Кәсіпорынның табысы мен шығысын талдау

М А З М Ұ Н Ы

Нарық экономикасына көшу кезеңінде бухгалтерлік есеп барлық шаруашылық есебінің басты негізгі бөліктерінің бірі болып есептелінеді. Қандай да болмасын кәсіпорындар, ірілі-уақты шаруашылықтар мен мекемелер, ұйымдар, өнім өндіруші және қызмет көрсету орындарының барлығы да бухгалтерлік есебін, аудитін, талдауын жүргізуге міндетті.

Шаруашылықтар мен мекемелер, мүліктер мен қаражаттар, қаржылар мен қорлар, өнімдер мен өндірілген өнімдерді сату, көрсетілген қызметтерді өткізу процестері болған кезде бухгалтерлік есепті, аудитті, талдауды жүргізу негізгі экономикалық мәселелердің бастысы болып табылады. Бухгалтерлік есеп, аудит, талдау арқылы өндірілген өнім, көрсетілген қызмет, оларды сату, өткізу және айырбастау, түскен қаржыны кіріске алу, бұларды дұрыс бөліп, тиімді пайдалану, шаруашылық жұмыстарының барлығын әуел бастан ең соңына дейін жүргізуге, нақты іске асыруға болады. Осы айтылғандардың барлығы бірдей есепке алынуы бухгалтерлік есеп, аудит, талдауға тән сипат және басты шарт, міндетті түрде орындауға тиісті экономикалық талап болып есептелінеді.

Бұл мақсаттарды нақтылы жолдармен өз мәнінде жүргізу, оны жүзеге асыру үшін бухгалтерлік есеп ең әуелі бақылау міндетін іске асыруы тиіс. Содан соң шаруашылық жұмысындағы технологиялық өнім өндіру процесіндегі қажетті шаруашылық операцияларды, жұмсалынған шығындар мен қаржыларды бірегейлеп өлшеуді немесе өлшем жүйесіне келтіруді іске асырады немесе сандық өлшемге айналдырады. Сондықтан әрбір қоғам тұтынбай, сондай-ақ өнім өндірмей тұра алмайды. Материалды өнім өндіру бүтіндей процестерден тұрады. Бұл процестің толық мағынасын түсіну үшін үш заңдылықты білген жөн: адамның пайдалы еңбегі; еңбек құралдары; қажетті шикізаттар мен материалдар.

Осыған байланысты кәсіпорынды басқаруда есептің мақсаты ақпараттарды талдап қорыту және менджерлерге мына төмендегі мәселелерді қарастыру өте тиімді болар еді:

• шаруашылық субъектілерде болып жатқан процестердің құндық бағалануын
• табыс алуды қамтамасыз ететін, сатудың көлемі қандай
• экономикалық критерилері бойынша шешім қабылдау жүйесін қалыптастыру үшін, қандай факторлар шешуші болып табылады
• нарықтық конъюктураның өзгерісі кезінде, яғни өндіріс қуаттылығы кем жабдықталған жағдайында немесе қызметте тиімсіз болған жағдайда тапсырыстарды таңдаудың критериилері қандай
• жалпы алғанда табыстың шығысқа қарағанда жоғары болуын.

Осы мәселелерді қарастыра отырып менің дипломдық жұмысымның актуалдық қиыншылығын теориялық және практикалық зерттеулердің негізінде есеп, аудит пен талдаудың шаруашылық қызметіне тигізетін әсері мен мәнділігі туралы қорытындылар жасайды.

Менің дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты - «Семей Табыс» ЖШС-дегі табыстар мен шығыстар есебінің, аудитінің, талдауының ториялық және практикалық негізін толығымен ашып, ұйымдастыра отырып оның нарықтық экономикадағы жетілдіру шараларын қарастыру болып табылады.

«Семей-Табыс» шаруашылық 2003 жылы Семейдегі жүк тасымалдау мекемесі ретінде қалыптасқан. Бұл шаруашылықтың негізгі мақсаты мен атқаратын қызметтері келесідей:

1. Халыққа қызмет көрсету (өлшеу, вагонға тиеу, жеткізу)
2. Жүк жіберушілердің санын көбейту.

Қаржылық шаруашылықтың қаражаттарының қалыптасу келесідей қайнар көзден болады ол өндірістік қызметтен түскен қаражат, ол қаражат шаруашылықтың есебіне түсіп, онын дамуына жұмсалады. Шаруашылықта қызмет ететін жұмысшыларға еңбек заңдылығына сәйкес еңбек ақы төленеді. Шаруашылықтағы жұмысшылардың штаттық тізімі мекеме директорымен белгіленіп көрсетіледі. Шаруашылықтың бухгалтерлік есебі Есептік саясаттың негізі ретінде жүзеге асады. Шаруашылықтың негізгі мақсаты - салық төлемдерін уақытында және дұрыс төлеу үшін шаруашылықтың жұмыс істеген кезінлегі кез келген уақыттағы капиталдың, активтердің, міндетемелердің, кірістің, шығыстың бағамын шығаратын информациялық система құру.

Есептік саясатты құрудың негізгі талабы:

Ол :бухгалтерлік есептеу стандартына сәйкес бухгалтерлік есепте есептеу әдісі қолданылады, бюджетпен есептесу келесі салық түрлері арқылы жүзеге асады:заңды тұлғалардың табыс салығы; жеке тұлғалардың табыс салығы; қосымша бағаға салық; міндетті зейнетқорға төлемдер.

- Шаруашылық салық заңдарына сәйкес салық органына ай сайын, тоқсан сайын, жыл сайын қаржылық ақпараттарды және керекті есептері, декларацияларды тапсырып отырады. Сондықтан бухгалтерлік есеппен қатар салықтық есеп жүргізіледі.

Бухгалтерлік есеп стандартына қатаң сақатуына байланысты ақпарат беру мен мүделі жақтарға сыртқы мәліметтер беруде талаптар толық қанағаттандырылған. Сондықтан әр түрлі жағдайларда шұғыл және дәл қимылдау үшін ақпаратты компьютерлік өңдеуге аса көп мән беріледі. Бухгалтерлік есеп келесдей жүзеге асады:алғашқы құжаттар - бұл күнделікті шаруашылықтың қаржылық операциялары мен міндеттерінің бухгалтерлік жазуы. Операциялар журналы «1С. бухгалтерия»-нің бір модулі болып табылады. Операциялар журналын кіргізудің негізгі мақсаттары:

Есептеу стандартына сәйкес бухгалтерлік есепте болатын қателерді табу мен жою.

Шаруашылықтың есеп саясатына байланысты 2003-2005 жылығы бухгалтерлік есебі келесідей жүргізіледі:

1. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық опреацияларын тіркеу және жинақтау үшін Бас Жоспар шотына сәйкес өнделген жұмыс жоспар шоттары қолданылады.

2. Бухгалтерлік есеп стандарттары негізінде «Есептеу саясаты және оны ашу» есептеу саясатын қалыптастыру келесі принциптерді : есептеу, үздіксіздік, түсініктілік, маңыздылық, бейтараптық, сақтық көрсету, аяқталғандық, кезектестік, шыншылдық және алаламайтын көріністілік арқылы жүзеге асады. Кәсіпорын активтері бойынша келесідей есепке алу жүйесі қалыптасқан:

Негізгі құралдар бойынша амортизациялық есеп бірқалыпты әдіс бойынша жүргізіледі

Шаруашылықта аудиттік тексеру жүргізілмегеніне қарамастан ішкі бақылау келесідей шоттар бойынша жүргізіліп отырған .

ТМҚ бойынша : шикізат, материалдар, қораптар және қораптық материалдар, өндіріске қолданылатын жәй материалдар қорлары орта баға есебімен есептеледі.

Ақша қаражаты қозғалысының есебі бойынша : ақша қаражатының қозғалысын есепке алудағы тура әдісіті қолданудағы қабылданған ережелермен талаптардың сақталуын талап етіледі.

Негізгі құралдар бойынша екі топқа бөлінеген құралдарға талдау жеке жеке жүргізіледі.

Олардың құрламы мен құрамы және жаңару коээфиценттері есептеліп қарастырылады.

Қаржылық кезең аяқталған кезде негізгі құралдарға түгендеу жүргізіледі.

Кәсіпорынның қызметін талдау негізінен қаржылық есеп мәліметтері бойынша абсольютті және қатысты шамалар боойынша жүзеге асады. Талдау шаруашылықтың қаржылық есеп баптарын жеке -жеке қарастыру арқылы жүзеге асады. Сондықтан олар әр құрлым бойынша шаруашылықтың жалпы жағдайын құрайтын баптар жекелеме талдаулардан өтеді. Бұл әсіресе шаруашылықтың даму стратегиясын қарастыруға, оларды анықтап, қолда бар материалдық-техникалық мүмкіндіктерді тиімді пайдаланудың жан-жақты жолдарын қарастыра отырып, олардың жеделдігін қамтамасыз етуге болады.

Кәсіпорындағы бас бухгалтер бухгалтерлік есепті сәйкес заңдылықтар негізінде ұйымдастыруға тиіс.

Сонымен қатар «Семей Табыс» ЖШСнда меншік иелігінде негізгі құралдар, негізгі қызмет құралдарының түрлері, ғимараттар, машиналар мен жабдықтар, көлік құралдары, аспап, өндірістік және шаруашылық инструменттері бар.

Осындай мәліметтердің, яғни жұмыс көлемін, табыс көзін, көрсетілген қызметтің өзіндік құнын, еңбек ақы қорын, орта айлық еңбек ақыны, кредиторлық және дебиторлық борыштарды, қор рентабельділігін, қор қайтарымы мен қор сыйымдылығын осындай мәліметтердің көмегімен, көрсеткіштер кәсіпорынның қаржылық жағдайын негіздей алады. Яғни, барлығын қорытындылай келе «Семей Табыс» ЖШСның технико-экономикалық көрсеткіштері 1 кестеде көрсетіліп отыр.

1 Кесте. «Семей Табыс» ЖШС - нің 2003-2005 жылдардағы технико-экономикалық көрсеткіші.

Осы кестеден көріп отырғанымыздай қызмет көрсету көлемінің артуы жүк тасымалдауға талап (заказ) берушілердің артуына және де соған байланысты қызмет көрсетудің өзіндік құыны да 2003 жылмен салыстырғанда 2005 жылы 97172 мың. тенгеге, 2004 жылды 2005 жылмен салыстырғанда 182481 мың тенге өсіп отыр, сонымен қатар қызмет көрсетудің артуы жаңа жұмыс орындарының ашылуына байланысты, сондықтан да жұмысшы санының 2004 жылмен салыстырғанда 4 жаңа жұмыс орыны ашылды. 2003 жылы таза табыс теріс санмен шықса 2004, 2005 жылдары жауапкершілігі шектеулі серіктестігі таза пайда мен шығып отыр, себебі көрсетілген қызметтің көлемі артып отыр.

Бухгалтерлік есептің негізгі атқаратын қызметінің, функциясының бірі - пайдаланушыға кәсіпорынның мүлкі және қаржылық жағдайы туралы ақпараттық мәліметтерді уақтылы жеткізіп беріп отыру. Осындай ақпараттық мәліметтің қорытынды есеп берудің негізгі қайнар көзі - бухгалтерлік баланс б. т. Баланс актив және пассив деген екі бөлімнен тұрады және де шаруашылықтың қаржы жағдайын, барлық операцияларын көрсете отырып, шаруашылықтың табысты ма әлде табыстылығы төмен екенін көрсетеді. Сонымен қатар балансқа қосымша: қаржы жағдайының есебі, ақша қаражаттарының қозғалысы тіркеледі.

Бухгалтерлік стандартына сәйкес бухгалтерлік баланстың актив бөлімінде кәсіпорынның өзіне тиесілі, яғни қолда бар мүліктері қарастырылады. Ұйым осыларды пайдаланц арқылы ғана алдағы уақытта табыс таба алатындығын бұл мүліктерді кәсіпорынның әултті табыстары ретінде таниды.

Ал баланстың пассиві деп аталатын бөлімінде кәсіпорынның қорлану көздері туралы ақпаратты мәлімет жазылады. Осы айтылғандарды қорытындылай отырып ұйымның барлық активтері инвесторлар мен крдиторлардың меншігі екендігін аңғаруға болады.

Сондықтан бухгалтерлік баланстағы мына теңдіктің әрдайым тең болатындығы сөзсіз. актив=меншікті капитал + міндеттеме актив - міндеттеме= меншікті капитал

«Семей Табыс» ЖШС - нің қаржылық есеп беруді талдаудың келесідей мақсаттары болады:

- өз уақытында қаржылық қызметтің жетіспеушілігін іздеп, төлем қабілеттілігі жән оны шешудің алғы шарттары;

- қаржылық шешімдерді жоспарлап экономикалық рнтаблділігін анықтап, шаруашылыққа шешімдер қабылдау үшін

- кәсіпорынның қаржылық ресурстарын үнемді пайдаланып, қаржылық жағдайын нығайтып, керекті жетілдіру шараларын жүргізу.

Негізгі ақпарат көздері болып келесілр табылады: бухгалтерлік баланс, қаржылық шаруашылық қызметтің есебі, ақша қаражаттарының қозғалысының есебі, алғашқы құжаттармен аналитикалық есептің мәліметтері. Сонымен қатар коэффициенттерді осы ақпарат көздері арқылы анықтауға болады:

абсалюттік ликвидттік коэффициент :

К ^а _л = Ақша қаражаттары + бағалы қағаздар

Ағымдағы міндеттеме

Жабу коэффициенті :

К ^п _л = Ағымдағы актив - өндірістік қорлар

Ағымдағы міндеттеме

Жалпы ликвидттік коэффицинт :

К ^о _л = Ағымдағы актив - Болашақ кезеңдрдің шығыны

Ағымдағы міндеттеме

2 Кесте. Баланстың ликвидтігің талдау 2004 және 2005 жылдар

Осы кестеден көріп отырғанымыз баланстың ликвидті коэффициенті мен басқа да коэффициенттердің төмендегені анықталып отыр, бұл кәсіпорынның өз міндеттемелерін орындай алмағанын көрсетіп отыр.

Кәсіпорынның меншікті қаражатының қандай бөлігі, осы қаражаттарды еркін жұмсауға болатын екендігін көрсетеді және де келесі формуламен анықталады:

К _ж =

Мұндағы: К _{ж -} жұмсау коэффициенті

М _ак - актив жиынтығы

М _к - меншік капиталы

Осы формуланы қолдана отырып төмендегідей мәліметтермен жұмсау коэффициентін есептейміз.

3 Кесте. Кәсіпорынның меншікті қаражаттарының салыстырмалы талдауы

2004 жыл бойынша К _ж = = 1, 2

2005 жыл бойынша К _ж = =1, 1

Бұл коэффициент ұзақ мерзімді қарыз қаражаттарының негізгі құралдарды алуға және капитал салымдарына бағытталатынын айтуға болады.

Ал, біздің «Семей Табыс» ЖШС бойынша жұмсау коэффициенті 2004 жылы 2003 жылға қарағанда 0, 1 коэффициентке төмендегенін көріп отырмыз, сондықтан да капитал салымдарын бағыттау үшін жұмсау коэффициентін жоғарлатуымыз керек.

Алдымен кіретін және шығатын шығындарын талдаудан бастайық, өйткені олар дайын өнімді бағалау мен калькуляциялау кезінде маңызды рольге ие болады, бірақ бұл олардың толығымен шығарылған өнім құнына трансформацияланады деген сөз емес. Шығарылған өнім құнына тек өндірістік шығындар қосылады. Кіретін шығындар - бұл болашақта табыс көзі болатын бұрыннан алынып қойған және қолда бар ресурстар. Баланста олар актив ретінде көрсетіледі.

Егер бұл қаражаттар есеп беру кезеңі бойында табыс алу үшін жұмсалса және бұдан былай табыс әкелу қабілетін жоғалтса, онда олар шығатын шығындар қатарына өтеді.

Егерде бұл тауарлар сатылмаса және қоймада сақталса, онда олар баланста кіретін шығындар ретінде тіркеледі. Егерде бұл тауарлар сатылса, онда олармен байланысты жұмсалған шығындар шығатын шығындардың қатарына жатқызылады.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайы оның сомаларымен мінезделіп, оның табысымн айқындалып және де рнтабльділігімен анықталады. Кәсіпорынның табысының қайнар көзі болып, оның өнімді өткізу немесе қызмет көрсетуінен алынған табыс болып табылады.

Өндірістік, өтікзудік, қамтамасыздық және қаржылық жұмыстардың ортақ нәтижесі мекеменің қаржылық нәтижесінде аяқталған ақшалай бағаға ие болады. «Қаржылық нәтиже есебі және оның қолданылуы» атты №2 формада мекеменің негізгі қаржылық нәтижесінің көрсеткіштері жинақталған. Оған мыналар кіреді:

- Өнім өткізуден пайда (зиян)

- Басқа заттарды өткізуден пайда (зиян)

- Сатуға жатпайтын операциялардан кіріс пен шығын

- Баластық пайда

- Салықтөленетін пайда

- Таза пайда және басқалары.

Қаржылық нәтижелер көрсеткіш мекеменің қаншалық тиімді жұмыс істегенін көрсетеді. Соның ішінде пайда көрсеткіші нарықтық экнономикаға көшу кезінде мекеменің экономикалық өсіунің негізі болып табылады.

Пайда өсуі өзін өзін қаржыландыруға, өндірісті ұлғайтуға қаржылық негіз болады.

4 Кесте. Табыс және шығын құрлымы және динамикасы

Қаржылық жұмыс нәтижесін талдау келесі міндетті тексеру элементтерін кіргізеді: 1. Әрбір көрсеткіштің талдау мерзіміндегі өзгерісі; 2. Көрсеткіштердің құрылымын және өзгерісін зерттеу; 3. Пайдаға әсер еткен факторларды зерттеу; 4. Көрсеткіштер өзгерісін басқа мерзімдегі көрсеткіштер өзгерісімен салыстыру. Кәсіпорнының табысын және шығын жағ, дайын талдау құрлымдарын жекелеме талдау болып табылады. Жоғарыда берілген мәліметтер негізінде кәсіпорының соңғы жылдары негізгі қызметтен түскен табыс көлемі 38338 мың теңгеге артқанын көруге болады, бұл мәлімет 2003 жылы -34239 мың теңге болғаны, аталған жылы кәсіпорн шығынмен аяқталғанын көруге болады. Дегенмен соңғы жылдары кәсіпорын өзінің өндірістік қуаттылығын толық пайдалана отырып өндірілген өнімнің көлемі де артып, сатудан түскен табыс көлемі де артқанын көруге болады.

Табыс пен шығынды анықтау үшін барлық осы ақпараттарды алуда әр түрлі белгілер бойынша шығындарды топтарға жіктеу қажет.

Оларды былайша ажыратамыз:

• кіретін және шығатын;
• тікелей және жанама;
• негізгі және үстеме;
• өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістік емес сипаттағы шығындар;
• бір элементті және кешенді.

Бір мезгілде бірнеше белгілер бойынша шығындарды осылайша жіктеу тек біздің отандық тәжірибеде, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың, өндірістік шығындарын талдаудың және оның есебін ұйымдастырудың негізін құрайды, ал батыста олардың барлығы үш элементтен немесе номенклатуралық шығындар баптарынан тұрады:

• тікелей материалдар;
• тікелей еңбек ақы;
• үстеме шығындар.

Бұл кезде бастапқы екеуі өндіріс шығындарының негізін құрайды.

Мұндай бөлудің мақсаты - бұл алынған табыс пен қорлардың құнын анықтау. Бұл мәселені талқылауға төменде қайта ораламыз.

Қазақстандық ШС шығындар есебі осы күнге дейін үстеме шығындарды бұйымдарға таратуына байланысты толық өзіндік құн бойынша есептелуі басым болғандықтан, алынған табыс пен қорлар құнын бағалауда, өзіндік құнды анықтау үшін, өнімнің өзіндік құнына кіретін, өндіру және сату бойынша шығындарының құрамы туралы қарастырылған Ережеге сәйкес жасалатындықтан, біз зерттеп отырған тақырыпты қарастырғанда осы дәстүрлі жүйеге де мән беруді жөн көрдік.

Алдымен кіретін және шығатын шығындарын талдаудан бастайық, өйткені олар дайын өнімді бағалау мен калькуляциялау кезінде маңызды рольге ие болады, бірақ бұл олардың толығымен шығарылған өнім құнына трансформацияланады деген сөз емес. Шығарылған өнім құнына тек өндірістік шығындар қосылады. Кіретін шығындар - бұл болашақта табыс көзі болатын бұрыннан алынып қойған және қолда бар ресурстар. Баланста олар актив ретінде көрсетіледі.

Егер бұл қаражаттар есеп беру кезеңі бойында табыс алу үшін жұмсалса және бұдан былай табыс әкелу қабілетін жоғалтса, онда олар шығатын шығындар қатарына өтеді. Егерде бұл тауарлар сатылмаса және қоймада сақталса, онда олар баланста кіретін шығындар ретінде тіркеледі. Егерде бұл тауарлар сатылса, онда олармен байланысты жұмсалған шығындар шығатын шығындардың қатарына жатқызылады. ШС балансында өндірістік қорлардың бөлігі болып саналатын кіретін шығындардың үш баптары көрсетіледі, бұл баптардың әрқайсысы өндірістік процестің кез келген сатысында болады: материалдар қоры; аяқталмаған өндірістегі қорлар және дайын өнім қоры. Демек, есеп беру барысында, аталған қорларды бағалауға кеткен шығындар қосылмауы керек.

Сатылған өнімнің өзіндік құнына енген материалдар шығындарын өткен шығындар қатарына жатқызады. Ол табыстарды есептеу мен ШС активтерін бағалауда өте маңызды.

Сөйтіп, кіретін шығындар «шығындар» терминінің синонимі болып табылады, ал шығатындар «шығыстар» ұғымына теңдестіріледі.

Шығыстар - бұл табыс алумен байланысты ШС жұмсалған шығындарының бір бөлігі.

Өнімнің кейбір түрлерін өзіндік құнына жатқызу әдістеріне байланысты шығындар тікелей және жанамаға бөлінеді. Тікелей деп өнімнің нақты түрлерін өндірумен байланысты шығындар есептелінеді, және де олар өнімнің -өзіндік құндарына тікелей енгізіледі. Жанама деп бірнеше өнім түрлерін өндіру үшін жалпы сипатта болатын және олар өнімнің өзіндік құнына тарату әдістерінің көмегімен жанама түрде есептелінеді.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс