде
көрсетпейдi; [14]
б) инвестициялық (перманенттiк) капитал рентабельдiлiгi (Ри):
Ри =(ПчКик)-100% (17)
Мұндағы:
Кик - инвестициялық капиталдың орташа мөлшерi.
Ол меншiктi капиталдың кезеңдегi орташа мөлшерiнiң және ұзақ мерзiмдi
несиелер мен қарыздардың кезеңдегi орташа мөлшерiнiң сомасына тең.
Көрсеткiш ұзақ мерзiмге салынған капиталды пайдалану тиiмдiлiгiн
сипаттайды. Инвестициялық капиталдың мөлшерiн бухгалтерлiк баланс
мәлiметтерi бойынша меншiктi қаражаттар мен ұзақ мерзiмдi пассивтердiң
сомасы ретiнде анықтайды;
в) кәсiпорынның барлық капиталының рентабельдiлiгi (Рок):
Рок = (Пп Бср) - 100% (18)
Мұндағы:
Бср - нетто-балансының кезеңдегi орташа қорытындысы.
Бұл көрсеткiш кәсiпорынның барлық капиталын пайдалану тиiмдiлiгiн
көрсетедi, яғни коэффициент мәнiнiң өсуi кәсiпорын мүлiктерiн пайдалану
тиiмдiлiгiнiң артқанын куәландырады және керiсiнше. Кәсiпорынның барлық
капиталының рентабельдiлiгi мәнiнiң төмендеуi кәсiпорын өнiмiне деген
сұраныстың азаюы немесе активтердiң шамадан тыс қорлануын да куәландыруы
мүмкiн.
4) Айналым активтерiнiң рентабельдiлiгi (Роб):
Роб = (ПпАОср)-100% (19)
Мұндағы:
АОср - айналым активтерiнiң орташа мөлшерi, тенге.
Капитал мен активтердiң орташа мөлшерi бухгалтерлiк баланс мәлiметтерi
бойынша кезеңнiң басы мен аяғындағы орташа арифметикалық шама ретiнде
анықталады.
5) Негiзгi құралдардың және басқа да айналымнан тыс активтердiң
рентабельдiлiгi (Рв):
Рв = ПАВср (20)
Мұндағы:
АВср - негiзгi құралдардың және басқа да айналымнан тыс активтердiң
кезеңдегi орташа мөлшерi.
Негiзгi құралдардың және басқа да айналымнан тыс активтердiң
рентабельдiлiгi пайда мөлшерiмен өлшенетiн, құралдар құнының бiрлiгiне
келетiн айналымнан тыс активтердi пайдалану тиiмдiлiгiін бейнелейдi. Бұл
коэффициент кәсiпорынның барлық капиталының рентабельдiлiгi коэффициентiмен
өзара байланысты.
Мысалы, барлық капиталының рентабельдiлiк коэффициентi төмендесе,
негiзгi құралдардың және басқа да айналымнан тыс активтер
рентабельдiлiгiнiң өсуi оралымды құралдардың шамадан тыс артуын
куәландырады. Ал бұл артық запастардың орын алуының, сұраныстың қысқару
нәтижесiнде дайын өнiмдердiң қоймаларда тұрып қалуының, дебиторлық қарыздың
немесе ақша қаражаттарының шектен тыс өсуiнiң салдары болуы мүмкiн.
Бiрақ, рентабельдiлiктiң жоғарыда атап өтiлген көрсеткiштерiнiң
барлығы практикалық қызметте қолданылмайтындығын, тек олардың 1-шi кестеде
көрсетiлген негiзгi түрлерi ғана қолданысқа ие екендiгiн айта кету қажет.
Кесте 1.
Рентабельдiлiктiң негiзгi көрсеткiштерi
Формула Түсiнiктемелер Түсiнiктемелер
1. Сатылым рентабельдiлiгi (Рп)
В – сатылымнан түскен түсiм. Өнiм бiрлiгiне қанша пайда
Пп - сатылымнан түскен пайда келетiндiгiн көрсетедi,
Рп= ПпВ коэффициенттiң өсуi – тұрақты
өндiрiс шығындарында бағаның
өсуiнiң немесе тұрақты бағада
өндiрiс шығындарының
төмендеуiнiң салдары
2. Кәсiпорынның барлық капиталының рентабельдiлiгi (Pок)
Бср – баланстық кезеңнiң Кәсiпорынның барлық мүлкiн
орташа қорытындысы пайдалану тиiмдiлiгiн
П – жалпы пайда (Пб), көрсетедi. Коэффициенттiң
Рок=ПБср сондай-ақ сатылымнан түскен төмендеуi - өнiмнiң кемушi
пайда болуы ықтимал сұранысының салдары
3. Негiзгi құралдардың және басқа да айналымнан тыс активтердiң
рентабельдiлiгi (Рв)
АВср – айналымнан тыс Негiзгi құралдарды пайдалану
активтердiң кезеңдегi орташа тиiмдiлiгiн көрсетедi. Барлық
Рв=ПАВср мөлшерi капиталдың рентабельдiлiк
коэффициентi төмендегенде
коэффициенттiң өсуi оралымды
құралдардың артуын куәландырады
4. Меншiктi капиталдың рентабельдiлiгi (Рск)
Кс – баланс бойынша меншiктi Меншiктi капиталды пайдалану
құрал көздерiнiң кезеңдегi тиiмдiлiгiн көрсетедi.
РС=ПКс орташа мөлшерi Коэффициент динамикасы қор
биржаларындағы акциялардың
бағасының деңгейiне әсер етедi
5. Инвестициялық (перманенттiк) капитал рентабельдiлiгi (Ри)
Ки – ұзақ мерзiмдi несиелер Кәсiпорын қызметiне ұзақ
Рн =ПКи мен қарыздардың кезеңдегi мерзiмге салынған инвестициялық
орташа мөлшерi капиталды пайдалану тиiмдiлiгiн
көрсетедi
Бұл көрсеткiштер динамикада зерттеледi және олардың өзгеру қарқыны
бойынша кәсiпорынның шаруашылық қызметiн жүргiзу қарқыны бойынша пiкiр
қалыптастыруға болады.
1.3 Кәсіпорын тиімділігін жоспарлау, оның негізгі бөлімдері мен
көрсеткіштері
Нарықтық экономикада өнеркәсіптің тиімді еңбек етуі кәсіпорын жұмысын
дұрыс жоспарлауға байланысты болып келеді. Кәсіпорынның негізгі
жоспарларына кәсіпорынның даму жоспары, өндірістік бағдарлама, кәсіпорынның
әлеуметтік-экономикалық даму жоспары жатады.
Қазіргі уақытта кәсіпорынның даму жоспарын жасау барысында, жоспарлау
методологиясын әрі қарай жетілдіруге көп назар аударылады.
Жоспарлау методологиясына жоспарларды жасаудың түрлері мен әдістері
жатады. Жоспарлау методологиясын дамытудың негізгі бағыттары:
• жоспарларды дамыған ғылыми-техникалық және есептік-экономикалық
негіздеуді ұлғайту;
• қажетті нормалар мен нормативтерді қолдану;
• өндірісті техникалық-экономикалық негіздеу;
• баланстық есептеулер есептеулер жүргізу;
• өндірістің тиімділігін арттыру көрсеткіштерінің жүйесін жақсарту;
• материал сыйымдылығын, қор сыйымдылығын азайту;
• еңбек өнімділігін арттыру;
• жоғарғы сапалы қнім шығаруды ұлғайту;
• жоспарлардың ыңғайлылығын, ықшамдылығын қамтамасыз ету және т.б.
Кәсіпорынның даму жоспарын прогрессивті техникалық-экономикалық
нормалар мен нормативтерді қолдану арқылы неіздейді. Норма дегеніміз қандай
да бір өнімді шығаруға кететін қажетті шикізат, материал, отын энергияның
ең көп кеткен шығыны, ол абсолюттік шама болып есептеледі. Норматив
дегеніміз салыстырмалы шама, еңбек құрал-жабдықтарының қолданылуын
көрсететін көрсеткіш.
Нормалар мен нормативтерді жасаған кезде, ғылым мен техниканың жаңа
жетістіктерін, технологияның, өндірісті және еңбекті ұйымдастырудың
жетістіктерін, кәсіпорынның өндірістік қуатын кеңінен қолдануды және алғы
өнеркәсіптік тәжірибені есепке алып отыру керек.
Нормалар мен нормативтер әртүрлі жвғдайларда қолданылады. Тірі еңбек
шығындарының нормасы еңбек өнімділігінің деңгейін, еңбекақының көлемін
анықтауға қолданылады. Материалдық ресурстар шығынының үлестік нормасы
арқылы қажетті материалдың жеке түрлері анықталады. Нормалар мен
нормативтер өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін қолданылады.
Жоспарларды техникалық-экономикалық негіздеу арқылы олардың
көрсеткіштерін анықтайды.
Жоспарлар мынадай көрсеткіштерді қолдану арқылы жасалынады:
1) сандық;
2) сапалық;
3) көлемдік;
4) үлестік.
Сандық көрсеткіштерге – жалпы өнім мен тауар өнімінің көлемі, сатудың
көлемі, жұмысшылардың саны, жалақының қоры, пайда көлемі, әртүрлі
өндірістік шығындардың мөлшері жатады.
Сапалық көрсеткіштерге – өндірістің экономикалық тиімділігі, еңбек
өнімділігінің өсуі, өзіндік құнды азайту, өндіріс тұрақтылығы, қор
сыйымдылығы, өнімнің сапасы жатады.
Сандық және сапалық көрсеткіштер бір-бірімен тығыз байланыста болады.
Көлемдік көрсеткіштерге – өндірістің жалпы көлемі, жеке процестер мен
факторлардың көлемі жатады.
Үлестік көрсеткіштерге – бір-бірімен байланысты бірнеше
көрсеткіштердің көрсеткіштердің арақатынасы жатады.
Өнеркәсіптің жоспарлық көрсеткіштерін есептеу үшін табиғи, еңбек және
құндық өлшемдер қолданылады.
Кәсіпорынның даму жоспары мынадай бөлімдерден тұрады:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz