Айналым капиталының элементтері
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
Бөлім-І Кәсіпорынның айналым капиталын пайдалану
тиімділігі ... ... ... ... ... ..11
1.1 Кәсіпорынның айналым капиталының мәні, құрамы,
құрылымы ... ... ... .11
1.2 Кәсіпорынның айналым капиталын және қорларын пайдалану мөлшері және
тиімділігінің
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 21
1.3 Кәсіпорынның ағымдағы активтері мен пассивтерінің негізгі типтерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
Бөлім-ІІ Кәсіпорынның таза айналым капиталын басқару саясатын бағалау және
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.1 Еуро-Азия Эйр АҚ-ның алматылық филиалының жалпы қаржылық жағдайын
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .32
2.2 Кәсіпорынның ағымдағы активтері мен пассивтерін басқару саясатының
негізгі типтерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .38
2.3 Еуро-Азия Эйр АҚ-ның алматылық филиалының айналым капиталының
жылдардағы өзгеру динамикасын талдау және ақшалай активтерін басқару
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..44
Бөлім-ІІІ Кәсіпорынның айналым капиталын пайдалану тиімділігін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
3.1 Кәсіпорынның айналым активтерінің негізгі элементтерін тиімді
басқаруды жетілдіру механизмі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
3.2 Айналым активтерінің көлемін басқаруды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... .58
3.3 Кәсіпорынның дебиторлық қарыздарын басқаруды
жетілдіру ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...80
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық
экономикадағы негізгі буыны - кәсіпорын. Сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға
қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Мұнда ресурстарды үнемдеп
жұмсау, жоғары өнімді техника мен технологияларды қолдану мәселелері кең
түрде шешіледі.
Кез келген кәсіпорынның қаржылық жағдайы, төлем және несие
қабілеттілігі оның қажетті айналым капиталымен қамтамасыз етілуімен
байланысты.
Айналым капиталы кәсіпорынның өндірістік процесіне тікелей қатысып,
өндірілген өнімнің өзіндік құнын анықтайтын маңызды элемент болып табылады.
Қаржы менеджерлері үшін айналым капиталының кұрамы мен құрылымы, олардың
көлемі, активтерді қолданудың тиімділігі негізгі талдау және жоспарлау
объектісі болып табылады. Айналым капиталын тиісінше қажетті қаржы
көздерімен қамтамасыз ете білу де маңызды болып табылады, түптеп келгенде
айналым капиталын қаржыландыруды ұйымдастыру деңгейі олардың тиімді
қолданылуының маңызды факторы болып табылады.
Кәсіпорындардың іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт-
қолда бар айналым капиталының болуы. Айналым капиталының мәні - ұдайы
өндірістік процестердің қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық
ролімен анықталады. Айналым капиталын тиімді пайдалану көпшілігінде олардың
қажеттілігін анықтау болып табылады.
Түрлі салаларда айналым капиталының үлес салмағы кәсіпорындардың
өндіріс қорларының құрамында әр түрлі. Мысалы, ауыр өндіріс
кәсіпорындарында жеңіл өндіріс кәсіпорындарына қарағанда ол төмен.
Кәсіпорында айналым капиталын ұйымдастыру мыналардан тұрады: айналым
капиталының қажеттілігін анықтау, олардың құрамы, құрылымын
қалыптастыру көздерін табу және оларды реттеу, айналым капиталын басқару
және т.б.
Әрбір кәсіпорынның табысты жұмыс істеуі бірқатар шарттарға
байланысты, оның ішінде ең маңыздыларының бірі айналым қаражаттарының
қажетті көлемінің бар болуы. Бәсеке ортасы жағдайында өндіріс тиімділігі
кәсіпорынның нарықтық инфрақұрылымдағы алдыңғы қатарларында болуына негізгі
шарт болып табылады. Сондықтан, айналым қаражаттарының тиімді
ұйымдастырылуы мен оларды қолданудың тиімділігін жоғорлату мәселелері
кәсіпорындар алдында өткір түрде тұрады, себебі бұлардың шешілуі өндірістік
процесін үздіксіздігін қамтамасыз ететін және өндіріс рентабельділігінің
негізгі шарты болып табылады.
Қазіргі кезде ғылыми қызметкерлер айналым қаражаттарына, оларды
жоспарлау және қолдану тиімділігі мәселелеріне жеткіліксіз көңіл бөледі.
Айналым қаражаттарының теориясы бойынша батыс экономистері еңбектерінің
аудармалары санының өсуіне байланысты белгілі терминалогиялық
айырмашылықтар туандады. Бұрын жасалған зерттеулерді жарыққа шығарылған
монографияларды және оқулықтарды талдай келе, көпшілік кездерде авторлардың
айналым капиталы, айналым қаражаттары және айналым активтері тусініктерінің
бір мағынада көрсететінін байқауға болады. Айналым қаражаттарын бақылау
мәселелері ашылғанда, оларды ұйымдастырудың принциптері көрсетілмейді.
Нормалауды жетілдіру сұрақтары терең түрде қарастырылмайды. Бұның бәрі
тәжірибелік қызметте кері әсерлерге әкеліп соқтырады.
Өндіріс тиімділігін арттырудың елеулі резервтері құрамына шикізат
пен негізгі материалдар, отын, қосалқы материалдар, тез тозатын кұралдар
және басқа да еңбек заттары кіретін айналым капиталын орынды пайдалану
есебінен өндіріс шығындарын одан әрі төмендетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - кәсіпорындағы айналым капиталдарының
тиімділігін арттыру, және оларды жетілдіру жолдарын анықтау. Себебі бұл
қазіргі кездегі ең өзекті мәселе болып табылады. Кәсіпорынның өмірі оның
негізгі және айналым капиталдары айналысынан жалғасып отырады. Айналым
капиталын тиімді пайдалану көпшілігіне олардың қажеттілігін дүрыс анықтау
болып табылады. Өйткені өндірістің осы көлемінде жоспарланған пайданы ең
төменгі мөлшердегі шығындармен табуға үлкен ықпалын тигізеді. Айналым
капиталының төмендетілген мөлшері кәсіпорынның тұрақсыз қаржы жағдайына,
өндіріс процесінің іркілісіне әкеліп соғады. Қазақстан Республикасының
әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімдік (2002-2004жж)
бағдарламасының мақсаты ұзақ мерзімді динамикалық өсу потенциялы бар,
жергілікті халықтың әл-ауқатының бірқалыпты көтеруін, өндіріс аппаратының
тиімді жаңартылуын, елдің қамтамасыздығын және бәсеке қабілеттілігінің
нығаюын қамтамасыз ететін қазақстандық экономиканың моделін жасау.
Қазақстан экономикасы мен әр шаруашылық субъектісінің алдына бұл
бағдарламамен қойылатын басты міндетінің бірі – қарғылық жандандыру болып
табылады. Бұл міндеттің орындалуы нарық шаруашылығы субъектілерінің негізгі
және айналым қаражатының қолдалынуының тиімділігін жоғарлатуынсыз мүмкін
емес. Қаржы-несие механизмі кәсіпорындардың айналым қаражаттарының
жеткіліктілігі жағдайында ғана тиімді қызмет етуі мүмкін.
Әрбір кәсіпорынның табысты жұмыс істеуі бірқатар шарттарға
байланысты, оның ішінде ең маңыздыларының бірі айналым қаражаттарының
қажетті көлемінің бар болуы. Бәсеке ортасы жағдайында өндіріс тиімділігі
кәсіпорынның нарықтық инфрақұрылымдағы алдыңғы қатарларында болуына негізгі
шарт болып табылады. Сондықтан, айналым қаражаттарының тиімді
ұйымдастырылуы мен оларды қолданудың тиімділігін жоғорлату мәселелері
кәсіпорындар алдында өткір түрде тұрады, себебі бұлардың шешілуі өндірістік
процесін үздіксіздігін қамтамасыз ететін және өндіріс рентабельділігінің
негізгі шарты болып табылады.
Дипломдық жұмыс үш тарауға бөлінген. Бірінші тарауда айналым
капиталының мәні, құрамы, құрылымы және пайдалану тиімділігі көрсеткіштері
теориялық тұрғыда қамтылған.
Екінші тарауда теориялық тұрғыны практика жүзінде, кәсіпорын
мысалында талдау жұмыстары жүргізілді. Яғни ААҚ ТҰК" Казхромның қызметі,
мақсаты және оның айналым капиталының тиімділігін көрсететін көрсеткіштері
талданады.
Үшінші тарауда кәсіпорынның айналым капиталын пайдалану тиімділігін
жетілдіру жолдары көрсетіледі.
Бөлім-І Кәсіпорынның айналым капиталын пайдалану тиімділігі
1. Кәсіпорынның айналым капиталының мәні, құрамы, құрылымы
Айналым қаражаттары кәсіпорын мүлкінің бірден бір құрылымдық бөлігі
болып табылады. Оларды қолданудың жағдайы мен тиімділігі – кәсіпорынның
табысты қызмет істеуінің басты шарты. Нарық қатынастарының дамуы оларды
ұйымдастырудың жаңа алғышарттарын анықтайды. Жоғары деңгейдегі инфляция,
төлемқабілетсіздік және тағы басқа дағдарыстық көріністер кәсіпорындарды
айналым қаражаттарын басқару саясатын өзгертуге, оларды толықтырудың жаңа
көздерін іздестіруге, оларды тиімді қолдану мәселесіне жаңа көзқараспен
қарауға мәжбүр етеді.
Өндірісті тоқтатпаудың бірден бір шарты – оның материалдық негізін,
яғни өндіріс құралдарын үнемі жаңартып отыру. Өз кезегінде, бұл өндіріс
құралдардың айналым ретіндегі үздіксіз қозғалуына жағдай жасайды.
Өзінің айналысында айналым қорлары кезектесе ақша, өндіріс және
тауар түріндегі формасына өзгереді, бұл олардың өндіріс қорлары және
айналыс қорларына бөлінуге сәйкес келеді.
Өндіріс қорларының материалдық негіздері өндіріс құралдары болып
табылады, ал бұлар еңбек заттары мен еңбек құралдарына бөлінеді. Дайын өнім
ақша құралдары және есертегі құралдармен бірге айналыс қорларын түзеді.
Кәсіпорын қорларының айналысы шикізат, материалдар, жанар-жағар
май, отын және тағы басқа өндіріс құралдарын аванстық құнымен ақшалай
нысанда сатып алудан басталады – бұл айналыстың бірінші сатысы. Нәтижесінде
ақша құралдары өндірістік құралдар нысанына өзгеріп, айналыс аясынан
өндіріс аясына ауысуды сипаттайды. Мұнда құн шығындалмай, тек авансталады,
себебі айналс біткеннен кейін ол қайтарылады. Бірінші сатыда тауар ауысу
аяқталады, бірақ айналыс аяқталмайды.
Айналыстың екінші сатысы өндіріс процесінде жүргізіледі, мұнда
жұмыс күші жаңадан құрылған және әкелінген құны бар жаңа өнім жасап,
өндіріс құралдарының өндірістік тұтынуын жүзеге асырады. Аванстық құн
қайтадан өзінің нысанын ауыстырады - өндірістік нысаннан ол тауарлыға
ауысады.
Айналыстың үшінші сатысы шығарылған дайын өнімді сатып, ақша
құралдарын алудан тұрады. Бұл сатыда айналым қаражаттары қайтадан өндіріс
аясынан айналыс аясына ауысады. Тоқтатылған тауарлы айналыс жалғастырылып,
құн тауарлы нысаннан ақшалай нысанға көшеді. Өнімді шығаруға, сатуға кеткен
және шығарылған өнімді сатудан түскен ақша қаражаттары сомасы арасындағы
айырма кәсіпорыннң ақшалай қорларын түзеді.
Бір айналысты бітіргеннен кейін айналым қаражаттары жаңа айналысқа
түсіп, үздіксіз айналысты құрайды. Тек осы айналым қаражаттарының үздіксіз
қозғалысы өндіріс және айналыс процесінің негізін құрайды. Кәсіпорын
қорлары айналысының талдауы аванстық құнның кезектесе әртүрлі нысанға
ауысып отыруын ғана емес, бірақ әр уақытта белгілі мөлшерде бұл нысандарда
болып отыруын көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда, аванстық құн айналыстың
әрбір мезетінде әр түрлі жақтармен біруақытта ақшалай да, өндірістік те,
тауарлы нысанда да болып отырады.
Кәсіпорын қорларының айналысы тек белгілі бір аванстық құнның
ақшалай нысанда болу шартымен ғана жүзеге асырылады. Айналысқа түскенде, ол
енді оны жоғалтпайды, тек қана өзінің қызметтік нысандарын ғана өзгертіп
отырыды. Көрсетілген ақшалай нысандағы құн кәсіпорынның айналым қарыжаты
болып табылады.
Айналым қаражаттары ең алдымен құндық категория ретінде болады.
Олар материалдық негіз болып табылады, себебі олардан дайын өнім алуға
болмайды. Ақшалай нысанда айналым қаражаттары айналыс процесінде өндірістік
қорлар, аяқталмаған ондіріс, дайын өнім нысанына ауысады. Тауарлы-
материалдық құндылықтарға қарағанда айналым құралдары шығындалмайды,
шығарылмайды, тұтынылмайды тек қана айналыс аяқталғаннан кейін қайтарылып,
келесі айналысқа түскенде авансталады.
Авансталу мезеті айналым қаражаттарының ең маңызды және ерекшелікті
мінездемесі болып табылады, себебі ол экономикалық шектеулерді орнатқанда
маңызды рөл атқарады. Айналым қаражаттарының уақытша сипаттамасы болып
қорларды тоқсандық немесе жылдық көлемі емес, ал бір айналысы ғана табылуы
қажет.
Кәсіпорынның іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт - қолда
бар айналым қаражаттарының болуы. Айналым капиталы - бұл өндірістік айналым
қорларын құру, пайдалану жэне үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді
өткізуді қамтамасыз ету үшін авансылаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Айналым капиталының мәні - ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін
қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Айналым капиталы
өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы
айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңде қызмет етеді және
өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге
апарады.
Айналым капиталы - бұл кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ұйымдардың
өндірістік қорларының бір өндірістік айналымда түгел тұтынылып жэне өзінің
құнын дайындалатын өнімге толық көшіретін бөлігі. Әдетте, өзінің табиғи
нысанын сақтамайды және аяқталғаннан кейін ақшалай нысанда қайтарылады.
Айналым капиталының құрылымы деп барлық жиынтығындағы олардың бөлек
элементтерінің арақатынасын айтады. Кәсіпорындардағы айналым капиталының
құрылымына талдау жасау және оны жетік білу маңызды мәселелерінің бірі
болып саналады. Себебі, белгілі бір шамада қаржы жағдайы кәсіпорын
қызметінің не ол, не бұл мезетін сипаттайды.
Кәсіпорында айналым капиталының құрылымы тұрақсыз және көптеген
себептердің ықпалымен өзгеріп отырады. Әрбір нақты кәсіпорында айналым
қаражатының шамасы, олардың құрамы мен құрылымы, өндірістік сипаты мен
күрделілігіне, өндіріс кезеңінің ұзақтығына, оларды жеткізу жағдайына және
т.б. байланысты болады.
Айналым капиталы 2 бөлімнен тұрады:
● өндірістік айналым қорлары;
● айналыс қорлары;
Айналым капиталы Кесте-1
Айналым қорлары Айналыс қорлары
Өндіріс- Аяқтал- Болашақ Қоймадағы Жөнелтіл- Есептеу- Ақша же
тік маған кезең дайын ген, лердегі т.б
запастар өндіріс шығын- өнімдер бірақ ақша қаражат
дары ақысы құрал- айналымы
төлен- дары
беген
тауарлар
Нормаланған Нормаланбаған
Өндірістік айналым қорлары - өндірістік процессе бір рет қолданылады
және өзіндік құнын толығымен өндірілетін өнімге аударады. Өндірістік
айналым қорлары өнеркәсіптегі айналым қорларының ең негізгі бөлігі болып
табылады. Олар барлық айналым қорларының өнеркәсіпте 70%, машина өндіру мен
металл өңдеуде 80% аса бөлігін құрайды.
Өндірістік айналым қорларына шикізат негізгі және қосымша
материалдар, комплекстік бұйымдар, өндірісте аяқталмаған өнім, отын, тара
және басқа еңбек құралдары.
Өндірістік айналым қорлары мынадай топтарға бөлінеді:
• Өндірістік запастар. Оларға - шикізат, негізгі материалдардың,
отынның, қосалқы бөлшектердің қалдығы, бағасы 100 теңгеден кем құнсызданғыш
және тозғыш заттар, арнайы құрал-саймандар жатады.
• Аяқталмаған өндіріс. Оның ішінде өз ішінде
шығарылған жартылай дайын өнімдер.
• Болашақ кезеңдердіц шығындары - жаңа өнімдерді әзірлеуге және
игеруге еткен шығындар.
Айналыс қорлары - запастағы дайын өнімдер, әлі бағасы төленбеген,
бірақ жөнелтілген тауарлар, есептеу құралдары және кассадағы ақша қорлары.
Сонымен, айналым қорлары - бұл өндірістік айналым қорлары мен
айналыс қорларын құруға арналған, қәсіпорынның ақша қорлары.
Кәсіпорынның айналым капиталы құрылымын білу өте маңызды, өйткені ол
белгілі бір мөлшерде, сол уақыттағы немесе басқа уақыттағы кәсіпорын
жұмысының қаржылық жағдайын көрсетеді. Мысалы, дебиторлық қарыздың шектен
тыс өсуі, қоймадағы дайын өнімнің, аяқталмаған өндірістің өсуі кәсіпорынның
қаржылық жағдайынын, төмендеуін көрсетеді. Дебиторлық қарыз айналымнан
құралдарды алып, оны өз айналымында қарыз дебиторлар қолданады. Аяқталмаған
өндіріс көлемінің, қоймадағы дайын өнім көлемінің ұлғаюы айналымнан
құралдардың алынғанын, сату көлемінің төмендегенін көрсетеді.
Кәсіпорынның айналым капиталының құрылымы әр түрлі себептерге
байланысты үнемі өзгеріп отырады.
Мысал: Кен өндіру өнекәсібінің айналым капиталының құрылымы
Кесте 1.2
№ Айналым капиталының элементтері Олардың үлестері %
1 Өндірістік запастар 57
2 Аяқталмаған өндіріс және өзіндік өндірістегі17
жартылайфабрикаттар
3 Болашақ кезеңдер шығындары 8
Айналым қорлары (п. 1+п. 2+п. 3)
4 Қоймадағы дайын өнімдер 82
5 Жөнелтілген, бірақ ақысы төленбеген тауарлар 7
6 Есептеулердегі ақша құралдары 4
7 Банк мекемелеріндегі шот есептеріндегі және
кассалардағы ақша қорлары 2
Айналыс қорлары (п. 4+п. 5+п. 6+п. 7)
Айналым капиталы 18
100
Әр түрлі саладағы кәсіпорындардың айналым капиталы құрылымы манадай
жәйттерді бірдей қажет етпейді:
• Кәсіпорын спецификасы. Өндірістік циклы ұзақ кәсіпорындарда
аяқталмаған өндірістің көлемі айтарлықтай жоғары болуы мүмкін; тау-кен
өнеркәсібінде болашақ кезең шығындары. Өндіріс процесі тез
кәсіпорындардың қоймадағы тауарлар запасының үлес салмағы жоғары
болады;
• Дайын өнім сапасы. Егер кәсіпорын сұранысқа ие болмайтын,
сапасы төмен өнім өндірсе, онда бір мезетте қоймадағы тауар запасы көлемі
үлғаяды;
• Мамандану деңгейі;
• Ғылыми-техникалық прогрессті жеделдету. Бұл фактор айналым
құралдарының құрылымына барлық элементтері бойынша әсер етеді. Егер,
кәсіпорынға отынды аз жұмсайтын қондырғы қондырса, қалдықсыз
жұмыс жасайтын болса, онда айналым құралдары құрылымында өндірістік
запастар көлемі күрт азаяды;
Айналым капиталы құрылымына басқада факторлар әсер етеді. Бірақ
факторлар ұзақ уақытты және қысқа уақытты болатындығын білген маржан.
Айналым қорларының құрамы мен құрылымын 4 белгісі бойынша анықтайды:
1. Айналым сферасы;
2. Элементтері;
3. Норма ауытқуы;
4. Қаржыландыру көздері;
Айналым сферасына байланысты айналым қорлары өндірістік айналым
қорлары (өндіріс сферасы), айналыс қорлары (айналыс сферасы) болып
бөлінеді. Айналым қорлары айналыс сферасында да, өндірістік сферасында да
бір мезгілде, айналымның үш стадиясынан өте, қызмет етеді: жабдықтау,
өндіру, өткізу.
Кәсіпорын жұмысында айналым капиталы үш сатыдан өтеді:
1. Ақша сатысы. Мұнда ақша өндірістік запастарға айналады. Яғни,
кәсіпорын өз ақшасына шикізат немесе материалдар сатып алады.
Жабдықтаушылардың счеттарын төлейді және жабады.
2. Өндірістік сатысы. Өндірістік запастар бірінші
аяқталмаған өндіріске айналады, одан кейін дайын өнімге айналады.
3. Тауарлық сатысы. Дайын өнім сатылады, нәтижесінде айналым
қорлары өндіріс саласынан айналыс аясына, қайтадан ақшалай нысанына
келеді. Бұл қаржылар жаңадан еңбек кұралдарын алуға жұмсалып, жаңа
ауыспалы айналымға шығады.
Айналым қорларының бір айналымын мынадан көруге болады:
А-ӨЗ...Ө...ДӨ-А*
Ақша құралдарына (А) кәсіпорын өнім өндіру үшін қажетті еңбек
құралдарын сатып алады, олар өндірістік запастарға айналады (ӨЗ), содан
кейін өндірістік (Ө) процесс басталады, осының нәтижесінде дайын өнім пайда
болады (ДӨ), ол өткізіледі де, кәсіпорынға қайтадан ақша қаражаты (А*)
келіп түседі. Осылай айналым құралдары бір айналым жасайды және бәрі
қайталанып отырады.
Айналым қорларының әр бөлігі әр түрлі мағынаға ие және өндірістік
шаруашылық қызметінде әр түрлі қолданысқа ие, сондықтан олар мынадай
элементтерге сыныпталады:
1. Өндірістік запастар (шикізат, негізгі материалдар, сатып алынған
жартылайфабрикаттар, қосымша материалдар, отын, тара, запасты
бөлшектер, арзан жэне тез тозатын құралдар).
2. Аяқталмаған өндіріс және жеке өндіріс жартылайфабрикаттары.
3. Болашақ кезеңдер шығындары.
Айналым қорлары (п. 1+п.2+п.З).
4. Қоймадағы дайын өнімдер.
5. Жөнелтілген, бірақ ақысы төленбеген тауарлар.
6. Есептеулердегі ақша құралдары.
7. Банк мекемелеріндегі шот есептеріндегі және кассалардағы ақша
қорлары.
Айналыс қорлары (п.4+п.5+п.6+п.7).
Айналым капиталы (п.1+п.2+п.3+ п.4+п.5+ц.6+п.7). Аяқталмаған
өндірістің құны оны өндіруге кететін шиқізаттың (негізгі және қосымша
материалдардың, отын, энергия, су) құнына, амортизация, жұмысшыларға
бөлінген еңбеқақы сомасына байланысты анықтайды.
Өнеркәсіп өндірісте сатып алынған жартылайфабрикаттармен қоса
өзіндік өндірістегі жартылайфабрикаттардыда қолданады, олар табиғатына
қарай аяқталмаған өнімге жақын қеледі.
Кәсіпорынның айналым қапиталының негізгі бөлігін -
тауарлы-материалды қор құрайды:
1. шикі зат
2. материалдар
3. аяқталмаған өндіріс
4. дайын өнім
5. тауарлар;
Тауарлы - материалды қор кәсіпорынның активтерінің негізгі бөлігі
болып саналады. Өйткені олар сатудан түскен ақшаның негізгі көзі болып
саналады. Оларды бағалау және есептеу кәсіпорынның қаржы-шаруашылық
нәтижесіне үлкен әсерін тигізеді. Тауарлы-материалды қорды басқару үшін
оларды бағалау жұмысы жүргізіледі. Ал бағалау үшін 4 әдіс пайдаланылады:
1. Тауарлы-материалды қорды өткізудің таза құны бойынша бағалау. Осы
әдіс тауарлы-материалды қордың өзіндік құны жоғалған кезде қолданылады.
Себептері:
1. Тауарлы - материалды қор берілгендері жоғалған кезде;
2. Олар ескірген қезде;
3. Тауарлы-материалды қордың бағасы төмендеген кезде.
Бұл әдіс өте аз пайдаланылады. Т.м.қ. өткізу таза құны=болжамды
шамамен құрылған сату бағасы;
2. Орташа өлшемді құнды есептеу әдісі бойынша: тауарлы- материалды
құн нақты мерзімде түскен заттардың орташа құнын есептеу бойынша
анықталады.
3. ФиФО эдісі. Бірінші сатып алынған бағалары өткізілген
тауарлардың өзіндік құнына пайда. Басқаша айтқанда бірінші сатып алынатын
бағалары бойынша анықталады.
4. ЛиФО әдісі. Соңғы сатып алынған тауарлар бағалары өткізілген
өзіндік құнында пайдаланылады.
Норма ауытқуына байланысты айналым құралдары мөлшерленген айналым
капиталы (тауарлы-материалды құндылықтар запасындағы) және мөлшерленбеғен
айналым капиталы (дебиторлык қарыздар, есептеулердегі құралдар, банк
мекемелеріндеғі шот есептеріндегі және кассалардағы ақша қорлары) болып
бөлінеді.
Жоғары тиімділік пен ритмділік көбіне айналым құралдарының (аналым
құралдары, айналыс құралдары) оптимальді көлеміне байланысты болады.
Сондықтан айналым капиталын мөлшерлеу процесі үлкен маңызға ие.
Айналым капиталының мөлшері, әрқашан кәсіпорынның жұмысына қажетті,
олардың минимальді есепті сомасын құрайды. Шикі заттың фактілі запастары,
ақша қаражаттары жэне т.б. мөлшерден жоғары немесе төмен немесе оған сәйкес
болуы - бұл ағымдағы қаржылық қызметтің ең өзгергіш көрсеткіштерінің бірі
болып табылады.
Айналым капиталының мөлшерінің толмауы өндірістің қысқаруына,
өндірістік программаның және өнімді өткізудің орындалмауына әкеп соқтырады.
Мөлшерден көп запастар айналымнан ақша қаражаттарын бөледі,
материалды-техникалық жабдықтардың жетіспеушілігін көрсетеді.
Өнімді өткізу мен өндіріс процесінің ритмсіздігін көрсетеді. Бұл
ресурстарды тиімсіз немесе жеткіліксіз пайдалануға әкеледі.
Қаржыландыру көздеріне байланысты айналым капиталы жеке және заемды
айналым капиталы болып бөлінеді.
Кәсіпорын айналымында жеке жэне заемды айналым капиталының болуы
ұйымның өндірістік процесінің ерекшелігі ретінде қарастыруға болады.
Әрқашанда өндіріс қажеттіліктерін қаржыландырудың минимальді сомасы жеке
айналым қорларымен қамтамасыз етіледі. Кәсіпорынның ішкі және сырқы
факторлардың әсерінен болатын қажеттіліктер кредиттермен жабылады.
Айналым капиталын тиімді пайдалану көпшілігінде олардың қажеттілігін
дұрыс анықтау болып табылады. Себебі, өндірістің осы көлемінде жоспарланған
пайданы ең төменгі мөлшердегі шығынмен табуға үлкен ықпалын тигізеді.
Айналым капиталының төмендетілген мөлшері кәсіпорынның тұрақсыз қаржы
жағдайына, өндіріс процесінің іркілісіне әкеп соқтырады. Осының салдарынан
өндірістің көлемі мен пайдасы төмендейді. Осы кезекте айналым
қаражаттарының көтеріңкі мөлшері кәсіпорынның өндірісті үлғайту үшін
күрделі қаржы шығынын жұмсау мүмкіндігі төмендейді. Кәсіпорында айналым
қаражатының қажеттілігін анықтау кәсіпорынның өндіріс жоспары және өндіріс
шығынның сметасымен үйлестіру қажет.
Әуелі кәсіпорын құрылғанда айналым қаражаттары жарғылық қордың бір бөлігі
ретінде қалыптасады. Олар тауарлық өнімдерді өндіруге байланысты өндірістік
қосалқы қорларды сатып алу үшін жұмсалады. Дайын өнім қоймаға түседі, содан
соң тұтынушыларға жіберіледі. Оның төлеуге дейінгі мезетінде өндіруші ақша
қаражаты мұқтажынан жоқшылық көреді. Мұқтаждың бүл деңгейі салынған
қаражаттың көлеміне байланысты, ол жыл ішінде түрлі себептермен
тұрақсызданады. Сондықтан да кәсіпорын айналым қаражатын қалыптастыруда
басқа да қиындық көздеріне ұшырайды-орнықты орнықты пассивтер, несиегерлік
берешек, банк несиесі және басқа да несиегерлер. Өндірістік бағдарламаның
өсу мүмкіндігіне байланысты айналым қаржыларына мұқтаждық артады, осыған
орай, қаражатының өсуіне тиісті қаржыландыруды қажет етеді. Бұл жағдайда
оларды толықтыру көзі кәсіпорынның таза пайдасы болып саналады. Айналым
қаражаты ретінде кәсіпорын орнықты пассивтерді пайдаланады. Олар жеке
көздеріне теңестіріледі, себебі кәсіпорынның айналымында түпкілікті болып,
оның іс-әрекетін қаржыландыру үшін қолданылады. Орнықты пассивтер:
• Жалақы жөнінде ең аз ауыспалы берешек және
әлеуметтік сақтандыруына, жұмыспен қамтуға жәрдемдесу қорына аударым
жарнасы;
• Ақы төлеудің мерзім ішіндегі келіп түспегендегі фактурасы жоқ
жеткізушінің және акцептелген есеп айырысу құжаты бойынша жеткізушіге
берешегі;
• Аванс және өнімге ішінара ақы бойынша тапсырыс берушілерге
берешегі;
• Салықтардың бірсыпыра түрлері бойынша бюджетке берешегі. Айналым
қаражаттарын қалыптастырудың басқа да көздеріне пайда есебінен құрылған
арнаулы қордың уақытша пайдаланбаған қалдығын жатқызуға болады.
Кәсіпорынның айналым қорларына мұқтажы жыл бойына түпкілікті сақталады. Ол
түрлі факторларға байланысты тұрақсызданады:
• Өндірістің маусымдылығы;
• Тауар-материалдық құндылықтарды жеткізудің кепілділігі;
• Қоймалардағы сатылмаған дайын өнімдердің қорлануы.
1.2. Кәсіпорынның айналым капиталын және қорларын пайдалану мөлшері
және тиімділігінің көрсеткіштері
Өндірістік запастардың негізгі элементтері бойынша, ақша
нысанындағы, айналым құралдарыныц мөлшері мына формуламен есептеледі:
Н= Р*Д
Р- материалдардың ортакүндік шығыны;
Д - айналым құралының берілген элемент үшін орташа запас мөлшері.
Айналым капиталының орташа запас мөлшері (Д) біртекті немесе әр
түрлі материалдар үшін ағымдағы уақытты (Т), сақтандыру (С), транспорттық
(М), технологиялық (Ф) запастар, және жеткізу, түсіру, қоймаға апару (П):
Д- Т+С+М+Ф+П.
Ағымдағы запас - запастың негізгі түрі. Оның көлеміне келісімдер
бойынша жөнелту, өндірісте пайдалану көлемі әсер етеді.
Ағымдағы запастағы айналым құралдар мөлшері жабдықтаудың орташа
циклының 50% көлемінде қабылданады.
Аяқталмаған өндірісте айналым капиталы мөлшері (Н) мына формуламен
анықталады:
Н= (ВД)*Т*К,
В - IV кварталдың шығындар сметасы бойынша жалпы өнім көлемі, руб;
Д - кезеңдегі күндер саны (90);
Т - өндірістік циклдың ұзақтығы, күндер;
К - өндірістегі шығындардың өсу коэффициент;
Шығындардың әркелкі өсуіне байланысты коэффициент мына формуламен
есептеледі:
К=СП
Мұндағы, С- аяқталмаған өндірістегі бұйымның орташа құны;
П- бұйымның өндірістік құны.
Болашақ кезең шығындарының айналым құралдары мөлшері (Н) мына
формуламен анықталады.
Н=П+Р-С,
П- болжанған кезеңнін басына өтетін болашақ кезең шығынының сомасы;
Р- келесі жылдың болашақ кезең шығыны;
С- келесі жылда өнімнің өзіндік құнын жоюға кететін болашақ кезеңдер
шығыны.
Дайын өнімнің қалдықтарына айналым құралдары молшері мына формуламен
есептеледі:
Н=(ВД)*Т
В - өндірістік өзіндік құнының келесі жылдың IV кварталы на тауарлы
өнім өндірісі;
Д - кезеңдегі күн саны (90);
Т- дайын өнімге айналым құралының мөлшері.
Айналым каиталының айналымдылық коэффициент және бір айналым
ұзақтығы - кәсіпорынның айналым капиталдарын қолдануының маңызды
көрсеткіштері болып саналады.
Айналым капиталының айналымдылық коэффициент (Кайн) зерттеліп жатқан
кезеңде (квартал, жартыжылдық, жыл) айналым құралдары қанша рет айналыс
жасағанын көрсетеді. Ол мына формуламен есептеледі
Кайн = VcQoқ,
Vс- есептеу кезеңіндегі сатылған өнім көлемі;
Qoқ - есептеу кезеңіндегі айналым капиталының орташа құны.
Бір айналымның ұзақтығы (К) кәсіпорынға оның айналым капиталы
сатылған өнімнен түскен түсім болып қайтарылу мезгілін көрсетеді. Оның
формуласы К=ТКайн, немесе К=Т*QоқҮс,
V- есептеу кезеңіндегі мерзім саны;
Т- мерзім уақыты.
Айналым капиталын тиімді пайдаланудың маңызды
көрсеткіші айналымға құралдар енгізу коэффициенті. Ол сатылған өнімнін 1
теңгеге шаққандағы табысын аванстайтын, айналым құралдарының
сомасын көрсетеді. Басқаша айтқанда, ол айналымдылық қор сиымдылығын,
с.с. айналым капиталының өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығынын көрсетеді.
Оны мына формуладан көруге болады
Ке=(QоқVс)*100,
Ке- енгізу коэффициенті, тиын.
100 - теңгені тиынға ауыстыру.
Айналымға құралдар енгізу коэффициенті (Ке)- айналым капиталының
айналыс коэффициентіне (Кайн) қарсы бірлік. Енгізу коэффициенті азайған
сайын, кәсіпорынның айналым капиталы тиімді қолданылады және оның қаржылық
жағдайы жақсарады.
Кәсіпорынның айналым қорларын пайдалану көрсеткіштері.
Материалды ресурстардың шығынын зерттеу және болжау үшін келесі
көрсеткіштер пайдаланылады: пайдалану коэффициенті, өнім шығару
(жартылайфабрикат), шикізаттан шығарылған өнім коэффициенті.
Пайдалану коэффициенті пайдаланылған шикізат пен материал көлемін
көрсетеді. Ол тиімді шығынның (масса, теориялық шығын) материалдың шығын
нормасына қатынасына тең:
ПК= тиімді шығынматериалдың шығын нормасы.
Өнім шығару коэффициенті пайдалану коэффициентіне кері көрсеткіш. Ол
материалды ресурстардың шығын нормасының тиімді шығындарға қатынасымен
өрнектеледі.
ӨШК= материалдың шығын нормасытиімді шығын.
Шикізаттан шығарылған өнім коэффициент жұмсалған шикізаттың
құрамындағы қолданылған тиімді заттар көлемін көрсетеді. Ол шикізат
құрамындағы тиімді заттар көлемін шикізаттың толық көлеміне қатынасымен
көрсетіледі.
ШШӨК= тиімді заттар көлемішикізат көлемі.
Кәсіпорында барлық материалдық ресурстарды пайдалануын көрсететін
маңызды көрсеткіштері - өнімнің материал сиымдылығы (Мс) және, бұған кері,
материал қайтарымдылығы (Мқ) болып табылады.
Мс= МЗТӨ; Мо-ТӨМЗ;
Мс= МЗҮс; Мо= Үс МЗ;
МЗ- кәсіпорындағы жұмсалған материалдар көлемі,
ТӨ- кәсіпорындағы тауарлы өнім шығарылымы,
Үс- сатылған өнім көлемі.
Өнімнің материал сиымдылығының жеке көрсеткіштері:
Электросиымдылық
Мэл= жұмсалған электроэнерғия көлеміөнім көлемі;
Энергосиымдылық
Мэв= тұтынылған энергия көлемі өнім көлемі;
Кәсіпорынның техникалық-экономикалық көрсеткіштері
Жалпы табыс= өткізілген өнімнен түскен түсім - өткізілген өнімнің
өзіндік құны;
Негізгі қызметтен түскен түсім = жалпы табы - кезең шығындары; Салық
салғанға дейінгі жиынтық табыс= негізгі қызметтен түскен түсім-негізгі емес
қызметтен түскен түсім;
Корпоративті табыс салығы=30%;
Салық салғаннан кейінгі жиынтық табыс=салық салғанға дейінгі жиынтық
табыс - корпоративті табыс салығы;
Таза табыс = салық салғаннан кейінгі жиынтық табыс; Өнім
рентабельдігі = (таза табысөткізілген өнімнің өзіндік құны+кезең
шығындары)* 100;
Сату рентабельділігі= (таза табысөткізілген өнімнен түскен табыс)* 100;
Өндіріс рентабельділігі= (таза табыснегізгі құралдардың орташа жылдық
құны+айналым құралдарының орташа жылдық құны)* 100;
1 жұмыскердің еңбек өнімділігі = өткізілген
өнімнен түскен табысжұмыскерлер саны;
1 жұмысшының еңбек өнімділігі = өткізілген
өнімнен түскен табысжұмысшылар саны;
1 жұмыскердің орта айлық еңбек ақысы = (жұмыскерлердің еңбекақы
қорыжұмыскерлер саны)* 12 айға;
1 жұмысшының орта айлық еңбек ақысы = (жұмысшылардың еңбекақы
қорыжұмысшылар саны)* 12 айға; Қор қайтарымдылығы= өнім көлемінегізгі
құралдардың орташа жылдық құны;
Қор сиымдылығы= негізгі құралдардың орташа жылдық құны өнім өлемі;
Қормен қарулану=негізгі құралдардың орташа жылдық құныжұмысшылар саны;
Амортизация сомасы = (негізгі құралдардың орташа
жылдық құны*амортизация нормасы)* 100;
3. Кәсіпорынның ағымдағы активтері мен пассивтерін басқару саясатының
негізгі типтерінің сипаттамасы
"Айналым капиталы" термині (оның отандық есептемелеріндегі атауы –
айналым қаражаттары) кәсіпорынның ақша қаражаттары немесе бір жылда немесе
бір өндірстік циклда айналатын мобильді активтеріне жатады. Таза айналым
капиталы ағымдағы активтер (айналым қаражаттары) мен ағымдағы
міндеттемелерінің (кредиторлық қарыздар) арасындағы айырма ретінде
анықталады және ағымдағы активтерді ұзақ мерзімді қаражат көздері
қаншалықты жабу деңгейін көрсетеді. Отандық тәжірибедегі бұл көрсеткіш –
меншік айналым қаражаттарының деңгейі.
Айналым қаражаттары әр түрлі позициядан мінезделуі мүмкін, бірақ
негізгі сипаттамалары олардың өтімділігі, көлемі және құрылымы болып
табылады.
Өндірістік қызмет процесінде айналым қаражаттарының бөлек
элементтерінің өзгерісі болып тұрады. Кәсіпорын шикізат және материалдар
сатып алады, өнім шығарады, оны сатады, көбінесе несие түрінде, нәтижесінде
дебиторлық қарыз пайда болады, ол біраз уақыттан кейін ақша қаражаттарына
айналады.
Ағымдағы активтердің циркуляциялық табиғаты айналым капиталын
басқаруда негізгі орын алады.ағымдағы активтер өтімділік дәрежесі бойынша
ерекшеленеді, яғни олардың ақша қаражаттарына өзгеру қабілеті бойынша. Ақша
эквиваленттері өтімділік дәрежесі бойынша ақша қаражаттарына неғұрлым жақын
болып табылады. Дебиторлық қарыз өтімділігі өзгермелі болып тұруы мүмкін.
Өтімділігі ең төмен – материалды-өндірістік қорлар, олардың ішінен ең
өтімдісі шикізат пен материалдарға қарағанда – дайын өнім.
Айналым қаражаттарының деңгейі өндірістік процестің қажеттіліктеріне
ғана байланысты анықталмайды, бірақ кездейсоқ факторларға да байланысты.
Сондықтан айналым капиталын тұрақты және өзгермелі капиталға бөлген жөн.
Қаржы менеджменті теориясында тұрақты айналым капиталы ұғымының екі
негізгі түсіндірмесі бар. Бірінші түсіндірмеге сәйкес тұрақты айналым
капиталы (ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі) ақша қаражаттарының,
дебиторлық қарыздың және өндірістік қорлардың операциялық цикл кезіндегі
қажеттілігі тұрақты бөлігі болып табылады. Бұл, мысалы уақыт патаметрі
бойынша орташаландырылған, кәсіпорынның тұрақты тіркеуінде болатын ағымдағы
активтердің шамасы. Екінші түсіндірмеге байлансты тұрақты айналым капиталы
өндірістік қызметті жүзеге асыруға қажетті ағымдағы активтердің минимумы.
Бұл тәсіл кәсіпорын өзінің қызметін жүзеге асыру үшін айналым
қаражаттарының белгілі бір минимумы, мысалы ақша қаражаттарының тұрақты
қалдығы есеп айырысу шотында, қалып отыру екенін білдіреді. Төменде біз
екінші түсіндірмеге сүйеніп отырамыз.
Өзгермелі айналым капиталының категориясы (немесе ағымдағы
активтердің өзгермелі бөлігі) дағдарыс кезеңдерінде немесе сақтандыру қоры
ретінде қажетті қосымша ағымдағы активтер. Мысалы, өндірістік-материалды
қорларға қосымша қажеттілігі маусымдық өткізу кезіндегі сатудың жоғары
деңгейін ұстап тұруға байланысты. Сол кезде өткізуді жүзеге асыру кезінде
дебиторлық қарыз да өседі. Қосымша ақша қаражаттары шикізат пен
материалдарды төлеу үшін, сонымен қатар жоғары белсенділік кезеңі алдындағы
еңбек қызметі үшін қажет.
Айналым капиталын басқару саясатының негізгі мақсаты ағымдағы
активтердің көлемі мен құрылымын, оларды жабу көздерін және кәсіпорынның
ұзақ мерзімді өндірістік және тиімді қаржы қызметін қамтамасыз ететін
олардың арасындағы қатынасты анықтау. Бұл факторлардың және нәтижелік
көрсеткіштердің байланысы анық. Несигерлер алдындағы міндеттемелерді
орыдамау экономикалық байланыстарды үзуге және оның салдарына алып келуі
мүмкін.
Нысандалған мақсаттың стратегиялық мінездемесі бар, ағымдағы қызметті
басқаруды жетілдіретін айналым қаражаттарының деңгейін ұстап тұрудың да
мәні бар. Күнделікті қызмет тұрғысынан кәсіпорынның маңызды қаржы-
шаруашылық мінездемесі оның өтімділіг болып табылады, яғни қысқа мерзімді
қарыздарын мерзімінде жабу қабілеті. Кез келген кәсіпорын үшін өтімділіктің
белгілі деңгейі шаруашылық қызметтің тұрақтылығының маңызды мінездемесі
болып табылады. Өтімділікті жоғалту дың салдары тек қосымша шығындарға ғана
емес, кейбір кездерде өндіріс процесінің тоқтатылуына да әкелуі мүмкін.
Егер ақша қаражаттары, дебиторлық қарыз және өндірістік-материалдық
қорлар біршама төмен деңгейлерде қолданып отырса, онда
төлемқабілетсіздіктің мүмкіндігі немесе рентабельді қызметті жүзеге асыруға
қаражаттардың жетіспеушілік мүмкіндігі бар. Таза айналым капиталының
деңгейі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым өтімділік тәуекелі азаяды. Әрине,
бұл байланыстың түрі неғұрлым күрделірек, себебі ағымдағы активтердің
барлығы бірдей дәрежеде өтімділік деңгейіне әсер етпейді. Бірақ өімділікті
жоғалту тәуекелін минимумға шығаратын айналым қаражаттарын басқарудың ең
қарапайым вариантын жасауға болады: ағымдағы активтер ағымдағы
міндеттемелерден неғұрлым көп болса, соғұрлым тәуекел дәрежесі төмен
болады; сонымен таза айналым капиталын өсіруге ұмтылу керек.
Пайда мен айналым капиталы деңгейінің арасындағы тәуелділік тым
басқа. Айналым капиталының төменгі дәрежесіндегі өндірістік қызмет дұрыс
деңгейде қамтамасыз етілмейді, бұдан шығатыны - өтімділікті жоғалту
мүмкіндігі, жұмыстың оқтын-оқтын тоқтатылуы және төмен түсім. Айналым
қаражаттары шамасының келесі жоғарлауы кәсіпорынның уақытша еркін, жұмыссыз
ағымдық активтерінің бар болуына және қаржыландырудың артық шығындалуына
әкеледі, ал бұл өз кезегінде пайданың төмендеуіне әкеледі. Осыған
байланысты, айналым қаражаттарын басқарудың жоғарыда көрсетілген тәсілі
онша дұрыс емес.
Сонымен, айналым қаражаттарын басқару саясаты өтімділікті жоғалту
тәуекелі мен жұмыс тиімділігінің арасындағы компроммисті қамтамасыз ету
керек. Бұл екі маңызды мәселені шешуге түйінделеді:
1. Төлем қабілеттілікті қамтамасыз ету. Егер кәсіпорын өз шоттарын
төлей алмағанда, міндеттемелерін орындамағанда және мүмкін
банкроттықты жариялағанда бұл шарттың бар болуы мүмкін.
2. Активтердің қажетті көлемін, құрылымын және рентабельділігін
қамтамасыз ету. Ағымдағы активтердің әр түрлі деңгейінің пайдаға
әр түрлі әсер ететіні белгілі. Мысалы, өндірістік-материалды
қорлардың жоғары дәрежесі сәйкесінше ағымдағы шығындарды талап
етеді, бірақ сонымен қатар дайын өнімнің кең көлемі келесіде
өткізу көлемі мен табыстардың көбеюіне әкелуі мүмкін. Ақша
қаражаттарының, дебиторлық қарыздың және өндірістік қорлардың
дәрежесін анықтаумен байланысты әрбір шешім, белгілі актив түрінің
рентабельділігі жағынан да, айналым қаражаттарының құрылымының
оптималды жағынан да қарастырылуы тиіс.
Жоғарыда көрсетілгендей, ағымдағы активтердің өтімділігі және қолайлы
тиімділігі көп жағдайда таза айналым капиталының деңгейімен анықталады.
Егер қысқа мерзімді қарыз айналым қаражаттарын жабудың көзі бола алмайды
деген түсіндірмеге сүйенсек, онда бұл көрсеткіш шамасы нолден макималды
шамаға өзгеретіні белгілі. Таза айналым капиталының нолдік шамасында
өтімділікті жоғалту тәуекелі максималды шамасына жетеді; бұл көрсеткіш
шамасының өсуіне қарай тәуекел азаяды. Теориялық тұрғыдан таза айналым
капиталы максималды шамасына қысқа мерзімді кредиторлық қарыз жоқ кезде
жете алады.Бұл жағдайда максималды шама
Ағымдағы активтедің құнына тең, ал өтімділікті жоғалту тәуекелі нолге
тең болады.
Қаржы менеджменті теориясында ағымдағы активтерді қаржыландырудың
түрлі стратегияларын анықтауға болады. Бұл менеджердің ағымдағы активтердің
өзгермелі бөлігін, яғни таза айналым капиталының салыстырмалы шамасыны,
жабу көзін таңдауына байланысты. Активтерді басқарудың төрт моделі белгілі:
□ идеалды;
□ агрессивті;
□ консервативті;
□ келісімді.
Қаржыландару стратегиясының моделін таңдау ұзақ мерзімді пассивтердің
шамасын анықтауға және ұзақ мерзімді пассивтер мен айналыстан тыс
активтердің арасындағы айырма болып табылатын таза айналым капиталының
шамасын есептеу негізіне сүйенеді (АтК=ҰмП-АтА). Сондықтан, әр стратегияға
базалық баланстық теңдей сәйкес келеді.
Есептеуге ыңғайлы болу үшін келесі шамалар енгізіледі:
АтА – айналымнан тыс активтер;
АА – ағымдағы активтер (АА=ЖБ-ӨБ);
ЖБ – ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі;
ӨБ – ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі;
ҚмКқ – қысқа мерзімді кредиторлық қарыз;
ҰмҚк – ұзақ мерзімді қарыз капиталы;
МК – меншік капитал;
ҰмП – ұзақ мерзімді пассивтер (ҰмП= МК - ҰмҚк);
АтК – таза айналым капиталы (АтК = АА - ҚмКқ).
Идеалды модель ағымдағы активтер және ағымдағы міндеттемелер
категориясының мәнінде және олардың сәйкестілігінде құрылады. "Идеалды"
ұғымы бұл жағдайда оған ұмтылу керек бір идеалдың ұғымын білдірмейді, ал
тек экономикалық мағына тұрғысынан активтер мен оларды жабу көзінің
жиынтығын білдіреді. Модель ағымдағы активтер шамасы бойынша қысқа мерзімді
міндеттемелермен сәйкес келетінін, яғни таза айналым капиталы нолге тең
екенін білдіреді. Күнделікті өмірде бұл модель кездеспейді. Өтімділк
тұрғысынан ол ең тәуекелді болып табылады, себебі қолайсыз жағдайларда
кәсіпорын кредиторлық қарызды жабу үшін негізгі қаражаттардың бір бөлігін
сатуға мәжбүр болады. Бұл стртегияның мәні, ұзақ мерзімді пассивтер
айналымнан тыс активтер дәрежесінде тұрғызылуында, яғни базалық баланстық
теңдеу мынанадай болады:
ҰмП= АтА
Нақты кәсіпорын үшін айналым қаражаттарын қаржылық басқару
страьегиясының келесі үш моделі ең шындықты, жүзеге асырылатын болып
табылады. Олардың негізінде мынадай түсініктеме жатыр: өтімділкті
қамтамасыз ету үшін айналымнан тыс активтерді және ағымдағы активтердің
жүйелі бөлігін ұзақ мерзімді пассивтер жабу керек. Сонымен, бұл
модельдердің айырмашылығы ағымдағы активтердің өзгрмелі бөлігін қандай
қаржыландыру көздері таңдалатынында жатыр.
Агрессивті модель, яғни ұзақ мерзімді пассивтер айналымнан тыс
активтер мен ағымдағы активтердің жүйелі бөлігінің жабу көзі болып
табылады. Бұл жағдайда таза айналым капиталы дәл осы минимумға тең болады
(АтК=ӨБ). Ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі толық көлемде қысқа
мерзімді кредиторлық қарызбен жабылады. Өтімділік тұрғысынан бұл стратегия
да тәуекелді. Себебі нақты өмірде ағымдағы активтердің минимумымен шектелу
мүмкін емес. Базалық баланстық теңдеу мынандай түрде болады:
ҰмП= АтА+ ӨБ.
Консервативті модель ағымдағы аткивтердің өзгермелі бөлігі тағы да
ұзақ мерзімді пассивтермен жабатынын анықтайды. Бұд жағдайда қысқа мерзімді
кредиторлық қарыз жоқ, өтімділікті жоғалту тәуекелі жоқ. Таза айналым
капиталы шамасы жағынан ағымдағы активтерге тең (АтК=АА). Әрине, бұл модель
жасанды мінездемеде болады. Бұл стратегия ұзақ мерзімді пассивтердің келесі
берліген базалық баланстық теңдеу деңгейінде орнатылатынын мақұлдайды:
ҰмП= АтА+ЖБ+ӨБ.
Бөлім-ІІ Кәсіпорынның таза айналым капиталын басқару саясатын
бағалау және талдау
2.1 "Еуро-Азия Эйр" АҚ-ның алматылық филиалының жалпы қаржылық
жағдайын талдау
1997 жылдың шілдесінде "Қазақстан әуе жолы" ұлттық әуе компаниясы
банкрот болп жарияланды. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 ж 14 шілде
№1080 Қаулысы бойынша "Қазақстан әуе жолы" ұлттық әуе компаниясы негізінде
Еуро-Азия Эйр вертолетті әуе компаниясы құрылды. Еуро-Азия Эйр әуе
компаниясының бас офисі Алматы қаласы, Сейфуллин көшесі,521 мекен-жайы
бойынша орналасты. Әуе компаниясының филиалдары Ақтөбе, Атырау, Ақтау,
Жезқазған, Қызылорда қалаларында болды. Әуе компанияның алғашқы Президенті
болып Джантасов Б.К. болып сайланды, қазіргі кезде – Бекмухамбетов А.А.
Еуро-Азия Эйр әуе компаниясының Ми-8, Ми-2 вертолеттері, Аи-2, Л-
410, Як-40 ұшақтары бар.
2003 жылы әуекомпанияның бас офисі Ақтөбе қаласына, 2004 жылы Атырау
қаласына көшірілді. Қазіргі кезде Атырау қаласында орналасқан.
2003 жылы Еуро-Азия Эйр ашық акционерлік қоғамының Алматылық
филиалын Жарғылық міндеттерге сәйкес Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы ашық
акционерлік қоғамы құрды. Филиал Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы АҚ-ның
жеке құрылымдық бөлімшесі болып табылады. Филиал өз қызметін Қазақстан
Ресупбликасы Заңнамаларына, Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы АҚ Жарғысына,
акционерлердің жалпы мәжілісінің шешімдеріне, директорлар Кеңесі мен
Қоғамның басқармасы, Қоғам президенті мен Филиал директорының бұйрықтарына,
нұсқауларына және өкілдеріне сәйкес жүзеге асырады.
Еуро-Азия Эйр ашық акционерлік қоғамының Алматылық филиалы заңды
тұлға болып саналмайды, Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы АҚ балансына
кіретін өзінің жеке балансы, жекелеген қаржылық операцияларды және еңбекақы
төлеуді жүзеге асыруға арналған ағымдық және транзиттік банктік
есепшоттары, өз атауы көрсетілген мөрі, фирмалық бланкі және өзге
деректемелері бар.
Еуро-Азия Эйр ашық акционерлік қоғамының Алматылық филиалы
қызметінің мақсаты: өз қызметі нәтижесінде мейлінше үлкен табыстарға қол
жеткізу, Қазақстан Республикасы аймақтарының әуе транспортына деген
қажеттіліктерін қанағаттандыру, Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы АҚ
басқармасы белгілеген міндеттерді атқару.
Кесте 2.1 - 2003-2005 жж. "Еуро-Азия Эйр" АҚ-ның алматылық филиалының
балансын талдау, мың теңге
Атауы Ауытқу
2005ж үлесі
2005 ж 2004 ж 2003 ж 2005-2002004-200
4 ж 3 ж
Өнімді (жұмыс, қызмет) 407657 254330 19791 153327 234539
өткізуден түскен табыс
Өткізілген өнімнің 376866 242543 19525 134323 223018
(жұмыстың, қызметтің) өзіндік
құны
Жалпы табыс 30791 11787 266 19004 11521
Кезең шығындары, с.і.: 20088 61071 3602 -10983 57469
жалпы және әкімшілік шығындар20088 61071 3602 -10983 57469
Негізгі қызметтен түскен 1070 -49284 3336 50354 -52584
табыс
Негізгі емес қызметтен түскен-179 6 16 -185 -10
табыс
Салық салуға дейінгі негізгі 10524 -49278 3321 59802 45966
қызметтен түскен табыс
Заңды тұлғалардан табыс 3040 7677 582 -4637 7095
салығы бойынша шығындар
Салық салудан кейінгі негізгі7484 -56955 3903 64439 -60858
қызметен түскен табыс
Таза табыс 7484 -56955 3903 64439 -60858
Есептелінген дивидендтерді 7484 -56955 3903 64439 -60858
алып тастағаннан кейінгі таза
табыс
Кесте 2.3 - 2003-2005 жж. "Еуро-Азия Эйр" АҚ-ның алматылық филиалының ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есеп берулерді талдау, мың теңге
Атауы Кезең Абсолютті
артуыкемуі
2005 ж2004 ж2003 ж2005-20042004-2003
ж ж
1. Операциялық қызметтен ақша
қаражаттарының қоғалысы
1. Ақша түсімдері: 46233434361710687 118717 332930
өнімді өткізуден түскен түсім 4071532196538964 187500 210689
алынған аванстар 11660 53921 -2887 -42261 56808
басқа да түсімдер 43521 70042 16 -26521 70026
2. Ақша шығыны: 45644833720310022 119245 327181
жабдықтаушылар мен мердігерлердің 3135462003043134 113242 197170
шоттары б-ша
берілген аванстар 42679 4950 50 37729 4900
еңбекақы б-ша 41097 28171 990 12926 27181
салық б-ша 16605 13595 288 3010 13671
табыстарды төлеу 4979 59 4979 -59
басқа төлемдер 37542 90183 5501 -52641 84682
3. Операциялық қызмет 665
нәтижесіндегі ақшаның артуыкемуі
2. Инвестициялық қызметтен ақша
қаражаттарының қозғалысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
Бөлім-І Кәсіпорынның айналым капиталын пайдалану
тиімділігі ... ... ... ... ... ..11
1.1 Кәсіпорынның айналым капиталының мәні, құрамы,
құрылымы ... ... ... .11
1.2 Кәсіпорынның айналым капиталын және қорларын пайдалану мөлшері және
тиімділігінің
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 21
1.3 Кәсіпорынның ағымдағы активтері мен пассивтерінің негізгі типтерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
Бөлім-ІІ Кәсіпорынның таза айналым капиталын басқару саясатын бағалау және
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.1 Еуро-Азия Эйр АҚ-ның алматылық филиалының жалпы қаржылық жағдайын
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .32
2.2 Кәсіпорынның ағымдағы активтері мен пассивтерін басқару саясатының
негізгі типтерінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .38
2.3 Еуро-Азия Эйр АҚ-ның алматылық филиалының айналым капиталының
жылдардағы өзгеру динамикасын талдау және ақшалай активтерін басқару
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..44
Бөлім-ІІІ Кәсіпорынның айналым капиталын пайдалану тиімділігін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
3.1 Кәсіпорынның айналым активтерінің негізгі элементтерін тиімді
басқаруды жетілдіру механизмі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
3.2 Айналым активтерінің көлемін басқаруды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... .58
3.3 Кәсіпорынның дебиторлық қарыздарын басқаруды
жетілдіру ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...80
Кіріспе
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық
экономикадағы негізгі буыны - кәсіпорын. Сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға
қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Мұнда ресурстарды үнемдеп
жұмсау, жоғары өнімді техника мен технологияларды қолдану мәселелері кең
түрде шешіледі.
Кез келген кәсіпорынның қаржылық жағдайы, төлем және несие
қабілеттілігі оның қажетті айналым капиталымен қамтамасыз етілуімен
байланысты.
Айналым капиталы кәсіпорынның өндірістік процесіне тікелей қатысып,
өндірілген өнімнің өзіндік құнын анықтайтын маңызды элемент болып табылады.
Қаржы менеджерлері үшін айналым капиталының кұрамы мен құрылымы, олардың
көлемі, активтерді қолданудың тиімділігі негізгі талдау және жоспарлау
объектісі болып табылады. Айналым капиталын тиісінше қажетті қаржы
көздерімен қамтамасыз ете білу де маңызды болып табылады, түптеп келгенде
айналым капиталын қаржыландыруды ұйымдастыру деңгейі олардың тиімді
қолданылуының маңызды факторы болып табылады.
Кәсіпорындардың іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт-
қолда бар айналым капиталының болуы. Айналым капиталының мәні - ұдайы
өндірістік процестердің қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық
ролімен анықталады. Айналым капиталын тиімді пайдалану көпшілігінде олардың
қажеттілігін анықтау болып табылады.
Түрлі салаларда айналым капиталының үлес салмағы кәсіпорындардың
өндіріс қорларының құрамында әр түрлі. Мысалы, ауыр өндіріс
кәсіпорындарында жеңіл өндіріс кәсіпорындарына қарағанда ол төмен.
Кәсіпорында айналым капиталын ұйымдастыру мыналардан тұрады: айналым
капиталының қажеттілігін анықтау, олардың құрамы, құрылымын
қалыптастыру көздерін табу және оларды реттеу, айналым капиталын басқару
және т.б.
Әрбір кәсіпорынның табысты жұмыс істеуі бірқатар шарттарға
байланысты, оның ішінде ең маңыздыларының бірі айналым қаражаттарының
қажетті көлемінің бар болуы. Бәсеке ортасы жағдайында өндіріс тиімділігі
кәсіпорынның нарықтық инфрақұрылымдағы алдыңғы қатарларында болуына негізгі
шарт болып табылады. Сондықтан, айналым қаражаттарының тиімді
ұйымдастырылуы мен оларды қолданудың тиімділігін жоғорлату мәселелері
кәсіпорындар алдында өткір түрде тұрады, себебі бұлардың шешілуі өндірістік
процесін үздіксіздігін қамтамасыз ететін және өндіріс рентабельділігінің
негізгі шарты болып табылады.
Қазіргі кезде ғылыми қызметкерлер айналым қаражаттарына, оларды
жоспарлау және қолдану тиімділігі мәселелеріне жеткіліксіз көңіл бөледі.
Айналым қаражаттарының теориясы бойынша батыс экономистері еңбектерінің
аудармалары санының өсуіне байланысты белгілі терминалогиялық
айырмашылықтар туандады. Бұрын жасалған зерттеулерді жарыққа шығарылған
монографияларды және оқулықтарды талдай келе, көпшілік кездерде авторлардың
айналым капиталы, айналым қаражаттары және айналым активтері тусініктерінің
бір мағынада көрсететінін байқауға болады. Айналым қаражаттарын бақылау
мәселелері ашылғанда, оларды ұйымдастырудың принциптері көрсетілмейді.
Нормалауды жетілдіру сұрақтары терең түрде қарастырылмайды. Бұның бәрі
тәжірибелік қызметте кері әсерлерге әкеліп соқтырады.
Өндіріс тиімділігін арттырудың елеулі резервтері құрамына шикізат
пен негізгі материалдар, отын, қосалқы материалдар, тез тозатын кұралдар
және басқа да еңбек заттары кіретін айналым капиталын орынды пайдалану
есебінен өндіріс шығындарын одан әрі төмендетеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - кәсіпорындағы айналым капиталдарының
тиімділігін арттыру, және оларды жетілдіру жолдарын анықтау. Себебі бұл
қазіргі кездегі ең өзекті мәселе болып табылады. Кәсіпорынның өмірі оның
негізгі және айналым капиталдары айналысынан жалғасып отырады. Айналым
капиталын тиімді пайдалану көпшілігіне олардың қажеттілігін дүрыс анықтау
болып табылады. Өйткені өндірістің осы көлемінде жоспарланған пайданы ең
төменгі мөлшердегі шығындармен табуға үлкен ықпалын тигізеді. Айналым
капиталының төмендетілген мөлшері кәсіпорынның тұрақсыз қаржы жағдайына,
өндіріс процесінің іркілісіне әкеліп соғады. Қазақстан Республикасының
әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімдік (2002-2004жж)
бағдарламасының мақсаты ұзақ мерзімді динамикалық өсу потенциялы бар,
жергілікті халықтың әл-ауқатының бірқалыпты көтеруін, өндіріс аппаратының
тиімді жаңартылуын, елдің қамтамасыздығын және бәсеке қабілеттілігінің
нығаюын қамтамасыз ететін қазақстандық экономиканың моделін жасау.
Қазақстан экономикасы мен әр шаруашылық субъектісінің алдына бұл
бағдарламамен қойылатын басты міндетінің бірі – қарғылық жандандыру болып
табылады. Бұл міндеттің орындалуы нарық шаруашылығы субъектілерінің негізгі
және айналым қаражатының қолдалынуының тиімділігін жоғарлатуынсыз мүмкін
емес. Қаржы-несие механизмі кәсіпорындардың айналым қаражаттарының
жеткіліктілігі жағдайында ғана тиімді қызмет етуі мүмкін.
Әрбір кәсіпорынның табысты жұмыс істеуі бірқатар шарттарға
байланысты, оның ішінде ең маңыздыларының бірі айналым қаражаттарының
қажетті көлемінің бар болуы. Бәсеке ортасы жағдайында өндіріс тиімділігі
кәсіпорынның нарықтық инфрақұрылымдағы алдыңғы қатарларында болуына негізгі
шарт болып табылады. Сондықтан, айналым қаражаттарының тиімді
ұйымдастырылуы мен оларды қолданудың тиімділігін жоғорлату мәселелері
кәсіпорындар алдында өткір түрде тұрады, себебі бұлардың шешілуі өндірістік
процесін үздіксіздігін қамтамасыз ететін және өндіріс рентабельділігінің
негізгі шарты болып табылады.
Дипломдық жұмыс үш тарауға бөлінген. Бірінші тарауда айналым
капиталының мәні, құрамы, құрылымы және пайдалану тиімділігі көрсеткіштері
теориялық тұрғыда қамтылған.
Екінші тарауда теориялық тұрғыны практика жүзінде, кәсіпорын
мысалында талдау жұмыстары жүргізілді. Яғни ААҚ ТҰК" Казхромның қызметі,
мақсаты және оның айналым капиталының тиімділігін көрсететін көрсеткіштері
талданады.
Үшінші тарауда кәсіпорынның айналым капиталын пайдалану тиімділігін
жетілдіру жолдары көрсетіледі.
Бөлім-І Кәсіпорынның айналым капиталын пайдалану тиімділігі
1. Кәсіпорынның айналым капиталының мәні, құрамы, құрылымы
Айналым қаражаттары кәсіпорын мүлкінің бірден бір құрылымдық бөлігі
болып табылады. Оларды қолданудың жағдайы мен тиімділігі – кәсіпорынның
табысты қызмет істеуінің басты шарты. Нарық қатынастарының дамуы оларды
ұйымдастырудың жаңа алғышарттарын анықтайды. Жоғары деңгейдегі инфляция,
төлемқабілетсіздік және тағы басқа дағдарыстық көріністер кәсіпорындарды
айналым қаражаттарын басқару саясатын өзгертуге, оларды толықтырудың жаңа
көздерін іздестіруге, оларды тиімді қолдану мәселесіне жаңа көзқараспен
қарауға мәжбүр етеді.
Өндірісті тоқтатпаудың бірден бір шарты – оның материалдық негізін,
яғни өндіріс құралдарын үнемі жаңартып отыру. Өз кезегінде, бұл өндіріс
құралдардың айналым ретіндегі үздіксіз қозғалуына жағдай жасайды.
Өзінің айналысында айналым қорлары кезектесе ақша, өндіріс және
тауар түріндегі формасына өзгереді, бұл олардың өндіріс қорлары және
айналыс қорларына бөлінуге сәйкес келеді.
Өндіріс қорларының материалдық негіздері өндіріс құралдары болып
табылады, ал бұлар еңбек заттары мен еңбек құралдарына бөлінеді. Дайын өнім
ақша құралдары және есертегі құралдармен бірге айналыс қорларын түзеді.
Кәсіпорын қорларының айналысы шикізат, материалдар, жанар-жағар
май, отын және тағы басқа өндіріс құралдарын аванстық құнымен ақшалай
нысанда сатып алудан басталады – бұл айналыстың бірінші сатысы. Нәтижесінде
ақша құралдары өндірістік құралдар нысанына өзгеріп, айналыс аясынан
өндіріс аясына ауысуды сипаттайды. Мұнда құн шығындалмай, тек авансталады,
себебі айналс біткеннен кейін ол қайтарылады. Бірінші сатыда тауар ауысу
аяқталады, бірақ айналыс аяқталмайды.
Айналыстың екінші сатысы өндіріс процесінде жүргізіледі, мұнда
жұмыс күші жаңадан құрылған және әкелінген құны бар жаңа өнім жасап,
өндіріс құралдарының өндірістік тұтынуын жүзеге асырады. Аванстық құн
қайтадан өзінің нысанын ауыстырады - өндірістік нысаннан ол тауарлыға
ауысады.
Айналыстың үшінші сатысы шығарылған дайын өнімді сатып, ақша
құралдарын алудан тұрады. Бұл сатыда айналым қаражаттары қайтадан өндіріс
аясынан айналыс аясына ауысады. Тоқтатылған тауарлы айналыс жалғастырылып,
құн тауарлы нысаннан ақшалай нысанға көшеді. Өнімді шығаруға, сатуға кеткен
және шығарылған өнімді сатудан түскен ақша қаражаттары сомасы арасындағы
айырма кәсіпорыннң ақшалай қорларын түзеді.
Бір айналысты бітіргеннен кейін айналым қаражаттары жаңа айналысқа
түсіп, үздіксіз айналысты құрайды. Тек осы айналым қаражаттарының үздіксіз
қозғалысы өндіріс және айналыс процесінің негізін құрайды. Кәсіпорын
қорлары айналысының талдауы аванстық құнның кезектесе әртүрлі нысанға
ауысып отыруын ғана емес, бірақ әр уақытта белгілі мөлшерде бұл нысандарда
болып отыруын көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда, аванстық құн айналыстың
әрбір мезетінде әр түрлі жақтармен біруақытта ақшалай да, өндірістік те,
тауарлы нысанда да болып отырады.
Кәсіпорын қорларының айналысы тек белгілі бір аванстық құнның
ақшалай нысанда болу шартымен ғана жүзеге асырылады. Айналысқа түскенде, ол
енді оны жоғалтпайды, тек қана өзінің қызметтік нысандарын ғана өзгертіп
отырыды. Көрсетілген ақшалай нысандағы құн кәсіпорынның айналым қарыжаты
болып табылады.
Айналым қаражаттары ең алдымен құндық категория ретінде болады.
Олар материалдық негіз болып табылады, себебі олардан дайын өнім алуға
болмайды. Ақшалай нысанда айналым қаражаттары айналыс процесінде өндірістік
қорлар, аяқталмаған ондіріс, дайын өнім нысанына ауысады. Тауарлы-
материалдық құндылықтарға қарағанда айналым құралдары шығындалмайды,
шығарылмайды, тұтынылмайды тек қана айналыс аяқталғаннан кейін қайтарылып,
келесі айналысқа түскенде авансталады.
Авансталу мезеті айналым қаражаттарының ең маңызды және ерекшелікті
мінездемесі болып табылады, себебі ол экономикалық шектеулерді орнатқанда
маңызды рөл атқарады. Айналым қаражаттарының уақытша сипаттамасы болып
қорларды тоқсандық немесе жылдық көлемі емес, ал бір айналысы ғана табылуы
қажет.
Кәсіпорынның іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт - қолда
бар айналым қаражаттарының болуы. Айналым капиталы - бұл өндірістік айналым
қорларын құру, пайдалану жэне үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді
өткізуді қамтамасыз ету үшін авансылаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Айналым капиталының мәні - ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін
қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Айналым капиталы
өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы
айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңде қызмет етеді және
өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге
апарады.
Айналым капиталы - бұл кәсіпорындардың, бірлестіктердің, ұйымдардың
өндірістік қорларының бір өндірістік айналымда түгел тұтынылып жэне өзінің
құнын дайындалатын өнімге толық көшіретін бөлігі. Әдетте, өзінің табиғи
нысанын сақтамайды және аяқталғаннан кейін ақшалай нысанда қайтарылады.
Айналым капиталының құрылымы деп барлық жиынтығындағы олардың бөлек
элементтерінің арақатынасын айтады. Кәсіпорындардағы айналым капиталының
құрылымына талдау жасау және оны жетік білу маңызды мәселелерінің бірі
болып саналады. Себебі, белгілі бір шамада қаржы жағдайы кәсіпорын
қызметінің не ол, не бұл мезетін сипаттайды.
Кәсіпорында айналым капиталының құрылымы тұрақсыз және көптеген
себептердің ықпалымен өзгеріп отырады. Әрбір нақты кәсіпорында айналым
қаражатының шамасы, олардың құрамы мен құрылымы, өндірістік сипаты мен
күрделілігіне, өндіріс кезеңінің ұзақтығына, оларды жеткізу жағдайына және
т.б. байланысты болады.
Айналым капиталы 2 бөлімнен тұрады:
● өндірістік айналым қорлары;
● айналыс қорлары;
Айналым капиталы Кесте-1
Айналым қорлары Айналыс қорлары
Өндіріс- Аяқтал- Болашақ Қоймадағы Жөнелтіл- Есептеу- Ақша же
тік маған кезең дайын ген, лердегі т.б
запастар өндіріс шығын- өнімдер бірақ ақша қаражат
дары ақысы құрал- айналымы
төлен- дары
беген
тауарлар
Нормаланған Нормаланбаған
Өндірістік айналым қорлары - өндірістік процессе бір рет қолданылады
және өзіндік құнын толығымен өндірілетін өнімге аударады. Өндірістік
айналым қорлары өнеркәсіптегі айналым қорларының ең негізгі бөлігі болып
табылады. Олар барлық айналым қорларының өнеркәсіпте 70%, машина өндіру мен
металл өңдеуде 80% аса бөлігін құрайды.
Өндірістік айналым қорларына шикізат негізгі және қосымша
материалдар, комплекстік бұйымдар, өндірісте аяқталмаған өнім, отын, тара
және басқа еңбек құралдары.
Өндірістік айналым қорлары мынадай топтарға бөлінеді:
• Өндірістік запастар. Оларға - шикізат, негізгі материалдардың,
отынның, қосалқы бөлшектердің қалдығы, бағасы 100 теңгеден кем құнсызданғыш
және тозғыш заттар, арнайы құрал-саймандар жатады.
• Аяқталмаған өндіріс. Оның ішінде өз ішінде
шығарылған жартылай дайын өнімдер.
• Болашақ кезеңдердіц шығындары - жаңа өнімдерді әзірлеуге және
игеруге еткен шығындар.
Айналыс қорлары - запастағы дайын өнімдер, әлі бағасы төленбеген,
бірақ жөнелтілген тауарлар, есептеу құралдары және кассадағы ақша қорлары.
Сонымен, айналым қорлары - бұл өндірістік айналым қорлары мен
айналыс қорларын құруға арналған, қәсіпорынның ақша қорлары.
Кәсіпорынның айналым капиталы құрылымын білу өте маңызды, өйткені ол
белгілі бір мөлшерде, сол уақыттағы немесе басқа уақыттағы кәсіпорын
жұмысының қаржылық жағдайын көрсетеді. Мысалы, дебиторлық қарыздың шектен
тыс өсуі, қоймадағы дайын өнімнің, аяқталмаған өндірістің өсуі кәсіпорынның
қаржылық жағдайынын, төмендеуін көрсетеді. Дебиторлық қарыз айналымнан
құралдарды алып, оны өз айналымында қарыз дебиторлар қолданады. Аяқталмаған
өндіріс көлемінің, қоймадағы дайын өнім көлемінің ұлғаюы айналымнан
құралдардың алынғанын, сату көлемінің төмендегенін көрсетеді.
Кәсіпорынның айналым капиталының құрылымы әр түрлі себептерге
байланысты үнемі өзгеріп отырады.
Мысал: Кен өндіру өнекәсібінің айналым капиталының құрылымы
Кесте 1.2
№ Айналым капиталының элементтері Олардың үлестері %
1 Өндірістік запастар 57
2 Аяқталмаған өндіріс және өзіндік өндірістегі17
жартылайфабрикаттар
3 Болашақ кезеңдер шығындары 8
Айналым қорлары (п. 1+п. 2+п. 3)
4 Қоймадағы дайын өнімдер 82
5 Жөнелтілген, бірақ ақысы төленбеген тауарлар 7
6 Есептеулердегі ақша құралдары 4
7 Банк мекемелеріндегі шот есептеріндегі және
кассалардағы ақша қорлары 2
Айналыс қорлары (п. 4+п. 5+п. 6+п. 7)
Айналым капиталы 18
100
Әр түрлі саладағы кәсіпорындардың айналым капиталы құрылымы манадай
жәйттерді бірдей қажет етпейді:
• Кәсіпорын спецификасы. Өндірістік циклы ұзақ кәсіпорындарда
аяқталмаған өндірістің көлемі айтарлықтай жоғары болуы мүмкін; тау-кен
өнеркәсібінде болашақ кезең шығындары. Өндіріс процесі тез
кәсіпорындардың қоймадағы тауарлар запасының үлес салмағы жоғары
болады;
• Дайын өнім сапасы. Егер кәсіпорын сұранысқа ие болмайтын,
сапасы төмен өнім өндірсе, онда бір мезетте қоймадағы тауар запасы көлемі
үлғаяды;
• Мамандану деңгейі;
• Ғылыми-техникалық прогрессті жеделдету. Бұл фактор айналым
құралдарының құрылымына барлық элементтері бойынша әсер етеді. Егер,
кәсіпорынға отынды аз жұмсайтын қондырғы қондырса, қалдықсыз
жұмыс жасайтын болса, онда айналым құралдары құрылымында өндірістік
запастар көлемі күрт азаяды;
Айналым капиталы құрылымына басқада факторлар әсер етеді. Бірақ
факторлар ұзақ уақытты және қысқа уақытты болатындығын білген маржан.
Айналым қорларының құрамы мен құрылымын 4 белгісі бойынша анықтайды:
1. Айналым сферасы;
2. Элементтері;
3. Норма ауытқуы;
4. Қаржыландыру көздері;
Айналым сферасына байланысты айналым қорлары өндірістік айналым
қорлары (өндіріс сферасы), айналыс қорлары (айналыс сферасы) болып
бөлінеді. Айналым қорлары айналыс сферасында да, өндірістік сферасында да
бір мезгілде, айналымның үш стадиясынан өте, қызмет етеді: жабдықтау,
өндіру, өткізу.
Кәсіпорын жұмысында айналым капиталы үш сатыдан өтеді:
1. Ақша сатысы. Мұнда ақша өндірістік запастарға айналады. Яғни,
кәсіпорын өз ақшасына шикізат немесе материалдар сатып алады.
Жабдықтаушылардың счеттарын төлейді және жабады.
2. Өндірістік сатысы. Өндірістік запастар бірінші
аяқталмаған өндіріске айналады, одан кейін дайын өнімге айналады.
3. Тауарлық сатысы. Дайын өнім сатылады, нәтижесінде айналым
қорлары өндіріс саласынан айналыс аясына, қайтадан ақшалай нысанына
келеді. Бұл қаржылар жаңадан еңбек кұралдарын алуға жұмсалып, жаңа
ауыспалы айналымға шығады.
Айналым қорларының бір айналымын мынадан көруге болады:
А-ӨЗ...Ө...ДӨ-А*
Ақша құралдарына (А) кәсіпорын өнім өндіру үшін қажетті еңбек
құралдарын сатып алады, олар өндірістік запастарға айналады (ӨЗ), содан
кейін өндірістік (Ө) процесс басталады, осының нәтижесінде дайын өнім пайда
болады (ДӨ), ол өткізіледі де, кәсіпорынға қайтадан ақша қаражаты (А*)
келіп түседі. Осылай айналым құралдары бір айналым жасайды және бәрі
қайталанып отырады.
Айналым қорларының әр бөлігі әр түрлі мағынаға ие және өндірістік
шаруашылық қызметінде әр түрлі қолданысқа ие, сондықтан олар мынадай
элементтерге сыныпталады:
1. Өндірістік запастар (шикізат, негізгі материалдар, сатып алынған
жартылайфабрикаттар, қосымша материалдар, отын, тара, запасты
бөлшектер, арзан жэне тез тозатын құралдар).
2. Аяқталмаған өндіріс және жеке өндіріс жартылайфабрикаттары.
3. Болашақ кезеңдер шығындары.
Айналым қорлары (п. 1+п.2+п.З).
4. Қоймадағы дайын өнімдер.
5. Жөнелтілген, бірақ ақысы төленбеген тауарлар.
6. Есептеулердегі ақша құралдары.
7. Банк мекемелеріндегі шот есептеріндегі және кассалардағы ақша
қорлары.
Айналыс қорлары (п.4+п.5+п.6+п.7).
Айналым капиталы (п.1+п.2+п.3+ п.4+п.5+ц.6+п.7). Аяқталмаған
өндірістің құны оны өндіруге кететін шиқізаттың (негізгі және қосымша
материалдардың, отын, энергия, су) құнына, амортизация, жұмысшыларға
бөлінген еңбеқақы сомасына байланысты анықтайды.
Өнеркәсіп өндірісте сатып алынған жартылайфабрикаттармен қоса
өзіндік өндірістегі жартылайфабрикаттардыда қолданады, олар табиғатына
қарай аяқталмаған өнімге жақын қеледі.
Кәсіпорынның айналым қапиталының негізгі бөлігін -
тауарлы-материалды қор құрайды:
1. шикі зат
2. материалдар
3. аяқталмаған өндіріс
4. дайын өнім
5. тауарлар;
Тауарлы - материалды қор кәсіпорынның активтерінің негізгі бөлігі
болып саналады. Өйткені олар сатудан түскен ақшаның негізгі көзі болып
саналады. Оларды бағалау және есептеу кәсіпорынның қаржы-шаруашылық
нәтижесіне үлкен әсерін тигізеді. Тауарлы-материалды қорды басқару үшін
оларды бағалау жұмысы жүргізіледі. Ал бағалау үшін 4 әдіс пайдаланылады:
1. Тауарлы-материалды қорды өткізудің таза құны бойынша бағалау. Осы
әдіс тауарлы-материалды қордың өзіндік құны жоғалған кезде қолданылады.
Себептері:
1. Тауарлы - материалды қор берілгендері жоғалған кезде;
2. Олар ескірген қезде;
3. Тауарлы-материалды қордың бағасы төмендеген кезде.
Бұл әдіс өте аз пайдаланылады. Т.м.қ. өткізу таза құны=болжамды
шамамен құрылған сату бағасы;
2. Орташа өлшемді құнды есептеу әдісі бойынша: тауарлы- материалды
құн нақты мерзімде түскен заттардың орташа құнын есептеу бойынша
анықталады.
3. ФиФО эдісі. Бірінші сатып алынған бағалары өткізілген
тауарлардың өзіндік құнына пайда. Басқаша айтқанда бірінші сатып алынатын
бағалары бойынша анықталады.
4. ЛиФО әдісі. Соңғы сатып алынған тауарлар бағалары өткізілген
өзіндік құнында пайдаланылады.
Норма ауытқуына байланысты айналым құралдары мөлшерленген айналым
капиталы (тауарлы-материалды құндылықтар запасындағы) және мөлшерленбеғен
айналым капиталы (дебиторлык қарыздар, есептеулердегі құралдар, банк
мекемелеріндеғі шот есептеріндегі және кассалардағы ақша қорлары) болып
бөлінеді.
Жоғары тиімділік пен ритмділік көбіне айналым құралдарының (аналым
құралдары, айналыс құралдары) оптимальді көлеміне байланысты болады.
Сондықтан айналым капиталын мөлшерлеу процесі үлкен маңызға ие.
Айналым капиталының мөлшері, әрқашан кәсіпорынның жұмысына қажетті,
олардың минимальді есепті сомасын құрайды. Шикі заттың фактілі запастары,
ақша қаражаттары жэне т.б. мөлшерден жоғары немесе төмен немесе оған сәйкес
болуы - бұл ағымдағы қаржылық қызметтің ең өзгергіш көрсеткіштерінің бірі
болып табылады.
Айналым капиталының мөлшерінің толмауы өндірістің қысқаруына,
өндірістік программаның және өнімді өткізудің орындалмауына әкеп соқтырады.
Мөлшерден көп запастар айналымнан ақша қаражаттарын бөледі,
материалды-техникалық жабдықтардың жетіспеушілігін көрсетеді.
Өнімді өткізу мен өндіріс процесінің ритмсіздігін көрсетеді. Бұл
ресурстарды тиімсіз немесе жеткіліксіз пайдалануға әкеледі.
Қаржыландыру көздеріне байланысты айналым капиталы жеке және заемды
айналым капиталы болып бөлінеді.
Кәсіпорын айналымында жеке жэне заемды айналым капиталының болуы
ұйымның өндірістік процесінің ерекшелігі ретінде қарастыруға болады.
Әрқашанда өндіріс қажеттіліктерін қаржыландырудың минимальді сомасы жеке
айналым қорларымен қамтамасыз етіледі. Кәсіпорынның ішкі және сырқы
факторлардың әсерінен болатын қажеттіліктер кредиттермен жабылады.
Айналым капиталын тиімді пайдалану көпшілігінде олардың қажеттілігін
дұрыс анықтау болып табылады. Себебі, өндірістің осы көлемінде жоспарланған
пайданы ең төменгі мөлшердегі шығынмен табуға үлкен ықпалын тигізеді.
Айналым капиталының төмендетілген мөлшері кәсіпорынның тұрақсыз қаржы
жағдайына, өндіріс процесінің іркілісіне әкеп соқтырады. Осының салдарынан
өндірістің көлемі мен пайдасы төмендейді. Осы кезекте айналым
қаражаттарының көтеріңкі мөлшері кәсіпорынның өндірісті үлғайту үшін
күрделі қаржы шығынын жұмсау мүмкіндігі төмендейді. Кәсіпорында айналым
қаражатының қажеттілігін анықтау кәсіпорынның өндіріс жоспары және өндіріс
шығынның сметасымен үйлестіру қажет.
Әуелі кәсіпорын құрылғанда айналым қаражаттары жарғылық қордың бір бөлігі
ретінде қалыптасады. Олар тауарлық өнімдерді өндіруге байланысты өндірістік
қосалқы қорларды сатып алу үшін жұмсалады. Дайын өнім қоймаға түседі, содан
соң тұтынушыларға жіберіледі. Оның төлеуге дейінгі мезетінде өндіруші ақша
қаражаты мұқтажынан жоқшылық көреді. Мұқтаждың бүл деңгейі салынған
қаражаттың көлеміне байланысты, ол жыл ішінде түрлі себептермен
тұрақсызданады. Сондықтан да кәсіпорын айналым қаражатын қалыптастыруда
басқа да қиындық көздеріне ұшырайды-орнықты орнықты пассивтер, несиегерлік
берешек, банк несиесі және басқа да несиегерлер. Өндірістік бағдарламаның
өсу мүмкіндігіне байланысты айналым қаржыларына мұқтаждық артады, осыған
орай, қаражатының өсуіне тиісті қаржыландыруды қажет етеді. Бұл жағдайда
оларды толықтыру көзі кәсіпорынның таза пайдасы болып саналады. Айналым
қаражаты ретінде кәсіпорын орнықты пассивтерді пайдаланады. Олар жеке
көздеріне теңестіріледі, себебі кәсіпорынның айналымында түпкілікті болып,
оның іс-әрекетін қаржыландыру үшін қолданылады. Орнықты пассивтер:
• Жалақы жөнінде ең аз ауыспалы берешек және
әлеуметтік сақтандыруына, жұмыспен қамтуға жәрдемдесу қорына аударым
жарнасы;
• Ақы төлеудің мерзім ішіндегі келіп түспегендегі фактурасы жоқ
жеткізушінің және акцептелген есеп айырысу құжаты бойынша жеткізушіге
берешегі;
• Аванс және өнімге ішінара ақы бойынша тапсырыс берушілерге
берешегі;
• Салықтардың бірсыпыра түрлері бойынша бюджетке берешегі. Айналым
қаражаттарын қалыптастырудың басқа да көздеріне пайда есебінен құрылған
арнаулы қордың уақытша пайдаланбаған қалдығын жатқызуға болады.
Кәсіпорынның айналым қорларына мұқтажы жыл бойына түпкілікті сақталады. Ол
түрлі факторларға байланысты тұрақсызданады:
• Өндірістің маусымдылығы;
• Тауар-материалдық құндылықтарды жеткізудің кепілділігі;
• Қоймалардағы сатылмаған дайын өнімдердің қорлануы.
1.2. Кәсіпорынның айналым капиталын және қорларын пайдалану мөлшері
және тиімділігінің көрсеткіштері
Өндірістік запастардың негізгі элементтері бойынша, ақша
нысанындағы, айналым құралдарыныц мөлшері мына формуламен есептеледі:
Н= Р*Д
Р- материалдардың ортакүндік шығыны;
Д - айналым құралының берілген элемент үшін орташа запас мөлшері.
Айналым капиталының орташа запас мөлшері (Д) біртекті немесе әр
түрлі материалдар үшін ағымдағы уақытты (Т), сақтандыру (С), транспорттық
(М), технологиялық (Ф) запастар, және жеткізу, түсіру, қоймаға апару (П):
Д- Т+С+М+Ф+П.
Ағымдағы запас - запастың негізгі түрі. Оның көлеміне келісімдер
бойынша жөнелту, өндірісте пайдалану көлемі әсер етеді.
Ағымдағы запастағы айналым құралдар мөлшері жабдықтаудың орташа
циклының 50% көлемінде қабылданады.
Аяқталмаған өндірісте айналым капиталы мөлшері (Н) мына формуламен
анықталады:
Н= (ВД)*Т*К,
В - IV кварталдың шығындар сметасы бойынша жалпы өнім көлемі, руб;
Д - кезеңдегі күндер саны (90);
Т - өндірістік циклдың ұзақтығы, күндер;
К - өндірістегі шығындардың өсу коэффициент;
Шығындардың әркелкі өсуіне байланысты коэффициент мына формуламен
есептеледі:
К=СП
Мұндағы, С- аяқталмаған өндірістегі бұйымның орташа құны;
П- бұйымның өндірістік құны.
Болашақ кезең шығындарының айналым құралдары мөлшері (Н) мына
формуламен анықталады.
Н=П+Р-С,
П- болжанған кезеңнін басына өтетін болашақ кезең шығынының сомасы;
Р- келесі жылдың болашақ кезең шығыны;
С- келесі жылда өнімнің өзіндік құнын жоюға кететін болашақ кезеңдер
шығыны.
Дайын өнімнің қалдықтарына айналым құралдары молшері мына формуламен
есептеледі:
Н=(ВД)*Т
В - өндірістік өзіндік құнының келесі жылдың IV кварталы на тауарлы
өнім өндірісі;
Д - кезеңдегі күн саны (90);
Т- дайын өнімге айналым құралының мөлшері.
Айналым каиталының айналымдылық коэффициент және бір айналым
ұзақтығы - кәсіпорынның айналым капиталдарын қолдануының маңызды
көрсеткіштері болып саналады.
Айналым капиталының айналымдылық коэффициент (Кайн) зерттеліп жатқан
кезеңде (квартал, жартыжылдық, жыл) айналым құралдары қанша рет айналыс
жасағанын көрсетеді. Ол мына формуламен есептеледі
Кайн = VcQoқ,
Vс- есептеу кезеңіндегі сатылған өнім көлемі;
Qoқ - есептеу кезеңіндегі айналым капиталының орташа құны.
Бір айналымның ұзақтығы (К) кәсіпорынға оның айналым капиталы
сатылған өнімнен түскен түсім болып қайтарылу мезгілін көрсетеді. Оның
формуласы К=ТКайн, немесе К=Т*QоқҮс,
V- есептеу кезеңіндегі мерзім саны;
Т- мерзім уақыты.
Айналым капиталын тиімді пайдаланудың маңызды
көрсеткіші айналымға құралдар енгізу коэффициенті. Ол сатылған өнімнін 1
теңгеге шаққандағы табысын аванстайтын, айналым құралдарының
сомасын көрсетеді. Басқаша айтқанда, ол айналымдылық қор сиымдылығын,
с.с. айналым капиталының өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығынын көрсетеді.
Оны мына формуладан көруге болады
Ке=(QоқVс)*100,
Ке- енгізу коэффициенті, тиын.
100 - теңгені тиынға ауыстыру.
Айналымға құралдар енгізу коэффициенті (Ке)- айналым капиталының
айналыс коэффициентіне (Кайн) қарсы бірлік. Енгізу коэффициенті азайған
сайын, кәсіпорынның айналым капиталы тиімді қолданылады және оның қаржылық
жағдайы жақсарады.
Кәсіпорынның айналым қорларын пайдалану көрсеткіштері.
Материалды ресурстардың шығынын зерттеу және болжау үшін келесі
көрсеткіштер пайдаланылады: пайдалану коэффициенті, өнім шығару
(жартылайфабрикат), шикізаттан шығарылған өнім коэффициенті.
Пайдалану коэффициенті пайдаланылған шикізат пен материал көлемін
көрсетеді. Ол тиімді шығынның (масса, теориялық шығын) материалдың шығын
нормасына қатынасына тең:
ПК= тиімді шығынматериалдың шығын нормасы.
Өнім шығару коэффициенті пайдалану коэффициентіне кері көрсеткіш. Ол
материалды ресурстардың шығын нормасының тиімді шығындарға қатынасымен
өрнектеледі.
ӨШК= материалдың шығын нормасытиімді шығын.
Шикізаттан шығарылған өнім коэффициент жұмсалған шикізаттың
құрамындағы қолданылған тиімді заттар көлемін көрсетеді. Ол шикізат
құрамындағы тиімді заттар көлемін шикізаттың толық көлеміне қатынасымен
көрсетіледі.
ШШӨК= тиімді заттар көлемішикізат көлемі.
Кәсіпорында барлық материалдық ресурстарды пайдалануын көрсететін
маңызды көрсеткіштері - өнімнің материал сиымдылығы (Мс) және, бұған кері,
материал қайтарымдылығы (Мқ) болып табылады.
Мс= МЗТӨ; Мо-ТӨМЗ;
Мс= МЗҮс; Мо= Үс МЗ;
МЗ- кәсіпорындағы жұмсалған материалдар көлемі,
ТӨ- кәсіпорындағы тауарлы өнім шығарылымы,
Үс- сатылған өнім көлемі.
Өнімнің материал сиымдылығының жеке көрсеткіштері:
Электросиымдылық
Мэл= жұмсалған электроэнерғия көлеміөнім көлемі;
Энергосиымдылық
Мэв= тұтынылған энергия көлемі өнім көлемі;
Кәсіпорынның техникалық-экономикалық көрсеткіштері
Жалпы табыс= өткізілген өнімнен түскен түсім - өткізілген өнімнің
өзіндік құны;
Негізгі қызметтен түскен түсім = жалпы табы - кезең шығындары; Салық
салғанға дейінгі жиынтық табыс= негізгі қызметтен түскен түсім-негізгі емес
қызметтен түскен түсім;
Корпоративті табыс салығы=30%;
Салық салғаннан кейінгі жиынтық табыс=салық салғанға дейінгі жиынтық
табыс - корпоративті табыс салығы;
Таза табыс = салық салғаннан кейінгі жиынтық табыс; Өнім
рентабельдігі = (таза табысөткізілген өнімнің өзіндік құны+кезең
шығындары)* 100;
Сату рентабельділігі= (таза табысөткізілген өнімнен түскен табыс)* 100;
Өндіріс рентабельділігі= (таза табыснегізгі құралдардың орташа жылдық
құны+айналым құралдарының орташа жылдық құны)* 100;
1 жұмыскердің еңбек өнімділігі = өткізілген
өнімнен түскен табысжұмыскерлер саны;
1 жұмысшының еңбек өнімділігі = өткізілген
өнімнен түскен табысжұмысшылар саны;
1 жұмыскердің орта айлық еңбек ақысы = (жұмыскерлердің еңбекақы
қорыжұмыскерлер саны)* 12 айға;
1 жұмысшының орта айлық еңбек ақысы = (жұмысшылардың еңбекақы
қорыжұмысшылар саны)* 12 айға; Қор қайтарымдылығы= өнім көлемінегізгі
құралдардың орташа жылдық құны;
Қор сиымдылығы= негізгі құралдардың орташа жылдық құны өнім өлемі;
Қормен қарулану=негізгі құралдардың орташа жылдық құныжұмысшылар саны;
Амортизация сомасы = (негізгі құралдардың орташа
жылдық құны*амортизация нормасы)* 100;
3. Кәсіпорынның ағымдағы активтері мен пассивтерін басқару саясатының
негізгі типтерінің сипаттамасы
"Айналым капиталы" термині (оның отандық есептемелеріндегі атауы –
айналым қаражаттары) кәсіпорынның ақша қаражаттары немесе бір жылда немесе
бір өндірстік циклда айналатын мобильді активтеріне жатады. Таза айналым
капиталы ағымдағы активтер (айналым қаражаттары) мен ағымдағы
міндеттемелерінің (кредиторлық қарыздар) арасындағы айырма ретінде
анықталады және ағымдағы активтерді ұзақ мерзімді қаражат көздері
қаншалықты жабу деңгейін көрсетеді. Отандық тәжірибедегі бұл көрсеткіш –
меншік айналым қаражаттарының деңгейі.
Айналым қаражаттары әр түрлі позициядан мінезделуі мүмкін, бірақ
негізгі сипаттамалары олардың өтімділігі, көлемі және құрылымы болып
табылады.
Өндірістік қызмет процесінде айналым қаражаттарының бөлек
элементтерінің өзгерісі болып тұрады. Кәсіпорын шикізат және материалдар
сатып алады, өнім шығарады, оны сатады, көбінесе несие түрінде, нәтижесінде
дебиторлық қарыз пайда болады, ол біраз уақыттан кейін ақша қаражаттарына
айналады.
Ағымдағы активтердің циркуляциялық табиғаты айналым капиталын
басқаруда негізгі орын алады.ағымдағы активтер өтімділік дәрежесі бойынша
ерекшеленеді, яғни олардың ақша қаражаттарына өзгеру қабілеті бойынша. Ақша
эквиваленттері өтімділік дәрежесі бойынша ақша қаражаттарына неғұрлым жақын
болып табылады. Дебиторлық қарыз өтімділігі өзгермелі болып тұруы мүмкін.
Өтімділігі ең төмен – материалды-өндірістік қорлар, олардың ішінен ең
өтімдісі шикізат пен материалдарға қарағанда – дайын өнім.
Айналым қаражаттарының деңгейі өндірістік процестің қажеттіліктеріне
ғана байланысты анықталмайды, бірақ кездейсоқ факторларға да байланысты.
Сондықтан айналым капиталын тұрақты және өзгермелі капиталға бөлген жөн.
Қаржы менеджменті теориясында тұрақты айналым капиталы ұғымының екі
негізгі түсіндірмесі бар. Бірінші түсіндірмеге сәйкес тұрақты айналым
капиталы (ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі) ақша қаражаттарының,
дебиторлық қарыздың және өндірістік қорлардың операциялық цикл кезіндегі
қажеттілігі тұрақты бөлігі болып табылады. Бұл, мысалы уақыт патаметрі
бойынша орташаландырылған, кәсіпорынның тұрақты тіркеуінде болатын ағымдағы
активтердің шамасы. Екінші түсіндірмеге байлансты тұрақты айналым капиталы
өндірістік қызметті жүзеге асыруға қажетті ағымдағы активтердің минимумы.
Бұл тәсіл кәсіпорын өзінің қызметін жүзеге асыру үшін айналым
қаражаттарының белгілі бір минимумы, мысалы ақша қаражаттарының тұрақты
қалдығы есеп айырысу шотында, қалып отыру екенін білдіреді. Төменде біз
екінші түсіндірмеге сүйеніп отырамыз.
Өзгермелі айналым капиталының категориясы (немесе ағымдағы
активтердің өзгермелі бөлігі) дағдарыс кезеңдерінде немесе сақтандыру қоры
ретінде қажетті қосымша ағымдағы активтер. Мысалы, өндірістік-материалды
қорларға қосымша қажеттілігі маусымдық өткізу кезіндегі сатудың жоғары
деңгейін ұстап тұруға байланысты. Сол кезде өткізуді жүзеге асыру кезінде
дебиторлық қарыз да өседі. Қосымша ақша қаражаттары шикізат пен
материалдарды төлеу үшін, сонымен қатар жоғары белсенділік кезеңі алдындағы
еңбек қызметі үшін қажет.
Айналым капиталын басқару саясатының негізгі мақсаты ағымдағы
активтердің көлемі мен құрылымын, оларды жабу көздерін және кәсіпорынның
ұзақ мерзімді өндірістік және тиімді қаржы қызметін қамтамасыз ететін
олардың арасындағы қатынасты анықтау. Бұл факторлардың және нәтижелік
көрсеткіштердің байланысы анық. Несигерлер алдындағы міндеттемелерді
орыдамау экономикалық байланыстарды үзуге және оның салдарына алып келуі
мүмкін.
Нысандалған мақсаттың стратегиялық мінездемесі бар, ағымдағы қызметті
басқаруды жетілдіретін айналым қаражаттарының деңгейін ұстап тұрудың да
мәні бар. Күнделікті қызмет тұрғысынан кәсіпорынның маңызды қаржы-
шаруашылық мінездемесі оның өтімділіг болып табылады, яғни қысқа мерзімді
қарыздарын мерзімінде жабу қабілеті. Кез келген кәсіпорын үшін өтімділіктің
белгілі деңгейі шаруашылық қызметтің тұрақтылығының маңызды мінездемесі
болып табылады. Өтімділікті жоғалту дың салдары тек қосымша шығындарға ғана
емес, кейбір кездерде өндіріс процесінің тоқтатылуына да әкелуі мүмкін.
Егер ақша қаражаттары, дебиторлық қарыз және өндірістік-материалдық
қорлар біршама төмен деңгейлерде қолданып отырса, онда
төлемқабілетсіздіктің мүмкіндігі немесе рентабельді қызметті жүзеге асыруға
қаражаттардың жетіспеушілік мүмкіндігі бар. Таза айналым капиталының
деңгейі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым өтімділік тәуекелі азаяды. Әрине,
бұл байланыстың түрі неғұрлым күрделірек, себебі ағымдағы активтердің
барлығы бірдей дәрежеде өтімділік деңгейіне әсер етпейді. Бірақ өімділікті
жоғалту тәуекелін минимумға шығаратын айналым қаражаттарын басқарудың ең
қарапайым вариантын жасауға болады: ағымдағы активтер ағымдағы
міндеттемелерден неғұрлым көп болса, соғұрлым тәуекел дәрежесі төмен
болады; сонымен таза айналым капиталын өсіруге ұмтылу керек.
Пайда мен айналым капиталы деңгейінің арасындағы тәуелділік тым
басқа. Айналым капиталының төменгі дәрежесіндегі өндірістік қызмет дұрыс
деңгейде қамтамасыз етілмейді, бұдан шығатыны - өтімділікті жоғалту
мүмкіндігі, жұмыстың оқтын-оқтын тоқтатылуы және төмен түсім. Айналым
қаражаттары шамасының келесі жоғарлауы кәсіпорынның уақытша еркін, жұмыссыз
ағымдық активтерінің бар болуына және қаржыландырудың артық шығындалуына
әкеледі, ал бұл өз кезегінде пайданың төмендеуіне әкеледі. Осыған
байланысты, айналым қаражаттарын басқарудың жоғарыда көрсетілген тәсілі
онша дұрыс емес.
Сонымен, айналым қаражаттарын басқару саясаты өтімділікті жоғалту
тәуекелі мен жұмыс тиімділігінің арасындағы компроммисті қамтамасыз ету
керек. Бұл екі маңызды мәселені шешуге түйінделеді:
1. Төлем қабілеттілікті қамтамасыз ету. Егер кәсіпорын өз шоттарын
төлей алмағанда, міндеттемелерін орындамағанда және мүмкін
банкроттықты жариялағанда бұл шарттың бар болуы мүмкін.
2. Активтердің қажетті көлемін, құрылымын және рентабельділігін
қамтамасыз ету. Ағымдағы активтердің әр түрлі деңгейінің пайдаға
әр түрлі әсер ететіні белгілі. Мысалы, өндірістік-материалды
қорлардың жоғары дәрежесі сәйкесінше ағымдағы шығындарды талап
етеді, бірақ сонымен қатар дайын өнімнің кең көлемі келесіде
өткізу көлемі мен табыстардың көбеюіне әкелуі мүмкін. Ақша
қаражаттарының, дебиторлық қарыздың және өндірістік қорлардың
дәрежесін анықтаумен байланысты әрбір шешім, белгілі актив түрінің
рентабельділігі жағынан да, айналым қаражаттарының құрылымының
оптималды жағынан да қарастырылуы тиіс.
Жоғарыда көрсетілгендей, ағымдағы активтердің өтімділігі және қолайлы
тиімділігі көп жағдайда таза айналым капиталының деңгейімен анықталады.
Егер қысқа мерзімді қарыз айналым қаражаттарын жабудың көзі бола алмайды
деген түсіндірмеге сүйенсек, онда бұл көрсеткіш шамасы нолден макималды
шамаға өзгеретіні белгілі. Таза айналым капиталының нолдік шамасында
өтімділікті жоғалту тәуекелі максималды шамасына жетеді; бұл көрсеткіш
шамасының өсуіне қарай тәуекел азаяды. Теориялық тұрғыдан таза айналым
капиталы максималды шамасына қысқа мерзімді кредиторлық қарыз жоқ кезде
жете алады.Бұл жағдайда максималды шама
Ағымдағы активтедің құнына тең, ал өтімділікті жоғалту тәуекелі нолге
тең болады.
Қаржы менеджменті теориясында ағымдағы активтерді қаржыландырудың
түрлі стратегияларын анықтауға болады. Бұл менеджердің ағымдағы активтердің
өзгермелі бөлігін, яғни таза айналым капиталының салыстырмалы шамасыны,
жабу көзін таңдауына байланысты. Активтерді басқарудың төрт моделі белгілі:
□ идеалды;
□ агрессивті;
□ консервативті;
□ келісімді.
Қаржыландару стратегиясының моделін таңдау ұзақ мерзімді пассивтердің
шамасын анықтауға және ұзақ мерзімді пассивтер мен айналыстан тыс
активтердің арасындағы айырма болып табылатын таза айналым капиталының
шамасын есептеу негізіне сүйенеді (АтК=ҰмП-АтА). Сондықтан, әр стратегияға
базалық баланстық теңдей сәйкес келеді.
Есептеуге ыңғайлы болу үшін келесі шамалар енгізіледі:
АтА – айналымнан тыс активтер;
АА – ағымдағы активтер (АА=ЖБ-ӨБ);
ЖБ – ағымдағы активтердің жүйелі бөлігі;
ӨБ – ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі;
ҚмКқ – қысқа мерзімді кредиторлық қарыз;
ҰмҚк – ұзақ мерзімді қарыз капиталы;
МК – меншік капитал;
ҰмП – ұзақ мерзімді пассивтер (ҰмП= МК - ҰмҚк);
АтК – таза айналым капиталы (АтК = АА - ҚмКқ).
Идеалды модель ағымдағы активтер және ағымдағы міндеттемелер
категориясының мәнінде және олардың сәйкестілігінде құрылады. "Идеалды"
ұғымы бұл жағдайда оған ұмтылу керек бір идеалдың ұғымын білдірмейді, ал
тек экономикалық мағына тұрғысынан активтер мен оларды жабу көзінің
жиынтығын білдіреді. Модель ағымдағы активтер шамасы бойынша қысқа мерзімді
міндеттемелермен сәйкес келетінін, яғни таза айналым капиталы нолге тең
екенін білдіреді. Күнделікті өмірде бұл модель кездеспейді. Өтімділк
тұрғысынан ол ең тәуекелді болып табылады, себебі қолайсыз жағдайларда
кәсіпорын кредиторлық қарызды жабу үшін негізгі қаражаттардың бір бөлігін
сатуға мәжбүр болады. Бұл стртегияның мәні, ұзақ мерзімді пассивтер
айналымнан тыс активтер дәрежесінде тұрғызылуында, яғни базалық баланстық
теңдеу мынанадай болады:
ҰмП= АтА
Нақты кәсіпорын үшін айналым қаражаттарын қаржылық басқару
страьегиясының келесі үш моделі ең шындықты, жүзеге асырылатын болып
табылады. Олардың негізінде мынадай түсініктеме жатыр: өтімділкті
қамтамасыз ету үшін айналымнан тыс активтерді және ағымдағы активтердің
жүйелі бөлігін ұзақ мерзімді пассивтер жабу керек. Сонымен, бұл
модельдердің айырмашылығы ағымдағы активтердің өзгрмелі бөлігін қандай
қаржыландыру көздері таңдалатынында жатыр.
Агрессивті модель, яғни ұзақ мерзімді пассивтер айналымнан тыс
активтер мен ағымдағы активтердің жүйелі бөлігінің жабу көзі болып
табылады. Бұл жағдайда таза айналым капиталы дәл осы минимумға тең болады
(АтК=ӨБ). Ағымдағы активтердің өзгермелі бөлігі толық көлемде қысқа
мерзімді кредиторлық қарызбен жабылады. Өтімділік тұрғысынан бұл стратегия
да тәуекелді. Себебі нақты өмірде ағымдағы активтердің минимумымен шектелу
мүмкін емес. Базалық баланстық теңдеу мынандай түрде болады:
ҰмП= АтА+ ӨБ.
Консервативті модель ағымдағы аткивтердің өзгермелі бөлігі тағы да
ұзақ мерзімді пассивтермен жабатынын анықтайды. Бұд жағдайда қысқа мерзімді
кредиторлық қарыз жоқ, өтімділікті жоғалту тәуекелі жоқ. Таза айналым
капиталы шамасы жағынан ағымдағы активтерге тең (АтК=АА). Әрине, бұл модель
жасанды мінездемеде болады. Бұл стратегия ұзақ мерзімді пассивтердің келесі
берліген базалық баланстық теңдеу деңгейінде орнатылатынын мақұлдайды:
ҰмП= АтА+ЖБ+ӨБ.
Бөлім-ІІ Кәсіпорынның таза айналым капиталын басқару саясатын
бағалау және талдау
2.1 "Еуро-Азия Эйр" АҚ-ның алматылық филиалының жалпы қаржылық
жағдайын талдау
1997 жылдың шілдесінде "Қазақстан әуе жолы" ұлттық әуе компаниясы
банкрот болп жарияланды. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997 ж 14 шілде
№1080 Қаулысы бойынша "Қазақстан әуе жолы" ұлттық әуе компаниясы негізінде
Еуро-Азия Эйр вертолетті әуе компаниясы құрылды. Еуро-Азия Эйр әуе
компаниясының бас офисі Алматы қаласы, Сейфуллин көшесі,521 мекен-жайы
бойынша орналасты. Әуе компаниясының филиалдары Ақтөбе, Атырау, Ақтау,
Жезқазған, Қызылорда қалаларында болды. Әуе компанияның алғашқы Президенті
болып Джантасов Б.К. болып сайланды, қазіргі кезде – Бекмухамбетов А.А.
Еуро-Азия Эйр әуе компаниясының Ми-8, Ми-2 вертолеттері, Аи-2, Л-
410, Як-40 ұшақтары бар.
2003 жылы әуекомпанияның бас офисі Ақтөбе қаласына, 2004 жылы Атырау
қаласына көшірілді. Қазіргі кезде Атырау қаласында орналасқан.
2003 жылы Еуро-Азия Эйр ашық акционерлік қоғамының Алматылық
филиалын Жарғылық міндеттерге сәйкес Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы ашық
акционерлік қоғамы құрды. Филиал Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы АҚ-ның
жеке құрылымдық бөлімшесі болып табылады. Филиал өз қызметін Қазақстан
Ресупбликасы Заңнамаларына, Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы АҚ Жарғысына,
акционерлердің жалпы мәжілісінің шешімдеріне, директорлар Кеңесі мен
Қоғамның басқармасы, Қоғам президенті мен Филиал директорының бұйрықтарына,
нұсқауларына және өкілдеріне сәйкес жүзеге асырады.
Еуро-Азия Эйр ашық акционерлік қоғамының Алматылық филиалы заңды
тұлға болып саналмайды, Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы АҚ балансына
кіретін өзінің жеке балансы, жекелеген қаржылық операцияларды және еңбекақы
төлеуді жүзеге асыруға арналған ағымдық және транзиттік банктік
есепшоттары, өз атауы көрсетілген мөрі, фирмалық бланкі және өзге
деректемелері бар.
Еуро-Азия Эйр ашық акционерлік қоғамының Алматылық филиалы
қызметінің мақсаты: өз қызметі нәтижесінде мейлінше үлкен табыстарға қол
жеткізу, Қазақстан Республикасы аймақтарының әуе транспортына деген
қажеттіліктерін қанағаттандыру, Еуро-Азия Эйр әуе компаниясы АҚ
басқармасы белгілеген міндеттерді атқару.
Кесте 2.1 - 2003-2005 жж. "Еуро-Азия Эйр" АҚ-ның алматылық филиалының
балансын талдау, мың теңге
Атауы Ауытқу
2005ж үлесі
2005 ж 2004 ж 2003 ж 2005-2002004-200
4 ж 3 ж
Өнімді (жұмыс, қызмет) 407657 254330 19791 153327 234539
өткізуден түскен табыс
Өткізілген өнімнің 376866 242543 19525 134323 223018
(жұмыстың, қызметтің) өзіндік
құны
Жалпы табыс 30791 11787 266 19004 11521
Кезең шығындары, с.і.: 20088 61071 3602 -10983 57469
жалпы және әкімшілік шығындар20088 61071 3602 -10983 57469
Негізгі қызметтен түскен 1070 -49284 3336 50354 -52584
табыс
Негізгі емес қызметтен түскен-179 6 16 -185 -10
табыс
Салық салуға дейінгі негізгі 10524 -49278 3321 59802 45966
қызметтен түскен табыс
Заңды тұлғалардан табыс 3040 7677 582 -4637 7095
салығы бойынша шығындар
Салық салудан кейінгі негізгі7484 -56955 3903 64439 -60858
қызметен түскен табыс
Таза табыс 7484 -56955 3903 64439 -60858
Есептелінген дивидендтерді 7484 -56955 3903 64439 -60858
алып тастағаннан кейінгі таза
табыс
Кесте 2.3 - 2003-2005 жж. "Еуро-Азия Эйр" АҚ-ның алматылық филиалының ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есеп берулерді талдау, мың теңге
Атауы Кезең Абсолютті
артуыкемуі
2005 ж2004 ж2003 ж2005-20042004-2003
ж ж
1. Операциялық қызметтен ақша
қаражаттарының қоғалысы
1. Ақша түсімдері: 46233434361710687 118717 332930
өнімді өткізуден түскен түсім 4071532196538964 187500 210689
алынған аванстар 11660 53921 -2887 -42261 56808
басқа да түсімдер 43521 70042 16 -26521 70026
2. Ақша шығыны: 45644833720310022 119245 327181
жабдықтаушылар мен мердігерлердің 3135462003043134 113242 197170
шоттары б-ша
берілген аванстар 42679 4950 50 37729 4900
еңбекақы б-ша 41097 28171 990 12926 27181
салық б-ша 16605 13595 288 3010 13671
табыстарды төлеу 4979 59 4979 -59
басқа төлемдер 37542 90183 5501 -52641 84682
3. Операциялық қызмет 665
нәтижесіндегі ақшаның артуыкемуі
2. Инвестициялық қызметтен ақша
қаражаттарының қозғалысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz