Сары торғай өте әдемі құс
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ
1. Орнитофаунаның зерттелуі
1.1. Құстардың жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 5
1.2. Құстардың
тіршілігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .14
1.3. Оңтүстік Қазақстан облысында кездесетін құстардың алуан түрлілігі,
Кентау маңында тіршілік ететін құстардың систематикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
1.4. Қазақстан Қызыл кітабына енген кейбір құстардың биологиясы ... ... 32
ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬДІ БӨЛІМ
2. Зерттеу аймағының сипаттамасы және зерттеу тәсілдері
2.1. Кентау қаласының және аумағының физика-географиялық
мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.2. Зерттеу барысында қоланылған әдістер және нәтижелерді реттеу ... ... 37
2.3. Кентау қаласында және маңында кептертәрізді құстарды зерттеу
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.4. Зерттеу аймағындағы кептерлердің систематикасы, таралуы және
экологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
9
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Омыртқалы жануарлар ішіндегі ең үлкен
топ – құстар. Бүкіл дүние жүзінде олардың 10—12 мың түрлерінің тіршілік
етуі де құстардың кең таралғанын көрсетеді. Қазақстан жерінде құстардың
түрлері саналуанды. Мұнда құстардың 481 түрі мекендеп, күз айларындағы саны
шамамен 18—20 миллионға жетеді.
Адам үшін қанаттылардың пайдасы өте зор. Бізде тіршілік ететін
құстардың біразы аңшылық үшін ауланып, дәмді ет пен мамық қауырсын береді.
Мәселен, қазірде Қазақстанда жылына 3,2 миллион құс аңшылардың олжасы
болады. Олар — үйрек, қаз, қасқалдаң, балшықты су құстары. Жасыл желек
жамылған кең байтақ даламызда ұшып жүрген біраз құстар (шымшың, торғай,
тоңылдақ, ементұмсық және тағы басқалар) егістік, бау-бақша, орман
зиянкестері – насекомдармен, кеміргіштермен қоректеніп, ауыл шаруашылығына
айтарлықтай пайдасын тигізеді.
Соңғы жылдары құстардың тек Қазақстанда ғана емес бүкіл жер шарында
кейбір түрлерінің саны азайып бара жатқаны байқалады. Сондықтан да ел-елде
оларды қорғау шаралары жүзеге асуда. Сол сияқты қазірде біздің
республикамызда да осындай жұмысты жүргізу кең қолға алынды. Саны күрт
азайып кеткен аң-құстарды шұғыл зерттеу арқылы келешекте олардың таралған
аймағы анықталып, кей жерлерде қорғау шаралары жүзеге асырылатын болады.
Қазақстан ғалымдары осындай құстардың тізімін алып, табиғаттың Қызыл
кітабын жасауға кірісті. Бұл тарауда республикамызда саны аз құстардың қай
аудандарда таралғаны, биологиясы, мінез-қылық ерекшеліктері жан-жақты
әңгімеленеді. Өйткені, бұл мәліметтердің оларды қорғау шараларын жүзеге
асыру үшін үлкен мәні бар.
Құстар омыртқалы жануарлардың ең үлкен бір тобы еліміздің миллиондаған
гектар егініне зиянын тигізетін жәндіктерді қырып, қыруар астықты аман
сақтап қалады. Түркістан өңірі өсімдіктер мен жануарлар түрлеріне өте бай.
Біздін Түркістан өңірінің жануарлар әлемінің фаунасы толық зерттелмеген.
Сондықтан Түркістан өңіріндегі құстардың алуан түрлігіне қызығып,
Орнитафаунасын соның ішінде торғайторізділер отрядына жататын құстардың 12
тұқымдасын, олардын 18 түрін ( 4 түрі Қазақстанныц Қызыл кітабына енген)
зерттеп анықтадық.
Жұмыстын өзектілігі құстардың биологиялық ерекшеліктерімен бірге
Түркістан өңірінде тіршілік ететін құстардың түрлік құрамын, олардың
миграциясын, ұя салуы, көбеюі, балапан шығаруы, қоректенуі және тағы басқа
ерекшеліктері қарастырылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми өзектілігі: Кептертәрізділерді
аталмыш аумақта зерттеу осы күнге дейін жүзеге аспаған. Құстардың
зерттелуі жақсы жасалған, дегенмен Қаратау өңіріндегі зерттеулер жалпы
класты қарастырса, бұл жұмыс нақты кептертәрізділерді зерттеуге бағытталған
және алғаш рет жасалуда. Сонымен қатар, ізденуші елді мекендердің
синантропты құстарын антрополандшафттарда қарастырып отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
1. Оңтүстік Қазакстан облысы Кентау өңіріндегі кездесетін
кептертәрізді құстардың саналуандығын зерттеу
2. Кептертәрізділердің елді мекендер маңында және ішінде тіршілік етуіне
байланысты этологиялық және биологиялық ерекшеліктерін қарастыру
3. Құстардың таралуын, экологиясын және санын анықтау
4. Зерттеу аумағындағы (Кентау қаласы және өңірі) басқа құстармен
байланысын бақылау
ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ
1. Орнитофаунаның зерттелуі
1.1. Құстардың жалпы сипаттамасы
Құстардың маусымдық қоныс аударуы көптеген орнитолог ғалымдардың
көңілін өзіне аударуда. XIX ғасырдың ортасында орнитолог Н.А. Северцев
"Құстардың жүріп өту жолын ұшып келуі туралы орталықтар бір мезгілде
мәлімет алысып отыруы керек" - деген болатын. 100 жылдан соң 1958 жылы
орнитологтар Н.А. Долгушин және А.И. Янушевич осы идеяға сүйене отырып осы
биологиялық проблеманы әрі қарай жалғастырды. Бұл идея келесі жылы Алматыда
Орта Азия Республикаларының Қазақстан Батыс-Сібір ғалымдарының жиналған
конференциясында талқыланды.
Құстардың қоныс аударуы әр уақытта өздеріне айналасы қоршаған
ортасының көңілін өзіне аудартпай қоймайды. Көктемгі қоныс аудару апрель
айларының бас кезінен бастап, май айының аяғы кезінде аяқталады. Ал күзгі
қоныс аудару тамыз айының ортасына қарай басталады. Ал қыстайтын құстарға
келер болсақ, олар балапандауды сәуір айында бастайды. Көктемде құстар ұшып
келу кезінде жер бауырлап төмен ұшады. Көбіне жазық даланы бетке алады.
Себебі, бұлар көктемде отанына асыға келеді. Құстар тобыры таудан да
мұхиттан да ұшып өтеді. Бұлар тобырмен жүргенде көбі жолда жауын-шашынға,
суыққа ұшырап, қырылып кетеді. Осының негізінде құстың қайтуын ағылшын
натуралисті Диксон "Түнгі трагедия" - деп атаған. Кұстардың қайтуы жөнінде
көптеген мәселелер туындайды. Ғалымдар осы мәселеге жауап іздеп, зерттеулер
жүргізген.
Құстар күздігүні жылы жаққа ұшып кетеді дегенді жиі айтамыз. Осы
тұжырымға кейбір дәйектерді енгізсек, құстар үшін олардың ұшып бара жатқан
елінің жылы болуы шарт емес, ал ең бастысы сол жерде көбірек қорек болса
жетеді.
Қазақстанда құстардың 495 түрі мекендейді. Олардың 56 түрі қызыл
кітапқа тіркелген. Құстар тіршілігінде маусымдық қоныс аудару сирек
кездесетін құбылыс. Ол құстар тіршілігінің жылдық цикліндегі қалыпты
мезгіл. Құстың бүкіл ритмикасы, оның физиологясы осы мезгілге байланысты
болады. Шын мәнінде құстың қайтуы жануарлар тішілігіндегі бақа да
құбылыстырдан яғни олардың көбею құбылысынан, ұя салу инстингінен,
ұрпақтарына қамқорлық жасаудан тағы басқалардан кем түспейтін жұмбақ
мәселе.
Қазақстанда И.А. Долгушин белсенді түрде Шақпақ станциясында құстар
миграциясы туралы зерттеу жұмыстарын жүргізді. И.А. Долгушиннің бастауымен
М.Ф. Бородихин өз зерттеулерін осы станциядағы қармағыштардың арқасында өз
мақсатына жетті. Бұл стационар 1966 жылдың көктемінен бастап жұмыс істейді.
Бұнда ғылыми қызметкерлер құстарды сақиналаумен айналысады.
А.И. Янушевич осы жерде академиялық зерттеулерін "Миграция"
тақырыбында жұмыс атқарып, зерттеп үйренді. Оның көп күш жұмсауының
көптеген конференияға шығуының арқасында 1970 жылы Ғылыми одақ "Жануарлар
әлемін қорғау" мәселелері, "Азия континентіндегі құстар миграциясының
ерекшеліктері" жөніндегі тақырыптарын мақұлдады. Осының арқасында
республикалық зерттеу коммиссиясының құрамына кірді.
Ақбас тырнаның Үндістан, Пәкісан, Ауғаныстан, Орта Азия
мемлекеттерімен Қазақстанды ұшып өтуіненің арнайы бақылау сараптамасын
талдау. Сол сияқты Қазақстанда, Моңғолияда, Забайкальеда белгіленген
құстарды радиобақылау, осы түрдің имек тәрізді ұшу бағытының болжамын
растайды. Көктемде олар Үндістан және Пәкістаннан Гиндикуш арқылы Тянь-
Шаннің батысынан ұшып өтеді. Кейбір ұялауға Қазақстанға көпшілігі Солтүстік-
Шығыс Моңғолия, Забайкальеге ұшып барады. Күзде сол жақтан олар оңтүстікке
және Оңтүстік-Батысқа, Қытай, Тибет және Гималаи арқылы Үндістанға қыстауға
ұшып барады. Қазақстаннан және біразы Моңғолиядан жолды түзеп, олар Тянь-
Шань жоталары арқылы үлкен биіктікте ұшады [1].
Чаны көлінде (Новосібір өңірінде) ұдайы 1977-1997 жылдары аралығында
жар қарлығаштарының жергілікті қауымдастығы зерттелген. Шоғырларды бақылау
жергілікті және мекен аударушы жар қарлығаштарын сақиналау жүргізген.
Мақалада мекен аударушылардың маусымдық қозғалысы, таралуы, аймақтық
байланысы, қауымдастықтағы жас ерекшелік құрамы және ересек кұстардың өлімі
сипатталған [2].
Том өзенінің төменгі ағысының жайылма шалғынында сәуір айынан қазан
айына дейін 1998-2003 жылдары жағалалардың 8 түрі тіркелген. Сібір боз
-шағаласы қоныс аударушы және ұяламайтын құс, көл шағала ұдайы ұяламайды.
Көл шағаласының 44, кіші шағаланың 12, өзен қарқылдағының 192, қара
қарқылдақтың 216, ақ қанат қарқылдақтың 51, кіші қарқылдақтың 12 ұясы
тіркелген. Жұмыртқа басу және басып шығарудың үш стадиясы: алғашқы (5-20%)
негізгі (50-92%) және соңғы (3-30%). Ұя басу мерзімі 1,5-2 ай аралығында
түрдің биолоиясы мен сол жылдағы жағдайға байланысты ұялардың мөлшері
арнайы жерлерде 50 ретке дейін өзгереді. Ұя басудың сәтті аяқталуы 25-40%-
ке жеткен. Көпшілік түрлер үшін шағалалармен қоса күзгі мекен ауыстыру
шілденің ортасынан қазанның ортасына дейін созылады. Обь өзенімен
салыстырмасы келтірілген [3].
Біздің территориямызда 700 құс түрі тіршілік етеді. Олар табиғаттың
барлық бүрышында кездеседі және өзінің әсем дауысымен, түрлі түсті
қауырсындарымен немесе әдемі мінез-қүлқымен қоршаған ортаның зейінін
аудартпай қоймайды. Аздаған құстар адамға көмегін тигізеді. Көбі
ауылшаруашылығының зиянкестерін жояды. Құстарсыз саябақтар, ормандар,
баулар өз сәнін жоғалтқан болар еді. Біздің қанатты достарымыз табиғатты
жандандырып оны толықтырып отырады. Олардың көбі өте сақ келеді. Бұларды
қолға алып зерттеу өте қиын .
Құстарды дәл және тез тану әр кімде жедел түрде бола бермейді. Оларды
анықтау үшін морфологиялық және экологиялық жағынан тани білу керек. Осыдан
сырт келбеті, көз-қарасы, дауысы, қозғалуы, іздері және қоректену ортасын
бақылау қажет. Отырықшы құстардың жұмыртқа салу уақыты бақыланады. Осылайша
олардың қоректену ортасының жағдайы олардың түрлерін ажыратудың басты
белгісі. Одан әрі қарай олардың морфологиялық ерекшеліктері және бәрінен
бұрын олардың ұзындығын қадағалау қажет. Сонымен қоса олардың дауысы және
сайрауы үлкен мән береді [7].
Омыртқалы жануарлар ішіндегі ұшуға бейімдісі құстар. Олардың дүние
жүзінде 8 мың түрі бар деп есептеледі. Мекеніне қарай оларды бұта орман
құстары, шөл дала құстары, су құстары, жыртқыш құстар деп бірнеше топқа
бөлуге болады.
Құстардың тіршілігі: Құстар жер бетінен 4500 м биіктікке дейін ұша
алады. Құстар күзде оңтүстікке зақ жолға шығар алдында денесіне өз
салмағының 13-індей мөлшерде май жиып алады. Осындай мөлшердегі майды
қыстайтын құстарда жинайды. Бірақ, қыстайтын құстардың майының мөлшері өз
салмағының 8-7%-нен аспайды. Қазақстан жерінде кезедесетін үйректердің бәрі
бірдей оңтүстік ауданға ұшып кетпейді. Қоңыр үйректер мен қасқалдақтардың
едәуір бөлігі Жетісудың оңтүстік бөлігін жайлап шығады. Бірақ бұл құстарды
осы мерзімде аулауға тиым салынады. Құстардың дауысы зорлары да бар.
Мысалы, бозторғайды 300 м биіктіктен көруге мүмкіндік жоқ. Ал дауысын 600 м-
ден анық естуге болады.
Құстардың жасы. Құстардың ұзақ жасайтындары да болады. Мысалы, тоты-
140, бүркіт-120, қарға-100, қаз-80, сұңқар-150-170, байғыз-180, аққу мен
таған - 300-400 жыл жасайды. Ал үкі 68, бірқазан мен кондор-52, шағала-45,
көгершін-35, бұлбұл-20, үйрек-14-15 жыл. Ал ұсақ құстар 10 жылан артық
жасай алмайды.
Құстардың жұмыртқа басу мерзімі. Бұл әр құста әр түрлі. Ұсақ торғайлар
9-14 күн. Қара тоқылдақ-14, ала қарға-17, құзғын қарғалар-20, бөктергілер
-28, қаршығалар -31-35, бүркіттер - 44, бөденелер -20-21, сдүр құрлар-21,
дала қаздары-25-28, қара қулар-30-40, түйқұстар - 48 күнде басып шығарады.
Құстардың көпшілігі күзге қарай жылы өлкелерге ұшып кетеді. Дегенмен
қайтатын құстардың көпшілігі біздің жерімізде қыстап қалады. Олар
арамшөптердің және жабайы сораның тұқымдарымен қоректенеді. Жидек мол
жылдары шымшықтарда қыстайды. Шіл, бұлдырық, және меңіреу құр қар астына
тығылып, аяздан аман құтылады. Тіпті өте кішкентай сары шымшық шөжеторғай
аязды түні қар астында тышқан індерінде өткізе алады. Алайда қар жамылғысы
барлық құсқа бірдей қолайлы болмайды. Дегенмен қары жұқа өтетін қыс біздің
жазғы қонақтарымыз қараторғай, шымшық және басқа да жер бетінде
бунақденелілермен қоректенетін құстарға әсер ететін болуы керек. Қысқа
қарай кететін құстар суықтан емес аштықтан құтылуға тырысады. Сондықтан
олардың қоректік заттарды табатаны орны неғұрлым жақын болса миграциялық
сапары да қысқа болады. Мәселен, ұзақтар қоректерін жер бетінен теріп жейді
де сол себепті қар жамылғысы жоқ жерлерде қыстауға қалады. Қыстың соңғы
айында қала маңы жүрдек торғайдың сары шымшықтың сары торғайдың сайраған
даусына толы болады. Ұзақ, қарғалар жұптарға бөлініп, өздерінің ұяларың
салуға учаскелерін белгілеп кірісе бастайды. Көктем күшіне ене бастағанда
қайтатын құстар отанына қоныс аудара бастайды. Оңтүстік жылы ауа толқынымен
қара торғайлар да ұшып келеді. Ең алдымен еркектері, содан соң 10-12 күнде
ұрғашы қара торғайлар да ұшып келеді. Қараторғай ұясында оған бірнәрсе
жақпаса дереу тастап кетеді. Қарторғай диқанның жақсы досы. Олар жорғалаған
ұшып жүрген зиянкестерді құртады. Қараторғайға қоректену үшін күніне мұндай
зиянкестердің 300-ге жуығы қажет [11].
Қазақстанның ұлан байтақ жері су қоймаларына өте бай. Әсіресе Жайық,
Ырғыз, Торғай, Тобыл, Есік, Ертіс, Іле, Шу, Сырдария сияқты өзендердің
тигізетін пайдасы зор. Бұл өзендердің суы көктемде молайып, олардың
атырауында айдын көлдер мен көлшіктер молайып көбейе бастайды. Біздің
аймақта су көздерінің мол болуы көктемде су құстарының жаппай ұшып келуіне,
ұя басуына және олардың түрлеріне мүмкіндік береді. Сырдария, Шу, Іле
өзендері мұз құрсауынан босай бастағанда аққу, қаз, үйректер ұшып келе
бастайды. Мәселен Ақмола облысындағы Қорғалжын көліне 32 мың қасқалдақ, 8
мыңдай үйрек және көптеген аққу, қаз ұя салады. Зоология институтының
жүргізген ғылыми зерттеулерінде су құстарының өніп-өсуі аяқталған кезінде
олардың саны 3-4 есе ұлғаятыны анықталды.
Яғни күзгі аңшылық маусымы ашылған кезде Республика суларында 10-12
мыңдай құс тіршілік етеді деген сөз. Оған қоса қыркүйек айының аяғында
Солтүстіктен жылы жаққа қарай ұшқан 10 млн-дай құс міздің өлкемізді басып
өтеді. Жалпы алғанда Қазақстан тұрғындары жылына 3,2 млн құс атып алады
екен. Олардың 2,7 млн-дайы су құстары. Шөл және шөлейтті аймақтардың
құстарына келер болсақ бұлардың қанаттар ашық жазықты учаскелерде тіршілік
етуге бейімделген. Ол құстарға: дуадақ, жек дуадақ, сүр шіл, бөдене,
тартар, бұлдырық, ақбас және боз тырналар, дала құладыны бүркітпен үкі және
тағы басқалар жатады. Бұлардың ішінде аулауға рұқсат етілетіндері бөдене
мен бұлдырық. Мысалы, республикамызда аңшылар жылына 35-38 мыңдай бөдене
және 58-59 мың бұлдырық аулайды екен. Бұталы орман құстарына келер болсақ:
Қазақстан орманға бай өлке. Қарайғайлы аралас ормандар оның солтүстігін
алып жатса шыршалы алқап Тянь-Шань жоңғар алатуа белдеуін көмкереді.
Орталық Қазақстанның қырат жоталары да бұталы қарағайлы ағаштарға бай
келеді. Жалпақ жапырақты және қылқан жапырақты ормандарымызды құр, ақ құр,
меңіреу құр, қырғауыл, кептердің бірнеше түрлер, тоқылдақтар, лашын,
сұңқар, құмай, торғайлардың алуан түрлері қоныс етеді. Олардың көбі
отырықшы құстар. Бұталы орман құстары ішінде ақ аулау мерзімі ашылғанда
лицензиясыз шұбар құрға ал рұқсат қағазы барларға құрға, қырғауылға аңшылық
етуге болады. Орманды өңірдің түрғындары 14-15,5 мың құр және 15-17 мың
шұбар құрды мергендер қанжығасына байлайды. Олардың тобына жататын
құстардың бірі меңіреу құр. Оның салмағы 5 кг-ға дейін жетеді. Ал бізде
Алтай тауларына дейін тараған. Сан мөлшері көп емес. Сондықтан оларды атуға
тиым салынған. Қазірде республика ормандарында аса бағалы құстар құр, ақ
құр саны да жылдан-жылға төменедей түсуде [12].
Құстар омыртқалы жануарлар ішіндегі жоғары сатыдағы дамығандардың
бірі. Денесі қауырсынмен жабылып алдыңғы аяқтары қанатқа айналған. Олардың
организмінде зат алмасу процесі шапшаң жүреді. Дене темпенратурасы жоғары
39-40°С және тұрақты, жүрегі 4 камералы.
Артериялық қан күре тамырдан бөлінген. Көру мен есту мүшелері жақсы
жетілген. Құстардың ұшу қабілетіне ие болу эволюциялық дамудың жемісі.
Дамудың белгілі сатысында құстардың шығу тегі жербетіндегі бауырымен
жорғалаушылар болғаны анық. Юра дауірінде бауырымен жорғалаушылар және
құстар арасында аралық орын алатын орманды жерлерде тіршілік ететін
"Археоптерикс" деп аталған хайуанат өмір сүреді. Онда құстардың кейбір
белгілері пайда болады. Денесін қауырсын жапты бұл уақытта құстың шыққан
тектері жер бетінде орманда тіршілік етеуге көшті. Құс қанатындағы
тырнақтар оларға алғашқы өрмелеуге мүмкіндік берді. Археоптерикстер
дүрыстап ұша алмады. Тек олар ағаштан ағашқа қашықтап барып қонды. Дамудың
келесі сатысында құстардың ұшу ұқұбы жетіле түсті. Бұл қасиет қанаттыларға
дүниежүзінде кең таралуға мүмкіндік берді. Құстар тек Антарктиданың ішкі
бөлігінде ғана кездеспейді. Жер шарының әр түпкірінде құстардың қоныстануы
бірдей емес. Әсіресе қанаттылар түріне Орталық және Оңтүстік Америка
мәселен Колумбияда 1700, Бразиялияда 1440, Экваторда 1357, Венесуеллада
1282 құс түрі таралған. Қоры жөнінен біздің аймағымызда үй торғайымен қара
ала торғайды және су құстарынан қасқалдақт айтуға болады. Шамамен қазірде
дүние жүзінде қанаттылар қоры 100 млрд-тай деп саналады. Бұлар әртүрлі
ауарайы жағдайында тіршілік етеді. Көпшілігі бір жерден екінші жерге қоныс
аударып отырса біразы отырықшы. Қазақстан көлдерінед өніп-өсіп ұпақтарын
өргізген құстардың біраз түрелірі Африкада, Австралияда, Оңтүстік Азия да
қыстап жшығады. Көктем мен күздегі бұлардың келіп қайту уақытында ұшу
жылдамдықтары таң қалдырады. Мысалы, ақтұмсық қарға сағатына 65, қара ала
тоғай 80-70, тырна мен шағалалар 50-60 км жылдамдықпен аспанда 1500-2500 м
биіктікте ұшып отырады. Әрбір тірі организмнің тіршілігі үшін жақсы
қоректену көбеюі және жауларынан қорғана білуі қажет. Құстардың қоректенуі
маусымдық таралуына, қоныс аударуына, көбюіне үлкен әсерін тигізеді.
Маусымға және жасына байланысты құстар қорегін өзгертіп отырады. Олардың
бірқатар түрлері жемді талғап жесе, ал екіншілернің азыққа талғамы аз
байқалады. Олар өсімдіктер мен де жәндіктер мен де қоректенеді. Бұлардың
тұмсығының формасы да жемін қандай ортада аулайтынына байланысты әр түрлі
болады. Құстардың тісі жоқ [13].
Орын ауыстыратын және қайтатын құстар күзге қарай ұйымшылдықпен оп
болып бірігеді. Бұл топтардағы құстардың жекелеген особьтарының арасындағы
байланыс ерекше байқалады. Олардың көбі белгілі бір қатар тізіп ұшады.
Құстар күнге, жүлдыздарға тіпті айға қарап өте жақсы бағдарлайды. Құс
компасы адамдардың компасына қарағанда әлде қайда жетілдірілген. Жердің
магнит өрісін адам арнаулы аппаратураның жәрдемімен ғана тіркейді. Құстар
мұны тікелей жүзеге асыра алады. Олар жердің магнит өрісін тіркеп қоймастан
сондай-ақ ауаның ылғалдылық дәрежесінде сол сияқты ай фазаларының өзгеруіне
және жұлдыздардың орнын анықтайды. Оның үстіне олардың кейбіреуі мұны тіпті
күндіз де жасай алады. Құстардың жер шарының ортадан тепкіш күшін сезетін
органдары болады және қайда яғни ұзақ ұшу кезінде қай ендікте аялдама жасау
керектігін де біледі. Ұшу сапары кезінде тырналар мен қүтандар сына жасай
ұшады. Сына жасай ұшқанда әрбір құс белгілі дәрежеде басқаларын да қолдап
отыратынын ғалымдар анықтады. Бұл жағдайда үйірдің ұшу сапары қашықтығы
орта есеппен 71%-ке артады. Әрбір құс қанатының ұшында "ауаның жоғары
көтерілетін күшті ағыны" түзілуі тиіс екендігін ғалымдардың есептеулері
көрсетті. Екінші құстың ізімен ұшып келе жатқан құс осы ағынды максимальді
пайдалану үшін қолайлы орын алуға тырысады. Сөйтіп ұшу қашықтығын
арттырады. Егер құстың бірі алға ұзап шықса ол қарсы күштің артқанын дереу
сезеді де бұрынғы орнына қайта орналасады. Ұшу жолында барлық құстар топ
болып ұшпайды. Олардың кейбіреулері мысалы көкек, тартар, жылқышы жеке-жеке
ұшады. Құстардың маусымдық ұшуы табиғаттың тамаша құбылысы. Сары ржанка
біздің Жаңа жер аралында жұмыртқадан жарып шыққан соң үш айдан кейін бүкіл
Азия құрлығын, мұхитты басып өтіп, Америкада қыстап қалады. Көктем
келісімен
бұл ұшқыш құстар туған жеріне қарай қайтады. Ал қараторғайлар жол
бастаушысыз-ақ ұшады.
Шақпақ орнитологиялық стационарының мәліметтері бойынша Қаратаудың
ауласында 296 түрі мекендейді. Азайып бара жатқан құстардан бұл жерде
ителгі, бүркіт, бақалтақ қыран, жылан жегіш мекендейді, сақалтайлар,
жұртшылар кездеседі. Торғай тәрізділер отрядынан бұл жерде жұмақ шыбыншысы
адам аз жүретін тоғайлы орманды мекендейді [16].
Кәдімгі қоқиқаздардың ұшып өтуін әдебиеттердегі мәліметтермен Орталық
Қазақстанда Теңгиз көліне қайтқан 33 құс бойынша қарастырылған. 1967-1991
жылдары 22 690 құс таңбаланған. Олар үлкен аймақтарда Украина мен Европалық
Ресейге және Перм аймағына, Батыс Сібірден шығыс Сібірге дейін, Өзбекістан
мен Түркіменстанда кездеседі. Бұл жағдайларда олар әртүрлі мекен ету
орталарында кездескен. Авторлардың пікірінше көктемгі ұшып өту жылы ауа
райымен түсіндіріледі. Ал жаздағысы қорегі мол жаңа жерлерді іздестірумен,
күзде төменгі температурада бағытының бұзылуымен түсіндіріледі [17].
Құстардың шығу тегі
Жер шарында құстар тарамаған жер өте сирек кездеседі. Құстардың
бірқатары теңіз деңгейінен төмен жерде, ал енді бірқатары теңіз деңгейінен
әлде қайда биік жерлерде де кездеседі. Мысалы, қазуралар Жаңа Гвинейде,
теңіз бетінен 2000 м биіктікте кездессе, шағалалар мен құзғындар Азияның
таулы жерлерінде, теңіз бетінен 4700 м биіктікте де кездеседі. Ал
тазқаралар 7000 м биіктікте тіршілік етеді. Тіпті колибрилердің өзі де (өте
ұсақ болса да) 4000-5000 м биіктіктегі (таудағы) өсімдіктердің гүлінің
нектарымен қоректенуге ұшып барады.
Жыл құстары күзде қыстауға қайтқанда, ыңғайлы жерлерге қыдырып, жайлап
ұшады. Ұя салатын жерлеріне келерде, өте тез ұшып келуге әрекет етеді.
Мысалы, балшықшы- веретенниктер күзде-қыстауға қайқанда, 12.000 км жерді 1-
1,5 айда ұшып үлгеріп келеді.
Жыл құстарының ұшып келу және ұшып кетуінің тарихи себептерін жалпы
ұғым бойынша түсіндіруге болады. Біздің ғалымдардың (М.А.Мензбир,
А.Я.Тугаринов, Г.П.Деметьев, А.В.Михеев) еңбектеріне сүйеніп, жыл
құстарының мекен аударуы тарихи себептерін мына төмендегіше түсіндіруге
болады. Құстардың мекен ауыстыруы жыл мезгілдерінің бірінде тіршілік
жағдайы нашарлағанда тіршілігін сақтап қалатын мұз дәуірінен бастап
қалыптасқан биологиялық бейімделушілік. Төрттік дәуірдегі мұз басу
солтүстік жарты шарда жыл құстарының осы кездегі ұшуының қалыптасуына әсер
еткен. Жердің бетін мұз басуы құстардың кеңінен таралуына мүмкіндік
бермеді. Бұл жағдай жердің белгілі бір бөлігінде ұялауына мүмкіндік
бермегенімен, сол жерде отырықшы тіршілік етуіне мүмкіндік болмаған. Мұздың
шегінуі көптеген жерлердің құстардың мекендеуіне жарап, ұялауына үлкен
мүмкіндік туғызды. Бірақ, бұл жерде жаз кездерінде, яғни ұялайтын кезінде
ғана тіршілікке қолайлы жағдай болған. Біраз құстар бұл жерлерде жыл бойы
тіршілік етуге бейімделіп, тұрақты тіршілік етуге ауысқан. Көпшілігі бүкіл
жерді тастап, күзде өздерінің келген жағынан қайтып кетуге мәжбүр болған.
Құстар омыртқалы жануарлар ішіндегі жоғары сатыдағы дамығандардың
бірі. Денесі қауырсынмен жабылып алдыңғы аяқтары қанатқа айналған. Олардың
организмінде зат алмасу процесі шапшаң жүреді. Дене температурасы жоғары 39-
40 С және тұрақты, жүрегі төрт камералы. Артериялық қан күре тамырдан
бөлінген. Көру мен есту мүшелері жақсы жетілген. Құстардың ұшу қабілетіне
ие болу эволюциялық дамудың жемісі. Дамудың белгілі сатысында құстардың
шығу тегі жербетіндегі бауырымен жорғалаушылар болғаны анық. Юра дауірінде
бауырымен жорғалаушылар және құстар арасында аралық орын алатын орманды
жерлерде тіршілік ететін Археоптерикс деп аталған хайуанат өмір сүрген.
Онда құстардың кейбір белгілері пайда бола бастады, Денесін қауырсын жауып,
бұл уақытта құстың шыққан тектері жер бетінен орманға тіршілік етуге көшті.
Қанатындағы тырнақтар оларға алғашқы өрмелеуге мүмкіндік берді.
Археоптерикстер дұрыстап ұша алмады. Олар тек ағаштан ағашқа қашықтап барып
қоналатын. Дамудың келесі сатысында құстардың ұшу ұқұбы жетіле түсті. Бұл
қасиет қанаттыларға дүниежүзінде кең таралута мүмкіндік берді. Құстар тек
Антарктиданың ішкі бөлігінде ғана кездеспейді. Жер шарының әр түкпірінде
құстардың қоныстануы бірдей емес. Әсіресе құстардың алуан түрлілігімен
Орталық және Оңтүстік Америка бай: мәселен, Колумбияда 1700, Бразилияда
1440, Экваторда 1357, Венесуэлада 1282 құс түрі таралған.
Қоры жөні туралы біздің аймағымызда үй торғайымен қара ала торғайды
және су құстарынан - қасқалдақты айтуға болады. Шамамен қазірде дүние
жүзінде құстар қоры 100 млрд-тай деп саналады. Бұлар әртүрлі ауа райы
жағдайында тіршілік етеді. Көпшілігі бір жерден екінші жерге қоныс аударып
отырса біразы отырықшы. Қазақстан көлдерінде өніп-өсіп ұрпақтарын өргізген
құстардың біраз түрлері Африкада, Австралияда, Оңтүстік Азияда қыстап
шығады. Көктем мен күздегі бұлардың келіп қайту уақытында ұшу жылдамдықтары
таң қалдырады. Мысалы, ақтұмсық қарға сағатына 65, қара ала торғай 70-80
тырна мен шағалалар 50-60 км жылдамдықпен аспанда 1500-2500 м биіктікте
ұшып отырады. Әрбір тірі организм тіршілік ету үшін жақсы қоректенуі,
көбеюі және жауларынан қорғана білуі қажет. Құстардың қоректенуі маусымдық
таралуына, қоныс аударуына, көбюіне үлкен әсерін тигізеді. Маусымға және
жасына байланысты құстар қорегін өзгертіп отырады. Олардың бірқатар түрлері
жемді талғап жесе, ал екіншілернің азыққа талғамы аз байқалады. Олар
өсімдіктер мен де, жәндіктер мен де қоректенеді. Бұлардың тұмсығының
формасы да жемін қандай ортада аулайтынына байланысты әр түрлі болады.
Құстардың арғы шығу тегі және эволюциясы туралы мәселе тек қана жалпы
түрде шешілген. Құстардың арғы тегі рептилилер болғаны сөзсіз.
Рептилилердің бір бұтағы болып бөлініп, одан ең соңында құстардың шығуы
мезозойдың (триас) бас кезі деп саналады. Диназаврлардың, крокодилдердің
басқа рептилилердің топтарының арғы ата-тегі болып саналатын құстарға жақын
түрған псевдозухилер (Pseudosuchia) болып саналады. Псевдозухилердің ішінде
құстарға морфологиялық жағынан өте ұқсас орнитозухилер (Omithosucrms)
болған. Олар құстар сияқты артқы аяқтарымен қозғалып жүріп алдыңғы қол-
аяқтарымен қоректерін қармап ұстаған. Құйрығы ұзын, сол сияқты жамбас
белдеуінде де, құстардың жамбас белдеуіне ұқсас белгілері болған. Денесінің
сыртын ұзынша қабыршақтар қаптаған. Қабыршақтарының көлденең өсі болады,
оның бүйірінен қысқа құстардың қауырсындарына ұқсас қабыршақ кетеді.
Қазақстанда ұялайтын құстар, И.А.Долгушиннің есебі бойынша, мына төмендегі
елдерге барып қыстайды.
Қазақстанның оңтүстігінде және Орта Азияда шамамен айтқанда 60 түрлі
құс бар, Орта Азияда шамамен 130 түрлі құс, Индияда шамамен 125 түрлі құс,
Африкада шамамен І25 түрлі құс, Жерорта теңізі елдерінде шамамен 60 түрлі
құс және Оңтүстік -Шығыс Азияда 13 түрлі құс қыстайды.
Сөйтіп, Қазақстанда құстарының көбі алдыңғы Азияда, Индияда және
Африкада қыстап шығады. Ғалым Б.К.Штегманның есептеуі бойынша әрбір торғай
осы кезде күніне 250г астықты құртып жібереді. Күздің аяғында суық түсе
бастасымен қаратөс немесе испан торғайлары жылы жаққа қоныс аударып, ұшып
кетеді. Ал қалған түрлері қыстап қалады. Олар елді мекендердің, орман-
тоғайлардың арасын паналап тіршілік ете береді. Бұл кезде олар әр түрлі
арам шөптердің дәндері мен елді мекендегі тамақ қалдықтарымен қоректеніп,
қыстап шығады. Өте суық жылдары торғайлар көптеп қырылады. Бірақ, жазға
салым қайта көбейіп орнын толтырады.
Ш.Әлиев, А. Бекенов, Х.Қыдырбаев Қазақстандағы сирек кездесетін
жануарларды зерттеген. Онда құстар туралы мәліметтегенде Қазақстанда 495
түрлі құстар тіршілік етендігін атап айтқан. Қазақстанның атақты
орнитологтарына А.Ф. Ковшарь, Э.И. Гаврилов сынды ғалымдарды жатқызуға
болады. А.Ф. Ковшарь Ақсу-Жабағылы қорығының бүкіл орнитофаунасын зерттеп,
толыққанды сипаттаса, Э.И. Гаврилов Қаратау және Талас Алатауы жоталарының
қосылған жерінде орналасқан Шақпак құстарды сақиналау стационарының
негізін қалаушы және көп жылдар бойы осында жұмыс жасайды. Қазіргі күні ол
станцияның жұмысын оның ұлы, орнитолог А.Э. Гаврилов жалғастыруда.
Қазіргі заманғы құстар 40 отрядқа топтасады. Солардың республикамызда
кездесетін 12 отрядындағы 43 түрі сирек кездесетін құстар түрлеріне жатады.
Олар: 1) ескекаяқтылар, 2) сирақтылар, 3) қоқиқаздар, 4) қаз тәрізділер, 5)
күндізгі жыртқыш құстар 6) тауықтәрізділер, 7) тырналар, 8) дуадақтар 9)
балшықшылар, 10) шағалалар, 11) шілдер, 12) торғайтәрізділер отрядтарының
өкілдері.
Торғай тәрізді құстардың барлығы республиканың
Оңтүстігінде, Орта Азияда, оған шекаралас жатқан шетелдерді қыстап шығады.
Кейбір құстар тіпті өте алыс аудандарға барып қыстайды.
И.А.Гвоздев Қазақстан Республикасының фаунасынның генетикалық фонды
кітабында құстардың санын жариялаған.
Степанян Л.С құстардың систематикасын анығырақ зерттеген. Оның жұмысында
рябки және кептерлер өз бетінше отряд болып қаралған. (Гаврилов, 1993 ж).
Құрқылтай және шымшықтар шыбынұстағыштар және жағал шақшақтар сияқты өз
бетінше тұқымдастарға бөлінген.
Бородихин, Гаврилов, Тисков, Гавриловтар (1993 ж) Қаратауды және Батыс
Тянь-Шаньда кездесетін қыстау қарлығашын зерттеді. 1989 жылда 7 мамырда
Қытайға ұшып барған, ол құс көктемде Шоқпақ оринтологиялық станциясында
сақиналанған. Қыстау қарлығашының Hirundo rastica түрі Индияда қыстайды.
Қала қарлығашы Қазақстаннның үлкен бөлігінде тіршілік етеді. Оралдан,
Гурьевтен, Оңтүстік Алтайға дейін және Солтүстік Тянь-Шаньнан Оңтүстікке
дейін және Ақмола, Алматы, Үшаралға дейін үнемі ұшу кезінде кездеседі.
1.2. Құстардың тіршілігі
Құстар омыртқалы жануарлардың ішіндегі жоғары сатыдағы
дамығандардың бірі. Денесі қауырсынмен жабылып, алдыңғы аяқтары
қанатқа айналған. Олардың организмінде зат алмасу процесі шапшаң
жүреді, дене температурасы жоғары (39 40 С) және тұрақты, жүректері төрт
камералы, артериялық қан күре тамырдан бөлінген. Көру мен есту мүшелері
жақсы жетілген.
Құстардың ұшу қабілетіне ие болуы- эволюциялық дамуының жемісі.
Дамудың белгілі сатысында құстардың шығу тегі-жер бетіндегі бауырымен
жорғалаушылар болғаны анық. Юра дәуірінде бауырымен жорғалаушылар және
құстар арасында аралық орын алатьш, орманды жерлерде тіршілік ететін
археоптерикс деп аталған хайуанат өмір сүрді. Онда құстардың кейбір
белгілері пайда болды. Денесін қауырсын жапты. Бұл уақытта шыққан тектері
жер бетінен орманда тіршілік етуге көшті. Қанатындағы тырнақтар оларға
ағашқа өрмелеуге мүмкіндік берді. Археоптерикстер дұрыстап ұша алмады. Тек
олар ағаштан ағашқа қалықтап барып қонды. Дамудың келесі сатысында
құстардың ұшу қабілеті жетіле түсті. Бұл қасиет қанаттыларға дүние жүзіне
кең таралуына мүмкіндік берді. Құстар тек Антарктиданың ішкі бөлігінде ғана
кездеспейді. Жер шарының әр түкпірінде құстардың қоныстануы бірдей емес.
Құстардың көпшілігі күзге қарай жылы өлкелерге ұшып кетеді. Дегенмен
қайтатын құстардың көпшілігі біздің жерімізде қыстап қалады. Олар
арамшөптердің және жабайы сораның тұқымдарымен қоректенеді. Жидек мол
жылдары шымшықтарда қыстайды. Шіл, бұлдырық, және меңіреу құр қар астына
тығылып, аяздан аман құтылады. Тіпті өте кішкентай сары шымшық шөжеторғай
аязды түні қар астында тышқан індерінде өткізе алады. Алайда қар жамылғысы
барлық құсқа бірдей қолайлы болмайды. Дегенмен қары жұқа өтетін қыс біздің
жазғы қонақтарымыз қараторғай, шымшық және басқа да жер бетінде
бунақденелілермен қоректенетін құстарға әсер ететін болуы керек. Қысқа
қарай кететін құстар суықтан емес аштықтан құтылуға тырысады. Сондықтан
олардың қоректік заттарды табатаны орны неғұрлым жақын болса миграциялық
сапары да қысқа болады. Мәселен, ұзақтар қоректерін жер бетінен теріп жейді
де сол себепті қар жамылғысы жоқ жерлерде қыстауға қалады. Қыстың соңғы
айында қала маңы жүрдек торғайдың сары шымшықтың сары торғайдың сайраған
даусына толы болады. Ұзақ, қарғалар жұптарға бөлініп, өздерінің ұяларың
салуға учаскелерін белгілеп кірісе бастайды. Көктем күшіне ене бастағанда
қайтатын құстар отанына қоныс аудара бастайды. Оңтүстік жылы ауа толқынымен
қара торғайлар да ұшып келеді. Ең алдымен еркектері, содан соң 10-12 күнде
ұрғашы қара торғайлар да ұшып келеді. Қараторғай ұясында оған бірнәрсе
жақпаса дереу тастап кетеді. Қарторғай диқанның жақсы досы. Олар жорғалаған
ұшып жүрген зиянкестерді құртады. Қараторғайға қоректену үшін күніне мұндай
зиянкестердің 300-ге жуығы қажет.
Қазақстанның ұлан байтақ жері су қоймаларына өте бай. Әсіресе Жайық,
Ырғыз, Торғай, Тобыл, Есік, Ертіс, Іле, Шу, Сырдария сияқты өзендердің
тигізетін пайдасы зор. Бұл өзендердің суы көктемде молайып, олардың
атырауында айдын көлдер мен көлшіктер молайып көбейе бастайды. Біздің
аймақта су көздерінің мол болуы көктемде су құстарының жаппай ұшып келуіне,
ұя басуына және олардың түрлеріне мүмкіндік береді. Сырдария, Шу, Іле
өзендері мұз құрсауынан босай бастағанда аққу, қаз, үйректер ұшып келе
бастайды. Мәселен Ақмола облысындағы Қорғалжын көліне 32 мың қасқалдақ, 8
мыңдай үйрек және көптеген аққу, қаз ұя салады. Зоология институтының
жүргізген ғылыми зерттеулерінде су құстарының өніп-өсуі аяқталған кезінде
олардың саны 3-4 есе ұлғаятыны анықталды.
Яғни күзгі аңшылық маусымы ашылған кезде Республика суларында 10-12
мыңдай құс тіршілік етеді деген сөз. Оған қоса қыркүйек айының аяғында
Солтүстіктен жылы жаққа қарай ұшқан 10 млн-дай құс міздің өлкемізді басып
өтеді. Жалпы алғанда Қазақстан тұрғындары жылына 3,2 млн құс атып алады
екен. Олардың 2,7 млн-дайы су құстары. Шөл және шөлейтті аймақтардың
құстарына келер болсақ бұлардың қанаттар ашық жазықты учаскелерде тіршілік
етуге бейімделген. Ол құстарға: дуадақ, жек дуадақ, сүр шіл, бөдене,
тартар, бұлдырық, ақбас және боз тырналар, дала құладыны бүркітпен үкі және
тағы басқалар жатады. Бұлардың ішінде аулауға рұқсат етілетіндері бөдене
мен бұлдырық. Мысалы, республикамызда аңшылар жылына 35-38 мыңдай бөдене
және 58-59 мың бұлдырық аулайды екен. Бұталы орман құстарына келер болсақ:
Қазақстан орманға бай өлке. Қарайғайлы аралас ормандар оның солтүстігін
алып жатса шыршалы алқап Тянь-Шань жоңғар алатуа белдеуін көмкереді.
Орталық Қазақстанның қырат жоталары да бұталы қарағайлы ағаштарға бай
келеді. Жалпақ жапырақты және қылқан жапырақты ормандарымызды құр, ақ құр,
меңіреу құр, қырғауыл, кептердің бірнеше түрлер, тоқылдақтар, лашын,
сұңқар, құмай, торғайлардың алуан түрлері қоныс етеді. Олардың көбі
отырықшы құстар. Бұталы орман құстары ішінде ақ аулау мерзімі ашылғанда
лицензиясыз шұбар құрға ал рұқсат қағазы барларға құрға, қырғауылға аңшылық
етуге болады. Орманды өңірдің түрғындары 14-15,5 мың құр және 15-17 мың
шұбар құрды мергендер қанжығасына байлайды. Олардың тобына жататын
құстардың бірі меңіреу құр. Оның салмағы 5 кг-ға дейін жетеді. Ал бізде
Алтай тауларына дейін тараған. Сан мөлшері көп емес. Сондықтан оларды атуға
тиым салынған. Қазірде республика ормандарында аса бағалы құстар құр, ақ
құр саны да жылдан-жылға төменедей түсуде.
Әсіресе қанаттылар түріне орталық және оңтүстік Америка бай. Мысалы:
Колумбияда 1700, Бразилияда 1440, Экваторда 1357, Венесуэлада 1282 құс түрі
таралған. Африка елдерінде де құс түрі көп. Суданда 871, Замбияда 674,
Камерунде 670 қанатты түрлер есепке алынған. Европа пен Азия елдерінде бұл
хайуанаттар түрі азая түседі. Мысалы, Грецияда 339, Югославияда 288,
Жапонияда 425 құс түрлері бар. Жалпы алғанда, дүние жүзінде қазірде шамамен
8600-дей құс түрлері тараған деп есептеледі. Біздің аймағымызда үй торғайы
мен қара ала торғайды және су құстарын қасқалдақты көп кездестіреміз.
Шамамен қазірде дүние жүзіндегі қанаттылар қоры 100 миллиардтай деп
саналады. Құстар әртүрлі ауа-райы жағдайында тіршілік етеді. Олар орманда,
дала мен шөлді өңірлерде, өзен-көлдерде кең таралған. Көпшілігі бір жерден
екінші жепге қоныс аударып отырса, біразы- отырықшы жануарлар.
Қанаттылар - тамаша ұшқыштар. Мәселен Қазақстан
көлдерінде өніп- өсіп, ұрпақтарын өргізген құстардың біраз түрлері
Африкада, Австралияда, Оңтүстік Азияда қыстап шығады. Көктем мен күздегі
бұлардың келіп, қайтуы уақытында ұшу жылдамдықтары бізді таң қалдырады.
Мәселен, ақтұмсық қарға сағатына 65, қара ала торғай 70-80, тырна мен
шағалалар 50-60, қаздар 70-90, балшықшы құстар 90, сұр қарлығаштар кейде
110-150 километр жылдамдықпен аспанда 1500-2500 м биіктікте ұшып отырады.
Қанаттылар орман, дала және су құстары болып бөлінеді. Жазық жердегілер
жүруге, жүгіруге, ормандағылар ағаштан-ағашқа секіруге, өрмелеуге,
судағылар жүзуге, сүңгуге бейімделген. Ағашқа - өрмелейтін тоқылдақ,
шиқылдақ торғайлардың аяқтарындағы топшылары жақсы дамыған. Ағашта жүруге
олардың құйрық қанаттары да жақсы көмектеседі. Батпақты тайыз суларда
жорғалап жүретін балшықшылардың, құтандардың сирақтары ұзын келеді.
Бөденелер шөлді далада сағатына 15,5 шақырым жылдамдықпен жүгіре алады.
Әрбір тірі организмнің тіршілігі үшін жақсы қоректенуі, көбеюі және
жауларынан қорғана білуі қажет. Өзіне қауіп төнген кезде құстар ұшып кетіп
қүтылады. Құстардың қоректенуі таралуына, маусымдық қоныс аударуына,
көбеюіне үлкен әсерін тигізеді. Маусымға және жасына байланысты құстар
қорегі өзгеріп отырады. Олардың бірқатар түрлері жемді талғап жесе, ал
екіншілерініғі азыққа талғамы аз байқалады.
Құстардың қоныс аударуы әр уақытта өздеріне айналасы қоршаған
ортасының көңілін өзіне аудартпай қоймайды. Көктемгі қоныс аудару апрель
айларының бас кезінен бастап, май айының аяғы кезінде аяқталады. Ал күзгі
қоныс аудару тамыз айының ортасына қарай басталады. Ал қыстайтын құстарға
келер болсақ, олар балапандауды сәуір айында бастайды. Көктемде құстар ұшып
келу кезінде жер бауырлап төмен ұшады. Көбіне жазық даланы бетке алады.
Себебі, бұлар көктемде отанына асыға келеді. Құстар тобыры таудан да
мұхиттан да ұшып өтеді. Бұлар тобырмен жүргенде көбі жолда жауын-шашынға,
суыққа ұшырап, қырылып кетеді. Осының негізінде құстың қайтуын ағылшын
натуралисті Диксон "Түнгі трагедия" - деп атаған. Кұстардың қайтуы жөнінде
көптеген мәселелер туындайды. Ғалымдар осы мәселеге жауап іздеп, зерттеулер
жүргізген.
Құстар күздігүні жылы жаққа ұшып кетеді дегенді жиі айтамыз. Осы
тұжырымға кейбір дәйектерді енгізсек, құстар үшін олардың ұшып бара жатқан
елінің жылы болуы шарт емес, ал ең бастысы сол жерде көбірек қорек болса
жетеді.
Қазақстанда құстардың 495 түрі мекендейді. Олардың 56 түрі қызыл
кітапқа тіркелген. Құстар тіршілігінде маусымдық қоныс аудару сирек
кездесетін құбылыс. Ол құстар тіршілігінің жылдық цикліндегі қалыпты
мезгіл. Құстың бүкіл ритмикасы, оның физиологясы осы мезгілге байланысты
болады. Шын мәнінде құстың қайтуы жануарлар тішілігіндегі бақа да
құбылыстырдан яғни олардың көбею құбылысынан, ұя салу инстингінен,
ұрпақтарына қамқорлық жасаудан тағы басқалардан кем түспейтін жұмбақ
мәселе.
Қазақстанда И.А. Долгушин белсенді түрде Шақпақ станциясында құстар
миграциясы туралы зерттеу жұмыстарын жүргізді. И.А. Долгушиннің бастауымен
М.Ф. Бородихин өз зерттеулерін осы станциядағы қармағыштардың арқасында өз
мақсатына жетті. Бұл стационар 1966 жылдың көктемінен бастап жұмыс істейді.
Бұнда ғылыми қызметкерлер құстарды сақиналаумен айналысады.
А.И. Янушевич осы жерде академиялық зерттеулерін "Миграция"
тақырыбында жұмыс атқарып, зерттеп үйренді. Оның көп күш жұмсауының
көптеген конференияға шығуының арқасында 1970 жылы Ғылыми одақ "Жануарлар
әлемін қорғау" мәселелері, "Азия континентіндегі құстар миграциясының
ерекшеліктері" жөніндегі тақырыптарын мақұлдады. Осының арқасында
республикалық зерттеу коммиссиясының құрамына кірді.
Қанаттылар өсімдіктермен де, жәндіктермен де қоректене береді.
Бұлардың тұмсығының формасы да жемін қандай ортадан алатынына байланысты әр
алуан. Азықтарын судан, жерден алатын құтан, тырна, дегелек, балшықшылардың
тұмсығы, мойыны мен аяғы ұзын келеді. Ұшып жүріп жемдерін ұстайтын
қарлығаштар мен шыбыншы торғайлардың тұмсықтары қысқа болады да,
ауыздарының жиектерінде жәндіктерді қағып алуды жеңілдететін қатты қылдары
бар. Ағашты ойып, азықтарын іздейтін тоқылдақтардың тұмсықтары сондай
мықты, қашау тәрізді, оның қимылына ұзын тілдерінің септігі тиеді. Қылқан
жапырақты ағаштардың жаңғақтарымен қоректенетін шырша торғайларының тұмсығы
айқасқан крест сияқты болады. Дәндермен қоректенетін торғайлардың
тұмсықтары қысқа, жалпақтау келеді. Құстардың тісі жоқ. Азықтарын
тұмсығымен (жыртқыш құстар) немесе тілдері қызметімен (астық дәнімен
қоректенетін құстар), көпшілігінде қарындары ішінде ұсақтайды. Тоқылдақтар
жаңғақты ағашқа қысып шағады. Құзғын, қарға, шағала тіпті сақалтайлар да
қатты жемдерін жерге аспаннан тастап, уақтап жейді. Қанаттылар организмінде
ас қорыту процессі тез жүреді. Әсіресе, ет пен жеміс тез қорытылады.
Тәулігіне құстар көп азық жейді. Жәндіктермен азықтанатындар күніне 5-6 рет
қарнын толтырады. Ал, дәнедермен қоректенетіндер 2-3 рет жем іздеуге
шығады. Әсіресе жемтікті ұяда отырған балапандар көп керек етеді. Сондықтан
ересек құстарға ұрпақтары үшін тәулігіне бірнеше рет жем іздеуге тура
келеді. Үлкен сары шымшық балапандарына куніне 350-390, қызылқұйрық торғай
220-240, тоқылдақтар 300 рет жем әкеледі. Соған сәйкес балапандары тез
өседі. Әсіресе осы уақытта зиянды насекомдармен қоректенетін қанаттылардың
бау-бақша, егістік, орман ағаштарын зиянкестерден қорғаудағы ролі зор. Кей
жылдары шегірткелердің де егіске зиян тигізетіндігі белгілі. Олардың
негізгі жаулары қара ала торғайлар.
Жәндіктермен қоректенуші қанаттылардың ауыл шаруашылығы дақылдары
егісінің маңына үйір ету маңызды міндет болып отыр. Сондай-ақ климат
жағдайының маусымдық өзгерістеріне байланысты құстардың жем жеу режимі де
өзгеріп отырады. Жәндіктермен қоректенуші қанаттылар күзде Оңтүстікке қарай
қоныс аударса, ал отырықшы құстардың азық рационы өзгереді. Мәселен, ақ құр
жазда жемістермен жәндіктерді қорек етсе, күзде тек жемісті, ал қыста ағаш
бүршіктерін қорек етеді.
Қара ала торғайлар жазда негізінен жәндіктермен, ал қыста жеміс-
жидекпен қоректенеді. Қоректері мол болған жылдары құстар жақсы болып
өседі. Бұларда көбейер алдында төменгі жағында ұябасар таңба деп аталатын
дақ пайда болады. Бұл таңбаның ұядағы жұмыртқаларды жылытуда ролі зор. Оның
пайда болған жеріне қауырсын мен түбіт түсіп қалады. Кейбір құстарда
ұябасар таңба жүн, ал екіншілерінде тақ келеді. Мәселен, торғайлар мен
дауылпаздарда бұл таңба біреу болса, ал қырғауыл, кейбір балшықшылар,
шағалалар мен жыртқыш құстарда- екі құрсақ, бір кеуде таңбасы болады.
Қаздар мен үйректерде мұндай ұябасар таңба жоқ. Оларда көбейер алдында
бауырында ұзын, мамық жүн өседі. Осыны тұмсығымен жұлып, ұя салғанда соның
ішкі жағына төсейді. Ол жұмыртқаларды суықтан қорғап, олардың дамуына үлкен
әсерін тигізеді. Сол сияқты кебейер кезіңде кейбір құстардың қауырсынының
түсі өзгереді.
Қоқиқаз, шағала, су құзғындарымен бірқазанда бір жерде топтасып ұя
салады. Құр, шіл қырғауыл, жапалақ, тоқылдақ торғайлар қаз, үйрек ұялары
дараланып салынады. Тіпті ешкі емер мен жылқышы ұя салмайды да,
жұмыртқаларын бірден жерге туады. Көкектер жұмыртқаларын басқа құстардың
ұясына апарып салады. Солар көкек балапандарын басып шығарады. Кейбір
жыртқыш құстармен жылқышы құс ұясында 1-ден, ешкіемер, кептер,
қоқиқаз, бірқазан, шағалалар ұяларында 2-ден, торғайлар ұяларында 4-7-ден,
тауык тәрізділер мен үйректерде 8-10-нан жұмыртқа болады. Ал, шүрегей үйрек
ұясынан 16-дан, шілдің ұясынан 25-ке дейін жұмыртқа табылған. Жұмыртқаларды
басуға кейбір құстарда қораздары мен мекиендері бірдей қатысса көпшілігінде
құр, меңіреу құр, үйректер, қырғауыл, торғайларда тек мекиендері басады.
Ұсақ торғайларда жұмыртқадан 15-күннен кейін балапан шықса, бұл
процесс жыртқыш құстарда 1,5 айға созылады. Өргізген балапандары күзге
дейін жақсы өсіп, ересектерден қатарына қосылады. Азықтары мол болған
жылдары кейбір ұсақ құстар, сары шымшық, бозторғай жылына екі рет өніп
өседі. Көптеген құстар 1 жасында жұмыртқа басады. Ірі құстар ұсақтарына
қарағанда ұзағырақ жасайды. Ағылшын зоологі Флоуердің мәліметіне қарағанда
торғайлар мен тотықұстар 20 жыл, жапалақ 15 жыл, күндіз жем іздейтін
жыртқыш құстар 21-24 жыл, ескек аяқтылар 20 жыл, үйректер 21 жыл, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ
1. Орнитофаунаның зерттелуі
1.1. Құстардың жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 5
1.2. Құстардың
тіршілігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .14
1.3. Оңтүстік Қазақстан облысында кездесетін құстардың алуан түрлілігі,
Кентау маңында тіршілік ететін құстардың систематикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
1.4. Қазақстан Қызыл кітабына енген кейбір құстардың биологиясы ... ... 32
ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬДІ БӨЛІМ
2. Зерттеу аймағының сипаттамасы және зерттеу тәсілдері
2.1. Кентау қаласының және аумағының физика-географиялық
мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.2. Зерттеу барысында қоланылған әдістер және нәтижелерді реттеу ... ... 37
2.3. Кентау қаласында және маңында кептертәрізді құстарды зерттеу
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.4. Зерттеу аймағындағы кептерлердің систематикасы, таралуы және
экологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
9
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Омыртқалы жануарлар ішіндегі ең үлкен
топ – құстар. Бүкіл дүние жүзінде олардың 10—12 мың түрлерінің тіршілік
етуі де құстардың кең таралғанын көрсетеді. Қазақстан жерінде құстардың
түрлері саналуанды. Мұнда құстардың 481 түрі мекендеп, күз айларындағы саны
шамамен 18—20 миллионға жетеді.
Адам үшін қанаттылардың пайдасы өте зор. Бізде тіршілік ететін
құстардың біразы аңшылық үшін ауланып, дәмді ет пен мамық қауырсын береді.
Мәселен, қазірде Қазақстанда жылына 3,2 миллион құс аңшылардың олжасы
болады. Олар — үйрек, қаз, қасқалдаң, балшықты су құстары. Жасыл желек
жамылған кең байтақ даламызда ұшып жүрген біраз құстар (шымшың, торғай,
тоңылдақ, ементұмсық және тағы басқалар) егістік, бау-бақша, орман
зиянкестері – насекомдармен, кеміргіштермен қоректеніп, ауыл шаруашылығына
айтарлықтай пайдасын тигізеді.
Соңғы жылдары құстардың тек Қазақстанда ғана емес бүкіл жер шарында
кейбір түрлерінің саны азайып бара жатқаны байқалады. Сондықтан да ел-елде
оларды қорғау шаралары жүзеге асуда. Сол сияқты қазірде біздің
республикамызда да осындай жұмысты жүргізу кең қолға алынды. Саны күрт
азайып кеткен аң-құстарды шұғыл зерттеу арқылы келешекте олардың таралған
аймағы анықталып, кей жерлерде қорғау шаралары жүзеге асырылатын болады.
Қазақстан ғалымдары осындай құстардың тізімін алып, табиғаттың Қызыл
кітабын жасауға кірісті. Бұл тарауда республикамызда саны аз құстардың қай
аудандарда таралғаны, биологиясы, мінез-қылық ерекшеліктері жан-жақты
әңгімеленеді. Өйткені, бұл мәліметтердің оларды қорғау шараларын жүзеге
асыру үшін үлкен мәні бар.
Құстар омыртқалы жануарлардың ең үлкен бір тобы еліміздің миллиондаған
гектар егініне зиянын тигізетін жәндіктерді қырып, қыруар астықты аман
сақтап қалады. Түркістан өңірі өсімдіктер мен жануарлар түрлеріне өте бай.
Біздін Түркістан өңірінің жануарлар әлемінің фаунасы толық зерттелмеген.
Сондықтан Түркістан өңіріндегі құстардың алуан түрлігіне қызығып,
Орнитафаунасын соның ішінде торғайторізділер отрядына жататын құстардың 12
тұқымдасын, олардын 18 түрін ( 4 түрі Қазақстанныц Қызыл кітабына енген)
зерттеп анықтадық.
Жұмыстын өзектілігі құстардың биологиялық ерекшеліктерімен бірге
Түркістан өңірінде тіршілік ететін құстардың түрлік құрамын, олардың
миграциясын, ұя салуы, көбеюі, балапан шығаруы, қоректенуі және тағы басқа
ерекшеліктері қарастырылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми өзектілігі: Кептертәрізділерді
аталмыш аумақта зерттеу осы күнге дейін жүзеге аспаған. Құстардың
зерттелуі жақсы жасалған, дегенмен Қаратау өңіріндегі зерттеулер жалпы
класты қарастырса, бұл жұмыс нақты кептертәрізділерді зерттеуге бағытталған
және алғаш рет жасалуда. Сонымен қатар, ізденуші елді мекендердің
синантропты құстарын антрополандшафттарда қарастырып отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
1. Оңтүстік Қазакстан облысы Кентау өңіріндегі кездесетін
кептертәрізді құстардың саналуандығын зерттеу
2. Кептертәрізділердің елді мекендер маңында және ішінде тіршілік етуіне
байланысты этологиялық және биологиялық ерекшеліктерін қарастыру
3. Құстардың таралуын, экологиясын және санын анықтау
4. Зерттеу аумағындағы (Кентау қаласы және өңірі) басқа құстармен
байланысын бақылау
ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ
1. Орнитофаунаның зерттелуі
1.1. Құстардың жалпы сипаттамасы
Құстардың маусымдық қоныс аударуы көптеген орнитолог ғалымдардың
көңілін өзіне аударуда. XIX ғасырдың ортасында орнитолог Н.А. Северцев
"Құстардың жүріп өту жолын ұшып келуі туралы орталықтар бір мезгілде
мәлімет алысып отыруы керек" - деген болатын. 100 жылдан соң 1958 жылы
орнитологтар Н.А. Долгушин және А.И. Янушевич осы идеяға сүйене отырып осы
биологиялық проблеманы әрі қарай жалғастырды. Бұл идея келесі жылы Алматыда
Орта Азия Республикаларының Қазақстан Батыс-Сібір ғалымдарының жиналған
конференциясында талқыланды.
Құстардың қоныс аударуы әр уақытта өздеріне айналасы қоршаған
ортасының көңілін өзіне аудартпай қоймайды. Көктемгі қоныс аудару апрель
айларының бас кезінен бастап, май айының аяғы кезінде аяқталады. Ал күзгі
қоныс аудару тамыз айының ортасына қарай басталады. Ал қыстайтын құстарға
келер болсақ, олар балапандауды сәуір айында бастайды. Көктемде құстар ұшып
келу кезінде жер бауырлап төмен ұшады. Көбіне жазық даланы бетке алады.
Себебі, бұлар көктемде отанына асыға келеді. Құстар тобыры таудан да
мұхиттан да ұшып өтеді. Бұлар тобырмен жүргенде көбі жолда жауын-шашынға,
суыққа ұшырап, қырылып кетеді. Осының негізінде құстың қайтуын ағылшын
натуралисті Диксон "Түнгі трагедия" - деп атаған. Кұстардың қайтуы жөнінде
көптеген мәселелер туындайды. Ғалымдар осы мәселеге жауап іздеп, зерттеулер
жүргізген.
Құстар күздігүні жылы жаққа ұшып кетеді дегенді жиі айтамыз. Осы
тұжырымға кейбір дәйектерді енгізсек, құстар үшін олардың ұшып бара жатқан
елінің жылы болуы шарт емес, ал ең бастысы сол жерде көбірек қорек болса
жетеді.
Қазақстанда құстардың 495 түрі мекендейді. Олардың 56 түрі қызыл
кітапқа тіркелген. Құстар тіршілігінде маусымдық қоныс аудару сирек
кездесетін құбылыс. Ол құстар тіршілігінің жылдық цикліндегі қалыпты
мезгіл. Құстың бүкіл ритмикасы, оның физиологясы осы мезгілге байланысты
болады. Шын мәнінде құстың қайтуы жануарлар тішілігіндегі бақа да
құбылыстырдан яғни олардың көбею құбылысынан, ұя салу инстингінен,
ұрпақтарына қамқорлық жасаудан тағы басқалардан кем түспейтін жұмбақ
мәселе.
Қазақстанда И.А. Долгушин белсенді түрде Шақпақ станциясында құстар
миграциясы туралы зерттеу жұмыстарын жүргізді. И.А. Долгушиннің бастауымен
М.Ф. Бородихин өз зерттеулерін осы станциядағы қармағыштардың арқасында өз
мақсатына жетті. Бұл стационар 1966 жылдың көктемінен бастап жұмыс істейді.
Бұнда ғылыми қызметкерлер құстарды сақиналаумен айналысады.
А.И. Янушевич осы жерде академиялық зерттеулерін "Миграция"
тақырыбында жұмыс атқарып, зерттеп үйренді. Оның көп күш жұмсауының
көптеген конференияға шығуының арқасында 1970 жылы Ғылыми одақ "Жануарлар
әлемін қорғау" мәселелері, "Азия континентіндегі құстар миграциясының
ерекшеліктері" жөніндегі тақырыптарын мақұлдады. Осының арқасында
республикалық зерттеу коммиссиясының құрамына кірді.
Ақбас тырнаның Үндістан, Пәкісан, Ауғаныстан, Орта Азия
мемлекеттерімен Қазақстанды ұшып өтуіненің арнайы бақылау сараптамасын
талдау. Сол сияқты Қазақстанда, Моңғолияда, Забайкальеда белгіленген
құстарды радиобақылау, осы түрдің имек тәрізді ұшу бағытының болжамын
растайды. Көктемде олар Үндістан және Пәкістаннан Гиндикуш арқылы Тянь-
Шаннің батысынан ұшып өтеді. Кейбір ұялауға Қазақстанға көпшілігі Солтүстік-
Шығыс Моңғолия, Забайкальеге ұшып барады. Күзде сол жақтан олар оңтүстікке
және Оңтүстік-Батысқа, Қытай, Тибет және Гималаи арқылы Үндістанға қыстауға
ұшып барады. Қазақстаннан және біразы Моңғолиядан жолды түзеп, олар Тянь-
Шань жоталары арқылы үлкен биіктікте ұшады [1].
Чаны көлінде (Новосібір өңірінде) ұдайы 1977-1997 жылдары аралығында
жар қарлығаштарының жергілікті қауымдастығы зерттелген. Шоғырларды бақылау
жергілікті және мекен аударушы жар қарлығаштарын сақиналау жүргізген.
Мақалада мекен аударушылардың маусымдық қозғалысы, таралуы, аймақтық
байланысы, қауымдастықтағы жас ерекшелік құрамы және ересек кұстардың өлімі
сипатталған [2].
Том өзенінің төменгі ағысының жайылма шалғынында сәуір айынан қазан
айына дейін 1998-2003 жылдары жағалалардың 8 түрі тіркелген. Сібір боз
-шағаласы қоныс аударушы және ұяламайтын құс, көл шағала ұдайы ұяламайды.
Көл шағаласының 44, кіші шағаланың 12, өзен қарқылдағының 192, қара
қарқылдақтың 216, ақ қанат қарқылдақтың 51, кіші қарқылдақтың 12 ұясы
тіркелген. Жұмыртқа басу және басып шығарудың үш стадиясы: алғашқы (5-20%)
негізгі (50-92%) және соңғы (3-30%). Ұя басу мерзімі 1,5-2 ай аралығында
түрдің биолоиясы мен сол жылдағы жағдайға байланысты ұялардың мөлшері
арнайы жерлерде 50 ретке дейін өзгереді. Ұя басудың сәтті аяқталуы 25-40%-
ке жеткен. Көпшілік түрлер үшін шағалалармен қоса күзгі мекен ауыстыру
шілденің ортасынан қазанның ортасына дейін созылады. Обь өзенімен
салыстырмасы келтірілген [3].
Біздің территориямызда 700 құс түрі тіршілік етеді. Олар табиғаттың
барлық бүрышында кездеседі және өзінің әсем дауысымен, түрлі түсті
қауырсындарымен немесе әдемі мінез-қүлқымен қоршаған ортаның зейінін
аудартпай қоймайды. Аздаған құстар адамға көмегін тигізеді. Көбі
ауылшаруашылығының зиянкестерін жояды. Құстарсыз саябақтар, ормандар,
баулар өз сәнін жоғалтқан болар еді. Біздің қанатты достарымыз табиғатты
жандандырып оны толықтырып отырады. Олардың көбі өте сақ келеді. Бұларды
қолға алып зерттеу өте қиын .
Құстарды дәл және тез тану әр кімде жедел түрде бола бермейді. Оларды
анықтау үшін морфологиялық және экологиялық жағынан тани білу керек. Осыдан
сырт келбеті, көз-қарасы, дауысы, қозғалуы, іздері және қоректену ортасын
бақылау қажет. Отырықшы құстардың жұмыртқа салу уақыты бақыланады. Осылайша
олардың қоректену ортасының жағдайы олардың түрлерін ажыратудың басты
белгісі. Одан әрі қарай олардың морфологиялық ерекшеліктері және бәрінен
бұрын олардың ұзындығын қадағалау қажет. Сонымен қоса олардың дауысы және
сайрауы үлкен мән береді [7].
Омыртқалы жануарлар ішіндегі ұшуға бейімдісі құстар. Олардың дүние
жүзінде 8 мың түрі бар деп есептеледі. Мекеніне қарай оларды бұта орман
құстары, шөл дала құстары, су құстары, жыртқыш құстар деп бірнеше топқа
бөлуге болады.
Құстардың тіршілігі: Құстар жер бетінен 4500 м биіктікке дейін ұша
алады. Құстар күзде оңтүстікке зақ жолға шығар алдында денесіне өз
салмағының 13-індей мөлшерде май жиып алады. Осындай мөлшердегі майды
қыстайтын құстарда жинайды. Бірақ, қыстайтын құстардың майының мөлшері өз
салмағының 8-7%-нен аспайды. Қазақстан жерінде кезедесетін үйректердің бәрі
бірдей оңтүстік ауданға ұшып кетпейді. Қоңыр үйректер мен қасқалдақтардың
едәуір бөлігі Жетісудың оңтүстік бөлігін жайлап шығады. Бірақ бұл құстарды
осы мерзімде аулауға тиым салынады. Құстардың дауысы зорлары да бар.
Мысалы, бозторғайды 300 м биіктіктен көруге мүмкіндік жоқ. Ал дауысын 600 м-
ден анық естуге болады.
Құстардың жасы. Құстардың ұзақ жасайтындары да болады. Мысалы, тоты-
140, бүркіт-120, қарға-100, қаз-80, сұңқар-150-170, байғыз-180, аққу мен
таған - 300-400 жыл жасайды. Ал үкі 68, бірқазан мен кондор-52, шағала-45,
көгершін-35, бұлбұл-20, үйрек-14-15 жыл. Ал ұсақ құстар 10 жылан артық
жасай алмайды.
Құстардың жұмыртқа басу мерзімі. Бұл әр құста әр түрлі. Ұсақ торғайлар
9-14 күн. Қара тоқылдақ-14, ала қарға-17, құзғын қарғалар-20, бөктергілер
-28, қаршығалар -31-35, бүркіттер - 44, бөденелер -20-21, сдүр құрлар-21,
дала қаздары-25-28, қара қулар-30-40, түйқұстар - 48 күнде басып шығарады.
Құстардың көпшілігі күзге қарай жылы өлкелерге ұшып кетеді. Дегенмен
қайтатын құстардың көпшілігі біздің жерімізде қыстап қалады. Олар
арамшөптердің және жабайы сораның тұқымдарымен қоректенеді. Жидек мол
жылдары шымшықтарда қыстайды. Шіл, бұлдырық, және меңіреу құр қар астына
тығылып, аяздан аман құтылады. Тіпті өте кішкентай сары шымшық шөжеторғай
аязды түні қар астында тышқан індерінде өткізе алады. Алайда қар жамылғысы
барлық құсқа бірдей қолайлы болмайды. Дегенмен қары жұқа өтетін қыс біздің
жазғы қонақтарымыз қараторғай, шымшық және басқа да жер бетінде
бунақденелілермен қоректенетін құстарға әсер ететін болуы керек. Қысқа
қарай кететін құстар суықтан емес аштықтан құтылуға тырысады. Сондықтан
олардың қоректік заттарды табатаны орны неғұрлым жақын болса миграциялық
сапары да қысқа болады. Мәселен, ұзақтар қоректерін жер бетінен теріп жейді
де сол себепті қар жамылғысы жоқ жерлерде қыстауға қалады. Қыстың соңғы
айында қала маңы жүрдек торғайдың сары шымшықтың сары торғайдың сайраған
даусына толы болады. Ұзақ, қарғалар жұптарға бөлініп, өздерінің ұяларың
салуға учаскелерін белгілеп кірісе бастайды. Көктем күшіне ене бастағанда
қайтатын құстар отанына қоныс аудара бастайды. Оңтүстік жылы ауа толқынымен
қара торғайлар да ұшып келеді. Ең алдымен еркектері, содан соң 10-12 күнде
ұрғашы қара торғайлар да ұшып келеді. Қараторғай ұясында оған бірнәрсе
жақпаса дереу тастап кетеді. Қарторғай диқанның жақсы досы. Олар жорғалаған
ұшып жүрген зиянкестерді құртады. Қараторғайға қоректену үшін күніне мұндай
зиянкестердің 300-ге жуығы қажет [11].
Қазақстанның ұлан байтақ жері су қоймаларына өте бай. Әсіресе Жайық,
Ырғыз, Торғай, Тобыл, Есік, Ертіс, Іле, Шу, Сырдария сияқты өзендердің
тигізетін пайдасы зор. Бұл өзендердің суы көктемде молайып, олардың
атырауында айдын көлдер мен көлшіктер молайып көбейе бастайды. Біздің
аймақта су көздерінің мол болуы көктемде су құстарының жаппай ұшып келуіне,
ұя басуына және олардың түрлеріне мүмкіндік береді. Сырдария, Шу, Іле
өзендері мұз құрсауынан босай бастағанда аққу, қаз, үйректер ұшып келе
бастайды. Мәселен Ақмола облысындағы Қорғалжын көліне 32 мың қасқалдақ, 8
мыңдай үйрек және көптеген аққу, қаз ұя салады. Зоология институтының
жүргізген ғылыми зерттеулерінде су құстарының өніп-өсуі аяқталған кезінде
олардың саны 3-4 есе ұлғаятыны анықталды.
Яғни күзгі аңшылық маусымы ашылған кезде Республика суларында 10-12
мыңдай құс тіршілік етеді деген сөз. Оған қоса қыркүйек айының аяғында
Солтүстіктен жылы жаққа қарай ұшқан 10 млн-дай құс міздің өлкемізді басып
өтеді. Жалпы алғанда Қазақстан тұрғындары жылына 3,2 млн құс атып алады
екен. Олардың 2,7 млн-дайы су құстары. Шөл және шөлейтті аймақтардың
құстарына келер болсақ бұлардың қанаттар ашық жазықты учаскелерде тіршілік
етуге бейімделген. Ол құстарға: дуадақ, жек дуадақ, сүр шіл, бөдене,
тартар, бұлдырық, ақбас және боз тырналар, дала құладыны бүркітпен үкі және
тағы басқалар жатады. Бұлардың ішінде аулауға рұқсат етілетіндері бөдене
мен бұлдырық. Мысалы, республикамызда аңшылар жылына 35-38 мыңдай бөдене
және 58-59 мың бұлдырық аулайды екен. Бұталы орман құстарына келер болсақ:
Қазақстан орманға бай өлке. Қарайғайлы аралас ормандар оның солтүстігін
алып жатса шыршалы алқап Тянь-Шань жоңғар алатуа белдеуін көмкереді.
Орталық Қазақстанның қырат жоталары да бұталы қарағайлы ағаштарға бай
келеді. Жалпақ жапырақты және қылқан жапырақты ормандарымызды құр, ақ құр,
меңіреу құр, қырғауыл, кептердің бірнеше түрлер, тоқылдақтар, лашын,
сұңқар, құмай, торғайлардың алуан түрлері қоныс етеді. Олардың көбі
отырықшы құстар. Бұталы орман құстары ішінде ақ аулау мерзімі ашылғанда
лицензиясыз шұбар құрға ал рұқсат қағазы барларға құрға, қырғауылға аңшылық
етуге болады. Орманды өңірдің түрғындары 14-15,5 мың құр және 15-17 мың
шұбар құрды мергендер қанжығасына байлайды. Олардың тобына жататын
құстардың бірі меңіреу құр. Оның салмағы 5 кг-ға дейін жетеді. Ал бізде
Алтай тауларына дейін тараған. Сан мөлшері көп емес. Сондықтан оларды атуға
тиым салынған. Қазірде республика ормандарында аса бағалы құстар құр, ақ
құр саны да жылдан-жылға төменедей түсуде [12].
Құстар омыртқалы жануарлар ішіндегі жоғары сатыдағы дамығандардың
бірі. Денесі қауырсынмен жабылып алдыңғы аяқтары қанатқа айналған. Олардың
организмінде зат алмасу процесі шапшаң жүреді. Дене темпенратурасы жоғары
39-40°С және тұрақты, жүрегі 4 камералы.
Артериялық қан күре тамырдан бөлінген. Көру мен есту мүшелері жақсы
жетілген. Құстардың ұшу қабілетіне ие болу эволюциялық дамудың жемісі.
Дамудың белгілі сатысында құстардың шығу тегі жербетіндегі бауырымен
жорғалаушылар болғаны анық. Юра дауірінде бауырымен жорғалаушылар және
құстар арасында аралық орын алатын орманды жерлерде тіршілік ететін
"Археоптерикс" деп аталған хайуанат өмір сүреді. Онда құстардың кейбір
белгілері пайда болады. Денесін қауырсын жапты бұл уақытта құстың шыққан
тектері жер бетінде орманда тіршілік етеуге көшті. Құс қанатындағы
тырнақтар оларға алғашқы өрмелеуге мүмкіндік берді. Археоптерикстер
дүрыстап ұша алмады. Тек олар ағаштан ағашқа қашықтап барып қонды. Дамудың
келесі сатысында құстардың ұшу ұқұбы жетіле түсті. Бұл қасиет қанаттыларға
дүниежүзінде кең таралуға мүмкіндік берді. Құстар тек Антарктиданың ішкі
бөлігінде ғана кездеспейді. Жер шарының әр түпкірінде құстардың қоныстануы
бірдей емес. Әсіресе қанаттылар түріне Орталық және Оңтүстік Америка
мәселен Колумбияда 1700, Бразиялияда 1440, Экваторда 1357, Венесуеллада
1282 құс түрі таралған. Қоры жөнінен біздің аймағымызда үй торғайымен қара
ала торғайды және су құстарынан қасқалдақт айтуға болады. Шамамен қазірде
дүние жүзінде қанаттылар қоры 100 млрд-тай деп саналады. Бұлар әртүрлі
ауарайы жағдайында тіршілік етеді. Көпшілігі бір жерден екінші жерге қоныс
аударып отырса біразы отырықшы. Қазақстан көлдерінед өніп-өсіп ұпақтарын
өргізген құстардың біраз түрелірі Африкада, Австралияда, Оңтүстік Азия да
қыстап жшығады. Көктем мен күздегі бұлардың келіп қайту уақытында ұшу
жылдамдықтары таң қалдырады. Мысалы, ақтұмсық қарға сағатына 65, қара ала
тоғай 80-70, тырна мен шағалалар 50-60 км жылдамдықпен аспанда 1500-2500 м
биіктікте ұшып отырады. Әрбір тірі организмнің тіршілігі үшін жақсы
қоректену көбеюі және жауларынан қорғана білуі қажет. Құстардың қоректенуі
маусымдық таралуына, қоныс аударуына, көбюіне үлкен әсерін тигізеді.
Маусымға және жасына байланысты құстар қорегін өзгертіп отырады. Олардың
бірқатар түрлері жемді талғап жесе, ал екіншілернің азыққа талғамы аз
байқалады. Олар өсімдіктер мен де жәндіктер мен де қоректенеді. Бұлардың
тұмсығының формасы да жемін қандай ортада аулайтынына байланысты әр түрлі
болады. Құстардың тісі жоқ [13].
Орын ауыстыратын және қайтатын құстар күзге қарай ұйымшылдықпен оп
болып бірігеді. Бұл топтардағы құстардың жекелеген особьтарының арасындағы
байланыс ерекше байқалады. Олардың көбі белгілі бір қатар тізіп ұшады.
Құстар күнге, жүлдыздарға тіпті айға қарап өте жақсы бағдарлайды. Құс
компасы адамдардың компасына қарағанда әлде қайда жетілдірілген. Жердің
магнит өрісін адам арнаулы аппаратураның жәрдемімен ғана тіркейді. Құстар
мұны тікелей жүзеге асыра алады. Олар жердің магнит өрісін тіркеп қоймастан
сондай-ақ ауаның ылғалдылық дәрежесінде сол сияқты ай фазаларының өзгеруіне
және жұлдыздардың орнын анықтайды. Оның үстіне олардың кейбіреуі мұны тіпті
күндіз де жасай алады. Құстардың жер шарының ортадан тепкіш күшін сезетін
органдары болады және қайда яғни ұзақ ұшу кезінде қай ендікте аялдама жасау
керектігін де біледі. Ұшу сапары кезінде тырналар мен қүтандар сына жасай
ұшады. Сына жасай ұшқанда әрбір құс белгілі дәрежеде басқаларын да қолдап
отыратынын ғалымдар анықтады. Бұл жағдайда үйірдің ұшу сапары қашықтығы
орта есеппен 71%-ке артады. Әрбір құс қанатының ұшында "ауаның жоғары
көтерілетін күшті ағыны" түзілуі тиіс екендігін ғалымдардың есептеулері
көрсетті. Екінші құстың ізімен ұшып келе жатқан құс осы ағынды максимальді
пайдалану үшін қолайлы орын алуға тырысады. Сөйтіп ұшу қашықтығын
арттырады. Егер құстың бірі алға ұзап шықса ол қарсы күштің артқанын дереу
сезеді де бұрынғы орнына қайта орналасады. Ұшу жолында барлық құстар топ
болып ұшпайды. Олардың кейбіреулері мысалы көкек, тартар, жылқышы жеке-жеке
ұшады. Құстардың маусымдық ұшуы табиғаттың тамаша құбылысы. Сары ржанка
біздің Жаңа жер аралында жұмыртқадан жарып шыққан соң үш айдан кейін бүкіл
Азия құрлығын, мұхитты басып өтіп, Америкада қыстап қалады. Көктем
келісімен
бұл ұшқыш құстар туған жеріне қарай қайтады. Ал қараторғайлар жол
бастаушысыз-ақ ұшады.
Шақпақ орнитологиялық стационарының мәліметтері бойынша Қаратаудың
ауласында 296 түрі мекендейді. Азайып бара жатқан құстардан бұл жерде
ителгі, бүркіт, бақалтақ қыран, жылан жегіш мекендейді, сақалтайлар,
жұртшылар кездеседі. Торғай тәрізділер отрядынан бұл жерде жұмақ шыбыншысы
адам аз жүретін тоғайлы орманды мекендейді [16].
Кәдімгі қоқиқаздардың ұшып өтуін әдебиеттердегі мәліметтермен Орталық
Қазақстанда Теңгиз көліне қайтқан 33 құс бойынша қарастырылған. 1967-1991
жылдары 22 690 құс таңбаланған. Олар үлкен аймақтарда Украина мен Европалық
Ресейге және Перм аймағына, Батыс Сібірден шығыс Сібірге дейін, Өзбекістан
мен Түркіменстанда кездеседі. Бұл жағдайларда олар әртүрлі мекен ету
орталарында кездескен. Авторлардың пікірінше көктемгі ұшып өту жылы ауа
райымен түсіндіріледі. Ал жаздағысы қорегі мол жаңа жерлерді іздестірумен,
күзде төменгі температурада бағытының бұзылуымен түсіндіріледі [17].
Құстардың шығу тегі
Жер шарында құстар тарамаған жер өте сирек кездеседі. Құстардың
бірқатары теңіз деңгейінен төмен жерде, ал енді бірқатары теңіз деңгейінен
әлде қайда биік жерлерде де кездеседі. Мысалы, қазуралар Жаңа Гвинейде,
теңіз бетінен 2000 м биіктікте кездессе, шағалалар мен құзғындар Азияның
таулы жерлерінде, теңіз бетінен 4700 м биіктікте де кездеседі. Ал
тазқаралар 7000 м биіктікте тіршілік етеді. Тіпті колибрилердің өзі де (өте
ұсақ болса да) 4000-5000 м биіктіктегі (таудағы) өсімдіктердің гүлінің
нектарымен қоректенуге ұшып барады.
Жыл құстары күзде қыстауға қайтқанда, ыңғайлы жерлерге қыдырып, жайлап
ұшады. Ұя салатын жерлеріне келерде, өте тез ұшып келуге әрекет етеді.
Мысалы, балшықшы- веретенниктер күзде-қыстауға қайқанда, 12.000 км жерді 1-
1,5 айда ұшып үлгеріп келеді.
Жыл құстарының ұшып келу және ұшып кетуінің тарихи себептерін жалпы
ұғым бойынша түсіндіруге болады. Біздің ғалымдардың (М.А.Мензбир,
А.Я.Тугаринов, Г.П.Деметьев, А.В.Михеев) еңбектеріне сүйеніп, жыл
құстарының мекен аударуы тарихи себептерін мына төмендегіше түсіндіруге
болады. Құстардың мекен ауыстыруы жыл мезгілдерінің бірінде тіршілік
жағдайы нашарлағанда тіршілігін сақтап қалатын мұз дәуірінен бастап
қалыптасқан биологиялық бейімделушілік. Төрттік дәуірдегі мұз басу
солтүстік жарты шарда жыл құстарының осы кездегі ұшуының қалыптасуына әсер
еткен. Жердің бетін мұз басуы құстардың кеңінен таралуына мүмкіндік
бермеді. Бұл жағдай жердің белгілі бір бөлігінде ұялауына мүмкіндік
бермегенімен, сол жерде отырықшы тіршілік етуіне мүмкіндік болмаған. Мұздың
шегінуі көптеген жерлердің құстардың мекендеуіне жарап, ұялауына үлкен
мүмкіндік туғызды. Бірақ, бұл жерде жаз кездерінде, яғни ұялайтын кезінде
ғана тіршілікке қолайлы жағдай болған. Біраз құстар бұл жерлерде жыл бойы
тіршілік етуге бейімделіп, тұрақты тіршілік етуге ауысқан. Көпшілігі бүкіл
жерді тастап, күзде өздерінің келген жағынан қайтып кетуге мәжбүр болған.
Құстар омыртқалы жануарлар ішіндегі жоғары сатыдағы дамығандардың
бірі. Денесі қауырсынмен жабылып алдыңғы аяқтары қанатқа айналған. Олардың
организмінде зат алмасу процесі шапшаң жүреді. Дене температурасы жоғары 39-
40 С және тұрақты, жүрегі төрт камералы. Артериялық қан күре тамырдан
бөлінген. Көру мен есту мүшелері жақсы жетілген. Құстардың ұшу қабілетіне
ие болу эволюциялық дамудың жемісі. Дамудың белгілі сатысында құстардың
шығу тегі жербетіндегі бауырымен жорғалаушылар болғаны анық. Юра дауірінде
бауырымен жорғалаушылар және құстар арасында аралық орын алатын орманды
жерлерде тіршілік ететін Археоптерикс деп аталған хайуанат өмір сүрген.
Онда құстардың кейбір белгілері пайда бола бастады, Денесін қауырсын жауып,
бұл уақытта құстың шыққан тектері жер бетінен орманға тіршілік етуге көшті.
Қанатындағы тырнақтар оларға алғашқы өрмелеуге мүмкіндік берді.
Археоптерикстер дұрыстап ұша алмады. Олар тек ағаштан ағашқа қашықтап барып
қоналатын. Дамудың келесі сатысында құстардың ұшу ұқұбы жетіле түсті. Бұл
қасиет қанаттыларға дүниежүзінде кең таралута мүмкіндік берді. Құстар тек
Антарктиданың ішкі бөлігінде ғана кездеспейді. Жер шарының әр түкпірінде
құстардың қоныстануы бірдей емес. Әсіресе құстардың алуан түрлілігімен
Орталық және Оңтүстік Америка бай: мәселен, Колумбияда 1700, Бразилияда
1440, Экваторда 1357, Венесуэлада 1282 құс түрі таралған.
Қоры жөні туралы біздің аймағымызда үй торғайымен қара ала торғайды
және су құстарынан - қасқалдақты айтуға болады. Шамамен қазірде дүние
жүзінде құстар қоры 100 млрд-тай деп саналады. Бұлар әртүрлі ауа райы
жағдайында тіршілік етеді. Көпшілігі бір жерден екінші жерге қоныс аударып
отырса біразы отырықшы. Қазақстан көлдерінде өніп-өсіп ұрпақтарын өргізген
құстардың біраз түрлері Африкада, Австралияда, Оңтүстік Азияда қыстап
шығады. Көктем мен күздегі бұлардың келіп қайту уақытында ұшу жылдамдықтары
таң қалдырады. Мысалы, ақтұмсық қарға сағатына 65, қара ала торғай 70-80
тырна мен шағалалар 50-60 км жылдамдықпен аспанда 1500-2500 м биіктікте
ұшып отырады. Әрбір тірі организм тіршілік ету үшін жақсы қоректенуі,
көбеюі және жауларынан қорғана білуі қажет. Құстардың қоректенуі маусымдық
таралуына, қоныс аударуына, көбюіне үлкен әсерін тигізеді. Маусымға және
жасына байланысты құстар қорегін өзгертіп отырады. Олардың бірқатар түрлері
жемді талғап жесе, ал екіншілернің азыққа талғамы аз байқалады. Олар
өсімдіктер мен де, жәндіктер мен де қоректенеді. Бұлардың тұмсығының
формасы да жемін қандай ортада аулайтынына байланысты әр түрлі болады.
Құстардың арғы шығу тегі және эволюциясы туралы мәселе тек қана жалпы
түрде шешілген. Құстардың арғы тегі рептилилер болғаны сөзсіз.
Рептилилердің бір бұтағы болып бөлініп, одан ең соңында құстардың шығуы
мезозойдың (триас) бас кезі деп саналады. Диназаврлардың, крокодилдердің
басқа рептилилердің топтарының арғы ата-тегі болып саналатын құстарға жақын
түрған псевдозухилер (Pseudosuchia) болып саналады. Псевдозухилердің ішінде
құстарға морфологиялық жағынан өте ұқсас орнитозухилер (Omithosucrms)
болған. Олар құстар сияқты артқы аяқтарымен қозғалып жүріп алдыңғы қол-
аяқтарымен қоректерін қармап ұстаған. Құйрығы ұзын, сол сияқты жамбас
белдеуінде де, құстардың жамбас белдеуіне ұқсас белгілері болған. Денесінің
сыртын ұзынша қабыршақтар қаптаған. Қабыршақтарының көлденең өсі болады,
оның бүйірінен қысқа құстардың қауырсындарына ұқсас қабыршақ кетеді.
Қазақстанда ұялайтын құстар, И.А.Долгушиннің есебі бойынша, мына төмендегі
елдерге барып қыстайды.
Қазақстанның оңтүстігінде және Орта Азияда шамамен айтқанда 60 түрлі
құс бар, Орта Азияда шамамен 130 түрлі құс, Индияда шамамен 125 түрлі құс,
Африкада шамамен І25 түрлі құс, Жерорта теңізі елдерінде шамамен 60 түрлі
құс және Оңтүстік -Шығыс Азияда 13 түрлі құс қыстайды.
Сөйтіп, Қазақстанда құстарының көбі алдыңғы Азияда, Индияда және
Африкада қыстап шығады. Ғалым Б.К.Штегманның есептеуі бойынша әрбір торғай
осы кезде күніне 250г астықты құртып жібереді. Күздің аяғында суық түсе
бастасымен қаратөс немесе испан торғайлары жылы жаққа қоныс аударып, ұшып
кетеді. Ал қалған түрлері қыстап қалады. Олар елді мекендердің, орман-
тоғайлардың арасын паналап тіршілік ете береді. Бұл кезде олар әр түрлі
арам шөптердің дәндері мен елді мекендегі тамақ қалдықтарымен қоректеніп,
қыстап шығады. Өте суық жылдары торғайлар көптеп қырылады. Бірақ, жазға
салым қайта көбейіп орнын толтырады.
Ш.Әлиев, А. Бекенов, Х.Қыдырбаев Қазақстандағы сирек кездесетін
жануарларды зерттеген. Онда құстар туралы мәліметтегенде Қазақстанда 495
түрлі құстар тіршілік етендігін атап айтқан. Қазақстанның атақты
орнитологтарына А.Ф. Ковшарь, Э.И. Гаврилов сынды ғалымдарды жатқызуға
болады. А.Ф. Ковшарь Ақсу-Жабағылы қорығының бүкіл орнитофаунасын зерттеп,
толыққанды сипаттаса, Э.И. Гаврилов Қаратау және Талас Алатауы жоталарының
қосылған жерінде орналасқан Шақпак құстарды сақиналау стационарының
негізін қалаушы және көп жылдар бойы осында жұмыс жасайды. Қазіргі күні ол
станцияның жұмысын оның ұлы, орнитолог А.Э. Гаврилов жалғастыруда.
Қазіргі заманғы құстар 40 отрядқа топтасады. Солардың республикамызда
кездесетін 12 отрядындағы 43 түрі сирек кездесетін құстар түрлеріне жатады.
Олар: 1) ескекаяқтылар, 2) сирақтылар, 3) қоқиқаздар, 4) қаз тәрізділер, 5)
күндізгі жыртқыш құстар 6) тауықтәрізділер, 7) тырналар, 8) дуадақтар 9)
балшықшылар, 10) шағалалар, 11) шілдер, 12) торғайтәрізділер отрядтарының
өкілдері.
Торғай тәрізді құстардың барлығы республиканың
Оңтүстігінде, Орта Азияда, оған шекаралас жатқан шетелдерді қыстап шығады.
Кейбір құстар тіпті өте алыс аудандарға барып қыстайды.
И.А.Гвоздев Қазақстан Республикасының фаунасынның генетикалық фонды
кітабында құстардың санын жариялаған.
Степанян Л.С құстардың систематикасын анығырақ зерттеген. Оның жұмысында
рябки және кептерлер өз бетінше отряд болып қаралған. (Гаврилов, 1993 ж).
Құрқылтай және шымшықтар шыбынұстағыштар және жағал шақшақтар сияқты өз
бетінше тұқымдастарға бөлінген.
Бородихин, Гаврилов, Тисков, Гавриловтар (1993 ж) Қаратауды және Батыс
Тянь-Шаньда кездесетін қыстау қарлығашын зерттеді. 1989 жылда 7 мамырда
Қытайға ұшып барған, ол құс көктемде Шоқпақ оринтологиялық станциясында
сақиналанған. Қыстау қарлығашының Hirundo rastica түрі Индияда қыстайды.
Қала қарлығашы Қазақстаннның үлкен бөлігінде тіршілік етеді. Оралдан,
Гурьевтен, Оңтүстік Алтайға дейін және Солтүстік Тянь-Шаньнан Оңтүстікке
дейін және Ақмола, Алматы, Үшаралға дейін үнемі ұшу кезінде кездеседі.
1.2. Құстардың тіршілігі
Құстар омыртқалы жануарлардың ішіндегі жоғары сатыдағы
дамығандардың бірі. Денесі қауырсынмен жабылып, алдыңғы аяқтары
қанатқа айналған. Олардың организмінде зат алмасу процесі шапшаң
жүреді, дене температурасы жоғары (39 40 С) және тұрақты, жүректері төрт
камералы, артериялық қан күре тамырдан бөлінген. Көру мен есту мүшелері
жақсы жетілген.
Құстардың ұшу қабілетіне ие болуы- эволюциялық дамуының жемісі.
Дамудың белгілі сатысында құстардың шығу тегі-жер бетіндегі бауырымен
жорғалаушылар болғаны анық. Юра дәуірінде бауырымен жорғалаушылар және
құстар арасында аралық орын алатьш, орманды жерлерде тіршілік ететін
археоптерикс деп аталған хайуанат өмір сүрді. Онда құстардың кейбір
белгілері пайда болды. Денесін қауырсын жапты. Бұл уақытта шыққан тектері
жер бетінен орманда тіршілік етуге көшті. Қанатындағы тырнақтар оларға
ағашқа өрмелеуге мүмкіндік берді. Археоптерикстер дұрыстап ұша алмады. Тек
олар ағаштан ағашқа қалықтап барып қонды. Дамудың келесі сатысында
құстардың ұшу қабілеті жетіле түсті. Бұл қасиет қанаттыларға дүние жүзіне
кең таралуына мүмкіндік берді. Құстар тек Антарктиданың ішкі бөлігінде ғана
кездеспейді. Жер шарының әр түкпірінде құстардың қоныстануы бірдей емес.
Құстардың көпшілігі күзге қарай жылы өлкелерге ұшып кетеді. Дегенмен
қайтатын құстардың көпшілігі біздің жерімізде қыстап қалады. Олар
арамшөптердің және жабайы сораның тұқымдарымен қоректенеді. Жидек мол
жылдары шымшықтарда қыстайды. Шіл, бұлдырық, және меңіреу құр қар астына
тығылып, аяздан аман құтылады. Тіпті өте кішкентай сары шымшық шөжеторғай
аязды түні қар астында тышқан індерінде өткізе алады. Алайда қар жамылғысы
барлық құсқа бірдей қолайлы болмайды. Дегенмен қары жұқа өтетін қыс біздің
жазғы қонақтарымыз қараторғай, шымшық және басқа да жер бетінде
бунақденелілермен қоректенетін құстарға әсер ететін болуы керек. Қысқа
қарай кететін құстар суықтан емес аштықтан құтылуға тырысады. Сондықтан
олардың қоректік заттарды табатаны орны неғұрлым жақын болса миграциялық
сапары да қысқа болады. Мәселен, ұзақтар қоректерін жер бетінен теріп жейді
де сол себепті қар жамылғысы жоқ жерлерде қыстауға қалады. Қыстың соңғы
айында қала маңы жүрдек торғайдың сары шымшықтың сары торғайдың сайраған
даусына толы болады. Ұзақ, қарғалар жұптарға бөлініп, өздерінің ұяларың
салуға учаскелерін белгілеп кірісе бастайды. Көктем күшіне ене бастағанда
қайтатын құстар отанына қоныс аудара бастайды. Оңтүстік жылы ауа толқынымен
қара торғайлар да ұшып келеді. Ең алдымен еркектері, содан соң 10-12 күнде
ұрғашы қара торғайлар да ұшып келеді. Қараторғай ұясында оған бірнәрсе
жақпаса дереу тастап кетеді. Қарторғай диқанның жақсы досы. Олар жорғалаған
ұшып жүрген зиянкестерді құртады. Қараторғайға қоректену үшін күніне мұндай
зиянкестердің 300-ге жуығы қажет.
Қазақстанның ұлан байтақ жері су қоймаларына өте бай. Әсіресе Жайық,
Ырғыз, Торғай, Тобыл, Есік, Ертіс, Іле, Шу, Сырдария сияқты өзендердің
тигізетін пайдасы зор. Бұл өзендердің суы көктемде молайып, олардың
атырауында айдын көлдер мен көлшіктер молайып көбейе бастайды. Біздің
аймақта су көздерінің мол болуы көктемде су құстарының жаппай ұшып келуіне,
ұя басуына және олардың түрлеріне мүмкіндік береді. Сырдария, Шу, Іле
өзендері мұз құрсауынан босай бастағанда аққу, қаз, үйректер ұшып келе
бастайды. Мәселен Ақмола облысындағы Қорғалжын көліне 32 мың қасқалдақ, 8
мыңдай үйрек және көптеген аққу, қаз ұя салады. Зоология институтының
жүргізген ғылыми зерттеулерінде су құстарының өніп-өсуі аяқталған кезінде
олардың саны 3-4 есе ұлғаятыны анықталды.
Яғни күзгі аңшылық маусымы ашылған кезде Республика суларында 10-12
мыңдай құс тіршілік етеді деген сөз. Оған қоса қыркүйек айының аяғында
Солтүстіктен жылы жаққа қарай ұшқан 10 млн-дай құс міздің өлкемізді басып
өтеді. Жалпы алғанда Қазақстан тұрғындары жылына 3,2 млн құс атып алады
екен. Олардың 2,7 млн-дайы су құстары. Шөл және шөлейтті аймақтардың
құстарына келер болсақ бұлардың қанаттар ашық жазықты учаскелерде тіршілік
етуге бейімделген. Ол құстарға: дуадақ, жек дуадақ, сүр шіл, бөдене,
тартар, бұлдырық, ақбас және боз тырналар, дала құладыны бүркітпен үкі және
тағы басқалар жатады. Бұлардың ішінде аулауға рұқсат етілетіндері бөдене
мен бұлдырық. Мысалы, республикамызда аңшылар жылына 35-38 мыңдай бөдене
және 58-59 мың бұлдырық аулайды екен. Бұталы орман құстарына келер болсақ:
Қазақстан орманға бай өлке. Қарайғайлы аралас ормандар оның солтүстігін
алып жатса шыршалы алқап Тянь-Шань жоңғар алатуа белдеуін көмкереді.
Орталық Қазақстанның қырат жоталары да бұталы қарағайлы ағаштарға бай
келеді. Жалпақ жапырақты және қылқан жапырақты ормандарымызды құр, ақ құр,
меңіреу құр, қырғауыл, кептердің бірнеше түрлер, тоқылдақтар, лашын,
сұңқар, құмай, торғайлардың алуан түрлері қоныс етеді. Олардың көбі
отырықшы құстар. Бұталы орман құстары ішінде ақ аулау мерзімі ашылғанда
лицензиясыз шұбар құрға ал рұқсат қағазы барларға құрға, қырғауылға аңшылық
етуге болады. Орманды өңірдің түрғындары 14-15,5 мың құр және 15-17 мың
шұбар құрды мергендер қанжығасына байлайды. Олардың тобына жататын
құстардың бірі меңіреу құр. Оның салмағы 5 кг-ға дейін жетеді. Ал бізде
Алтай тауларына дейін тараған. Сан мөлшері көп емес. Сондықтан оларды атуға
тиым салынған. Қазірде республика ормандарында аса бағалы құстар құр, ақ
құр саны да жылдан-жылға төменедей түсуде.
Әсіресе қанаттылар түріне орталық және оңтүстік Америка бай. Мысалы:
Колумбияда 1700, Бразилияда 1440, Экваторда 1357, Венесуэлада 1282 құс түрі
таралған. Африка елдерінде де құс түрі көп. Суданда 871, Замбияда 674,
Камерунде 670 қанатты түрлер есепке алынған. Европа пен Азия елдерінде бұл
хайуанаттар түрі азая түседі. Мысалы, Грецияда 339, Югославияда 288,
Жапонияда 425 құс түрлері бар. Жалпы алғанда, дүние жүзінде қазірде шамамен
8600-дей құс түрлері тараған деп есептеледі. Біздің аймағымызда үй торғайы
мен қара ала торғайды және су құстарын қасқалдақты көп кездестіреміз.
Шамамен қазірде дүние жүзіндегі қанаттылар қоры 100 миллиардтай деп
саналады. Құстар әртүрлі ауа-райы жағдайында тіршілік етеді. Олар орманда,
дала мен шөлді өңірлерде, өзен-көлдерде кең таралған. Көпшілігі бір жерден
екінші жепге қоныс аударып отырса, біразы- отырықшы жануарлар.
Қанаттылар - тамаша ұшқыштар. Мәселен Қазақстан
көлдерінде өніп- өсіп, ұрпақтарын өргізген құстардың біраз түрлері
Африкада, Австралияда, Оңтүстік Азияда қыстап шығады. Көктем мен күздегі
бұлардың келіп, қайтуы уақытында ұшу жылдамдықтары бізді таң қалдырады.
Мәселен, ақтұмсық қарға сағатына 65, қара ала торғай 70-80, тырна мен
шағалалар 50-60, қаздар 70-90, балшықшы құстар 90, сұр қарлығаштар кейде
110-150 километр жылдамдықпен аспанда 1500-2500 м биіктікте ұшып отырады.
Қанаттылар орман, дала және су құстары болып бөлінеді. Жазық жердегілер
жүруге, жүгіруге, ормандағылар ағаштан-ағашқа секіруге, өрмелеуге,
судағылар жүзуге, сүңгуге бейімделген. Ағашқа - өрмелейтін тоқылдақ,
шиқылдақ торғайлардың аяқтарындағы топшылары жақсы дамыған. Ағашта жүруге
олардың құйрық қанаттары да жақсы көмектеседі. Батпақты тайыз суларда
жорғалап жүретін балшықшылардың, құтандардың сирақтары ұзын келеді.
Бөденелер шөлді далада сағатына 15,5 шақырым жылдамдықпен жүгіре алады.
Әрбір тірі организмнің тіршілігі үшін жақсы қоректенуі, көбеюі және
жауларынан қорғана білуі қажет. Өзіне қауіп төнген кезде құстар ұшып кетіп
қүтылады. Құстардың қоректенуі таралуына, маусымдық қоныс аударуына,
көбеюіне үлкен әсерін тигізеді. Маусымға және жасына байланысты құстар
қорегі өзгеріп отырады. Олардың бірқатар түрлері жемді талғап жесе, ал
екіншілерініғі азыққа талғамы аз байқалады.
Құстардың қоныс аударуы әр уақытта өздеріне айналасы қоршаған
ортасының көңілін өзіне аудартпай қоймайды. Көктемгі қоныс аудару апрель
айларының бас кезінен бастап, май айының аяғы кезінде аяқталады. Ал күзгі
қоныс аудару тамыз айының ортасына қарай басталады. Ал қыстайтын құстарға
келер болсақ, олар балапандауды сәуір айында бастайды. Көктемде құстар ұшып
келу кезінде жер бауырлап төмен ұшады. Көбіне жазық даланы бетке алады.
Себебі, бұлар көктемде отанына асыға келеді. Құстар тобыры таудан да
мұхиттан да ұшып өтеді. Бұлар тобырмен жүргенде көбі жолда жауын-шашынға,
суыққа ұшырап, қырылып кетеді. Осының негізінде құстың қайтуын ағылшын
натуралисті Диксон "Түнгі трагедия" - деп атаған. Кұстардың қайтуы жөнінде
көптеген мәселелер туындайды. Ғалымдар осы мәселеге жауап іздеп, зерттеулер
жүргізген.
Құстар күздігүні жылы жаққа ұшып кетеді дегенді жиі айтамыз. Осы
тұжырымға кейбір дәйектерді енгізсек, құстар үшін олардың ұшып бара жатқан
елінің жылы болуы шарт емес, ал ең бастысы сол жерде көбірек қорек болса
жетеді.
Қазақстанда құстардың 495 түрі мекендейді. Олардың 56 түрі қызыл
кітапқа тіркелген. Құстар тіршілігінде маусымдық қоныс аудару сирек
кездесетін құбылыс. Ол құстар тіршілігінің жылдық цикліндегі қалыпты
мезгіл. Құстың бүкіл ритмикасы, оның физиологясы осы мезгілге байланысты
болады. Шын мәнінде құстың қайтуы жануарлар тішілігіндегі бақа да
құбылыстырдан яғни олардың көбею құбылысынан, ұя салу инстингінен,
ұрпақтарына қамқорлық жасаудан тағы басқалардан кем түспейтін жұмбақ
мәселе.
Қазақстанда И.А. Долгушин белсенді түрде Шақпақ станциясында құстар
миграциясы туралы зерттеу жұмыстарын жүргізді. И.А. Долгушиннің бастауымен
М.Ф. Бородихин өз зерттеулерін осы станциядағы қармағыштардың арқасында өз
мақсатына жетті. Бұл стационар 1966 жылдың көктемінен бастап жұмыс істейді.
Бұнда ғылыми қызметкерлер құстарды сақиналаумен айналысады.
А.И. Янушевич осы жерде академиялық зерттеулерін "Миграция"
тақырыбында жұмыс атқарып, зерттеп үйренді. Оның көп күш жұмсауының
көптеген конференияға шығуының арқасында 1970 жылы Ғылыми одақ "Жануарлар
әлемін қорғау" мәселелері, "Азия континентіндегі құстар миграциясының
ерекшеліктері" жөніндегі тақырыптарын мақұлдады. Осының арқасында
республикалық зерттеу коммиссиясының құрамына кірді.
Қанаттылар өсімдіктермен де, жәндіктермен де қоректене береді.
Бұлардың тұмсығының формасы да жемін қандай ортадан алатынына байланысты әр
алуан. Азықтарын судан, жерден алатын құтан, тырна, дегелек, балшықшылардың
тұмсығы, мойыны мен аяғы ұзын келеді. Ұшып жүріп жемдерін ұстайтын
қарлығаштар мен шыбыншы торғайлардың тұмсықтары қысқа болады да,
ауыздарының жиектерінде жәндіктерді қағып алуды жеңілдететін қатты қылдары
бар. Ағашты ойып, азықтарын іздейтін тоқылдақтардың тұмсықтары сондай
мықты, қашау тәрізді, оның қимылына ұзын тілдерінің септігі тиеді. Қылқан
жапырақты ағаштардың жаңғақтарымен қоректенетін шырша торғайларының тұмсығы
айқасқан крест сияқты болады. Дәндермен қоректенетін торғайлардың
тұмсықтары қысқа, жалпақтау келеді. Құстардың тісі жоқ. Азықтарын
тұмсығымен (жыртқыш құстар) немесе тілдері қызметімен (астық дәнімен
қоректенетін құстар), көпшілігінде қарындары ішінде ұсақтайды. Тоқылдақтар
жаңғақты ағашқа қысып шағады. Құзғын, қарға, шағала тіпті сақалтайлар да
қатты жемдерін жерге аспаннан тастап, уақтап жейді. Қанаттылар организмінде
ас қорыту процессі тез жүреді. Әсіресе, ет пен жеміс тез қорытылады.
Тәулігіне құстар көп азық жейді. Жәндіктермен азықтанатындар күніне 5-6 рет
қарнын толтырады. Ал, дәнедермен қоректенетіндер 2-3 рет жем іздеуге
шығады. Әсіресе жемтікті ұяда отырған балапандар көп керек етеді. Сондықтан
ересек құстарға ұрпақтары үшін тәулігіне бірнеше рет жем іздеуге тура
келеді. Үлкен сары шымшық балапандарына куніне 350-390, қызылқұйрық торғай
220-240, тоқылдақтар 300 рет жем әкеледі. Соған сәйкес балапандары тез
өседі. Әсіресе осы уақытта зиянды насекомдармен қоректенетін қанаттылардың
бау-бақша, егістік, орман ағаштарын зиянкестерден қорғаудағы ролі зор. Кей
жылдары шегірткелердің де егіске зиян тигізетіндігі белгілі. Олардың
негізгі жаулары қара ала торғайлар.
Жәндіктермен қоректенуші қанаттылардың ауыл шаруашылығы дақылдары
егісінің маңына үйір ету маңызды міндет болып отыр. Сондай-ақ климат
жағдайының маусымдық өзгерістеріне байланысты құстардың жем жеу режимі де
өзгеріп отырады. Жәндіктермен қоректенуші қанаттылар күзде Оңтүстікке қарай
қоныс аударса, ал отырықшы құстардың азық рационы өзгереді. Мәселен, ақ құр
жазда жемістермен жәндіктерді қорек етсе, күзде тек жемісті, ал қыста ағаш
бүршіктерін қорек етеді.
Қара ала торғайлар жазда негізінен жәндіктермен, ал қыста жеміс-
жидекпен қоректенеді. Қоректері мол болған жылдары құстар жақсы болып
өседі. Бұларда көбейер алдында төменгі жағында ұябасар таңба деп аталатын
дақ пайда болады. Бұл таңбаның ұядағы жұмыртқаларды жылытуда ролі зор. Оның
пайда болған жеріне қауырсын мен түбіт түсіп қалады. Кейбір құстарда
ұябасар таңба жүн, ал екіншілерінде тақ келеді. Мәселен, торғайлар мен
дауылпаздарда бұл таңба біреу болса, ал қырғауыл, кейбір балшықшылар,
шағалалар мен жыртқыш құстарда- екі құрсақ, бір кеуде таңбасы болады.
Қаздар мен үйректерде мұндай ұябасар таңба жоқ. Оларда көбейер алдында
бауырында ұзын, мамық жүн өседі. Осыны тұмсығымен жұлып, ұя салғанда соның
ішкі жағына төсейді. Ол жұмыртқаларды суықтан қорғап, олардың дамуына үлкен
әсерін тигізеді. Сол сияқты кебейер кезіңде кейбір құстардың қауырсынының
түсі өзгереді.
Қоқиқаз, шағала, су құзғындарымен бірқазанда бір жерде топтасып ұя
салады. Құр, шіл қырғауыл, жапалақ, тоқылдақ торғайлар қаз, үйрек ұялары
дараланып салынады. Тіпті ешкі емер мен жылқышы ұя салмайды да,
жұмыртқаларын бірден жерге туады. Көкектер жұмыртқаларын басқа құстардың
ұясына апарып салады. Солар көкек балапандарын басып шығарады. Кейбір
жыртқыш құстармен жылқышы құс ұясында 1-ден, ешкіемер, кептер,
қоқиқаз, бірқазан, шағалалар ұяларында 2-ден, торғайлар ұяларында 4-7-ден,
тауык тәрізділер мен үйректерде 8-10-нан жұмыртқа болады. Ал, шүрегей үйрек
ұясынан 16-дан, шілдің ұясынан 25-ке дейін жұмыртқа табылған. Жұмыртқаларды
басуға кейбір құстарда қораздары мен мекиендері бірдей қатысса көпшілігінде
құр, меңіреу құр, үйректер, қырғауыл, торғайларда тек мекиендері басады.
Ұсақ торғайларда жұмыртқадан 15-күннен кейін балапан шықса, бұл
процесс жыртқыш құстарда 1,5 айға созылады. Өргізген балапандары күзге
дейін жақсы өсіп, ересектерден қатарына қосылады. Азықтары мол болған
жылдары кейбір ұсақ құстар, сары шымшық, бозторғай жылына екі рет өніп
өседі. Көптеген құстар 1 жасында жұмыртқа басады. Ірі құстар ұсақтарына
қарағанда ұзағырақ жасайды. Ағылшын зоологі Флоуердің мәліметіне қарағанда
торғайлар мен тотықұстар 20 жыл, жапалақ 15 жыл, күндіз жем іздейтін
жыртқыш құстар 21-24 жыл, ескек аяқтылар 20 жыл, үйректер 21 жыл, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz