Кәсіпорынның табысы мен шығысын талдау
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе 3
1. Семей Табыс ЖШС мен танысу
1.1 Семей Табыс ЖШС ның қысқаша тарихы 5
1.2 Техника-экономикалық көрсеткіші 7
1.3 Семей Табыс ЖШС қаржылық жағдайы 9
1.4 Кәсіпорынның табысы мен шығысын талдау 12
2. Кәсіпорынның табысы мен шығысының есебі мен аудитінің теориялық
аспектісі
2.1 Табыс пен шығысты анықтаудағы жіктемесі 15
2.2 Негізгі қызметтерден түскен табыстар есебінің негіздері 22
2.3 Негізгі қызметтен емес түскен табыстар есебін ұйымдастыру 24
2.4 Төтенше жағдайлардан және тоқтатылған операциялардан түсетін 26
табыстардың (зияндардың) есебі
2.5 Табыстар мен шығыстар аудитін ұйымдастыру 29
3. Кәсіпорынның табысы мЕн шығысының есебі
3.1 Негізгі қызметтің табысы мен шығысының есебі 37
3.2 Жалпы және әкімшілік шығындар есебі 38
3.3 Табыстар мен шығындар аудиті 41
4. Кәсіпорынның табысы мен шығысының есебін, талдауын жетілдіру
шаралары
4.1 Бақылауды автоматтандыру технологиясы 46
4.2 Шығындардың, қызмет көрсету көлемінің және табыстардың ара қатнасын48
талдау
Қорытынды 50
Қолданылған әдебиеттер тізімі 52
Қосымшалар
Кіріспе
Нарық экономикасына көшу кезеңінде бухгалтерлік есеп барлық шаруашылық
есебінің басты негізгі бөліктерінің бірі болып есептелінеді. Қандай да
болмасын кәсіпорындар, ірілі-уақты шаруашылықтар мен мекемелер, ұйымдар,
өнім өндіруші және қызмет көрсету орындарының барлығы да бухгалтерлік
есебін, аудитін, талдауын жүргізуге міндетті.
Шаруашылықтар мен мекемелер, мүліктер мен қаражаттар, қаржылар мен
қорлар, өнімдер мен өндірілген өнімдерді сату, көрсетілген қызметтерді
өткізу процестері болған кезде бухгалтерлік есепті, аудитті, талдауды
жүргізу негізгі экономикалық мәселелердің бастысы болып табылады.
Бухгалтерлік есеп, аудит, талдау арқылы өндірілген өнім, көрсетілген
қызмет, оларды сату, өткізу және айырбастау, түскен қаржыны кіріске алу,
бұларды дұрыс бөліп, тиімді пайдалану, шаруашылық жұмыстарының барлығын
әуел бастан ең соңына дейін жүргізуге, нақты іске асыруға болады. Осы
айтылғандардың барлығы бірдей есепке алынуы бухгалтерлік есеп, аудит,
талдауға тән сипат және басты шарт, міндетті түрде орындауға тиісті
экономикалық талап болып есептелінеді.
Бұл мақсаттарды нақтылы жолдармен өз мәнінде жүргізу, оны жүзеге асыру
үшін бухгалтерлік есеп ең әуелі бақылау міндетін іске асыруы тиіс. Содан
соң шаруашылық жұмысындағы технологиялық өнім өндіру процесіндегі қажетті
шаруашылық операцияларды, жұмсалынған шығындар мен қаржыларды бірегейлеп
өлшеуді немесе өлшем жүйесіне келтіруді іске асырады немесе сандық өлшемге
айналдырады. Сондықтан әрбір қоғам тұтынбай, сондай-ақ өнім өндірмей тұра
алмайды. Материалды өнім өндіру бүтіндей процестерден тұрады. Бұл процестің
толық мағынасын түсіну үшін үш заңдылықты білген жөн: адамның пайдалы
еңбегі; еңбек құралдары; қажетті шикізаттар мен материалдар.
Осыған байланысты кәсіпорынды басқаруда есептің мақсаты ақпараттарды
талдап қорыту және менджерлерге мына төмендегі мәселелерді қарастыру өте
тиімді болар еді:
- шаруашылық субъектілерде болып жатқан процестердің құндық
бағалануын
- табыс алуды қамтамасыз ететін, сатудың көлемі қандай
- экономикалық критерилері бойынша шешім қабылдау жүйесін
қалыптастыру үшін, қандай факторлар шешуші болып табылады
- нарықтық конъюктураның өзгерісі кезінде, яғни өндіріс қуаттылығы
кем жабдықталған жағдайында немесе қызметте тиімсіз болған жағдайда
тапсырыстарды таңдаудың критериилері қандай
- жалпы алғанда табыстың шығысқа қарағанда жоғары болуын.
Осы мәселелерді қарастыра отырып менің дипломдық жұмысымның актуалдық
қиыншылығын теориялық және практикалық зерттеулердің негізінде есеп, аудит
пен талдаудың шаруашылық қызметіне тигізетін әсері мен мәнділігі туралы
қорытындылар жасайды.
Менің дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты - Семей Табыс ЖШС-дегі
табыстар мен шығыстар есебінің, аудитінің, талдауының ториялық және
практикалық негізін толығымен ашып, ұйымдастыра отырып оның нарықтық
экономикадағы жетілдіру шараларын қарастыру болып табылады.
1. Семей Табыс ЖШСмен танысу
1.1 Семей Табыс ЖШСның қысқаша тарихы
Семей-Табыс шаруашылық 2003 жылы Семейдегі жүк тасымалдау мекемесі
ретінде қалыптасқан. Бұл шаруашылықтың негізгі мақсаты мен атқаратын
қызметтері келесідей:
1. Халыққа қызмет көрсету (өлшеу, вагонға тиеу, жеткізу)
2. Жүк жіберушілердің санын көбейту.
Қаржылық шаруашылықтың қаражаттарының қалыптасу келесідей қайнар
көзден болады ол өндірістік қызметтен түскен қаражат,ол қаражат
шаруашылықтың есебіне түсіп,онын дамуына жұмсалады. Шаруашылықта қызмет
ететін жұмысшыларға еңбек заңдылығына сәйкес еңбек ақы
төленеді.Шаруашылықтағы жұмысшылардың штаттық тізімі мекеме директорымен
белгіленіп көрсетіледі. Шаруашылықтың бухгалтерлік есебі Есептік саясаттың
негізі ретінде жүзеге асады. Шаруашылықтың негізгі мақсаты – салық
төлемдерін уақытында және дұрыс төлеу үшін шаруашылықтың жұмыс істеген
кезінлегі кез келген уақыттағы капиталдың, активтердің, міндетемелердің,
кірістің, шығыстың бағамын шығаратын информациялық система құру.
Есептік саясатты құрудың негізгі талабы:
Ол :бухгалтерлік есептеу стандартына сәйкес бухгалтерлік есепте есептеу
әдісі қолданылады, бюджетпен есептесу келесі салық түрлері арқылы жүзеге
асады:заңды тұлғалардың табыс салығы;жеке тұлғалардың табыс салығы;қосымша
бағаға салық; міндетті зейнетқорға төлемдер.
- Шаруашылық салық заңдарына сәйкес салық органына ай сайын, тоқсан сайын,
жыл сайын қаржылық ақпараттарды және керекті есептері, декларацияларды
тапсырып отырады. Сондықтан бухгалтерлік есеппен қатар салықтық есеп
жүргізіледі.
Бухгалтерлік есеп стандартына қатаң сақатуына байланысты ақпарат беру
мен мүделі жақтарға сыртқы мәліметтер беруде талаптар толық
қанағаттандырылған. Сондықтан әр түрлі жағдайларда шұғыл және дәл қимылдау
үшін ақпаратты компьютерлік өңдеуге аса көп мән беріледі. Бухгалтерлік есеп
келесдей жүзеге асады:алғашқы құжаттар – бұл күнделікті шаруашылықтың
қаржылық операциялары мен міндеттерінің бухгалтерлік жазуы. Операциялар
журналы 1С.бухгалтерия-нің бір модулі болып табылады. Операциялар
журналын кіргізудің негізгі мақсаттары:
Есептеу стандартына сәйкес бухгалтерлік есепте болатын қателерді табу мен
жою.
Шаруашылықтың есеп саясатына байланысты 2003-2005 жылығы бухгалтерлік есебі
келесідей жүргізіледі:
1. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық опреацияларын тіркеу және жинақтау үшін
Бас Жоспар шотына сәйкес өнделген жұмыс жоспар шоттары қолданылады.
2. Бухгалтерлік есеп стандарттары негізінде Есептеу саясаты және оны ашу
есептеу саясатын қалыптастыру келесі принциптерді : есептеу, үздіксіздік,
түсініктілік, маңыздылық, бейтараптық, сақтық көрсету, аяқталғандық,
кезектестік, шыншылдық және алаламайтын көріністілік арқылы жүзеге асады.
Кәсіпорын активтері бойынша келесідей есепке алу жүйесі қалыптасқан:
Негізгі құралдар бойынша амортизациялық есеп бірқалыпты әдіс бойынша
жүргізіледі
Шаруашылықта аудиттік тексеру жүргізілмегеніне қарамастан ішкі бақылау
келесідей шоттар бойынша жүргізіліп отырған .
ТМҚ бойынша : шикізат, материалдар, қораптар және қораптық материалдар,
өндіріске қолданылатын жәй материалдар қорлары орта баға есебімен
есептеледі.
Ақша қаражаты қозғалысының есебі бойынша : ақша қаражатының
қозғалысын есепке алудағы тура әдісіті қолданудағы қабылданған
ережелермен талаптардың сақталуын талап етіледі.
Негізгі құралдар бойынша екі топқа бөлінеген құралдарға талдау жеке жеке
жүргізіледі.
Олардың құрламы мен құрамы және жаңару коээфиценттері есептеліп
қарастырылады.
Қаржылық кезең аяқталған кезде негізгі құралдарға түгендеу жүргізіледі.
Кәсіпорынның қызметін талдау негізінен қаржылық есеп мәліметтері
бойынша абсольютті және қатысты шамалар боойынша жүзеге асады. Талдау
шаруашылықтың қаржылық есеп баптарын жеке –жеке қарастыру арқылы жүзеге
асады.Сондықтан олар әр құрлым бойынша шаруашылықтың жалпы жағдайын
құрайтын баптар жекелеме талдаулардан өтеді.Бұл әсіресе шаруашылықтың даму
стратегиясын қарастыруға,оларды анықтап,қолда бар материалдық-техникалық
мүмкіндіктерді тиімді пайдаланудың жан-жақты жолдарын қарастыра
отырып,олардың жеделдігін қамтамасыз етуге болады.
Кәсіпорындағы бас бухгалтер бухгалтерлік есепті сәйкес заңдылықтар
негізінде ұйымдастыруға тиіс.
1.2 Техника-экономикалық көрсеткіші
Сонымен қатар Семей Табыс ЖШСнда меншік иелігінде негізгі құралдар,
негізгі қызмет құралдарының түрлері, ғимараттар, машиналар мен жабдықтар,
көлік құралдары, аспап, өндірістік және шаруашылық инструменттері бар.
Осындай мәліметтердің, яғни жұмыс көлемін, табыс көзін, көрсетілген
қызметтің өзіндік құнын, еңбек ақы қорын, орта айлық еңбек ақыны,
кредиторлық және дебиторлық борыштарды, қор рентабельділігін, қор қайтарымы
мен қор сыйымдылығын осындай мәліметтердің көмегімен, көрсеткіштер
кәсіпорынның қаржылық жағдайын негіздей алады. Яғни, барлығын қорытындылай
келе Семей Табыс ЖШСның технико-экономикалық көрсеткіштері 1 кестеде
көрсетіліп отыр.
1 Кесте. Семей Табыс ЖШС – нің 2003-2005 жылдардағы технико-экономикалық
көрсеткіші.
№ Көрсеткіштер 2003 2004 2005 Ауытқулар
+- +-
1 2 3 4 5 6 7
1 Көрсетілген қызметтен түскен 129978 315517 593825 +185539 +278308
табыс, (мың теңге)
2 Көрсетілген қызметтің өзіңдік 107227 204399 386880 +97172 +182481
құны, (мың теңге)
3 Жалпы табыс, (мың теңге) 22751 111118 206945 +88367 +95827
4 Таза табыс, (мың теңге) -29569 19583 35452 +35452
5 Жұмысшылардың орта тізімді 42 48 52 +6 +4
саны, (адам)
6 Еңбекақы қоры, (мың теңге) 504000 660000 780000 +156000 120000
7 Бір еңбеккердің орташа 12000 13750 15000 +1750 +1250
еңбекақысы, (теңге)
8 Негізгі қордың жылдық құны, 122154 114930 116374 +7224 +1444
(мың теңге)
9 Алашақ қарыз, (мың теңге) 49558 42045 67193 -7513 +25148
10 Берешек қарыз, (мың теңге) 31776 22086 34820 -9690 +12734
11 Рентабельділігі, (%) - 6,2 9,2 - 3
Осы кестеден көріп отырғанымыздай қызмет көрсету көлемінің артуы жүк
тасымалдауға талап (заказ) берушілердің артуына және де соған байланысты
қызмет көрсетудің өзіндік құыны да 2003 жылмен салыстырғанда 2005 жылы
97172 мың.тенгеге, 2004 жылды 2005 жылмен салыстырғанда 182481 мың тенге
өсіп отыр, сонымен қатар қызмет көрсетудің артуы жаңа жұмыс орындарының
ашылуына байланысты, сондықтан да жұмысшы санының 2004 жылмен салыстырғанда
4 жаңа жұмыс орыны ашылды. 2003 жылы таза табыс теріс санмен шықса 2004,
2005 жылдары жауапкершілігі шектеулі серіктестігі таза пайда мен шығып
отыр, себебі көрсетілген қызметтің көлемі артып отыр.
1.3 Семей Табыс ЖШС қаржылық жағдайы
Бухгалтерлік есептің негізгі атқаратын қызметінің, функциясының бірі –
пайдаланушыға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық
мәліметтерді уақтылы жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпараттық мәліметтің
қорытынды есеп берудің негізгі қайнар көзі – бухгалтерлік баланс б.т.
Баланс актив және пассив деген екі бөлімнен тұрады және де шаруашылықтың
қаржы жағдайын, барлық операцияларын көрсете отырып, шаруашылықтың табысты
ма әлде табыстылығы төмен екенін көрсетеді. Сонымен қатар балансқа қосымша:
қаржы жағдайының есебі, ақша қаражаттарының қозғалысы тіркеледі.
Бухгалтерлік стандартына сәйкес бухгалтерлік баланстың актив
бөлімінде кәсіпорынның өзіне тиесілі, яғни қолда бар мүліктері
қарастырылады. Ұйым осыларды пайдаланц арқылы ғана алдағы уақытта табыс
таба алатындығын бұл мүліктерді кәсіпорынның әултті табыстары ретінде
таниды.
Ал баланстың пассиві деп аталатын бөлімінде кәсіпорынның қорлану
көздері туралы ақпаратты мәлімет жазылады. Осы айтылғандарды қорытындылай
отырып ұйымның барлық активтері инвесторлар мен крдиторлардың меншігі
екендігін аңғаруға болады.
Сондықтан бухгалтерлік баланстағы мына теңдіктің әрдайым тең
болатындығы сөзсіз. актив=меншікті капитал + міндеттеме актив – міндеттеме=
меншікті капитал
Семей Табыс ЖШС - нің қаржылық есеп беруді талдаудың келесідей
мақсаттары болады:
- өз уақытында қаржылық қызметтің жетіспеушілігін іздеп, төлем
қабілеттілігі жән оны шешудің алғы шарттары;
- қаржылық шешімдерді жоспарлап экономикалық рнтаблділігін анықтап,
шаруашылыққа шешімдер қабылдау үшін
- кәсіпорынның қаржылық ресурстарын үнемді пайдаланып, қаржылық
жағдайын нығайтып, керекті жетілдіру шараларын жүргізу.
Негізгі ақпарат көздері болып келесілр табылады: бухгалтерлік баланс,
қаржылық шаруашылық қызметтің есебі, ақша қаражаттарының қозғалысының
есебі, алғашқы құжаттармен аналитикалық есептің мәліметтері. Сонымен қатар
коэффициенттерді осы ақпарат көздері арқылы анықтауға болады:
абсалюттік ликвидттік коэффициент:
Кал = Ақша қаражаттары + бағалы қағаздар
Ағымдағы міндеттеме
Жабу коэффициенті:
Кпл = Ағымдағы актив – өндірістік қорлар
Ағымдағы міндеттеме
Жалпы ликвидттік коэффицинт:
Кол = Ағымдағы актив – Болашақ кезеңдрдің шығыны
Ағымдағы міндеттеме
2 Кесте. Баланстың ликвидтігің талдау 2004 және 2005 жылдар
Көрсеткіштер 2004 ж. 2005 ж. Абс.ауыт Салыст. ауытқу %
+,-
Коэф. Абсолюттті ликвидті 0,98 0,12 -0,86 12,2
Жабу кэффициенті 3,6 0,48 -3,12 13,3
Жалпы ликвидті коэф. 5,7 0,89 -4,81 15,6
Осы кестеден көріп отырғанымыз баланстың ликвидті коэффициенті мен
басқа да коэффициенттердің төмендегені анықталып отыр, бұл кәсіпорынның өз
міндеттемелерін орындай алмағанын көрсетіп отыр.
Кәсіпорынның меншікті қаражатының қандай бөлігі, осы қаражаттарды
еркін жұмсауға болатын екендігін көрсетеді және де келесі формуламен
анықталады:
Кж =
Мұндағы: Кж – жұмсау коэффициенті
Мак – актив жиынтығы
Мк – меншік капиталы
Осы формуланы қолдана отырып төмендегідей мәліметтермен жұмсау
коэффициентін есептейміз.
3 Кесте. Кәсіпорынның меншікті қаражаттарының салыстырмалы талдауы
Көрсеткіш 2004 жыл 2005 жыл ауытқу
(+,-)
Актив жиынтығы, мың тенге 15467 16577 1110
Меншікті капитал, мың тенге 13630 14 840 1210
2004 жыл бойынша Кж = = 1,2
2005 жыл бойынша Кж = =1,1
Бұл коэффициент ұзақ мерзімді қарыз қаражаттарының негізгі құралдарды
алуға және капитал салымдарына бағытталатынын айтуға болады.
Ал, біздің Семей Табыс ЖШС бойынша жұмсау коэффициенті 2004 жылы
2003 жылға қарағанда 0,1 коэффициентке төмендегенін көріп отырмыз,
сондықтан да капитал салымдарын бағыттау үшін жұмсау коэффициентін
жоғарлатуымыз керек.
1.4 Кәсіпорынның табысы мен шығысын талдау
Алдымен кіретін және шығатын шығындарын талдаудан бастайық, өйткені
олар дайын өнімді бағалау мен калькуляциялау кезінде маңызды рольге ие
болады, бірақ бұл олардың толығымен шығарылған өнім құнына
трансформацияланады деген сөз емес. Шығарылған өнім құнына тек өндірістік
шығындар қосылады. Кіретін шығындар – бұл болашақта табыс көзі болатын
бұрыннан алынып қойған және қолда бар ресурстар. Баланста олар актив
ретінде көрсетіледі.
Егер бұл қаражаттар есеп беру кезеңі бойында табыс алу үшін жұмсалса
және бұдан былай табыс әкелу қабілетін жоғалтса, онда олар шығатын шығындар
қатарына өтеді.
Егерде бұл тауарлар сатылмаса және қоймада сақталса, онда олар
баланста кіретін шығындар ретінде тіркеледі. Егерде бұл тауарлар сатылса,
онда олармен байланысты жұмсалған шығындар шығатын шығындардың қатарына
жатқызылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы оның сомаларымен мінезделіп, оның
табысымн айқындалып және де рнтабльділігімен анықталады. Кәсіпорынның
табысының қайнар көзі болып, оның өнімді өткізу немесе қызмет көрсетуінен
алынған табыс болып табылады.
Өндірістік, өтікзудік, қамтамасыздық және қаржылық жұмыстардың ортақ
нәтижесі мекеменің қаржылық нәтижесінде аяқталған ақшалай бағаға ие болады.
Қаржылық нәтиже есебі және оның қолданылуы атты №2 формада мекеменің
негізгі қаржылық нәтижесінің көрсеткіштері жинақталған. Оған мыналар
кіреді:
- Өнім өткізуден пайда (зиян)
- Басқа заттарды өткізуден пайда (зиян)
- Сатуға жатпайтын операциялардан кіріс пен шығын
- Баластық пайда
- Салықтөленетін пайда
- Таза пайда және басқалары.
Қаржылық нәтижелер көрсеткіш мекеменің қаншалық тиімді жұмыс істегенін
көрсетеді. Соның ішінде пайда көрсеткіші нарықтық экнономикаға көшу кезінде
мекеменің экономикалық өсіунің негізі болып табылады.
Пайда өсуі өзін өзін қаржыландыруға, өндірісті ұлғайтуға қаржылық
негіз болады.
4 Кесте. Табыс және шығын құрлымы және динамикасы
Көрсеткіштер 2003 2004 2005 Ауытқу
Мың тг Мың тг Мың тг +- +-
1 Көрсетілген қызметтен түскен 129978 315517 593825 +185539 +278308
табыс
2 Көрсетілген қызметтің өзіңдік 107227 204399 386880 +97172 +182481
құны
3 Жалпы табыс 22751 111118 206945 +88367 +95827
4 Кезең шығындары 56990 100737 158226 +43747 +57489
5 Негізгі қызметтен түскен табыс -34239 10381 48719 +38338
6 Негізгі емес қызметтен түскен 4670 9612 4663 +4942 -4949
табыс
6 Корпоративті табыс салығы. - 410 17930 -17520
7 Таза табыс -29569 19583 35452 +15869
Қаржылық жұмыс нәтижесін талдау келесі міндетті тексеру элементтерін
кіргізеді: 1. Әрбір көрсеткіштің талдау мерзіміндегі өзгерісі; 2.
Көрсеткіштердің құрылымын және өзгерісін зерттеу; 3. Пайдаға әсер еткен
факторларды зерттеу; 4.Көрсеткіштер өзгерісін басқа мерзімдегі көрсеткіштер
өзгерісімен салыстыру. Кәсіпорнының табысын және шығын жағ,дайын талдау
құрлымдарын жекелеме талдау болып табылады. Жоғарыда берілген мәліметтер
негізінде кәсіпорының соңғы жылдары негізгі қызметтен түскен табыс көлемі
38338 мың теңгеге артқанын көруге болады,бұл мәлімет 2003 жылы –34239 мың
теңге болғаны, аталған жылы кәсіпорн шығынмен аяқталғанын көруге
болады.Дегенмен соңғы жылдары кәсіпорын өзінің өндірістік қуаттылығын толық
пайдалана отырып өндірілген өнімнің көлемі де артып, сатудан түскен табыс
көлемі де артқанын көруге болады.
2. Кәсіпорынның табысы мен шығысының есебі мен аудитінің теориялық
аспектісі
2.1 Табыс пен шығысты анықтаудағы жіктемесі
Табыс пен шығынды анықтау үшін барлық осы ақпараттарды алуда әр түрлі
белгілер бойынша шығындарды топтарға жіктеу қажет.
Оларды былайша ажыратамыз:
• кіретін және шығатын;
• тікелей және жанама;
• негізгі және үстеме;
• өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістік емес сипаттағы
шығындар;
• бір элементті және кешенді.
Бір мезгілде бірнеше белгілер бойынша шығындарды осылайша жіктеу тек
біздің отандық тәжірибеде, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың,
өндірістік шығындарын талдаудың және оның есебін ұйымдастырудың негізін
құрайды, ал батыста олардың барлығы үш элементтен немесе номенклатуралық
шығындар баптарынан тұрады:
• тікелей материалдар;
• тікелей еңбек ақы;
• үстеме шығындар.
Бұл кезде бастапқы екеуі өндіріс шығындарының негізін құрайды.
Мұндай бөлудің мақсаты – бұл алынған табыс пен қорлардың құнын
анықтау. Бұл мәселені талқылауға төменде қайта ораламыз.
Қазақстандық ШС шығындар есебі осы күнге дейін үстеме шығындарды
бұйымдарға таратуына байланысты толық өзіндік құн бойынша есептелуі басым
болғандықтан, алынған табыс пен қорлар құнын бағалауда, өзіндік құнды
анықтау үшін, өнімнің өзіндік құнына кіретін, өндіру және сату бойынша
шығындарының құрамы туралы қарастырылған Ережеге сәйкес жасалатындықтан,
біз зерттеп отырған тақырыпты қарастырғанда осы дәстүрлі жүйеге де мән
беруді жөн көрдік.
Алдымен кіретін және шығатын шығындарын талдаудан бастайық, өйткені
олар дайын өнімді бағалау мен калькуляциялау кезінде маңызды рольге ие
болады, бірақ бұл олардың толығымен шығарылған өнім құнына
трансформацияланады деген сөз емес. Шығарылған өнім құнына тек өндірістік
шығындар қосылады. Кіретін шығындар – бұл болашақта табыс көзі болатын
бұрыннан алынып қойған және қолда бар ресурстар. Баланста олар актив
ретінде көрсетіледі.
Егер бұл қаражаттар есеп беру кезеңі бойында табыс алу үшін жұмсалса
және бұдан былай табыс әкелу қабілетін жоғалтса, онда олар шығатын шығындар
қатарына өтеді. Егерде бұл тауарлар сатылмаса және қоймада сақталса, онда
олар баланста кіретін шығындар ретінде тіркеледі. Егерде бұл тауарлар
сатылса, онда олармен байланысты жұмсалған шығындар шығатын шығындардың
қатарына жатқызылады. ШС балансында өндірістік қорлардың бөлігі болып
саналатын кіретін шығындардың үш баптары көрсетіледі, бұл баптардың
әрқайсысы өндірістік процестің кез келген сатысында болады: материалдар
қоры; аяқталмаған өндірістегі қорлар және дайын өнім қоры. Демек, есеп беру
барысында, аталған қорларды бағалауға кеткен шығындар қосылмауы керек.
Сатылған өнімнің өзіндік құнына енген материалдар шығындарын өткен
шығындар қатарына жатқызады. Ол табыстарды есептеу мен ШС активтерін
бағалауда өте маңызды.
Сөйтіп, кіретін шығындар шығындар терминінің синонимі болып
табылады, ал шығатындар шығыстар ұғымына теңдестіріледі.
Шығыстар – бұл табыс алумен байланысты ШС жұмсалған шығындарының бір
бөлігі.
Өнімнің кейбір түрлерін өзіндік құнына жатқызу әдістеріне байланысты
шығындар тікелей және жанамаға бөлінеді. Тікелей деп өнімнің нақты түрлерін
өндірумен байланысты шығындар есептелінеді, және де олар өнімнің –өзіндік
құндарына тікелей енгізіледі. Жанама деп бірнеше өнім түрлерін өндіру үшін
жалпы сипатта болатын және олар өнімнің өзіндік құнына тарату әдістерінің
көмегімен жанама түрде есептелінеді.
Негізгі шығындар тікелей шығындар түрінде көрінеді, ал үстеме –
жанама, бірақ оларды теңдестіруге болмайды. Тікелей және жанамаға
шығындарды топтастыру өндіріс шығындарының толық және ішінара есеп жүйесін
ұйымдастыру үшін қажет.
Тағы да атап өтетін жайт: егер өзіндік құнның құрамында тікелей
шығындардың үлес салмағы басым болып, олар нақты объектілер бойынша
калькуляцияланса, онда бұндай өзіндік құн айқындала түседі.Шығындарды
жіктеудің осы немесе басқа жүйелерін таңдауда, алдымен шығын деген
ұғымның өзін жете түсіну қажет, яғни оның терминологиялық мәнін, шығындарды
топтастырудың қағидаларын және есебін түсіндіру керек.
Шығындар, деп жазады Лисович Г.М., Ткаченко И.Ю – бұл қолдағы бардың
сатып алуға жұмсалғанын және оны шаруашылық субъектінің балансында актив
ретінде көрсетілетін, келешекте табыс әкелуге қабілетті қаражаттар.
Бірақта, кәсіби әдебиеттерде осы ұғымның басқалай да трактовкасы кездеседі.
Мәселен, проф. Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж. оны келесідей түрде тұжырымдайды:
Әдетте, шығындар – тауарларға немесе қызметтерге төленуі қажет болатын,
тұтынатын ресурстар (ақшалар) деп түсіндіреді.
Тура осындай мазмұндағы анықтаманы сәл кейінірек проф. Шеремет А.Д.
және басқа да авторлар берді.
Осы ұғымдардан шығындар тұжырымдамасының абстрактілі деңгейде екені
көрініп тұр. Дәл сондықтан, осы күнге дейін экономикалық әдебиеттерде осы
мәселе бойынша көзқарастардың біртұтастығы жоқ. Отандық тәжірибеде
шығындар, шығыстар, жұмсалған қаражат ұғымдары бірдей деп
теңдестіріледі немесе ұқсас болып келеді және өндіріс шығындары, не
өндіріске жұмсалған шығын терминдері қолданылады. Біздің пікірімізше,
шығын деген сөздің табиғаты, әр қилы ахуалға байланысты әр түрлі мәндерге
ие болып келетін сияқты. Бухгалтерлік есебінде (БЕ) шығындар әр түрлі
мақсаттар үшін әр түрлі әдістермен жіктеледі, яғни ол бір мағыналы емес.
Шығын факторы – бұл шығындардың пайда болуына әкелетін кез келген оқиғалар
немесе жағдайлар.
Сондықтан, мұндағы шығындардың ой өзегі, әр түрлі мақсаттағы
шығындар әр трлі топтастырылуы мүмкін.
Шығындар ұғымына өндіріс шығындардың пайда болуымен байланысты
активтердің азаюы (материалдар, ақшалай қаражаттар) немесе міндеттемелердің
артуы (әсіресе, кредиторлық қарыз) енеді. Бухгалтерлік есептің стандарттары
бойынша актив келешекте одан табыс әкелінеді деп күтілетін және өткен
оқиғалар нәтижесі ретінде, субъект бақылайтын ресурстар тұрғысынан
қарастырылады. Шығындар мен шығыстар ұғымдарын толық деңгейде ұқсас
деуге болмайды. Шығыстар - бұл ағымдағы есептік кезеңге жатқызылатын
шығындар баптары. Шығыстар ағымдағы кезең бойында табыс табу үшін
пайдаланылған ресурстарды көрсетеді.
Бухгалтерлік есептің стандарттары бойынша Шығыстар есепті кезеңде
активтерді пайдалану немесе есептеп шығару жағдайында табыстың азаюын,
сондай-ақ капиталдың азаюына әкелетін және соған сәйкес міндеттемелердің
пайда болуы мүмкін.
Шығындардың мәнін түсіну үшін оны үш жақты қарастыру керек.
Біріншіден, шығындар ресурстарды пайдаланумен анықталады. Екіншіден,
шығындар ақшалай өлшеммен көрсетілген, пайдаланылған ресурстардың санын
көрсетеді. Үшіншіден, шығындар кез келген бөлімшенің қызметі, өнімді
өндіруді, яғни олардың іске асырылу жайын салыстырады.
Осыдан келіп, шығындар өзіндік құнға қарағанда едәуір кеңжәне бір
мезгілде белгілі мақсаттарға ақшалай көріністе ресурстарды пайдалану
деңгейін көрсетеді.
Осыдан барып, есептің мақсаты, атқаратын қызметі және мазмұндары
өзгерді.икемді шығындар әр түрлі өндіріс көлемінде әр түрлі өздерін алып
жүреді, ал жекелеген тұрғысынан қарасақ, ол: пропорционалды, прогрессивті
немесе дегрессивті түрде көрінеді. Шығынның мұндай әрекетінкөре тұра,
шетелдік әдебиеттерде, әсіресе бухгалтерлік есеп бойынша теориялық
еңбектерінде шығындардың әрекетті деген терминді өте жиі қолданады.
Қазақстандық тәжірибеде шығындар динамикасы туралы айту қабылданғанмен,
бірақ шығындардың әрікетті термині, біздің пікірімізше, тек қарқынды ғана
емес, сондай-ақ осы немесе басқа шығыстардың мүмкін болатын статикалық
жағдайын көрсететін, өте ауқымды ұғым болып көрінеді. Шешім қабылдау үшін
іскерлік бесленділік пен өндірістік қызметтің деңгейлерінен тәуелді
шығындардың әрекетті қалай өзгеретінін көрсету өте маңызды роль атқарады.
Сондықтан осыдан мынадай мәселелер туады:
• келесі жылға өндірістік қызметтің қандай көлемін жоспарлау қажет?
• сатылатын тауарлардың көлемі өсуіне байланысты сату бағасын азайту
керек пе?
• өнімді сатумен айналысатын қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу қандай
нысанда болу керек: тек комиссиондық сыйақы, тек жалақы немесе олардың
комбинациялары?
• өнім шығарушыдың мөлшерін арттыру үшін қосымша құрал-жабдықтар сатып
алу керек пе?
Бұндай құбылыстарды (объектілерді) ұғыну үшін осы немесе басқа
белгілері бойынша шығындарды топтастыру жүргізіледі. Объектілерді жіктеу
(классификациялау) белгілері көп болған сайын, оның зерттеліну деңгейі де
жоғары болады. Бұл, өз кезегінде объектінің басқарушылық деңгейін
арттырады.
Бухгалтерлік ақпараттарды жіктеу схемасының көптігіне қарамастан,
эталон ретінде олардан қандай да біреуін бөліп алу мүмкін болмай отыр. Кез
келген классификациялау схемасы ақпараттың арналымына (мақсатын) тәуелді.
Сондықтан, шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізде
жіктеудің үлкен мағыналық мәні бар. Өндірілген өнімнің өзіндік құнын
анықтау үшін өндірістік шығындарды классификациялау мәселесін
қарастырғанда, шығынның осы түрін талқылауға тағы да ораламыз.
Одан басқа, бақылау және реттеу функцияларын жүзеге асыру үшін
басқарушы есебінде реттелетін және реттелмейтін шығындар тобы да ажыратылып
көрсетіледі.
Шығындарды жіктеудің мақсаты – жалпы массадан тек релевантты
шығындарды бөліп көрсету. Сондықтан, жіктеудің әдістері басшының алдында
тұрған нақты мәселелерден тәуелді болып келеді. Басқарушы есебінің осындай
негізіг мәселелеріне мыналар жатады:
1)Бірінші бағыт – жай өндірістік есеп, оның негізгі міндеті: өнімді сатудан
күтілетін табыс және өнімнің өзіндік құнын анытау үшін жұмсалған шығындар
туралы есептік мәліметтерді алу болып табылады;
2)Екінші бағыт - өзіндік құн туралы есеп берулер мен нақты шығындар туралы
алынған ақпараттарды болашақ өндірістік шығындар мақсатында пайдалану және
дұрыс шешімдер қабылдау үшін барлық деңгейдегі басшыларды осы ақпараттармен
қамтамасыз ету;
3)Үшінші бағыт – шығу орындары бойынша шығындарды бақылау мен реттеу
мақсатында шығындар орталықтары бойынша да, жауапкершілік орталықтары
бойынша да есепті ұйымдастыру.
Осы келтірілген мәселенің әрқайсысын шешуде шығындардың өзіндік
жіктелуі жасалады.
Қарастырылып отырған жіктемемен сәйкес есепті жүргізу – отандық
өндірістік шығындар есебінде жаңа құбылыс. Нарықтық қатынастарды
жоспарлауда, нормалауда, болжауда және жалпы өндірісті басқару жүйесінде
басқарушы есебінің ролі күшейіп отыр.
Баптар бойынша шығындарды топтау Негізгі өндіріс шотында аяқталған
көрінісі бойынша бейнеленеді, бірақ осы мәліметтер бойынша ШС әрбір өнім
түрлерінің өтелуі жөнінде, оларда қабылданған шешімнің тиімділігі және
қабылданатын шешімнің табыс пен шығыс деңгейіне әсері туралы қорытынды
жасауға болмайды. Көп жағдайда осы мәселелерді шешу қолданылатын шығындар
топтастырылуымен анықталады. Басқару мақсаттарын қанаттандыратын
шығындардың жіктемесі, өндірістік шығындар туралы ақпараттарды талдау және
өңдеу әдісі, өндірістік қызметінде басқарушы есепті ұйымдастырудың басты
қағидасы болып табылады.
Бухгалтерлік есептің аясында шығындарды жіктеудің көптеген белгілері
туралы қызу пікірталастың арқасында, шығындарды анықтаумен қатар, оның
болашақтағы тенденцияларын да анықтайды. Осыдан келіп, есеп тәжірибесінде
ШС-нің шығындарын тиімді басқаруға жаңа тәсілдерді дайындау және пайдалану
мәселелері отандық және шетелдік экономикалық әдебиеттерде кеңінен
талқыланып жатыр. Шығындар есебінің жалпы қабылданған мәнін анықтау деп,
бұл шығындар есебі – белгілі бір уақытша кезеңде оларды сандық өлшеу
арқылы жабдықтау, өндіру, олардың еңбегінің өнімін сату, дайын өнімдердің
өзіндік құндарын қалыптастыру, тіркеу, топтастыру және жіктеп талдау
бойынша ШС-гі өтіп жатқан процестерді көрсетуге бағытталған саналы іс-
әрекеттердің жиынтығы. Мұндай көрініс шаруашылық субъектілерін басқаруға
қажет толық ақпаратты алуды және қаржылық нәтижелерді шығару арқылы оның
қызметін бағалауды қамтамасыз етеді.
2.2 Негізгі қызметтерден түскен табыстар есебінің негіздері
Негізгі қызметтерден түскен табыстардың есебі 70-бөлімшесінің Негізгі
қызметтен келетін табыстар шоттарында ұйымдастырылады. Бұл топқа мына
төмендегі пассивтік синтетикалық шоттары жатады.
701-шот, Дайын өнімді (жұмыстарды, қызметерді) өткізуден келетін
табыс. Бұл шотта өнімді сатудан, орындалған жұмыстардан және сыртқа
көрсетілген қызметтерден түсетін табыстар көрсетіледі. Шотты өнім, жұмыстар
және қызмет жасайтын материалдық өндіріс саласындағы кәсіпорындар
пайдаланады. Есепті кезең бойы 701-шоттың кредитінде дайын өнімді,
жұмыстарды және қызметтерді өткізуден түскен табыс сомалары жинақталады.
5 кесте. 701-шот бойынша жасалған шоттардың корреспонденциясы төменде
келтірілген.
Шаруашылық операцияларының мазмұны Шоттардың
корреспонден
дебет Кредит
1 Салықтық шот-фактураларының және төлем 301 701
талап-тапсырмаларының негізінде келісімді бағасы
бойынша дайын өнім босатылды
Сатып алушыларға көрсетілген ҚҚС сомасына, 15 % 301 633
2 Салықты шот-фактураларының, төлем 301 701
талап-тапсырмаларының және орындалған жұмыстары
қабылдау актілерінің негізінде, негізгі және қосалқы
өндірістердің цехтарында орындаған жұмыстар мен
қызметтер босатылды
ҚҚС сомасына, 15 % 301 633
3 Сатып алушыларға берілген төлем талап-тапсырмаларының
негізінде олардың есеп айырысу шотына келіп түскен 441 301
төлем
Дайын өнімді, жұмыстарды және қызметтерді сатудан түскен табыс сомасы
есепті кезеңнің аяғында 571 Жиынтық табыс (зиян) шотына көшіріліп
жазылады. Бұл жағдайда 701-шоты дебеттеледі де, 571-шоты кредиттеледі.
Алынған тауарларды сатудан түскен табыс. Бұл алынған тауарларды сатудан
түскен табыстар көрініс береді. Бұл шот негізінде саудада, сондай-ақ
жабдықтау, делдалдық саласында және сыртқы сауда ұйымдарында қолданады. Бұл
шотты саудамен, делдалдық қызметпен және экспорттық-импорттық
операциялармен айналысатын, бірақ олардың жарғысында алдын ала ескерілген
болса, онда бұл аталған шотты кез келген өнеркәсіптік, айылшаруашылық және
басқа кәсіпорындар да қолдана алады. Құрылыс-монтаждау, жобалау-зерттеу,
геологиялық барлау, ғылыми-зерттеу және басқа жұмыстардан түскен табыс.
Шотты құрылыс-монтаждау, жобалау-зерттеу, геологиялық барлау және ғылыми-
зерттеу кәсіпорындары мен ұйымдары тапсырыс берушілерге жұмыстарды сатудан
түскен табысты көрсету үшін пайдаланады. Шот жарғысында жоғарыда
келтірілген жұмыстардың бір немесе бірнеше түрлерін орындау ескерілген
болса, өнеркәсіптік және басқа кәсіпорындар да қолдана алады. Шоттарының
корреспонденциясы 701-шот бойынша жасалған шоттардың корреспонденциясымен
бірдей. Жүктерді және жолаушыларды тасымалдау бойынша көрсетілген
қызметтерден келген табыс. Шотты теміржол, автокөлік, әуе жолы, теңіз
жолы, су жолы және көліктің басқа да түрлерінің (метро, трамвай,
троллейбус) кәсіпорындары жүктерді және жолаушыларды тасымалдау бойынша
тиісті қызметтер көрсетуден келген табыстарды есепке алу үшін қолданады.
Шотты жүктерді және жылаушыларды тасымалдау жөніндегі жұмыстарды орындайтын
экономиканың басқа салаларының кәсіпорындары да пайдалана алады. Шоттарының
корреспонденциясы 701-шот бойынша келтірілген шоттардың корреспондециясымен
бірдей. Жалағадан алынатын табыс мүлікті жалғаға бергеннен түсетін
табыстар туралы ақпаратты жинақтауға арналған. 321 Тараптардың берешегі,
322 Тәуелді серіктестіктердің берешегі, 323 Бірге бақыланатын заңды
тұлғалардың берешегі - бас және тәуелді серіктестіктердің есептелген жалға
төлемінің сомаларына;
334 Басқадай дебиторлық берешек- әр түрлі жалға алушылардың
есептелген жалға төлемінің сомаларына; 661 Болашақ кезеңдердің табыстары-
қазіргі есепті кезеңге жатқызылмайтын, алдын ала төленген (441-ші т.б.
шоттардың дебеті, 611-шоттың кредиті) жалға төлемнің сомаларына
дебеттеледі; Байланыс ұйымдарының көрсеткен қызметтерінен келген табыс;
Сақтандыру компанияларының қызметінен түскен табыс; Инвестициялық
қызметтен түскен табыс. Бұл шоттар экономиканың тиісті салаларында алынған
табыстардың есебіне арналған. Алынған табыстардың сомаларының көрініс беруі
701-ші және басқа шоттарда есепке алынған өнімді (жұмыстарды, қызметтерді)
сатудан келген табыстардың көрініс беруімен бірдей. Негізгі қызметтен
келген басқадай табыстар. Бұл шотта негізгі қызметті жүзеге асырудын
келген, жоғарыда келтірілген шоттарда есепке түспеген табыстар көрініс
табады. Мұндай табыстарға кәсіпорын қызметінің басқа түрлері бойынша
жасалған өнімді, жұмыстарды және қызеттерді сатудан (өсімдік шаруашылығы,
мал шаруашылығы, балық шаруашылығы, құс шаруашылығы т.б. өнімін сатудан)
түскен табыстар жатады. 701-шот бойынша талдау машинажазбада немесе
ведомоста бір айда және жыл басынан бері алынған табыстардың басынан аяғына
дейін жинақталған түрлері бойынша жүргізіледі.
2.3 Негізгі қызметтен емес түскен табыстар есебін ұйымдастыру
Енді біз қысқаша негізгі қызметтен емес түскен табыс шоттарының
есебіне тоқталайық. Аталған табыс шоттарына мынадай шоттар жатады:
721-шот, “Материалдық емес активткрді сатудан түскен табыс”;
722-шот, “Негізгі құралдарды сатудан түскен табыс”;
723-шот, “Бағалы қағаздарды сатудан түскен табыс”;
724-шот, “Акциялар бойынша дивиденттер және пароценттер түріндегі
табыстар”;
725-шот, “Бағам айырмашылығынан түскен табыс”;
726-шот, “Үкіметтің атқарушы органдарының субсидиялары”;
727-шот, “Басқа да қызметтер бойынша түскен табыстар”.
Жоғарыдағы келтірілген шоттарда негізгі емес қызметтен алынған
табыстардың сомалары туралы ақпарат жинақталады.
Бұл бөлімшенің шоттары пассивтік, күрделі болып табылады.
721-шоты, материалдық емес активтерді сатудан келген табыстарды
жинақтауға арналған.
6 кесте. Материалдық емес активтерді өткізген кезде мынадай шоттардың
корреспонденциясы жасалады (қысқартылып алынған).
Шаруашылық операцияларының мазмұны Шоттардың
корреспонденциясы
дебет Кредит
1 Материалдық емес активтер өткізілді: 841 101-103,
қалдық құнының сомасына 106
тозу сомасына 111-113, 101-103,
116 106
2 Босатылған (немесе сатылған) сомасына 301 721
3 Жылдың аяғында материалдық емес активтерді сатудан түскен721 571
табыс жиынтығы табыс шотына көшіріліп жазылады
2.4 Төтенше жағдайлардан және тоқтатылған операциялардан түсетін
табыстардың (зияндардың) есебі
Табиғат апаттарынан және тоқтатылған операциялардан түсетін табыстардың
немесе есебі мына шоттарда жүреді:
“Табиғат апаттарынан түскен өтелмейтін зияндар”;
“Табиғат апаттарынан түскен табыстар (зияндар)”;
“Тоқтатылған операциялардан түскен табыстар (зияндар)”;
“Төтенше жағдайлардан түскен басқадай табыстар (зияндар)”.
861-шоты активтік, күрделі шот болып табылады, ол бойынша табиғат
апаттарынан болған өтелмейтін залалдардың түрлері бойынша талдау есебі
жүргізіледі.
862-864- шоттары, егер кәсіпорын зиян шексе, онда олар – активтік,
немесе егер кәсіпорын төтенше жағдайлардан және тоқтатылған операциялардан
табыс тапса, онда олар – пассивтік болады.
862-864- шоттар бойынша төтенше жағдайлардың және тоқтатылған
операциялардың түрлеріне қарай талдау есебі жүргізілуі тиіс.
Табиғат апаттарынан болған өтелмейтін залалдардың есебі (861-шот).
Табиғат апаттарынан келетін өтелмейтін зияндарды потенциалды сақтанушы
мүлікке кәсіпкерлік тәуелділікке сақтандыру шартын жасамаған жағдайда
болады.
Төменде 861-шот бойынша жасалған шоттардың корреспонденциясы келтіріліп
отыр.
Басқа активтердің (материалдардың, дайын өнімнің, сатып алынған
тауарлардың т.б.) табиғат апаттарының салдарынан жойылуы да осылайша
көрініс береді.
Табиғат апаттарынан келген табыстардың (залалдардың) есебі (862-шот).
Бұл шотта сақтанушы мүлікті, кәсіпкерлік тәуекелділікке сақтандыруға шарт
жасасып, бәрақ сақтандыру шартының барлық талаптарын орындамаған жағдайда
пайда болған залалдар есепке алынады. Бұл сақтанушының сақтық жағдайын
тудыруға, не оның тууын мүмкіндік жасауға бағытталған қасақана әрекеті;
заңмен белгіленген тәртіпте әдейі істелінген келеңсіз қылықтары болып
танылады, және оған сақтандырушы заңда белгіленген актілері бойынша жауап
береді.
Табиғат апаттарының салдарынан кәсіпорын жекелеген жағдайларда табыс
ала алады. Мысалы, егер сақтандырушы істен мүліктің қалдық құнының орнын
толық толтырса, онда кәсіпорын оны бөлшектеуден біршама кіріс алады, бұл
кірісті бухгалтерлік есепте жою (тозу) құны деп атайды.
Табиғат апаттары салдарынан жойылған (істен шыққан) басқа активтерді де
(материалдар, тауарлар т.б.) осылай есептен шығарылады.
Зияндарды не табыстарды 571-шотқа көшіріп жазғаннан кейін 862-шот
жабылуға тиіс.
Тоқтатылған операциялардан түскен табыстардың (зияндардың) есебі (863-
шот). Тоқтатылған (жалғасын таппаған) операциялар пайдаланып жүрген активті
сату немесе кәсіпорынның экономикалық, өндірістік не сауда қызметінде
жекелеген, маңызды бағыты бар операцияларды тоқтату нәтижесінде пайда
болады. Осындай операциялардың салдарынан кәсіпорын не зиян, не табыс табуы
мүмкін.
1 Сақтанушы мүлікті сақтандыруға шарт
жасаспаған. Сельдің салдарынан трактор
жойылды:
Тракторды пайдалануға қабылдап алған кезден
бастап, жойылған кезіне дейінгі тозуының
есептелген сомасына
133 124
2 Трактордың қалдық сомасына 861 124
3 Жыл аяғында 861-шотта есепке алынған залал 571 861
сомасы жиындық табыс (зиян) шотына жатқызылды
Әрбір тоқтатылған (жалғасын таппаған) операция үшін қаржы жөнінде
берілген есептерде және түсініктеме жазбада үзілген операцияның сипаты
ашылады.
“Тоқтатылған операциялардан келген табыстар (зияндар)” деп аталатын 863-
шотта тоқтатылған не таратылған қызметтен есепті жыл бойы алынған табыстар
(шоттың кредиті бойынша) және шеккен зияндар (шоттың дебеті бойынша),
сондай-ақ қызметі тоқтатылған немесе таратылған филиалды сатудың не
таратудың нәтижесі көрініс береді.
863-шотта есепке алынған табыстар мен шығындар жылдың аяғында 571-шотқа
көшіріліп жазылады.
Төтенше жағдайлардан келген басқадай табыстардың (зияндардың) есебі
(864-шот). Төтенше жағдайлар дегеніміз заңды тұлғаның әдеттегі қызметінен
өзгеше оқиғалар жиі, не тұрақты қайталана қоймас деген ой туады.
Әдетте төтенше жағдай табиғат апатының немесе мемлекеттің араласуының
нәтижесінде туады.
Мысалы, жер сілкініс немесе кәсіпорын активтерін және басқаларын
мемлекеттің араласуымен болатын экспроприациялауының салдарынан болады.
Төтенше жағдайлардың салдарынан келген табыстар немесе зияндар
(залалдар) қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы берілетін есепте
бөлек көрсетіледі.
Әрбір төтенше жағдайдың мәні мен әрбір төтенше жағдайдың сомасы жылдық
есепке берілетін түсініктемеде жазбаша түрінде ашылуы тиіс.
Төтенше жағдайлардан түскен табыстар мен зияндар (залалдар) есепте 862
және 863 шоттар бойынша жасалатын операциялар сияқты көрініс береді.
864-шотта есепке алынған табыстар мен зияндар жылдың аяғында 571-шоттың
дебеті мен кредитіне көшіріліп жазылады.
Үлестік қатысудан түскен табыс (зиян). Басқа ұйымдарға үлестік
қатысудан түскен табыстар мен залалдардың есебі 871 “Басқа ұйымдарға
үлестік қатысудан түскен табыс (зиян)” шотында жүргізіледі.
871-шот егер кәсіпорын басқа ұйымдарға үлестік қатысудан табыс тапса,
онда ол пассивтік немесе егер кәсіпорын бұл операциялардан зиян шексе, онда
ол активтік шот болады (бірақ активтік – пассивтік шот болмайды).
Бұл күрделі шот, онда талдау есебі капитал салынған не қызмет бәрге
жүзеге асырылған ұйымдар бойынша жүргізіледі.
871-шоттың дебеті мен кредиті бойынша мынадай шаруашылық операциялары
көрініс береді:
Егеринвестиция берілген кәсіпорын үлестік қатысудан түскен зияндардың
барлығын өзінің қаржы нәтижелеріне қабылдаса, онда 871-шотта бұл
операциялар көрініс таппайды.
Басқа ұйымдарға үлестік қатысудан түскен табыстар (зияндар) жылдың
аяғында 871-шоттан 571-шоттың не дебетінде, не кредитіне көшіріліп
жазылады.
Жыл аяғында 871-шоты бойынша қалдық қалмау керек.
871-шот бойынша жасалатын талдау есебі көп жолды үлгідегі машинажазбада
немесе тізімдемеде жүргізіледі.
2.5 Табыстар мен шығыстар аудитін ұйымдастыру
Кәсіпорынның есеп саясаты сол кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік
есеп жүйесінің тұтастығын және оны құраушы әдістемелік, техникалық,
ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды. Есеп саясатының әдістемелік
жағына мына элементтер кіреді: мүлік пен міндеттемелерді бағалау әдістері,
мүліктің әрбір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1. Семей Табыс ЖШС мен танысу
1.1 Семей Табыс ЖШС ның қысқаша тарихы 5
1.2 Техника-экономикалық көрсеткіші 7
1.3 Семей Табыс ЖШС қаржылық жағдайы 9
1.4 Кәсіпорынның табысы мен шығысын талдау 12
2. Кәсіпорынның табысы мен шығысының есебі мен аудитінің теориялық
аспектісі
2.1 Табыс пен шығысты анықтаудағы жіктемесі 15
2.2 Негізгі қызметтерден түскен табыстар есебінің негіздері 22
2.3 Негізгі қызметтен емес түскен табыстар есебін ұйымдастыру 24
2.4 Төтенше жағдайлардан және тоқтатылған операциялардан түсетін 26
табыстардың (зияндардың) есебі
2.5 Табыстар мен шығыстар аудитін ұйымдастыру 29
3. Кәсіпорынның табысы мЕн шығысының есебі
3.1 Негізгі қызметтің табысы мен шығысының есебі 37
3.2 Жалпы және әкімшілік шығындар есебі 38
3.3 Табыстар мен шығындар аудиті 41
4. Кәсіпорынның табысы мен шығысының есебін, талдауын жетілдіру
шаралары
4.1 Бақылауды автоматтандыру технологиясы 46
4.2 Шығындардың, қызмет көрсету көлемінің және табыстардың ара қатнасын48
талдау
Қорытынды 50
Қолданылған әдебиеттер тізімі 52
Қосымшалар
Кіріспе
Нарық экономикасына көшу кезеңінде бухгалтерлік есеп барлық шаруашылық
есебінің басты негізгі бөліктерінің бірі болып есептелінеді. Қандай да
болмасын кәсіпорындар, ірілі-уақты шаруашылықтар мен мекемелер, ұйымдар,
өнім өндіруші және қызмет көрсету орындарының барлығы да бухгалтерлік
есебін, аудитін, талдауын жүргізуге міндетті.
Шаруашылықтар мен мекемелер, мүліктер мен қаражаттар, қаржылар мен
қорлар, өнімдер мен өндірілген өнімдерді сату, көрсетілген қызметтерді
өткізу процестері болған кезде бухгалтерлік есепті, аудитті, талдауды
жүргізу негізгі экономикалық мәселелердің бастысы болып табылады.
Бухгалтерлік есеп, аудит, талдау арқылы өндірілген өнім, көрсетілген
қызмет, оларды сату, өткізу және айырбастау, түскен қаржыны кіріске алу,
бұларды дұрыс бөліп, тиімді пайдалану, шаруашылық жұмыстарының барлығын
әуел бастан ең соңына дейін жүргізуге, нақты іске асыруға болады. Осы
айтылғандардың барлығы бірдей есепке алынуы бухгалтерлік есеп, аудит,
талдауға тән сипат және басты шарт, міндетті түрде орындауға тиісті
экономикалық талап болып есептелінеді.
Бұл мақсаттарды нақтылы жолдармен өз мәнінде жүргізу, оны жүзеге асыру
үшін бухгалтерлік есеп ең әуелі бақылау міндетін іске асыруы тиіс. Содан
соң шаруашылық жұмысындағы технологиялық өнім өндіру процесіндегі қажетті
шаруашылық операцияларды, жұмсалынған шығындар мен қаржыларды бірегейлеп
өлшеуді немесе өлшем жүйесіне келтіруді іске асырады немесе сандық өлшемге
айналдырады. Сондықтан әрбір қоғам тұтынбай, сондай-ақ өнім өндірмей тұра
алмайды. Материалды өнім өндіру бүтіндей процестерден тұрады. Бұл процестің
толық мағынасын түсіну үшін үш заңдылықты білген жөн: адамның пайдалы
еңбегі; еңбек құралдары; қажетті шикізаттар мен материалдар.
Осыған байланысты кәсіпорынды басқаруда есептің мақсаты ақпараттарды
талдап қорыту және менджерлерге мына төмендегі мәселелерді қарастыру өте
тиімді болар еді:
- шаруашылық субъектілерде болып жатқан процестердің құндық
бағалануын
- табыс алуды қамтамасыз ететін, сатудың көлемі қандай
- экономикалық критерилері бойынша шешім қабылдау жүйесін
қалыптастыру үшін, қандай факторлар шешуші болып табылады
- нарықтық конъюктураның өзгерісі кезінде, яғни өндіріс қуаттылығы
кем жабдықталған жағдайында немесе қызметте тиімсіз болған жағдайда
тапсырыстарды таңдаудың критериилері қандай
- жалпы алғанда табыстың шығысқа қарағанда жоғары болуын.
Осы мәселелерді қарастыра отырып менің дипломдық жұмысымның актуалдық
қиыншылығын теориялық және практикалық зерттеулердің негізінде есеп, аудит
пен талдаудың шаруашылық қызметіне тигізетін әсері мен мәнділігі туралы
қорытындылар жасайды.
Менің дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты - Семей Табыс ЖШС-дегі
табыстар мен шығыстар есебінің, аудитінің, талдауының ториялық және
практикалық негізін толығымен ашып, ұйымдастыра отырып оның нарықтық
экономикадағы жетілдіру шараларын қарастыру болып табылады.
1. Семей Табыс ЖШСмен танысу
1.1 Семей Табыс ЖШСның қысқаша тарихы
Семей-Табыс шаруашылық 2003 жылы Семейдегі жүк тасымалдау мекемесі
ретінде қалыптасқан. Бұл шаруашылықтың негізгі мақсаты мен атқаратын
қызметтері келесідей:
1. Халыққа қызмет көрсету (өлшеу, вагонға тиеу, жеткізу)
2. Жүк жіберушілердің санын көбейту.
Қаржылық шаруашылықтың қаражаттарының қалыптасу келесідей қайнар
көзден болады ол өндірістік қызметтен түскен қаражат,ол қаражат
шаруашылықтың есебіне түсіп,онын дамуына жұмсалады. Шаруашылықта қызмет
ететін жұмысшыларға еңбек заңдылығына сәйкес еңбек ақы
төленеді.Шаруашылықтағы жұмысшылардың штаттық тізімі мекеме директорымен
белгіленіп көрсетіледі. Шаруашылықтың бухгалтерлік есебі Есептік саясаттың
негізі ретінде жүзеге асады. Шаруашылықтың негізгі мақсаты – салық
төлемдерін уақытында және дұрыс төлеу үшін шаруашылықтың жұмыс істеген
кезінлегі кез келген уақыттағы капиталдың, активтердің, міндетемелердің,
кірістің, шығыстың бағамын шығаратын информациялық система құру.
Есептік саясатты құрудың негізгі талабы:
Ол :бухгалтерлік есептеу стандартына сәйкес бухгалтерлік есепте есептеу
әдісі қолданылады, бюджетпен есептесу келесі салық түрлері арқылы жүзеге
асады:заңды тұлғалардың табыс салығы;жеке тұлғалардың табыс салығы;қосымша
бағаға салық; міндетті зейнетқорға төлемдер.
- Шаруашылық салық заңдарына сәйкес салық органына ай сайын, тоқсан сайын,
жыл сайын қаржылық ақпараттарды және керекті есептері, декларацияларды
тапсырып отырады. Сондықтан бухгалтерлік есеппен қатар салықтық есеп
жүргізіледі.
Бухгалтерлік есеп стандартына қатаң сақатуына байланысты ақпарат беру
мен мүделі жақтарға сыртқы мәліметтер беруде талаптар толық
қанағаттандырылған. Сондықтан әр түрлі жағдайларда шұғыл және дәл қимылдау
үшін ақпаратты компьютерлік өңдеуге аса көп мән беріледі. Бухгалтерлік есеп
келесдей жүзеге асады:алғашқы құжаттар – бұл күнделікті шаруашылықтың
қаржылық операциялары мен міндеттерінің бухгалтерлік жазуы. Операциялар
журналы 1С.бухгалтерия-нің бір модулі болып табылады. Операциялар
журналын кіргізудің негізгі мақсаттары:
Есептеу стандартына сәйкес бухгалтерлік есепте болатын қателерді табу мен
жою.
Шаруашылықтың есеп саясатына байланысты 2003-2005 жылығы бухгалтерлік есебі
келесідей жүргізіледі:
1. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық опреацияларын тіркеу және жинақтау үшін
Бас Жоспар шотына сәйкес өнделген жұмыс жоспар шоттары қолданылады.
2. Бухгалтерлік есеп стандарттары негізінде Есептеу саясаты және оны ашу
есептеу саясатын қалыптастыру келесі принциптерді : есептеу, үздіксіздік,
түсініктілік, маңыздылық, бейтараптық, сақтық көрсету, аяқталғандық,
кезектестік, шыншылдық және алаламайтын көріністілік арқылы жүзеге асады.
Кәсіпорын активтері бойынша келесідей есепке алу жүйесі қалыптасқан:
Негізгі құралдар бойынша амортизациялық есеп бірқалыпты әдіс бойынша
жүргізіледі
Шаруашылықта аудиттік тексеру жүргізілмегеніне қарамастан ішкі бақылау
келесідей шоттар бойынша жүргізіліп отырған .
ТМҚ бойынша : шикізат, материалдар, қораптар және қораптық материалдар,
өндіріске қолданылатын жәй материалдар қорлары орта баға есебімен
есептеледі.
Ақша қаражаты қозғалысының есебі бойынша : ақша қаражатының
қозғалысын есепке алудағы тура әдісіті қолданудағы қабылданған
ережелермен талаптардың сақталуын талап етіледі.
Негізгі құралдар бойынша екі топқа бөлінеген құралдарға талдау жеке жеке
жүргізіледі.
Олардың құрламы мен құрамы және жаңару коээфиценттері есептеліп
қарастырылады.
Қаржылық кезең аяқталған кезде негізгі құралдарға түгендеу жүргізіледі.
Кәсіпорынның қызметін талдау негізінен қаржылық есеп мәліметтері
бойынша абсольютті және қатысты шамалар боойынша жүзеге асады. Талдау
шаруашылықтың қаржылық есеп баптарын жеке –жеке қарастыру арқылы жүзеге
асады.Сондықтан олар әр құрлым бойынша шаруашылықтың жалпы жағдайын
құрайтын баптар жекелеме талдаулардан өтеді.Бұл әсіресе шаруашылықтың даму
стратегиясын қарастыруға,оларды анықтап,қолда бар материалдық-техникалық
мүмкіндіктерді тиімді пайдаланудың жан-жақты жолдарын қарастыра
отырып,олардың жеделдігін қамтамасыз етуге болады.
Кәсіпорындағы бас бухгалтер бухгалтерлік есепті сәйкес заңдылықтар
негізінде ұйымдастыруға тиіс.
1.2 Техника-экономикалық көрсеткіші
Сонымен қатар Семей Табыс ЖШСнда меншік иелігінде негізгі құралдар,
негізгі қызмет құралдарының түрлері, ғимараттар, машиналар мен жабдықтар,
көлік құралдары, аспап, өндірістік және шаруашылық инструменттері бар.
Осындай мәліметтердің, яғни жұмыс көлемін, табыс көзін, көрсетілген
қызметтің өзіндік құнын, еңбек ақы қорын, орта айлық еңбек ақыны,
кредиторлық және дебиторлық борыштарды, қор рентабельділігін, қор қайтарымы
мен қор сыйымдылығын осындай мәліметтердің көмегімен, көрсеткіштер
кәсіпорынның қаржылық жағдайын негіздей алады. Яғни, барлығын қорытындылай
келе Семей Табыс ЖШСның технико-экономикалық көрсеткіштері 1 кестеде
көрсетіліп отыр.
1 Кесте. Семей Табыс ЖШС – нің 2003-2005 жылдардағы технико-экономикалық
көрсеткіші.
№ Көрсеткіштер 2003 2004 2005 Ауытқулар
+- +-
1 2 3 4 5 6 7
1 Көрсетілген қызметтен түскен 129978 315517 593825 +185539 +278308
табыс, (мың теңге)
2 Көрсетілген қызметтің өзіңдік 107227 204399 386880 +97172 +182481
құны, (мың теңге)
3 Жалпы табыс, (мың теңге) 22751 111118 206945 +88367 +95827
4 Таза табыс, (мың теңге) -29569 19583 35452 +35452
5 Жұмысшылардың орта тізімді 42 48 52 +6 +4
саны, (адам)
6 Еңбекақы қоры, (мың теңге) 504000 660000 780000 +156000 120000
7 Бір еңбеккердің орташа 12000 13750 15000 +1750 +1250
еңбекақысы, (теңге)
8 Негізгі қордың жылдық құны, 122154 114930 116374 +7224 +1444
(мың теңге)
9 Алашақ қарыз, (мың теңге) 49558 42045 67193 -7513 +25148
10 Берешек қарыз, (мың теңге) 31776 22086 34820 -9690 +12734
11 Рентабельділігі, (%) - 6,2 9,2 - 3
Осы кестеден көріп отырғанымыздай қызмет көрсету көлемінің артуы жүк
тасымалдауға талап (заказ) берушілердің артуына және де соған байланысты
қызмет көрсетудің өзіндік құыны да 2003 жылмен салыстырғанда 2005 жылы
97172 мың.тенгеге, 2004 жылды 2005 жылмен салыстырғанда 182481 мың тенге
өсіп отыр, сонымен қатар қызмет көрсетудің артуы жаңа жұмыс орындарының
ашылуына байланысты, сондықтан да жұмысшы санының 2004 жылмен салыстырғанда
4 жаңа жұмыс орыны ашылды. 2003 жылы таза табыс теріс санмен шықса 2004,
2005 жылдары жауапкершілігі шектеулі серіктестігі таза пайда мен шығып
отыр, себебі көрсетілген қызметтің көлемі артып отыр.
1.3 Семей Табыс ЖШС қаржылық жағдайы
Бухгалтерлік есептің негізгі атқаратын қызметінің, функциясының бірі –
пайдаланушыға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық
мәліметтерді уақтылы жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпараттық мәліметтің
қорытынды есеп берудің негізгі қайнар көзі – бухгалтерлік баланс б.т.
Баланс актив және пассив деген екі бөлімнен тұрады және де шаруашылықтың
қаржы жағдайын, барлық операцияларын көрсете отырып, шаруашылықтың табысты
ма әлде табыстылығы төмен екенін көрсетеді. Сонымен қатар балансқа қосымша:
қаржы жағдайының есебі, ақша қаражаттарының қозғалысы тіркеледі.
Бухгалтерлік стандартына сәйкес бухгалтерлік баланстың актив
бөлімінде кәсіпорынның өзіне тиесілі, яғни қолда бар мүліктері
қарастырылады. Ұйым осыларды пайдаланц арқылы ғана алдағы уақытта табыс
таба алатындығын бұл мүліктерді кәсіпорынның әултті табыстары ретінде
таниды.
Ал баланстың пассиві деп аталатын бөлімінде кәсіпорынның қорлану
көздері туралы ақпаратты мәлімет жазылады. Осы айтылғандарды қорытындылай
отырып ұйымның барлық активтері инвесторлар мен крдиторлардың меншігі
екендігін аңғаруға болады.
Сондықтан бухгалтерлік баланстағы мына теңдіктің әрдайым тең
болатындығы сөзсіз. актив=меншікті капитал + міндеттеме актив – міндеттеме=
меншікті капитал
Семей Табыс ЖШС - нің қаржылық есеп беруді талдаудың келесідей
мақсаттары болады:
- өз уақытында қаржылық қызметтің жетіспеушілігін іздеп, төлем
қабілеттілігі жән оны шешудің алғы шарттары;
- қаржылық шешімдерді жоспарлап экономикалық рнтаблділігін анықтап,
шаруашылыққа шешімдер қабылдау үшін
- кәсіпорынның қаржылық ресурстарын үнемді пайдаланып, қаржылық
жағдайын нығайтып, керекті жетілдіру шараларын жүргізу.
Негізгі ақпарат көздері болып келесілр табылады: бухгалтерлік баланс,
қаржылық шаруашылық қызметтің есебі, ақша қаражаттарының қозғалысының
есебі, алғашқы құжаттармен аналитикалық есептің мәліметтері. Сонымен қатар
коэффициенттерді осы ақпарат көздері арқылы анықтауға болады:
абсалюттік ликвидттік коэффициент:
Кал = Ақша қаражаттары + бағалы қағаздар
Ағымдағы міндеттеме
Жабу коэффициенті:
Кпл = Ағымдағы актив – өндірістік қорлар
Ағымдағы міндеттеме
Жалпы ликвидттік коэффицинт:
Кол = Ағымдағы актив – Болашақ кезеңдрдің шығыны
Ағымдағы міндеттеме
2 Кесте. Баланстың ликвидтігің талдау 2004 және 2005 жылдар
Көрсеткіштер 2004 ж. 2005 ж. Абс.ауыт Салыст. ауытқу %
+,-
Коэф. Абсолюттті ликвидті 0,98 0,12 -0,86 12,2
Жабу кэффициенті 3,6 0,48 -3,12 13,3
Жалпы ликвидті коэф. 5,7 0,89 -4,81 15,6
Осы кестеден көріп отырғанымыз баланстың ликвидті коэффициенті мен
басқа да коэффициенттердің төмендегені анықталып отыр, бұл кәсіпорынның өз
міндеттемелерін орындай алмағанын көрсетіп отыр.
Кәсіпорынның меншікті қаражатының қандай бөлігі, осы қаражаттарды
еркін жұмсауға болатын екендігін көрсетеді және де келесі формуламен
анықталады:
Кж =
Мұндағы: Кж – жұмсау коэффициенті
Мак – актив жиынтығы
Мк – меншік капиталы
Осы формуланы қолдана отырып төмендегідей мәліметтермен жұмсау
коэффициентін есептейміз.
3 Кесте. Кәсіпорынның меншікті қаражаттарының салыстырмалы талдауы
Көрсеткіш 2004 жыл 2005 жыл ауытқу
(+,-)
Актив жиынтығы, мың тенге 15467 16577 1110
Меншікті капитал, мың тенге 13630 14 840 1210
2004 жыл бойынша Кж = = 1,2
2005 жыл бойынша Кж = =1,1
Бұл коэффициент ұзақ мерзімді қарыз қаражаттарының негізгі құралдарды
алуға және капитал салымдарына бағытталатынын айтуға болады.
Ал, біздің Семей Табыс ЖШС бойынша жұмсау коэффициенті 2004 жылы
2003 жылға қарағанда 0,1 коэффициентке төмендегенін көріп отырмыз,
сондықтан да капитал салымдарын бағыттау үшін жұмсау коэффициентін
жоғарлатуымыз керек.
1.4 Кәсіпорынның табысы мен шығысын талдау
Алдымен кіретін және шығатын шығындарын талдаудан бастайық, өйткені
олар дайын өнімді бағалау мен калькуляциялау кезінде маңызды рольге ие
болады, бірақ бұл олардың толығымен шығарылған өнім құнына
трансформацияланады деген сөз емес. Шығарылған өнім құнына тек өндірістік
шығындар қосылады. Кіретін шығындар – бұл болашақта табыс көзі болатын
бұрыннан алынып қойған және қолда бар ресурстар. Баланста олар актив
ретінде көрсетіледі.
Егер бұл қаражаттар есеп беру кезеңі бойында табыс алу үшін жұмсалса
және бұдан былай табыс әкелу қабілетін жоғалтса, онда олар шығатын шығындар
қатарына өтеді.
Егерде бұл тауарлар сатылмаса және қоймада сақталса, онда олар
баланста кіретін шығындар ретінде тіркеледі. Егерде бұл тауарлар сатылса,
онда олармен байланысты жұмсалған шығындар шығатын шығындардың қатарына
жатқызылады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы оның сомаларымен мінезделіп, оның
табысымн айқындалып және де рнтабльділігімен анықталады. Кәсіпорынның
табысының қайнар көзі болып, оның өнімді өткізу немесе қызмет көрсетуінен
алынған табыс болып табылады.
Өндірістік, өтікзудік, қамтамасыздық және қаржылық жұмыстардың ортақ
нәтижесі мекеменің қаржылық нәтижесінде аяқталған ақшалай бағаға ие болады.
Қаржылық нәтиже есебі және оның қолданылуы атты №2 формада мекеменің
негізгі қаржылық нәтижесінің көрсеткіштері жинақталған. Оған мыналар
кіреді:
- Өнім өткізуден пайда (зиян)
- Басқа заттарды өткізуден пайда (зиян)
- Сатуға жатпайтын операциялардан кіріс пен шығын
- Баластық пайда
- Салықтөленетін пайда
- Таза пайда және басқалары.
Қаржылық нәтижелер көрсеткіш мекеменің қаншалық тиімді жұмыс істегенін
көрсетеді. Соның ішінде пайда көрсеткіші нарықтық экнономикаға көшу кезінде
мекеменің экономикалық өсіунің негізі болып табылады.
Пайда өсуі өзін өзін қаржыландыруға, өндірісті ұлғайтуға қаржылық
негіз болады.
4 Кесте. Табыс және шығын құрлымы және динамикасы
Көрсеткіштер 2003 2004 2005 Ауытқу
Мың тг Мың тг Мың тг +- +-
1 Көрсетілген қызметтен түскен 129978 315517 593825 +185539 +278308
табыс
2 Көрсетілген қызметтің өзіңдік 107227 204399 386880 +97172 +182481
құны
3 Жалпы табыс 22751 111118 206945 +88367 +95827
4 Кезең шығындары 56990 100737 158226 +43747 +57489
5 Негізгі қызметтен түскен табыс -34239 10381 48719 +38338
6 Негізгі емес қызметтен түскен 4670 9612 4663 +4942 -4949
табыс
6 Корпоративті табыс салығы. - 410 17930 -17520
7 Таза табыс -29569 19583 35452 +15869
Қаржылық жұмыс нәтижесін талдау келесі міндетті тексеру элементтерін
кіргізеді: 1. Әрбір көрсеткіштің талдау мерзіміндегі өзгерісі; 2.
Көрсеткіштердің құрылымын және өзгерісін зерттеу; 3. Пайдаға әсер еткен
факторларды зерттеу; 4.Көрсеткіштер өзгерісін басқа мерзімдегі көрсеткіштер
өзгерісімен салыстыру. Кәсіпорнының табысын және шығын жағ,дайын талдау
құрлымдарын жекелеме талдау болып табылады. Жоғарыда берілген мәліметтер
негізінде кәсіпорының соңғы жылдары негізгі қызметтен түскен табыс көлемі
38338 мың теңгеге артқанын көруге болады,бұл мәлімет 2003 жылы –34239 мың
теңге болғаны, аталған жылы кәсіпорн шығынмен аяқталғанын көруге
болады.Дегенмен соңғы жылдары кәсіпорын өзінің өндірістік қуаттылығын толық
пайдалана отырып өндірілген өнімнің көлемі де артып, сатудан түскен табыс
көлемі де артқанын көруге болады.
2. Кәсіпорынның табысы мен шығысының есебі мен аудитінің теориялық
аспектісі
2.1 Табыс пен шығысты анықтаудағы жіктемесі
Табыс пен шығынды анықтау үшін барлық осы ақпараттарды алуда әр түрлі
белгілер бойынша шығындарды топтарға жіктеу қажет.
Оларды былайша ажыратамыз:
• кіретін және шығатын;
• тікелей және жанама;
• негізгі және үстеме;
• өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістік емес сипаттағы
шығындар;
• бір элементті және кешенді.
Бір мезгілде бірнеше белгілер бойынша шығындарды осылайша жіктеу тек
біздің отандық тәжірибеде, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың,
өндірістік шығындарын талдаудың және оның есебін ұйымдастырудың негізін
құрайды, ал батыста олардың барлығы үш элементтен немесе номенклатуралық
шығындар баптарынан тұрады:
• тікелей материалдар;
• тікелей еңбек ақы;
• үстеме шығындар.
Бұл кезде бастапқы екеуі өндіріс шығындарының негізін құрайды.
Мұндай бөлудің мақсаты – бұл алынған табыс пен қорлардың құнын
анықтау. Бұл мәселені талқылауға төменде қайта ораламыз.
Қазақстандық ШС шығындар есебі осы күнге дейін үстеме шығындарды
бұйымдарға таратуына байланысты толық өзіндік құн бойынша есептелуі басым
болғандықтан, алынған табыс пен қорлар құнын бағалауда, өзіндік құнды
анықтау үшін, өнімнің өзіндік құнына кіретін, өндіру және сату бойынша
шығындарының құрамы туралы қарастырылған Ережеге сәйкес жасалатындықтан,
біз зерттеп отырған тақырыпты қарастырғанда осы дәстүрлі жүйеге де мән
беруді жөн көрдік.
Алдымен кіретін және шығатын шығындарын талдаудан бастайық, өйткені
олар дайын өнімді бағалау мен калькуляциялау кезінде маңызды рольге ие
болады, бірақ бұл олардың толығымен шығарылған өнім құнына
трансформацияланады деген сөз емес. Шығарылған өнім құнына тек өндірістік
шығындар қосылады. Кіретін шығындар – бұл болашақта табыс көзі болатын
бұрыннан алынып қойған және қолда бар ресурстар. Баланста олар актив
ретінде көрсетіледі.
Егер бұл қаражаттар есеп беру кезеңі бойында табыс алу үшін жұмсалса
және бұдан былай табыс әкелу қабілетін жоғалтса, онда олар шығатын шығындар
қатарына өтеді. Егерде бұл тауарлар сатылмаса және қоймада сақталса, онда
олар баланста кіретін шығындар ретінде тіркеледі. Егерде бұл тауарлар
сатылса, онда олармен байланысты жұмсалған шығындар шығатын шығындардың
қатарына жатқызылады. ШС балансында өндірістік қорлардың бөлігі болып
саналатын кіретін шығындардың үш баптары көрсетіледі, бұл баптардың
әрқайсысы өндірістік процестің кез келген сатысында болады: материалдар
қоры; аяқталмаған өндірістегі қорлар және дайын өнім қоры. Демек, есеп беру
барысында, аталған қорларды бағалауға кеткен шығындар қосылмауы керек.
Сатылған өнімнің өзіндік құнына енген материалдар шығындарын өткен
шығындар қатарына жатқызады. Ол табыстарды есептеу мен ШС активтерін
бағалауда өте маңызды.
Сөйтіп, кіретін шығындар шығындар терминінің синонимі болып
табылады, ал шығатындар шығыстар ұғымына теңдестіріледі.
Шығыстар – бұл табыс алумен байланысты ШС жұмсалған шығындарының бір
бөлігі.
Өнімнің кейбір түрлерін өзіндік құнына жатқызу әдістеріне байланысты
шығындар тікелей және жанамаға бөлінеді. Тікелей деп өнімнің нақты түрлерін
өндірумен байланысты шығындар есептелінеді, және де олар өнімнің –өзіндік
құндарына тікелей енгізіледі. Жанама деп бірнеше өнім түрлерін өндіру үшін
жалпы сипатта болатын және олар өнімнің өзіндік құнына тарату әдістерінің
көмегімен жанама түрде есептелінеді.
Негізгі шығындар тікелей шығындар түрінде көрінеді, ал үстеме –
жанама, бірақ оларды теңдестіруге болмайды. Тікелей және жанамаға
шығындарды топтастыру өндіріс шығындарының толық және ішінара есеп жүйесін
ұйымдастыру үшін қажет.
Тағы да атап өтетін жайт: егер өзіндік құнның құрамында тікелей
шығындардың үлес салмағы басым болып, олар нақты объектілер бойынша
калькуляцияланса, онда бұндай өзіндік құн айқындала түседі.Шығындарды
жіктеудің осы немесе басқа жүйелерін таңдауда, алдымен шығын деген
ұғымның өзін жете түсіну қажет, яғни оның терминологиялық мәнін, шығындарды
топтастырудың қағидаларын және есебін түсіндіру керек.
Шығындар, деп жазады Лисович Г.М., Ткаченко И.Ю – бұл қолдағы бардың
сатып алуға жұмсалғанын және оны шаруашылық субъектінің балансында актив
ретінде көрсетілетін, келешекте табыс әкелуге қабілетті қаражаттар.
Бірақта, кәсіби әдебиеттерде осы ұғымның басқалай да трактовкасы кездеседі.
Мәселен, проф. Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж. оны келесідей түрде тұжырымдайды:
Әдетте, шығындар – тауарларға немесе қызметтерге төленуі қажет болатын,
тұтынатын ресурстар (ақшалар) деп түсіндіреді.
Тура осындай мазмұндағы анықтаманы сәл кейінірек проф. Шеремет А.Д.
және басқа да авторлар берді.
Осы ұғымдардан шығындар тұжырымдамасының абстрактілі деңгейде екені
көрініп тұр. Дәл сондықтан, осы күнге дейін экономикалық әдебиеттерде осы
мәселе бойынша көзқарастардың біртұтастығы жоқ. Отандық тәжірибеде
шығындар, шығыстар, жұмсалған қаражат ұғымдары бірдей деп
теңдестіріледі немесе ұқсас болып келеді және өндіріс шығындары, не
өндіріске жұмсалған шығын терминдері қолданылады. Біздің пікірімізше,
шығын деген сөздің табиғаты, әр қилы ахуалға байланысты әр түрлі мәндерге
ие болып келетін сияқты. Бухгалтерлік есебінде (БЕ) шығындар әр түрлі
мақсаттар үшін әр түрлі әдістермен жіктеледі, яғни ол бір мағыналы емес.
Шығын факторы – бұл шығындардың пайда болуына әкелетін кез келген оқиғалар
немесе жағдайлар.
Сондықтан, мұндағы шығындардың ой өзегі, әр түрлі мақсаттағы
шығындар әр трлі топтастырылуы мүмкін.
Шығындар ұғымына өндіріс шығындардың пайда болуымен байланысты
активтердің азаюы (материалдар, ақшалай қаражаттар) немесе міндеттемелердің
артуы (әсіресе, кредиторлық қарыз) енеді. Бухгалтерлік есептің стандарттары
бойынша актив келешекте одан табыс әкелінеді деп күтілетін және өткен
оқиғалар нәтижесі ретінде, субъект бақылайтын ресурстар тұрғысынан
қарастырылады. Шығындар мен шығыстар ұғымдарын толық деңгейде ұқсас
деуге болмайды. Шығыстар - бұл ағымдағы есептік кезеңге жатқызылатын
шығындар баптары. Шығыстар ағымдағы кезең бойында табыс табу үшін
пайдаланылған ресурстарды көрсетеді.
Бухгалтерлік есептің стандарттары бойынша Шығыстар есепті кезеңде
активтерді пайдалану немесе есептеп шығару жағдайында табыстың азаюын,
сондай-ақ капиталдың азаюына әкелетін және соған сәйкес міндеттемелердің
пайда болуы мүмкін.
Шығындардың мәнін түсіну үшін оны үш жақты қарастыру керек.
Біріншіден, шығындар ресурстарды пайдаланумен анықталады. Екіншіден,
шығындар ақшалай өлшеммен көрсетілген, пайдаланылған ресурстардың санын
көрсетеді. Үшіншіден, шығындар кез келген бөлімшенің қызметі, өнімді
өндіруді, яғни олардың іске асырылу жайын салыстырады.
Осыдан келіп, шығындар өзіндік құнға қарағанда едәуір кеңжәне бір
мезгілде белгілі мақсаттарға ақшалай көріністе ресурстарды пайдалану
деңгейін көрсетеді.
Осыдан барып, есептің мақсаты, атқаратын қызметі және мазмұндары
өзгерді.икемді шығындар әр түрлі өндіріс көлемінде әр түрлі өздерін алып
жүреді, ал жекелеген тұрғысынан қарасақ, ол: пропорционалды, прогрессивті
немесе дегрессивті түрде көрінеді. Шығынның мұндай әрекетінкөре тұра,
шетелдік әдебиеттерде, әсіресе бухгалтерлік есеп бойынша теориялық
еңбектерінде шығындардың әрекетті деген терминді өте жиі қолданады.
Қазақстандық тәжірибеде шығындар динамикасы туралы айту қабылданғанмен,
бірақ шығындардың әрікетті термині, біздің пікірімізше, тек қарқынды ғана
емес, сондай-ақ осы немесе басқа шығыстардың мүмкін болатын статикалық
жағдайын көрсететін, өте ауқымды ұғым болып көрінеді. Шешім қабылдау үшін
іскерлік бесленділік пен өндірістік қызметтің деңгейлерінен тәуелді
шығындардың әрекетті қалай өзгеретінін көрсету өте маңызды роль атқарады.
Сондықтан осыдан мынадай мәселелер туады:
• келесі жылға өндірістік қызметтің қандай көлемін жоспарлау қажет?
• сатылатын тауарлардың көлемі өсуіне байланысты сату бағасын азайту
керек пе?
• өнімді сатумен айналысатын қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу қандай
нысанда болу керек: тек комиссиондық сыйақы, тек жалақы немесе олардың
комбинациялары?
• өнім шығарушыдың мөлшерін арттыру үшін қосымша құрал-жабдықтар сатып
алу керек пе?
Бұндай құбылыстарды (объектілерді) ұғыну үшін осы немесе басқа
белгілері бойынша шығындарды топтастыру жүргізіледі. Объектілерді жіктеу
(классификациялау) белгілері көп болған сайын, оның зерттеліну деңгейі де
жоғары болады. Бұл, өз кезегінде объектінің басқарушылық деңгейін
арттырады.
Бухгалтерлік ақпараттарды жіктеу схемасының көптігіне қарамастан,
эталон ретінде олардан қандай да біреуін бөліп алу мүмкін болмай отыр. Кез
келген классификациялау схемасы ақпараттың арналымына (мақсатын) тәуелді.
Сондықтан, шығындар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізде
жіктеудің үлкен мағыналық мәні бар. Өндірілген өнімнің өзіндік құнын
анықтау үшін өндірістік шығындарды классификациялау мәселесін
қарастырғанда, шығынның осы түрін талқылауға тағы да ораламыз.
Одан басқа, бақылау және реттеу функцияларын жүзеге асыру үшін
басқарушы есебінде реттелетін және реттелмейтін шығындар тобы да ажыратылып
көрсетіледі.
Шығындарды жіктеудің мақсаты – жалпы массадан тек релевантты
шығындарды бөліп көрсету. Сондықтан, жіктеудің әдістері басшының алдында
тұрған нақты мәселелерден тәуелді болып келеді. Басқарушы есебінің осындай
негізіг мәселелеріне мыналар жатады:
1)Бірінші бағыт – жай өндірістік есеп, оның негізгі міндеті: өнімді сатудан
күтілетін табыс және өнімнің өзіндік құнын анытау үшін жұмсалған шығындар
туралы есептік мәліметтерді алу болып табылады;
2)Екінші бағыт - өзіндік құн туралы есеп берулер мен нақты шығындар туралы
алынған ақпараттарды болашақ өндірістік шығындар мақсатында пайдалану және
дұрыс шешімдер қабылдау үшін барлық деңгейдегі басшыларды осы ақпараттармен
қамтамасыз ету;
3)Үшінші бағыт – шығу орындары бойынша шығындарды бақылау мен реттеу
мақсатында шығындар орталықтары бойынша да, жауапкершілік орталықтары
бойынша да есепті ұйымдастыру.
Осы келтірілген мәселенің әрқайсысын шешуде шығындардың өзіндік
жіктелуі жасалады.
Қарастырылып отырған жіктемемен сәйкес есепті жүргізу – отандық
өндірістік шығындар есебінде жаңа құбылыс. Нарықтық қатынастарды
жоспарлауда, нормалауда, болжауда және жалпы өндірісті басқару жүйесінде
басқарушы есебінің ролі күшейіп отыр.
Баптар бойынша шығындарды топтау Негізгі өндіріс шотында аяқталған
көрінісі бойынша бейнеленеді, бірақ осы мәліметтер бойынша ШС әрбір өнім
түрлерінің өтелуі жөнінде, оларда қабылданған шешімнің тиімділігі және
қабылданатын шешімнің табыс пен шығыс деңгейіне әсері туралы қорытынды
жасауға болмайды. Көп жағдайда осы мәселелерді шешу қолданылатын шығындар
топтастырылуымен анықталады. Басқару мақсаттарын қанаттандыратын
шығындардың жіктемесі, өндірістік шығындар туралы ақпараттарды талдау және
өңдеу әдісі, өндірістік қызметінде басқарушы есепті ұйымдастырудың басты
қағидасы болып табылады.
Бухгалтерлік есептің аясында шығындарды жіктеудің көптеген белгілері
туралы қызу пікірталастың арқасында, шығындарды анықтаумен қатар, оның
болашақтағы тенденцияларын да анықтайды. Осыдан келіп, есеп тәжірибесінде
ШС-нің шығындарын тиімді басқаруға жаңа тәсілдерді дайындау және пайдалану
мәселелері отандық және шетелдік экономикалық әдебиеттерде кеңінен
талқыланып жатыр. Шығындар есебінің жалпы қабылданған мәнін анықтау деп,
бұл шығындар есебі – белгілі бір уақытша кезеңде оларды сандық өлшеу
арқылы жабдықтау, өндіру, олардың еңбегінің өнімін сату, дайын өнімдердің
өзіндік құндарын қалыптастыру, тіркеу, топтастыру және жіктеп талдау
бойынша ШС-гі өтіп жатқан процестерді көрсетуге бағытталған саналы іс-
әрекеттердің жиынтығы. Мұндай көрініс шаруашылық субъектілерін басқаруға
қажет толық ақпаратты алуды және қаржылық нәтижелерді шығару арқылы оның
қызметін бағалауды қамтамасыз етеді.
2.2 Негізгі қызметтерден түскен табыстар есебінің негіздері
Негізгі қызметтерден түскен табыстардың есебі 70-бөлімшесінің Негізгі
қызметтен келетін табыстар шоттарында ұйымдастырылады. Бұл топқа мына
төмендегі пассивтік синтетикалық шоттары жатады.
701-шот, Дайын өнімді (жұмыстарды, қызметерді) өткізуден келетін
табыс. Бұл шотта өнімді сатудан, орындалған жұмыстардан және сыртқа
көрсетілген қызметтерден түсетін табыстар көрсетіледі. Шотты өнім, жұмыстар
және қызмет жасайтын материалдық өндіріс саласындағы кәсіпорындар
пайдаланады. Есепті кезең бойы 701-шоттың кредитінде дайын өнімді,
жұмыстарды және қызметтерді өткізуден түскен табыс сомалары жинақталады.
5 кесте. 701-шот бойынша жасалған шоттардың корреспонденциясы төменде
келтірілген.
Шаруашылық операцияларының мазмұны Шоттардың
корреспонден
дебет Кредит
1 Салықтық шот-фактураларының және төлем 301 701
талап-тапсырмаларының негізінде келісімді бағасы
бойынша дайын өнім босатылды
Сатып алушыларға көрсетілген ҚҚС сомасына, 15 % 301 633
2 Салықты шот-фактураларының, төлем 301 701
талап-тапсырмаларының және орындалған жұмыстары
қабылдау актілерінің негізінде, негізгі және қосалқы
өндірістердің цехтарында орындаған жұмыстар мен
қызметтер босатылды
ҚҚС сомасына, 15 % 301 633
3 Сатып алушыларға берілген төлем талап-тапсырмаларының
негізінде олардың есеп айырысу шотына келіп түскен 441 301
төлем
Дайын өнімді, жұмыстарды және қызметтерді сатудан түскен табыс сомасы
есепті кезеңнің аяғында 571 Жиынтық табыс (зиян) шотына көшіріліп
жазылады. Бұл жағдайда 701-шоты дебеттеледі де, 571-шоты кредиттеледі.
Алынған тауарларды сатудан түскен табыс. Бұл алынған тауарларды сатудан
түскен табыстар көрініс береді. Бұл шот негізінде саудада, сондай-ақ
жабдықтау, делдалдық саласында және сыртқы сауда ұйымдарында қолданады. Бұл
шотты саудамен, делдалдық қызметпен және экспорттық-импорттық
операциялармен айналысатын, бірақ олардың жарғысында алдын ала ескерілген
болса, онда бұл аталған шотты кез келген өнеркәсіптік, айылшаруашылық және
басқа кәсіпорындар да қолдана алады. Құрылыс-монтаждау, жобалау-зерттеу,
геологиялық барлау, ғылыми-зерттеу және басқа жұмыстардан түскен табыс.
Шотты құрылыс-монтаждау, жобалау-зерттеу, геологиялық барлау және ғылыми-
зерттеу кәсіпорындары мен ұйымдары тапсырыс берушілерге жұмыстарды сатудан
түскен табысты көрсету үшін пайдаланады. Шот жарғысында жоғарыда
келтірілген жұмыстардың бір немесе бірнеше түрлерін орындау ескерілген
болса, өнеркәсіптік және басқа кәсіпорындар да қолдана алады. Шоттарының
корреспонденциясы 701-шот бойынша жасалған шоттардың корреспонденциясымен
бірдей. Жүктерді және жолаушыларды тасымалдау бойынша көрсетілген
қызметтерден келген табыс. Шотты теміржол, автокөлік, әуе жолы, теңіз
жолы, су жолы және көліктің басқа да түрлерінің (метро, трамвай,
троллейбус) кәсіпорындары жүктерді және жолаушыларды тасымалдау бойынша
тиісті қызметтер көрсетуден келген табыстарды есепке алу үшін қолданады.
Шотты жүктерді және жылаушыларды тасымалдау жөніндегі жұмыстарды орындайтын
экономиканың басқа салаларының кәсіпорындары да пайдалана алады. Шоттарының
корреспонденциясы 701-шот бойынша келтірілген шоттардың корреспондециясымен
бірдей. Жалағадан алынатын табыс мүлікті жалғаға бергеннен түсетін
табыстар туралы ақпаратты жинақтауға арналған. 321 Тараптардың берешегі,
322 Тәуелді серіктестіктердің берешегі, 323 Бірге бақыланатын заңды
тұлғалардың берешегі - бас және тәуелді серіктестіктердің есептелген жалға
төлемінің сомаларына;
334 Басқадай дебиторлық берешек- әр түрлі жалға алушылардың
есептелген жалға төлемінің сомаларына; 661 Болашақ кезеңдердің табыстары-
қазіргі есепті кезеңге жатқызылмайтын, алдын ала төленген (441-ші т.б.
шоттардың дебеті, 611-шоттың кредиті) жалға төлемнің сомаларына
дебеттеледі; Байланыс ұйымдарының көрсеткен қызметтерінен келген табыс;
Сақтандыру компанияларының қызметінен түскен табыс; Инвестициялық
қызметтен түскен табыс. Бұл шоттар экономиканың тиісті салаларында алынған
табыстардың есебіне арналған. Алынған табыстардың сомаларының көрініс беруі
701-ші және басқа шоттарда есепке алынған өнімді (жұмыстарды, қызметтерді)
сатудан келген табыстардың көрініс беруімен бірдей. Негізгі қызметтен
келген басқадай табыстар. Бұл шотта негізгі қызметті жүзеге асырудын
келген, жоғарыда келтірілген шоттарда есепке түспеген табыстар көрініс
табады. Мұндай табыстарға кәсіпорын қызметінің басқа түрлері бойынша
жасалған өнімді, жұмыстарды және қызеттерді сатудан (өсімдік шаруашылығы,
мал шаруашылығы, балық шаруашылығы, құс шаруашылығы т.б. өнімін сатудан)
түскен табыстар жатады. 701-шот бойынша талдау машинажазбада немесе
ведомоста бір айда және жыл басынан бері алынған табыстардың басынан аяғына
дейін жинақталған түрлері бойынша жүргізіледі.
2.3 Негізгі қызметтен емес түскен табыстар есебін ұйымдастыру
Енді біз қысқаша негізгі қызметтен емес түскен табыс шоттарының
есебіне тоқталайық. Аталған табыс шоттарына мынадай шоттар жатады:
721-шот, “Материалдық емес активткрді сатудан түскен табыс”;
722-шот, “Негізгі құралдарды сатудан түскен табыс”;
723-шот, “Бағалы қағаздарды сатудан түскен табыс”;
724-шот, “Акциялар бойынша дивиденттер және пароценттер түріндегі
табыстар”;
725-шот, “Бағам айырмашылығынан түскен табыс”;
726-шот, “Үкіметтің атқарушы органдарының субсидиялары”;
727-шот, “Басқа да қызметтер бойынша түскен табыстар”.
Жоғарыдағы келтірілген шоттарда негізгі емес қызметтен алынған
табыстардың сомалары туралы ақпарат жинақталады.
Бұл бөлімшенің шоттары пассивтік, күрделі болып табылады.
721-шоты, материалдық емес активтерді сатудан келген табыстарды
жинақтауға арналған.
6 кесте. Материалдық емес активтерді өткізген кезде мынадай шоттардың
корреспонденциясы жасалады (қысқартылып алынған).
Шаруашылық операцияларының мазмұны Шоттардың
корреспонденциясы
дебет Кредит
1 Материалдық емес активтер өткізілді: 841 101-103,
қалдық құнының сомасына 106
тозу сомасына 111-113, 101-103,
116 106
2 Босатылған (немесе сатылған) сомасына 301 721
3 Жылдың аяғында материалдық емес активтерді сатудан түскен721 571
табыс жиынтығы табыс шотына көшіріліп жазылады
2.4 Төтенше жағдайлардан және тоқтатылған операциялардан түсетін
табыстардың (зияндардың) есебі
Табиғат апаттарынан және тоқтатылған операциялардан түсетін табыстардың
немесе есебі мына шоттарда жүреді:
“Табиғат апаттарынан түскен өтелмейтін зияндар”;
“Табиғат апаттарынан түскен табыстар (зияндар)”;
“Тоқтатылған операциялардан түскен табыстар (зияндар)”;
“Төтенше жағдайлардан түскен басқадай табыстар (зияндар)”.
861-шоты активтік, күрделі шот болып табылады, ол бойынша табиғат
апаттарынан болған өтелмейтін залалдардың түрлері бойынша талдау есебі
жүргізіледі.
862-864- шоттары, егер кәсіпорын зиян шексе, онда олар – активтік,
немесе егер кәсіпорын төтенше жағдайлардан және тоқтатылған операциялардан
табыс тапса, онда олар – пассивтік болады.
862-864- шоттар бойынша төтенше жағдайлардың және тоқтатылған
операциялардың түрлеріне қарай талдау есебі жүргізілуі тиіс.
Табиғат апаттарынан болған өтелмейтін залалдардың есебі (861-шот).
Табиғат апаттарынан келетін өтелмейтін зияндарды потенциалды сақтанушы
мүлікке кәсіпкерлік тәуелділікке сақтандыру шартын жасамаған жағдайда
болады.
Төменде 861-шот бойынша жасалған шоттардың корреспонденциясы келтіріліп
отыр.
Басқа активтердің (материалдардың, дайын өнімнің, сатып алынған
тауарлардың т.б.) табиғат апаттарының салдарынан жойылуы да осылайша
көрініс береді.
Табиғат апаттарынан келген табыстардың (залалдардың) есебі (862-шот).
Бұл шотта сақтанушы мүлікті, кәсіпкерлік тәуекелділікке сақтандыруға шарт
жасасып, бәрақ сақтандыру шартының барлық талаптарын орындамаған жағдайда
пайда болған залалдар есепке алынады. Бұл сақтанушының сақтық жағдайын
тудыруға, не оның тууын мүмкіндік жасауға бағытталған қасақана әрекеті;
заңмен белгіленген тәртіпте әдейі істелінген келеңсіз қылықтары болып
танылады, және оған сақтандырушы заңда белгіленген актілері бойынша жауап
береді.
Табиғат апаттарының салдарынан кәсіпорын жекелеген жағдайларда табыс
ала алады. Мысалы, егер сақтандырушы істен мүліктің қалдық құнының орнын
толық толтырса, онда кәсіпорын оны бөлшектеуден біршама кіріс алады, бұл
кірісті бухгалтерлік есепте жою (тозу) құны деп атайды.
Табиғат апаттары салдарынан жойылған (істен шыққан) басқа активтерді де
(материалдар, тауарлар т.б.) осылай есептен шығарылады.
Зияндарды не табыстарды 571-шотқа көшіріп жазғаннан кейін 862-шот
жабылуға тиіс.
Тоқтатылған операциялардан түскен табыстардың (зияндардың) есебі (863-
шот). Тоқтатылған (жалғасын таппаған) операциялар пайдаланып жүрген активті
сату немесе кәсіпорынның экономикалық, өндірістік не сауда қызметінде
жекелеген, маңызды бағыты бар операцияларды тоқтату нәтижесінде пайда
болады. Осындай операциялардың салдарынан кәсіпорын не зиян, не табыс табуы
мүмкін.
1 Сақтанушы мүлікті сақтандыруға шарт
жасаспаған. Сельдің салдарынан трактор
жойылды:
Тракторды пайдалануға қабылдап алған кезден
бастап, жойылған кезіне дейінгі тозуының
есептелген сомасына
133 124
2 Трактордың қалдық сомасына 861 124
3 Жыл аяғында 861-шотта есепке алынған залал 571 861
сомасы жиындық табыс (зиян) шотына жатқызылды
Әрбір тоқтатылған (жалғасын таппаған) операция үшін қаржы жөнінде
берілген есептерде және түсініктеме жазбада үзілген операцияның сипаты
ашылады.
“Тоқтатылған операциялардан келген табыстар (зияндар)” деп аталатын 863-
шотта тоқтатылған не таратылған қызметтен есепті жыл бойы алынған табыстар
(шоттың кредиті бойынша) және шеккен зияндар (шоттың дебеті бойынша),
сондай-ақ қызметі тоқтатылған немесе таратылған филиалды сатудың не
таратудың нәтижесі көрініс береді.
863-шотта есепке алынған табыстар мен шығындар жылдың аяғында 571-шотқа
көшіріліп жазылады.
Төтенше жағдайлардан келген басқадай табыстардың (зияндардың) есебі
(864-шот). Төтенше жағдайлар дегеніміз заңды тұлғаның әдеттегі қызметінен
өзгеше оқиғалар жиі, не тұрақты қайталана қоймас деген ой туады.
Әдетте төтенше жағдай табиғат апатының немесе мемлекеттің араласуының
нәтижесінде туады.
Мысалы, жер сілкініс немесе кәсіпорын активтерін және басқаларын
мемлекеттің араласуымен болатын экспроприациялауының салдарынан болады.
Төтенше жағдайлардың салдарынан келген табыстар немесе зияндар
(залалдар) қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы берілетін есепте
бөлек көрсетіледі.
Әрбір төтенше жағдайдың мәні мен әрбір төтенше жағдайдың сомасы жылдық
есепке берілетін түсініктемеде жазбаша түрінде ашылуы тиіс.
Төтенше жағдайлардан түскен табыстар мен зияндар (залалдар) есепте 862
және 863 шоттар бойынша жасалатын операциялар сияқты көрініс береді.
864-шотта есепке алынған табыстар мен зияндар жылдың аяғында 571-шоттың
дебеті мен кредитіне көшіріліп жазылады.
Үлестік қатысудан түскен табыс (зиян). Басқа ұйымдарға үлестік
қатысудан түскен табыстар мен залалдардың есебі 871 “Басқа ұйымдарға
үлестік қатысудан түскен табыс (зиян)” шотында жүргізіледі.
871-шот егер кәсіпорын басқа ұйымдарға үлестік қатысудан табыс тапса,
онда ол пассивтік немесе егер кәсіпорын бұл операциялардан зиян шексе, онда
ол активтік шот болады (бірақ активтік – пассивтік шот болмайды).
Бұл күрделі шот, онда талдау есебі капитал салынған не қызмет бәрге
жүзеге асырылған ұйымдар бойынша жүргізіледі.
871-шоттың дебеті мен кредиті бойынша мынадай шаруашылық операциялары
көрініс береді:
Егеринвестиция берілген кәсіпорын үлестік қатысудан түскен зияндардың
барлығын өзінің қаржы нәтижелеріне қабылдаса, онда 871-шотта бұл
операциялар көрініс таппайды.
Басқа ұйымдарға үлестік қатысудан түскен табыстар (зияндар) жылдың
аяғында 871-шоттан 571-шоттың не дебетінде, не кредитіне көшіріліп
жазылады.
Жыл аяғында 871-шоты бойынша қалдық қалмау керек.
871-шот бойынша жасалатын талдау есебі көп жолды үлгідегі машинажазбада
немесе тізімдемеде жүргізіледі.
2.5 Табыстар мен шығыстар аудитін ұйымдастыру
Кәсіпорынның есеп саясаты сол кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік
есеп жүйесінің тұтастығын және оны құраушы әдістемелік, техникалық,
ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды. Есеп саясатының әдістемелік
жағына мына элементтер кіреді: мүлік пен міндеттемелерді бағалау әдістері,
мүліктің әрбір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz