Компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ...3
1 КОМПЬЮТЕРЛІК ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ
1. Компьютерлік қылмыстылықтың жалпы сипаттамасы ... ... ... ..7
1.2 Компьютерлік ақпарат саласындағы қылмыстар жөніндегі заңнаманың
Қазақстандағы және шетелдердегі даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...15
3. Компьютерлік ақпараттың түсінігі, мәні және оны сақтаумен қорғаудың
негізгі
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ КОДЕКСІНІҢ 227 БАБЫНЫҢ ҚҰРАМЫНДАҒЫ
ҚЫЛМЫСТЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ АНАЛИЗІ
1. Қылмыс объектісін сипаттайтын белгілер ... ... ... ..34
2. Қылмыс құрамының объективтік жағы ... ... ... ..38
3. Қылмыс құрамының субъективтік жағы ... ... ... ..48
4. Қылмыс субъектісін сипаттайтын белгілер ... ... ... ...50
3 КОМПЬЮТЕРЛІК ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚПЕН КҮРЕСТІҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
3.1 Компьютерлік қылмыстарды жасаудың себептері мен
шарттары ... ... ... ... ...56
3.2 Компьютерлік қылмыстардың алдын алу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ..73
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ..76
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Қазақстандық қоғамның дамуының қазіргі сатысы кұқықтық мемлекетті
бағытталған стратегиямен сипатталады. Елде әлеуметтік-экономикалық
реформалар жүзеге асуда, қоғамдық өмірдің әр саласын демократизациялау
процесі жүріп жатыр. Осының барлығы заңдылық пен құқықтық тәртіпті
күшейтусіз, адам мен азаматтардың конституциялық кұқықтары мен
бостандықтарын қорғауды қамтамасыз етусіз мүмкін емес.
Елде қылмыстылық деңгейі түспей отыр, ал қылмыскерлердің кәсіпқойлық
деңгейінің өсуі байқалып, қылмыс жасау әдістері көбейіп келеді.
Біздің елге де жеткен ғылыми-техникалык революция Қазақстанның
экономикалық дамуына түбірлі прогрессивтік өзгерістерді ғана емес, сондай-
ақ қылмыстық қол сұғушылықтың жаңа нысандары мен түрлерін әкелді.
Қылмыстық топтар мен қауымдастықтар өз қызметінде ғылым мен техниканың
ең жаңа жетістіктерін пайдалана бастады. Пайдақорлық мақсаттарына жету үшін
қылмыскерлер конспирация жүйелері мен жасырын байланысты, қазіргі заманғы
технологияларды және арнайы техниканы, соның ішінде әртүрлі компьютерлік
кұрылғылар мен ақпараттық-өңдеуші технологияларды пайдалана бастады.
Сондықтан компьютерлік қылмыстармен күресудегі халықаралық тәжірибені
зерттеу және талдау, сол сияқты осы саладағы ғылыми зерттеулердің теориялық-
тәжірибелік маңызы жоғары.
Алғашқы электрондық есептеу машиналары (ЭЕМ) пайда болғаннан бері
қоғамның техникалық мүмкіндіктері дамудың жаңа кезеңіне аяқ басты, соның
ішінде ақпараттық-телекоммуникациялық технологиялар маңызды орын алды.
Қоғамдық қызмет салаларына енуіне байланысты олардың маңыздылығы артып,
коғамның олардан тәуелділігі күшейе бастады.
ЭЕМ-нің экономикалық, әлеуметтік және басқару салаларында орын алуы
және де дербес ЭЕМ-нің тұрмыста кең тарауы тек техникалық прогресстің
белгісі бола қоймай, сонымен қатар қылмыстық әлемнің дамуының негативтік
тенденциясына айналды.
Республикамыздағы акпараттық технологиялардың басымдылық рөлін
белгілей отырып, біз оларға экономикалық, мәдени, саяси және өзге салаларды
дамыту, қазақстандық қоғамды әлемдік ақпарат кеңістігіне ендіру және
халықаралық экономикалық байланыстарды кеңейту, мемлекеттің
демократиялық негіздерін нығайту бойынша міндеттер жүктейміз. Сонымен
бірге, олармен қатар жүретін кейбір жағымсыз салдарға да толық
жауапкершілікпен қараумыз керек. Оның біреуі — компьютерлік кылмыстылықтың
пайда болуы және дамуы.
Компьютерлік техниканы пайдаланумен байланысты қылмыстар біздің
республикада да пайда бола бастады. Оған мысал ретінде мыналарды келтіруге
болады: 1995 жылы Қазақстан Республикасының ІІМ тергеу басқармасы
Крамдсбанктің Алатаулық филиалы жэне Ұлттық банктің есептеу орталығының
операторларының компьютерлік техниканы пайдалану жолымен 6 млн. теңгені
ұрлау әрекеті туралы қылмыстық істі тергеген. [2.46, 43 б]
2000 жылдың 11 тамызында Лондон қаласының Магистрат Сотының алдына
компьютерлік технологияларды пайдаланумен жасалған қылмыстар үшін қылмыстық
жауапкершілікке тарту жөнінде АҚШ-тың қолдаухаты бойынша Ұлыбритания
территориясында ұсталынған Қазақстанның азаматы Олег Зезев түсті. АҚШ ФБР-
нің анықтауынша олар Алматы қаласында орналасқан "Казкоммерц" кәсіпорынның
қызметкері болып, американдық “Bloomberg L.P.’s” компаниясының компьютерлік
желісіне заңсыз кіріп, құпиялы акпаратқа қатынаған. Осыдан кейін
электрондық пошта құралдарын пайдалана отырып, компания директорына 200 000
АҚШ доллар беру талабымен хат жіберіп отырған. Оны берген жағдайда заңсыз
жолмен алынған деректерді жарияламауға міндеттенген, сонымен қатар компания
компьютерлеріне заңсыз кіру жолдары туралы хабардар етуге уәде берген.
[2.8, 2 б]
Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасының кұкықтық статистика
және арнайы есеп жөнінде Комитетінің деректері бойынша анализ жүргізер
болсақ, Қазақстанда 2000 жылға дейін тіркелген компьютерлік қылмыстар, 2000
жылдан бастап 3-4 есеге өсе бастағанын көруге болады.
Бұндай қылмыстарды анықтауда отандық құқық қорғау органдарының
тәжірибесі жоқтығы болашақта теріс нәтижелер беруі мүмкін. Сондықтан,
компьютерлік кылмыстылықпен күресудегі халықаралық тәжірибемен танысу және
оны талдау, сол сияқты бұл салада ғылыми зерттеулер бүгінгі күні өте
өзекті. Осының бәрі осы тақырыпты тандауға себеп болды.
Қазіргі кезде компьютерлік кылмыстылықтың халықаралық масштабта
таралуы қауіпті тенденцияға ие болып отыр. Компыотерлік техниканы пайдалану
арқылы жасалатын қылмыстар елдің экономикасына қауіп
төндіретінін былай койғанда, олар әлемдік қауымдастық алдында мемлекеттің
беделіне нұқсан келтіреді.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, компьютерлік қылмыстар келтіретін
залалдың мөлшері ірі қалалардың жылдық бюджетіне сай келеді. Еуропа мен
Американың көпшілік елдерінде компьютерлік қылмыстардан түсетін табыс
есірткі мен қару-жарақтың заңсыз айналымынан түсетін табыспен тепе-тең.
[2.48, 289 б]
ЭЕМ-ді және компьютерлік ақпаратты интеллектуалдық және қүқықтық
қорғау, сол сияқты оларды қылмыстық қолдану мәселелері компьютерлік
технологиялардың экономика мен өндірісте, есеп пен бақылауда, статистика
мен анализде қолданыла басталғаннан бері өзекті болып, арнайы зерттеудің
объектісіне айналды.
Жалпы алғанда, қоғамның компьютерлендірілу процесіне байланысты жалпы
ғылыми мәселелер фәлсәфалық, жалпы техникалық, экономикалық аспектілерде
қарастырылып келді. Ал құқықтық аспект ақырғы орында болды.
Компьютерлік қылмыстар дамыған елдерде кең таралғаны сонша, олармен
күресу үшін қылмыстық заңнамаға арнайы қылмыс құрамдары енгізілді.
Қазақстанда компьютерлік қылмыстарды дербес қылмыстық жазаланатын
әрекет ретінде заңнамалық бекіту туралы мәселе алғашқы рет 1995 жылдың
аяғында Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің жобасын дайындау
кезінде қойылған және 1997 жылы 16 шілдеде қабылданған қолданыстағы ҚК-тің
"Компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру, ЭЕМ үшін зиянды бағдарламаларды жасау,
пайдалану және тарату" 227 бабында бекітілген.
Бұл норманың ҚР ҚК орын алу қажеттілігі техникалық прогресстің
дамуымен, компьютерлік техниканың кең пайдаланылуымен және компьютерлік
ақпараттың айналымы мен пайдалануы саласындағы қалыпты құқықтық
қатынастарға қол сұғатын жаңа криминалдық құбылыстардың туу мүмкіндігімен
түсіндіріледі.
Бұл жұмыстың мақсаты - компьютерлік техниканы пайдаланумен жасалатын
қылмыстарға сипаттама беру, оларды қылмыстық-кұқықтық саралау жолдарын
анықтау, бұл қылмыстардың өзіндік ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу, сол
сияқты олардың алдын алу мәселелері болып табылады.
Бірінші тарауда ЭЕМ-нің, жаңа ақпараттық технологиялардың тарихы мен
даму тенденциясы, компьютерлік қылмыстылық саласындағы отандық және
шетелдік заңнама нормалары талданған, компьютерлік қылмыстардың жалпы
сипаттамасы берілген.
Екінші тарауда компьютерлік кылмыстардың қылмыстық-құқықтық саралануы,
қылмыс құрамының элементтері карастырылады.
Үшінші тарауда компьютерлік қылмыстардың жасалуына жағдай жасайтын
себептер мен шарттарды анықтау және олардың алдын алу сипатындағы шараларды
құрастыруда жүйеліліктің қажеттілігі негізделеді.
Компьютеризацияның саяси, мәдени, ғылыми-ағартушылық салаларға ықпалы
туралы В.Н. Бусленко, Г.Г. Воробьев, А.Г. Здравомыслов, Г.Б. Кочетков, В.М.
Николайчик, В. Пекелис, В. Португал, А.И. Ракитов, А.ГІ. Суханов, А.Д.
Урсул жазған.
Компьютеризацияның құқықтық мәселелерін зерттеуге шетел ғалымдары: Дж.
Бэмфорд, Дж.А. Герриери, Дж.П. Грает, К. Кан, Ж-Л. Лорьер, Кр.Дж. Мак-
Кланг, Поль А. Страссман, Б. Холыст елеулі үлес қосқан.
Электрондық есептеу техникасын және компьютерлік (немесе ақпараттық)
технологияларды қолданумен байланысты құқықтық қатынастарды реттеу
мәселелеріне Ю.М. Батурин, А.Б. Венгеров, В.В. Вехов, А.М. Жодзинский, В.Б.
Крылов, В.С. Комиссаров, В.Д. Курушин, В.А. Минаев, И.В. Никифоров, Г.К.
Поляков, М.М. Рассолов, Н. Селиванов, Л.Г. Әджубов және т.б. ғалымдардың
еңбектері арналған.
Осы тақырыпты зерттеумен Б.Х. Толеубекова, Т.Б. Сеитов, Р.А. Назмышев,
Т.М. Лопатина сияқты отандық зерттеушілер айналысып жүр.
Жұмысты дайындау кезінде қарастырылып отырған мәселеге қатысты
Қазақстан Республикасының және шетел заңдары, қолданыстағы қылмыстық пен
қылмыстық іс жүргізу нормалары, кылмыстық құқық және криминология бойынша
оқулықтар, мезгілді әдебиеттердегі тәжірибелік және теориялық мақалалар,
сараптау материалдары, соның ішінде Интернет желісінен, тиісті отандық және
шетелдік әдебиеттер зерттелді және талданды.
1 КОМПЬЮТЕРЛІК ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ
1. Компьютерлік қылмыстылықтың жалпы сипаттамасы
"Компьютер" сөзін біз қазіргі кезде жаңадан пайда болған сөз,
неологизм ретінде қарастырамыз. Бірақ бұл сөз ежелгі тарихтан келіп отыр.
Computer сөзімен ежелгі латындықтар санау, есептеу ұғымдарын
белгілеген. Және тек соңғы 40-50 жылдан бері "компьютер" ұғымы күрделі
машиналармен, техникамен сабақтаса бастады.
Зерттеушілердің бір қатары компьютерлердің жасы 5000 жылдан асады
дейді. Оның "аталары" ретінде шотты атайды. Адам әрқашанда сандық
өлшемдерді қажеттенгені белгілі. Сандық мәліметтер жинала бастап, қоғамның
әмбебап өлшегіштерге деген сұранысы көбейді. Бірінші есептеу машинасын 1642
жылы Блез Паскал ойлап шығарды. Осы машина бір ғана арифметикалық әдіс –
қосуды ғана білетін. Бұл казіргі заманғы есептеу машиналарын жасаудағы
маңызды қадам болып табылды. 1694 жылы Готфрид Вильгельм Лейбниц тек төрт
классикалық арифметикалық амалдарды ғана емес, сонымен қатар түбірді шығара
алатын машинаны ойлап шығарды. Қазіргі кездегі перфокарта өз бастауын 1800
жылы Жозеф Жаккара шығарған және Герман Холлерт жетілдірген картадан алады.
Бұл карталар қазіргі программалаудың негізін салған. 1944 жылы Гарвард
университетінің қызметкері Говард Эйкен және ІВМ фирмасының инженерлер тобы
күрделі электронды-есептегіш машина жасады. Бірақ машина тек күрделі емес,
өте үлкен де болды. Марк I атты алпауыттың ұзындығы 17 метр, биіктігі 3
метр болды. Осы кезден бастап есептеуіш техниканың дамуы мен жетілдірілуі
шынында да фантастикалық өріске ие болды.
Егер де XX ғасырдың 50 жж. басында ең қуатты компьютерлер секундына
2000 операция өткізсе, 70 жж. ортасына қарай секундына 4300 операция өткізе
алатын болды. Өз мүмкіндіктерінің кеңеюімен қатар компьютерлердің көлемі
күрт азая бастады. Профессор А.И. Полежаев микроэлектроника прогресінің
екпінін түсіндіру үшін мынадай салыстыру келтіреді: егер де автомобиль
шығару өндірісі қазіргі электроника жылдамдығымен дамыса Роллс-Ройс қазір
2,75 доллар тұрып, 100 км-ге 0.1 см. куб бензин пайдаланушы еді дейді.
[2.26, 128-129 бб] Мұндай секірісті түсінуге болады. XX ғасырдың
ортасындағы ақпараттық жарылыс жиналған мағлұматтарды жүйелеуді, тәртіпке
келтіруді, деректер базасын, адам өмірінің әр саласындағы күн сайын көбейіп
жатқан мәліметтерді сақтайтын орынды талап етті. Ақпараттың легі басқару
қызметінде былық туғызу қаупін төңдірді. Осы жұмысты өзіне алатын техникаға
объективті қажеттілік пайда болды. Және осындай техника ойлап шығарылды да.
Ол - компьютер немесе біздің елімізде бастапқыда аталғандай - электронды
есептеу машинасы.
Security World журналында жарияланып тұратын Лос-Анджелестегі
компьютерлік қылмыстылық бойынша ақпараттың Ұлттық орталығының мәліметтері
бойынша ақырғы жылдары әлемде компьютерлік қылмыстылықтың масштабының
кеңеюі байқалады. Осы қылмыстардың көбі программистермен, яғни ақпараттық
технологиялар саласында жоғары кәсіби білім деңгейі бар адамдармен
жасалады. Компьютерлік қылмыстарды басқа қылмыстық жазаланатын әрекеттерден
айыратын ерекшілігі болып олардың жоғарғы латенттілігі және келтіретін
залалының өте ірі мөлшері табылады.
Компьютерлік қылмыстардың тек 10-15% ғана жарияланады деп саналады,
өйткені осындай қылмыстардан зардап шеккен ұйымдар ол туралы хабарлауға
асықпайды, себебі бұл олардың беделінің түсуіне немесе оларға қатысты
қайталап қылмыс жасалынуына әкелуі мүмкін.
Американдық юристер ассоциациясы 1987 жылы жүргізген зерттеу айтылған
фактіні дәлелдейді. Респондент ретінде қатысқан 300-ден аса жеке және
мемлекеттік мекемелердің тек 72 ғана ақырғы 12 ай ішінде компьютерлік
қылмыстың құрбаны болғанын растады. Келтірілген залал мөлшері шамамен 730
млн. АҚШ долларына жетті. [2.54]
Компьютерлік қылмыстар туралы қолдарында статистикалық деректері бар
ресми тұлғалар компьютерлік қылмыстылықтың нақты жағдайы туралы дәл
мәліметтер бере алмайтынын айтады. Оның негізгі себебі болып компьютерлік
қылмыстардың жоғары латенттігі табылады.
Мысалы, В.Б. Вехов өз зерттеулерінде компьютерлік қылмыстардың 90%
анықталмай қалады да, анықталған 10% қылмыстың 1% ғана ашылатынын айтады.
[2.5, 17 б]
Н. Селиванов Компьютерлік қылмыстарды тергеу мәселесі бойынша шет
елдердің тәжірибесі деректерін келтіре отырып, АҚШ-та кұқық бұзушылардың
ақпараттық-есептеу жүйелеріне санкциясыз кіру жағдайларының 85% ашылмай
қалады дейді. [2.42, 36-37 бб]
Батурин Ю.М. мен Жодзишский А.М. компьютерлік қылмыстардың ашылған 10%
жүйелі ревизиялық тексеру көмегімен уақытында анықталуы мүмкін, ал қалған
90% кездейсоқтықпен анықталады деп көрсетеді. [2.2, 158 б]
Латенттік деңгейі мынадай факторларға негізделеді. Біріншіден, қазіргі
ақпараттық және компьютерлік технологиялардың дамуымен олардың
функционалдық мүмкіндіктері күннен күнге өсіп келеді, бұл өз кезегінде
компьютерлік қылмыстың жасалу фактісін анықтау процесін қиындатады. Басқа
дәстүрлі қылмыс түрлерінен айырмашылығы компьютерлік қылмыстардың құрбаны
қылмыстық қол сұғушылыққа ұшырағанын көбінесе сезбейді немесе қылмыс
анықталған жағдайда, ол туралы не айтылмайды не кінәлі тұлғаны немесе
тұлғаларды анықтауға қажетті шаралар қабылдау үшін қылмыс туралы ақпарат
құқық қорғау органдарына тым кеш түседі. Екіншіден, қылмыстық істер бойынша
анықтау мен тергеу жүргізетін тұлғалардың көбінде есептеуіш техника
саласында қажетті білім деңгейі жоқ. Үшіншіден, көпшілік компьютерлік
жүйелер мен желілерде қорғау жүйесі жоқ, бұл қол сұғушылықтың нәтижелі
болуына және қылмыскердің білінбей кетуіне мүмкіндік береді.
Компьютерлік қылмыс термині алғаш рет шетел басылымдарында XX
ғасырдың 60 жылдарының басында пайда болды. Осы жылдары ЭЕМ-ді пайдаланумен
жасалған алғашқы кылмыс оқиғалары анықталған еді. Бастапқыда не
терминологиялық не криминологиялық негізі болмаса да бұл термин құқық
қорғау органдарының күнделікті қызметінде кең қолданыла бастады. Қазіргі
кезде компьютерлік қылмыс термині көпшілік батыс криминалистерімен
танылды. Ғылыми және әсіресе публицистикалық әдебиеттерде осындай қол
сұғушылықтарға қатысты әртүрлі ұғымдар пайдаланылады: компьютерлік
қылмыстар; коммуникациялық қылмыстар; кибербандитизм; ақпараттық қылмыстар;
программалық қиянат жасау және т.б. терминологиядағы әралуандық бұл
мәселеге қатысты бірыңғай көзқарас жоқтығын көрсетеді. Ғалымдар арасында
осы мәселеге қатысты екі түрлі пікір бар. Бір авторлар бұл терминнің
қолданылуына қарсы шығады. Өз қарсылығын олар қылмыстарды оны жасауға
көмектесетін техникалық құралдар түрімен дифференциация жасауға болмайды
деп тусіндіреді. [2.4, 99 б]
Басқа ғалымдар (Ляпунов Ю., Максимов В., Скормников К., Селиванов Н.,
Вехов В., Никифоров И. және т.б.) компьютерлік қылмысә тұжырымын дұрыс
дейді, себебі бұл термин шетелдің де отандық тәжірибеде де қабылданған.
[2.25, 9 б]
Компьютерлік қылмыстар дегеніміз не деген сұраққа толық және біржақты
жауап беру әлі күнге дейін мүмкін емес. Қиыдық тиісті дефиницияның
жоқтығында болып отыр. Осы мәселені зерттеушілердің бірі В.Б. Веховтың
айтуынша бұл ұғымға анықтама беру қиындығы қылмыстық қол сұғушылықтың
біртұтас объектісін ажырату мүмкінсіздігі себебінен болып отыр. [2.5, 23 б]
Отандық және шетелдік зерттеушілердің ғылыми еңбектері мен мақалаларын
талдау қазіргі кезде бірнеше ғылыми бағыттар бар екенін көрсетті.
Зерттеушілердің бір бөлігі компьютерлік қылмыстарға бұл қылмыста компьютер
қол сұғудың не объектісі не құралы болатын әрекеттерді жатқызады. Соның
ішінде, олар компьютерді немесе оның құрауыштарын ұрлауды компьютерлік
қылмысты жасау әдістерінің бірі деп қарастырады. [2.23, 18 б]
Екінші топ зерттеушілері компьютерлік қылмыстарға тек ақпаратты
автоматтандырылған өңдеу саласындағы заңсыз әрекеттерді жатқызады. Олар бұл
қылмыстарды ерекше топқа жатқызуға мүмкіндік беретін басты жіктеу белгісі
ретінде қол сұғу әдістерінің, құралдарының және объектілерінің ортақтығын
келтіреді. [2.3, 83 б]
Басқа сөзбен айтқанда қол сұғудың объектісі болып компьютерлік жүйеде
өңделетін ақпарат болып табылады, компьютер қол сұғудың құралы болады, ал
қылмыскердің әрекеттерін қоғамның ақпараттық қатынастарына қастандық
ретінде қарастыру керек. Егер де ақпарат қылмыстық құқықтық қорғаудың басқа
объектісіне қастандық құралы ретінде болса, зерттеушілер бұл машиналық
ақпарат па немесе өзге "компьютерлік емес" сипаттағы ақпарат па деп бұларды
айырады. Бірінші жағдайда қылмыс компьютерлік қылмыстар санатына жатқызылуы
тиіс, екінші жағдайда - қылмыстық заңда көрсетілген басқа қылмыстық
әрекеттің санатына жатқызылады. Сонымен, ғалымдардың Қорытындысы бойынша
компъютерлік қылмыстар дегеніміз машиналық ақпарат қылмыстық қол сұгудың
объектісі болып табылатын қылмыстық заңмен көзделген қоғамдық қауіпті
әрекет.
Қылмыстың құралы болып машиналық ақпарат, компьютер, компьютерлік жүйе
немесе компьютерлік желі болады. Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңнамасы осы жолмен дамығанын айта кету керек.
Жоғарыда келтірілген компьютерлік қылмыстылықтың анықтамалары барлық
мәселені шешпейді, өйткені қылмыстық құқық қорғайтын объектіні толық
қамтымайды. Келтірілген тұжырымдар, зерттеушілердің ойынша, көбінесе
мәселенің криминалистикалық аспектісіне сәйкес келеді және қылмыстық құқық
тұрғысынан толықтыруларды қажет етеді. [2.5, 24 б]
Компьютерлік қылмыстылықтың қылмыстық құқықтық дефинициясының
проблемасы мынадай болуы мүмкін. Онжылдықтар бойы кеңестік және содан кейін
отандық қылмыстық құқық ғылымында да қылмыс объектісі болып белгілі бір
қоғамдық қатынастар танылған және танылады. Қоғамдық қатынастар деп бір
жағынан адамдар арасындағы кез келген әлеуметтік байланыстар, соның ішінде
жеке, нақты қатынастар, ал екінше жағынан тек типтік тұрақты байланыспен
айқындалатын қатынастар түсінілді.
Қазіргі теоретиктердің пікірі бойынша қылмыс объектісінің бұндай
тұжырымы өзінің дұрыстығын сирек дәлелдей алады, өйткені кейбір жеке қылмыс
құрамдарын талдау кезінде олардың объектілері болып қоғамдық және
мемлекеттік құрылыс, адам, адамның өмірі мен денсаулығы, азаматтың
құқықтары мен бостандықтары, сот төрелігінің мүдделері табылады, ал
бұларды біз қоғамдық катынастар деп тіптен де айта алмаймыз.
Отандық зерттеуші Б.Х.Төлеубекованың көзқарасы бойынша компьютерлік
қылмыс дегеніміз электронды-есептеу техникасын немесе электронды-есептеу
техникасы арқылы алынған ақпаратты пайдаланумен жасалатын және мемлекеттің,
сондай-ақ меншік нысанына қарамастан кәсіпорын, мекеме, ұйымдардың,
қоғамдық кұрылымдардың, азаматтардың мүліктік немесе қоғамдық мүдделеріне,
адам құқықтарына зиян келтіретін немесе келтіруі мүмкін қоғамдық қауіпті іс-
әрекет немесе әрекетсіздік.[2.46, 51б] Компьютерлік қылмысты анықтауға бұл
тұрғыдан келу компьютерлік техниканы қүқыққа қарсы пайдаланумен байланысты
мәселелерді шешуде маңызды рөл ойнауы мүмкін. Және де компьютерді қолдану
салаларының күннен күнге көбеюі жағдайында, мамандардың айтуынша, зорлаудан
басқа барлық жасалатын қылмыстардың көбісі компьютерлік технологиялардың
көмегі арқылы жасалуы мүмкін.
Тағы бір көзқарас бойынша бүгінгі күні компьютерлік технологияларды
пайдаланумен жасалатын қылмыстар туралы сөз қозғамай, оларды ақпаратгық
қылмыстар деп кеңірек ұғымға біріктіру керек. Өйткені, заңнама каншалықты
прогрессивті болса да ол бәрібір де ғылыми-техникалық прогресстен қалып
отырады, сол себептен тез өзгергіш қоғамның талаптарына толық жауап бере
алмайды.
Сондықтан заңнамада тек нақты техникалық құралдар көрсетілуі тиіс
тәсіл сарқылды. Осы көзқарас бойынша заңнамада, соның ішінде қылмыстық
заңнамада қоғамның ақпараттық қатынас саласындағы барлық қылмыстардың
жиынтығын компьютерлік қылмыстар терминімен білдіру орынды емес.
Компьютер тек ақпараттық жабдықтардың бір түрі ғана болып табылады және оны
пайдалану мәселесімен құпиялы құжатталған ақпараттың айналымымен байланысты
қатынастардың жиынтығы сарқылмайды. [2.20, 25 б] Ақпараттық қылмыстар деп
ақпараттың құқықтық қатынастар саласында жасалатын, жазалау қатерімен
қылмыстық заңмен тыйым салынған қоғамдық қауіпті әрекеттерді түсіне отырып,
зерттеушілер әлемнің көптеген елдерінің қылмыстық заңнама нормаларымен
көзделген компьютерлік ақпарат саласындағы қылмыстар - ақпаратты өңдеудің
жалпы кұралы — компьютермен біріктірілетін ақпараттық қылмыстардың бір
бөлігі болып табылады деп көрсетеді.
Осыған байланысты, олар компьютерлік қылмыстылыққа қатысты бүгінгі
таңдағы көзқарастарды қайта карауды және кейбір елдердің заң шығару
тәжірибесін, соның ішінде қылмыстарды компьютерлік және телекоммуникациялық
деп бөлген Канаданың заңнамасын ескере отырып, бұл мәселені шешуде
түбегейлі жолдарды ұсынады.
Бүгінгі күні зерттеу объектісі болып компьютерлік қылмыстар табылатын
көптеген теориялар баршылық. Олардың кейбіреулерінде компьютерлік қылмыстар
жеке қылмыстық құқықтық категория ретінде емес, компьютерді пайдаланумен
жасалатын қылмыстар ретінде ғана қарастырылады. Бұл теория компьютерді
қылмыстық заңда көрсетілген басқа қылмыс санаттарын жасаудың тек құралы
ретінде ғана қарастыруды ұйғарады.
Осы секілді теориялар орын алса да оларды жақтаушылардың позициясы
талас туғызады. Компьютерлік қылмыстарды ерекше топқа бөлу түжырымын
келесі түрде дәлелдеуге болады.
Компьютерлендіру - XXI ғасыр қоғамының дамуының міндетті түрде болатын
процесі. Бұл процесс барысында ЭЕМ-ын қылмыстық қолдану шеңберінің кеңею
және тиісінше, келтіретін залал мөлшерінің өсу тендециясы әрқашан болады.
Қылмыстық құқық теориясына сәйкес әрекет қылмыс деп танылу үшін ол бірнеше
бір-біріне тәуелді белгілерге ие болу керек. Олар: қоғамдық қауіптілік,
құқыққа қайшылық, кінәлілік және жазаланушылық. Осы тұрғыдан келгенде
компьютерлік қылмыстар барлық айтылған белгілерді иеленеді:
1. Әрекеттің қоғамдық қауіптілігі туралы қорытындының негізі болып
халықтың көпшілігіне, жалпы қоғамға немесе азаматтардың белгілі бір
санаттарының әлеуметтік игілігіне келтірілген залал болып табылады. Шетел
статистикасының шолуы осындай қылмыстармен келтірілетін залал мөлшері
өте ірі екенін көрнекі көрсетеді. Соның ішінде олар тек материалды ғана
емес,
сонымен қатар материалды емес сипатта болады. Бұл жағдай, компьютерлік
қылмыстарды қылмыстардың басқа түрлеріне, соның ішінде отандық заң
шығарушы сияқты экономикалық түрге жатқызбай, оларға дербес қылмыстық
құқықтық категория беру қажеттілігін білдіреді.
2. Егер қылмысты қоғамдық-саяси бағалау оны қоғамды қауіпті деп танудан
көрінсе, ал құқыққа қайшылық осы әрекетті қоғамдық қауіпті деп ресми
таниды, оны даралайды, оған белгілі бір нысан береді, яғни оны нақтылайды.
Осы тұрғыдан құқыққа қайшылық белгісін анықтау оңай емес, өйткені барлық
елдердің қылмыстық заңнамасы компьютерлік қылмыстылық фактісін әлі
мойындаған жоқ.
Бірақ, жоғарыда көрсетілген екі белгінің өзара біршама тәуелділігін
және байланысын ескере отырып, бүгінгі күні компьютерлік қылмыстарға дербес
қылмыстық құқықтық категория беру қажеттілігі өзекті болып отыр деген
қорытынды жасауға болады. Бұл бәрінен бұрын, комьютерлік қылмыстарға тән
қоғамдық қауіптіліктің жоғары деңгейімен шартталады. Теріс жағдайда, егер
де компьютерлік қылмыстарды қылмыстар санатына емес терісқылықтарға
(әкімшілік, азаматтық-құқықтық, тәртіптік және өзге құқық бұзушылықтарға)
жатқызсақ, бұл жағдайда құқық салаларының ешбірі де (қылмыстықтан басқа) өз
саласында компьютерлік қылмыстар келтіретін залалға пара-пар болатын
санкциясы бар норманы немесе нормаларды құра алмайды. Бұл, осындай
қылмыстар жазаланбай қалатынын білдіруші еді.
3. Қылмыстық құқықта қылмыстың белгісі ретінде кінә деп адамның өзі
жасаған нақты қоғамдық қауіпті әрекетіне немесе оның қоғамдық қауіпті
салдарына қатысты психикалық қатынасын айтады. Компьютерлік қылмыстар
қасақана нысанда да, абайсыздықпен де жасалады.
Мысалы, АҚШ құқық қорғау органдарымен В. Левиннің және Ресей
федерациясының өзге азаматтарының үстінен қылмыстық іс қозғалған. Олар
City Bank of America(Нью-Йорк қ.) тиесілі ірі мөлшердегі ақшаны ұрлау
мақсатымен сөз байласқан. Кәсіби программистің қызметін пайдаланып, олар
осы банктің шоттарынан қылмыстық топ құрамына кірген адамдардың шоттарына
12 миллион АҚШ долларын аударған.
Ал 1988 жылы Корнель университетінің студенті Р.П. Моррис ЭЕМ
желілерінде өз бетімен таралатын және көбейетін (желілік вирус)
эксперименталдық мақсаттарда өзі құрастырған программаны университет
компьютеріне енгізген. Бірақ, қателік нәтижесінде программа құрастырушының
бақылауынан шығып, біраз компьютерлерді зақымдап, олардың арасындағы
байланысты үзген. Моррис вирусының қызметі нәтижесінде жалпы залал 98
миллион АҚШ долларын құраған. [2.5, 31 б]
4. Nulum crimmen sine poena legali (заңды жазалаусыз қылмыс жоқ) -
классикалық тұжырым. Жазалау - жасалған қылмысқа мемлекеттің тиісті жауабы.
Егер қоғамдық қауіпті әрекет қылмыстық жазалауға әкелмесе ол қылмыс деп
танылмайды. Компьютерлік қылмыстардың табиғаты әлеуметтік қауіпті және
барлық қоғамға потенциалды қауіп төңдіреді. Қылмыстық құқықтық тұрғысынан
алғанда жазалау бір жағынан адамды белгілі бір құқықтары мен
бостандықтарынан айыратын немесе оларды шектейтін құбылыс болса, екінші
жағынан оның сотталғанды түзету және жаңа қылмыстардың алдын алу мақсаты
бар екенін ескерсек, компьютерлік қылмыстарға жазаланушылық белгісін тану
қажеттілігі туып отыр.
Компьютерлік қылмыстар жеке қылмыстық құқықтық категория ретінде өмір
сүретіндігінің тағы бір дәлелі болып әлемнің көптеген индустриалды дамыған
елдерінің осы қылмыстар саласындағы бай норма шығарушылық тәжірибесі
табылады. АҚШ, Ұлыбритания, Германия, Жапония сияқты және компьютерлік
қылмыстылықтан көп залал көретін өзге елдер көптен бері оларды қылмыстық
қудалау саясатын жүргізіп отыр. Мысалы, 1984 жылы АҚШ-та Компьютерлер
көмегімен жүзеге асырылатын алаяқтық пен қиянаттық туралы арнайы
федералдық заң қабылданған; 1986 жылы Германия қылмыстық жауаптылық
көздейтін 7 норма енгізілген; сәйкес толықтырулар Португалияда - 1982
жылдан, Канада мен Данияда - 1985 жылдан енгізілген. Осының барлығы бұл
елдер компьютерлік қылмыстылықты, оның табиғатын және таралуына қарсы
жолдарды зерттеуде дара әдістерді талап ететін объективті шындық деп
түсінгенін білдіреді.
Компьютерлік қылмысқа катысты әртүрлі көзқарастарға қысқаша шолу
зерттелетін проблеманың барлық жақтарын жанап өтетін зерттеулердің аясының
кеңділігін көрсетеді: ол компьютерлік қылмыстылықтың өмір сүру фактісін
мойындамаудан осы қылмыстар түрімен күресуге бағытталған арнайы заңдар
шығаруға дейін тараған.
Көптеген елдердің заңнамасында кездесетін проблема - компьютерлік
қылмыстылықтың мәртебесін құқықтық анықтау проблемасы мынада жатыр:
біріншіден, жоғарыда көрсетілгендей, қазіргі кезде қылмыстық қол сұғудың
объектісі жөнінде полемика жүріп жатыр және осы белгісіздік компьютерлік
қылмыстарды саралау кезінде заң шығарышуға қиындық туғызуы мүмкін, өйткені
барлық теориялар егжей-тегжейлі зерттеуді талап етеді. Екіншіден,
коммуникациялық құрылымы салыстырмалы әлсіз дамыған көптеген елдерде
компьютерлік қылмыстар саласындағы заңнаманың жетілуі не тым баяу жүріп
жатыр, не тіпті жоқ. Бұл жағдай, мемлекеттердің көпшілігі компьютерлік
ақпарат саласындағы қылмыстармен не кездеспегендігін, не осы түрдегі
қылмыстар олардың елдерінде болмайтындығына сеніп, компьютерлік
қылмыстармен күресу тәжірибесі бар елдердің тәжірибесін зерттеуге ынтасы
жоқтығын көрсетеді. Бұл процесс қарастырылып отырған мәселе қазірдің өзінде
жеке мемлекеттің ұлттық заңнамасы шегінен шығып, халықаралық масштаб алып
келе жатқанына карамастан өтіп жатыр. Басқаша айтқанда, барлық мәселе
компьютерлік қылмыстылықты халықаралық бағалау мен саралауда болып отыр.
Үшіншіден, ғылыми-техникалық прогресстің дамуымен компьютерлік
қылмыскерлердің криминалдық мүмкіндіктері өсіп отыр, яғни осы қылмыс
түрінің саны көбейіп, ал олармен күресуге бағытталған құқықтық нормалар
ақпараттық технологиялар саласындағы ғылыми-техникалық революцияның
негативті салдарына пара-пар жауап бере алмай жүр.
Компьютерді пайдаланумен жасалған КСРО - дағы алғашқы қылмыс 1979 жылы
Вильнюсте тіркелген: бұл залалы 78584 теңге құраған компьютерлік ұрлық
болатын. Бұл оқиға осындай құқық бұзушылықтардың халықаралық тізіліміне
енгізілді және біздің еліміздегі қылмыстардың жаңа түрінің дамуына бастау
болды. [2.3, 126 б]
БҰҰ мәліметтері бойынша бүгіннің өзінде компьютерлік қылмыстардың
келтіретін залалы есірткі мен қару-жарақтың заңсыз айналымынан түсетін
табыспен тепе-тең. Бір АҚШ-та ғана осындай қылмыстар келтіретін жыл сайынғы
экономикалық залалдың мөлшері 100 млрд. долларға жуық мөлшерді құрайды.
Көптеген шығындар анықталмайды немесе олар туралы хабарламайды.
Біздің республикамызбен тығыз экономикалық, саяси, мәдени байланыстары
бар Ресей Федерациясында да соңғы жылдары тіркелген компьютерлік
қылмыстардың санының біртіндеп өсуі байқалады. Егер де 1997 жылы РФ ҚК-нің
272, 273, 274 баптарымен көзделген 33 қылмыс тіркелген болса, ал 2000 жылы
- 800. Бұл сандар нақты жағдайды көрсетпейтіндігін айта кету керек, өйткені
компьютерлік ақпарат саласындағы қылмыстылық жоғары латенттілікпен
ерекшеленеді.
Өкінішке орай, біздің елде компьютерлік қылмыстардың қауіптілігі мен
негативті салдары жеткілікті түрде түсінілмеген. Республикадағы нарықтық
қатынастардың дамуы қоғамдық өмірдің барлық саласын қамтитын дамыған
коммуникациялық желісі бар экономикалық жүйенің құрылуын көздейді.
Сондықтан да XX ғасырдың ақпараттық обасымен біраз уақыттан бері күресіп
келе жатқан елдердің ащы тәжірибесін ескере отырып, компьютерлік
қылмыстар әкелетін қауіпке назар аудармау үлкен қателік болар.
1.2 Компьютерлік ақпарат саласындағы қылмыстар жөніндегі қылмыстық
заңнаманың шетелдердегі және Қазақстандағы даму тарихы
Зерттеудің және одан кейінгі ғылыми негізделген ұсыныстар дайындау
әдістерінің бірі болып салыстырмалы құқықтану табылады. Ол заң шығару
процесінде басқа мемлекеттердің оң тәжірибесін пайдалануға мүмкіндік
береді.
Ақырғы кездерге дейін көпшілік елдердің қылмыстық заңнамасы адамның,
қоғамның және мемлекеттің заңды құқықтары мен мүдделерін қорғауды
материалдық өмірде қамтамасыз етуге бағытталды. Ақпараттық технологиялар
мен телекоммуникация құралдарының біртіндеп даму барысында олар адам
өмірінің, қоғам қызметінің және мемлекет механизмдерінің аса керекті
бөлігіне айналды. Бұл жағдай әлемнің барлық елдерінде ақпараттық және
телекоммуникациялық технологияларды пайдалану кезінде пайда болатын жаңа
қатынастарды нормативтік-құқықтық қолдау қажеттілігін күн тәртібіне қойды.
Компьютерлік ақпарат пен технологиялардың қауіпсіздігін қамтамасыз
ету, соның ішінде қылмыстық-құқықтық әдістермен қамтамасыз ету мәселесі
әлемнің дамыған елдерінің көпшілігінде ең өзекті болып табылады. Әсіресе,
әңгіме компьютерлерді, олардың жүйелері мен желілерін өнеркәсіп пен
бизнесте пайдалану туралы жүргенде. Кәсіпорындар әртүрлі компьютерлік
шабуылдар мен бұзулардан ірі шығындарға батып отыр.
Күнделікті тәжірибеге "киберқылмыстылық" термині енгізілген. Ол
-компьютерлік жүйенің немесе желінің шегінде компьютерлік жүйенің немесе
желінің көмегімен жасалуы мүмкін кез келген қылмысты қамтиды. Жалпы ол
электронды ортада жасалуы мүмкін кез келген қылмысты қамтиды. [2.39, 4 б]
БҰҰ-ның құжаттарында көрсетілгендей киберқылмыстың екі санаты бар:
1. тар мағынадағы киберқылмыс (компьютерлік қылмыс немесе computer
crime): мақсаты компьютерлік жүйелердің және олар өңдейтін деректердің
қорғанысын бұзу болып табылатын электрондық операциялар арқылы жүзеге
асырылатын кез келген құқыққа қарсы әрекет;
2. кең мағынадағы киберқылмыс (компьютерді пайдаланумен байланысты
қылмыс немесе computer related crime): компьютерлік жүйе немесе желі
арқылы ақпаратты заңсыз сақтау, өткізу немесе тарату сияқты қылмыстарды
есепке ала отырып компьютерлік жүйе немесе желі арқылы немесе олармен
байланысты жасалатын кез келген құқыққа қарсы әрекет.
Әлемнің әр елдерінде компьютерлік қылмыс үшін қылмыстық жауаптылық
жөніндегі заңнама бір-бірінен елеулі түрде ерекшеленетінін айта кету керек.
Компьютердің көмегімен қиянат жасаудың пайда болуына байланысты өз
заңнамасына өзгеріс енгізген алғашкы ел Швеция Корольдігі болды. 1973
жылдың қыркүйегінде оларда Деректер туралы заң қабылданды.
Осы заңның 21 бабы деректерге құқыққа қайшы қатынау үшін (компьютерлік
ақпаратқа санкцияланбаған кіру) қылмыстық жауаптылықты көздеген. Осы елдің
Қылмыстық кодексінде компьютерлік ақпарат пен технологияларды пайдаланумен
жасалған келесі әрекеттер қылмысты деп танылады: пошталық пен
телекоммуникациялық құпияны бұзу; телекоммуникациялық құпияны бұзу ниетімен
техникалық кұралдарды пайдалану; деректерді автоматтандырылған өңдеу
жүйесіндегі жазбаға заңсыз қатынау алу немесе осындай жазбаны заңсыз
өзгерту, көшіру немесе реестрге қосу; қылмыс жасаған адамға пайда әкелетін
және өзге кез-келген адамға зиян келтіретін дұрыс емес не толық емес
ақпарат беру немесе бағдарламаға өзгеріс енгізу немесе ақпараттың
автоматтық өңдеу нәтижесіне заңсыз әсер ететін өзге әдістер жолымен
алаяқтық; балалар порнографиясын жасау, өткізу және тарату.
Қарастырылып отырған қылмыстар түрін жасаған үшін қылмыстық
жауаптылықты енгізу бойынша шаралар қабылдаған алғашқы елдердің бірі
Америка Құрама Штаттары. Бұнда компьютерлік қылмыстылық басқа
мемлекеттермен салыстырғанда ертерек пайда болды.
1978 жылы компьютерлік ақпарат саласындағы қылмыстар үшін қылмыстық
жауаптылықты енгізетін ЭЕМ-на сакцияланбаған кіруді қамтамасыз етуші
электронды құрылғыларды пайдалану, компьютер көмегімен алаяқтық және киянат
жасау туралы Заң қабылданды. Ол қылмыстық жауаптылықты: компьютерлік
жүйеге көріну жалған деректерді енгізу; компьютерлік құрылғыларды заңсыз
пайдалану; ақпаратты өңдеу процесіне өзгеріс енгізу немесе осы процестерді
бұзу; компьютерлік технология мүмкіндіктерін пайдаланумен немесе
компьютерлік ақпаратты пайдаланумен жасалған ақшаны, бағалы қағаздарды,
мүлікті, қызметтерді, бағалы ақпаратты ұрлау үшін көздеген. Бұл заң бірнеше
рет толықтырылып отырды (1986, 1988, 1989, 1990, 1994, 1996 жж.). қазір ол
АҚШ заңдар Жинағына 18 Титул § 1030 ретінде енгізілген.
АҚШ-та жеке компьютерлік қылмыстардың алғашқы құрамдары 1979 жылы
Далласта Американдық адвокаттар ассоциациясының конференциясында
тұжырымдалған: а) компьютерді, есептеу жүйелерін немесе компьютерлер
желісін ақша, меншік немесе қызметтер алу мақсатымен пайдалану немесе
пайдалану әрекеті; б) компьютерді, есептеу жүйелерін, компьютерлер желісін
немесе оларда бар математикалық қамсыздандыруды, программалауды немесе
ақпаратты өзгерту, зақымдау, жою немесе ұрлау мақсатындағы қасақана
санкцияланбаған әрекет; в) компьютерлер, есептеу жүйелері немесе
компьютерлер желісі арасындағы байланысты қасақана санкцияланбаған бұзу.
АҚШ қылмыстық заңдарында компьютерлік қылмыс деп залал келтірген
немесе келтіруі мүмкін пайдакүнемдік мақсаттағы компьютерді пайдалану
шаралары немесе жүзеге асыру үшін компьютерлік технологияларды білу қажет
кез келген заңсыз әрекет айқындалады. [2.34, 18-19 бб]
Жоғарыда аталған заң келесі жеті негізгі қылмыс құрамдары үшін
жауаптылық орнатады:
– ақпаратқа санкцияланбаған кіру немесе санкцияланған кірудің шегінен
шығудан тұратын компьютерлік шпионаж, сондай-ақ мемлекеттік
қауіпсіздік, халықаралық қатынастар және атомдық энергетика
мәселелеріне қатысы бар ақпаратты алу;
– АҚШ-тың үкіметтік ведомствосынан штатаралық немесе халықаралық
саудаға қатысы бар ақпаратқа санкцияланбаған кіру немесе санкцияланған
кірудің шегінен шығу, сондай-ақ қаржылық мекеменің қаржылық
жазбаларынан және клиенттері туралы ақпарат алу;
– АҚШ-тың үкіметтік ведомствосының жеке пайдалануындағы компьютерге
әсер ету немесе АҚШ Үкіметімен толық немесе ішінара пайдаланылатын
компьютердің қызметін бұзу;
– компьютерді пайдаланумен алаяқтық - алаяқтық ниетпен жүзеге
асырылатын қатынау және құны жылына 5000 доллардан асатын машиналық
уақытты заңсыз пайдалану, яғни компьютерлік желілер мен серверлерді
пайдалануды төлемеуді қоса алып, алаяқтық арқылы кез келген құндылық
алу;
– қорғалған компьютерлерді қасақана немесе абайсыздықпен зақымдау;
– санкцияланбаған кіруге мүмкіндік беретін компьютерлік парольдар мен
ұқсас ақпаратты саудаға салу арқылы алаяқтық, егер бұндай сауда
штаттар арасындағы және басқа мемлекеттермен сауда қатынастарына
немесе АҚШ Үкіметімен пайдаланылатын компьютерге әсер етсе;
– компьютерлік технологияларды пайдаланумен жасалатын қорқыту, бопсалау
және өзге құқыққа қарсы әрекеттер.
Жоғарыда көрсетілген заңнама федералдық қылмыстарға жатқызылған
әрекеттер үшін қылмыстық жауапқа тартуды регламенттейді. Жалпы федералдық
заңнамаға толықтыру ретінде АҚШ-тың барлық штаттарында қарастырылып отырған
саладағы өзге қылмыстар үшін жауатылықты көздейтін әрбір штаттың қылмыстық
заңдары бар.
Компьютерлік қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық мәселесі едәуір
регламенттелінгеніне қарамастан АҚШ құқық қорғау органдары компьютерлік
қылмыстарды шетелден жасайтын адамдарды жауаптылыққа тарту туралы сөз
қозғалған жағдайда біршама қиындықтарға тап болып отыр.
Ұлыбританияның қылмыстық құқығында көпшілік дамыған елдердің
заңнамасына тән емес ерекшеліктер бар. Алдымен бұл бірыңғай салалық
кодекстердің болмауы. Қазіргі Ұлыбританияда құқықтың негізгі қайнар көзі
-статуттар (парламенттік заң шығару, заңдар) мен сот прецеденттері болып
табылады. Олардың жиынтығы жалпы құқықты қалыптастырады. Сонымен қатар,
қарастырылып отырған мәселе бойынша қылмыстық-құқықтық сипаттағы нормалары
бар бірнеше заңды айтуға болады.
Тікелей компьютерлік ақпарат саласындағы әрекеттердің қылмыстылығы
1990 жылғы Компьютерлерді теріс пайдалану туралы Заңмен бекітілген. Оған
сәйкес қылмыстық жазаланатын әрекеттерге: компьютерге немесе онда бар
компьютерлік ақпаратқа не программаларға қасақана заңсыз кіру (1 бап):
компьютерге немесе онда бар компьютерлік ақпаратқа не программаларға оларды
заңсыз мақсаттарда пайдалану үшін қасақана заңсыз кіру (2 бап); егер бұл
көшіруге, компьютердің, компьютерік жүйенің немесе желінің жұмысының
бұзылуына әкелсе машиналық тасушыдағы, компьютердегі, компьютерлік жүйе
немесе желідегі компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру жатады (3 бап).
Бұл заңның назар аударатын новациясы болып жоғарыда айтылған кез
келген әрекетті жасаған кезде қылмыс құрамының бір элементі болсын ел
территориясында орын алса, ол әрекет Ұлыбританияның құзіретті органдары мен
сотының юрисдикциясына жататыны туралы норма, яғни Ұлыбританияның
территориясында әрекеттің өзі немесе оның зардабы орын алса, онда қылмыс
Ұлыбританияда аяқталды деп танылады (4-7 баптар).
Компьютерлік қылмыспен күрес саласындағы шетел сарапшыларының пікірі
бойынша заңның бұл нормасы қылмыс осындай қылмыстар үшін жауаптылық
көзделмеген елде орналасқан компьютерден жасалған кезде немесе қылмыстық
әрекет жасалушы мемлекет территориясында зардап туған жағдайда ғана қылмыс
құрамын аяқталған деп танитын қылмыстық-құқықтық нормалар материалдық
сипатта болған жағдайда өте қажетті. Осымен катар, компьютерлік ақпарат
түрлерінің бірін қорғау мәселесіне 1998 жылғы Жеке деректер туралы Заңның
ережелері арналған. Бұл заң бойынша қылмыс деп осындай деректерді құқыққа
қайшы жариялаумен, соның ішінде компьютерлік технологияларды пайдаланумен
байланысты бұзушылықтарды таниды. 1984 жылғы Телекоммуникациялар туралы
Заңның бірнеше нормалары байланыс желілерін, компьютерлік жүйелер мен
желілерді қорғауға бағытталған.
Сондай-ақ, 2000 жылғы Терроризм туралы Заңда компьютерге, олардың
жүйесі немесе желісіне заңсыз кіру ірі залал келтірсе немесе осындай
әдіспен алынған компьютерлік ақпарат жаппай зорлық әрекеттерді ұйымдастыру
үшін пайдаланса бұлар террор актілеріне теңестірілуі мүмкін және тиісінше
жауаптылықты ауырлатады деп көрсетілген.
Англо-американдық құқықтық жанұя (жалпы құқық жүйесі) мемлекеттері
компьютерлік қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық жөнінде өз заңнамасын
қалыптастыру үшін АҚШ пен Ұлыбританияның заңдарын белгілі бір мөлшерде
қайнар көз ретінде қабылдады. Бірақ, бұл саладағы құқықтық реттеу
бірыңғайлықпен көзге түспейді. Бұл келесі мысалдардан көрінеді.
Канада қылмыстық кодексімен компьютерлік қылмыс болып:
– кез келген компьютерлік деректер мен қызметтерді тікелей немесе
жанама құқыққа қайшы рұқсатсыз алу;
– -компьютерлік жүйемен жасалатын кез келген деректерді
элетромагниттік, акустикалық, автоматтық немесе өзге құрылғыны
пайдаланумен заңсыз иеленіп алу, үзу, ізіне түсу және жазу;
– жоғарыда аталған кылмыстарды жасау үшін немесе жауаптылығы Канада ҚК
көзделген меншікке қарсы қылмыстарды жасау үшін компьютерлік жүйелерді
тікелей немесе жанама пайдалану немесе пайдалануға мәжбүрлеу;
– компьютерлік деректерді рұқсатсыз қасақана өзгерту немесе жою;
– мағынасыз, пайдасыз және нәтижесіз компьютерлік деректер мен
программаларды қасақана тарату;
– жалпықатынаушы компьютерлік деректерді заңды пайдалану үшін
қиындықтар мен бөгеуілдерді рұқсатсыз қасақана жасау;
– осы деректерді заңды негізде пайдалануға құқығы бар адамға
компьютерлік деректерді заңды пайдалану үшін киындықтар мен
бөгеуілдерді рұқсатсыз қасақана жасау, сондай-ақ осындай деректерге
қатынауға бөгет қою;
– компьютерлік деректер мен технологияларды қаржылық және өзге
пирамидалар жасау жолымен пайда табу мақсатында пайдалану.
Кейбір елдердің қылмыстық заңнамасында компьютерлік технологияларды
пайдаланумен жасалған жағдайда қылмысты болып танылатын құқыққа қайшы
әрекеттердің минималды тізімі көрсетілген. Осындай әдістің өкілі болып
бүгінгі күні Австралия табылады. Осы елдің қылмыстық кодексінде
қарастырылып отырған тақырыпқа қатысы бар екі қылмыс құрамы ғана көзделген.
Қылмыстық кодекстің 125А және 125В баптарында компьютерлік технологиялардың
көмегімен порнографияны және балалар порнографиясын тарату үшін қылмыстық
жауаптылық көзделген. 222 бап құпия ақпаратты заңсыз алу, соның ішінде
компьютерден алу үшін жауаптылықты орнатады. Заңнамадағы ақтаңдақтарды
ескере отырып, 2001 жылы Австралия үкіметі ел парламентіне компьютерлік
ақпаратқа рұқсатсыз кіру, оларды өзгерту, электрондық байланыс жұмысын бұзу
үшін жауаптылық туралы нормалармен Қылмыстық кодексті толықтыру туралы заң
жобасын енгізген. Бірақ, бұл заң жобасы қазіргі кезге дейін
қарастырылмаған.
Қылмыстық заңнаманың тиімді реформасы Германия Федеративтік
Республикасында жүргізілді. ЭЕМ-ді пайдаланумен жасалған қылмыстар екі
негізгі топқа бөлінді: 1) экономикалық қылмыстар (компьютерлік алаяқтық,
шпионаж және диверсия); 2) жеке мүдделерге қарсы қылмыстар (азаматтардың
жеке құпияға құқығын бұзумен байланысты).
1986 жылы экономикалық қылмыстармен күресу туралы Екінші заңды
Қабылдау ГФР-ға компьютерлік қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық
мәселелерін заңнамалық реформалау саласындағы әлемдік көшбасшы елдерді қуып
жетуге мүмкіндік берді. Заңда компьютерлік қылмыстылыққа қатысты жеті бап
бар: ЭЕМ-ді пайдаланумен алаяқтық туралы, компьютерлік деректерді бұрмалау
туралы, машиналық деректерді жасыру туралы, деректерді барлау құралдарымен
алу туралы, ЭЕМ-дегі деректерді өзгерту туралы, компьютерлік саботаж
туралы.
1994 жылы күшіне енген Франция қылмыстық кодексінде қарастырып
отырылған әрекеттер үшін жауаптылықты көздейтін баптардың едәуір саны бар.
[2.33, 265 б] Қылмыстық кодекс компьютерлік акпарат саласындағы жасалған
келесі қылмыстар үшін жауаптылық көздейді: қашықтық байланыс құралдарымен
берілетін хабарламаларды иеленіп алу, ұрлау, пайдалану немесе жариялау;
деректерді өңдеудің автоматтандырылған жүйесіне заңсыз кіру; компьютерлік
жүйенің жұмысына бөгет жасау немесе жұмысын бұзу; жүйеге алдау жолымен
ақпаратты енгізу, сондай-ақ автоматтандырылған жүйедегі деректерді өзгерту
немесе жою; ЭЕМ жадысында заңмен тыйым салынған деректерді сақтау немесе
енгізу.
Францияның қылмыстық заңнамасының ерекшілігі - көрсетілген әрекеттер
үшін заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын көздеу болып табылады.
Испания Қылмыстық кодексі қарастырылып отырған қылмыс түрлерін жеке
санатқа бөлмеген. [1.18, 218 б] Сонымен қатар, тиісті нормалардың құрылымын
ескере отырып, олармен көзделетін қылмыстық жауаптылық мыналар үшін туады:
* ақпараттық компьютерлік кеңістіктегі әрекеттер үшін – құпия мәліметтерді,
соның ішінде электрондық пошта хабарламаларын, электрондық картотекада
сақталатын мәліметтерді жариялау мен тарату; меншік иесінің келісімінсіз
телекоммуникацияларды пайдалану; ЭЕМ бағдарламаларын қорғауға арналған
техникалық құралдардың күшін жоюды жеңілдететін құралдарды тұрақты шығару
немесе иелену; электрондық құжаттар мен ақпараттық құрылғыларды
пайдаланумен коммерциялық құпияны иемдену немесе жариялау; қылмыстарды
жасау үшін арналған компьютерлік программаларды немесе аппараттарды жасау
немесе иемдену; телекоммуникациялық хабарламаларды лауазымдық жағдайды
пайдаланып заңсыз иемденіп алу;
* өзге әрекеттер шін - лауазымдық жағдайды пайдаланып телекоммуникациялар
бойынша жалған хабарламалар беру немесе оларды бұрмалау; ақпаратты
зақымдаумен немесе жариялаумен байланысты шпионаж; ұлттық корғаныспен
байланысты құпиялар мен ақпаратты жариялау мен беру.
Нидерланды Корольдігі. Қарастырылып отырған қылмыс түрлері үшін
қылмыстық жауаптылық жөніндегі заңнаманың негізін 1993 жылғы Компьютерлік
қылмыстар туралы Заңның нормалары құрайды. Голландия Қылмыстық кодексі осы
заңның негізінде жаңа қылмыс кұрамдарының едәуір санымен толықты. [1.19,
142 б]
Компьютерлік ақпарат саласындағы қылмыстық жауатылық: компьютерге,
компьютерлік жүйеге немесе желіге құқыққа қайшы кіру, егер соның кесірінен
қауіпсіздік ережелері бұзылса немесе қатынау технологиялық құралдардың,
жалған белгілердің, кілттің немесе өкілеттіктің көмегімен жүзеге асырылса;
деректерді өзі пайдалану үшін немесе өзге адамдардың пайдалануы үшін
көшірумен ұштасқан компьютерге, компьютерлік жүйеге немесе желіге құқыққа
қайшы кіру; телекоммуникациялық инфрақұрылымды немесе құрылғыларды
пайдаланумен компьютерге, компьютерлік жүйеге немесе желіге құқыққа қайшы
кіру, егер бұл заңсыз пайда табу үшін немесе үшінші тұлғалардың
компьютеріне немесе компьютерлік жүйесіне кіру үшін пайдаланса;
компьютерлік құрылғыларды пайдаланумен берілетін деректерді техникалық
құрылғыларды пайдаланумен рұқсатсыз иеленіп алу және жазу; компьютерде,
компьютерлік жүйеде немесе желіде сақталатын ақпаратты қасақана жою,
өзгерту, бөгеттеу үшін көзделген.
Дания Королъдігі. Бұл мемлекеттің қылмыстық заңнамасында жауаптылық
компьютерлік ақпарат пен технологияларды пайдаланумен жасалатын
әрекеттердің шектелген санына көзделген. Дания қылмыстық кодексінде келесі
қылмыстар үшін:
* компьютерлік ақпарат саласында - деректерді электрондық өңдеумен
байланысты пайдалануға арналған ақпарат пен программаларға заңсыз кіру;
компьютерлік алаяқтық - заңсыз пайда табу мақсатында ақпаратты немесе
компьютерлік программаларды толықтыру, жою, жаңарту;
* компьютерлік кеңістікте - коммерциялық құпияны құрайтын ақпаратқа заңсыз
кіру және пайдалану; адамның жеке өміріне қатысты акпаратты заңсыз
пайдалану;
компьютерлік технологияларды пайдаланумен өзге қылмыстар – балалар
порнографиясын тарату үшін жауаптылық көзделген. [1.20, 171 б]
Швейцария Конфедерациясы. Бұл елдің Қылмыстық кодексінде сәйкес
қылмыстық құрамдар әртүрлі тарауларға жатқызылған:
* Мүлікке қарсы қылмыстық әрекеттер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ...3
1 КОМПЬЮТЕРЛІК ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ
1. Компьютерлік қылмыстылықтың жалпы сипаттамасы ... ... ... ..7
1.2 Компьютерлік ақпарат саласындағы қылмыстар жөніндегі заңнаманың
Қазақстандағы және шетелдердегі даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...15
3. Компьютерлік ақпараттың түсінігі, мәні және оны сақтаумен қорғаудың
негізгі
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ КОДЕКСІНІҢ 227 БАБЫНЫҢ ҚҰРАМЫНДАҒЫ
ҚЫЛМЫСТЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ АНАЛИЗІ
1. Қылмыс объектісін сипаттайтын белгілер ... ... ... ..34
2. Қылмыс құрамының объективтік жағы ... ... ... ..38
3. Қылмыс құрамының субъективтік жағы ... ... ... ..48
4. Қылмыс субъектісін сипаттайтын белгілер ... ... ... ...50
3 КОМПЬЮТЕРЛІК ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚПЕН КҮРЕСТІҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
3.1 Компьютерлік қылмыстарды жасаудың себептері мен
шарттары ... ... ... ... ...56
3.2 Компьютерлік қылмыстардың алдын алу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ..73
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ..76
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Қазақстандық қоғамның дамуының қазіргі сатысы кұқықтық мемлекетті
бағытталған стратегиямен сипатталады. Елде әлеуметтік-экономикалық
реформалар жүзеге асуда, қоғамдық өмірдің әр саласын демократизациялау
процесі жүріп жатыр. Осының барлығы заңдылық пен құқықтық тәртіпті
күшейтусіз, адам мен азаматтардың конституциялық кұқықтары мен
бостандықтарын қорғауды қамтамасыз етусіз мүмкін емес.
Елде қылмыстылық деңгейі түспей отыр, ал қылмыскерлердің кәсіпқойлық
деңгейінің өсуі байқалып, қылмыс жасау әдістері көбейіп келеді.
Біздің елге де жеткен ғылыми-техникалык революция Қазақстанның
экономикалық дамуына түбірлі прогрессивтік өзгерістерді ғана емес, сондай-
ақ қылмыстық қол сұғушылықтың жаңа нысандары мен түрлерін әкелді.
Қылмыстық топтар мен қауымдастықтар өз қызметінде ғылым мен техниканың
ең жаңа жетістіктерін пайдалана бастады. Пайдақорлық мақсаттарына жету үшін
қылмыскерлер конспирация жүйелері мен жасырын байланысты, қазіргі заманғы
технологияларды және арнайы техниканы, соның ішінде әртүрлі компьютерлік
кұрылғылар мен ақпараттық-өңдеуші технологияларды пайдалана бастады.
Сондықтан компьютерлік қылмыстармен күресудегі халықаралық тәжірибені
зерттеу және талдау, сол сияқты осы саладағы ғылыми зерттеулердің теориялық-
тәжірибелік маңызы жоғары.
Алғашқы электрондық есептеу машиналары (ЭЕМ) пайда болғаннан бері
қоғамның техникалық мүмкіндіктері дамудың жаңа кезеңіне аяқ басты, соның
ішінде ақпараттық-телекоммуникациялық технологиялар маңызды орын алды.
Қоғамдық қызмет салаларына енуіне байланысты олардың маңыздылығы артып,
коғамның олардан тәуелділігі күшейе бастады.
ЭЕМ-нің экономикалық, әлеуметтік және басқару салаларында орын алуы
және де дербес ЭЕМ-нің тұрмыста кең тарауы тек техникалық прогресстің
белгісі бола қоймай, сонымен қатар қылмыстық әлемнің дамуының негативтік
тенденциясына айналды.
Республикамыздағы акпараттық технологиялардың басымдылық рөлін
белгілей отырып, біз оларға экономикалық, мәдени, саяси және өзге салаларды
дамыту, қазақстандық қоғамды әлемдік ақпарат кеңістігіне ендіру және
халықаралық экономикалық байланыстарды кеңейту, мемлекеттің
демократиялық негіздерін нығайту бойынша міндеттер жүктейміз. Сонымен
бірге, олармен қатар жүретін кейбір жағымсыз салдарға да толық
жауапкершілікпен қараумыз керек. Оның біреуі — компьютерлік кылмыстылықтың
пайда болуы және дамуы.
Компьютерлік техниканы пайдаланумен байланысты қылмыстар біздің
республикада да пайда бола бастады. Оған мысал ретінде мыналарды келтіруге
болады: 1995 жылы Қазақстан Республикасының ІІМ тергеу басқармасы
Крамдсбанктің Алатаулық филиалы жэне Ұлттық банктің есептеу орталығының
операторларының компьютерлік техниканы пайдалану жолымен 6 млн. теңгені
ұрлау әрекеті туралы қылмыстық істі тергеген. [2.46, 43 б]
2000 жылдың 11 тамызында Лондон қаласының Магистрат Сотының алдына
компьютерлік технологияларды пайдаланумен жасалған қылмыстар үшін қылмыстық
жауапкершілікке тарту жөнінде АҚШ-тың қолдаухаты бойынша Ұлыбритания
территориясында ұсталынған Қазақстанның азаматы Олег Зезев түсті. АҚШ ФБР-
нің анықтауынша олар Алматы қаласында орналасқан "Казкоммерц" кәсіпорынның
қызметкері болып, американдық “Bloomberg L.P.’s” компаниясының компьютерлік
желісіне заңсыз кіріп, құпиялы акпаратқа қатынаған. Осыдан кейін
электрондық пошта құралдарын пайдалана отырып, компания директорына 200 000
АҚШ доллар беру талабымен хат жіберіп отырған. Оны берген жағдайда заңсыз
жолмен алынған деректерді жарияламауға міндеттенген, сонымен қатар компания
компьютерлеріне заңсыз кіру жолдары туралы хабардар етуге уәде берген.
[2.8, 2 б]
Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасының кұкықтық статистика
және арнайы есеп жөнінде Комитетінің деректері бойынша анализ жүргізер
болсақ, Қазақстанда 2000 жылға дейін тіркелген компьютерлік қылмыстар, 2000
жылдан бастап 3-4 есеге өсе бастағанын көруге болады.
Бұндай қылмыстарды анықтауда отандық құқық қорғау органдарының
тәжірибесі жоқтығы болашақта теріс нәтижелер беруі мүмкін. Сондықтан,
компьютерлік кылмыстылықпен күресудегі халықаралық тәжірибемен танысу және
оны талдау, сол сияқты бұл салада ғылыми зерттеулер бүгінгі күні өте
өзекті. Осының бәрі осы тақырыпты тандауға себеп болды.
Қазіргі кезде компьютерлік кылмыстылықтың халықаралық масштабта
таралуы қауіпті тенденцияға ие болып отыр. Компыотерлік техниканы пайдалану
арқылы жасалатын қылмыстар елдің экономикасына қауіп
төндіретінін былай койғанда, олар әлемдік қауымдастық алдында мемлекеттің
беделіне нұқсан келтіреді.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, компьютерлік қылмыстар келтіретін
залалдың мөлшері ірі қалалардың жылдық бюджетіне сай келеді. Еуропа мен
Американың көпшілік елдерінде компьютерлік қылмыстардан түсетін табыс
есірткі мен қару-жарақтың заңсыз айналымынан түсетін табыспен тепе-тең.
[2.48, 289 б]
ЭЕМ-ді және компьютерлік ақпаратты интеллектуалдық және қүқықтық
қорғау, сол сияқты оларды қылмыстық қолдану мәселелері компьютерлік
технологиялардың экономика мен өндірісте, есеп пен бақылауда, статистика
мен анализде қолданыла басталғаннан бері өзекті болып, арнайы зерттеудің
объектісіне айналды.
Жалпы алғанда, қоғамның компьютерлендірілу процесіне байланысты жалпы
ғылыми мәселелер фәлсәфалық, жалпы техникалық, экономикалық аспектілерде
қарастырылып келді. Ал құқықтық аспект ақырғы орында болды.
Компьютерлік қылмыстар дамыған елдерде кең таралғаны сонша, олармен
күресу үшін қылмыстық заңнамаға арнайы қылмыс құрамдары енгізілді.
Қазақстанда компьютерлік қылмыстарды дербес қылмыстық жазаланатын
әрекет ретінде заңнамалық бекіту туралы мәселе алғашқы рет 1995 жылдың
аяғында Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің жобасын дайындау
кезінде қойылған және 1997 жылы 16 шілдеде қабылданған қолданыстағы ҚК-тің
"Компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру, ЭЕМ үшін зиянды бағдарламаларды жасау,
пайдалану және тарату" 227 бабында бекітілген.
Бұл норманың ҚР ҚК орын алу қажеттілігі техникалық прогресстің
дамуымен, компьютерлік техниканың кең пайдаланылуымен және компьютерлік
ақпараттың айналымы мен пайдалануы саласындағы қалыпты құқықтық
қатынастарға қол сұғатын жаңа криминалдық құбылыстардың туу мүмкіндігімен
түсіндіріледі.
Бұл жұмыстың мақсаты - компьютерлік техниканы пайдаланумен жасалатын
қылмыстарға сипаттама беру, оларды қылмыстық-кұқықтық саралау жолдарын
анықтау, бұл қылмыстардың өзіндік ерекшеліктерін жан-жақты зерттеу, сол
сияқты олардың алдын алу мәселелері болып табылады.
Бірінші тарауда ЭЕМ-нің, жаңа ақпараттық технологиялардың тарихы мен
даму тенденциясы, компьютерлік қылмыстылық саласындағы отандық және
шетелдік заңнама нормалары талданған, компьютерлік қылмыстардың жалпы
сипаттамасы берілген.
Екінші тарауда компьютерлік кылмыстардың қылмыстық-құқықтық саралануы,
қылмыс құрамының элементтері карастырылады.
Үшінші тарауда компьютерлік қылмыстардың жасалуына жағдай жасайтын
себептер мен шарттарды анықтау және олардың алдын алу сипатындағы шараларды
құрастыруда жүйеліліктің қажеттілігі негізделеді.
Компьютеризацияның саяси, мәдени, ғылыми-ағартушылық салаларға ықпалы
туралы В.Н. Бусленко, Г.Г. Воробьев, А.Г. Здравомыслов, Г.Б. Кочетков, В.М.
Николайчик, В. Пекелис, В. Португал, А.И. Ракитов, А.ГІ. Суханов, А.Д.
Урсул жазған.
Компьютеризацияның құқықтық мәселелерін зерттеуге шетел ғалымдары: Дж.
Бэмфорд, Дж.А. Герриери, Дж.П. Грает, К. Кан, Ж-Л. Лорьер, Кр.Дж. Мак-
Кланг, Поль А. Страссман, Б. Холыст елеулі үлес қосқан.
Электрондық есептеу техникасын және компьютерлік (немесе ақпараттық)
технологияларды қолданумен байланысты құқықтық қатынастарды реттеу
мәселелеріне Ю.М. Батурин, А.Б. Венгеров, В.В. Вехов, А.М. Жодзинский, В.Б.
Крылов, В.С. Комиссаров, В.Д. Курушин, В.А. Минаев, И.В. Никифоров, Г.К.
Поляков, М.М. Рассолов, Н. Селиванов, Л.Г. Әджубов және т.б. ғалымдардың
еңбектері арналған.
Осы тақырыпты зерттеумен Б.Х. Толеубекова, Т.Б. Сеитов, Р.А. Назмышев,
Т.М. Лопатина сияқты отандық зерттеушілер айналысып жүр.
Жұмысты дайындау кезінде қарастырылып отырған мәселеге қатысты
Қазақстан Республикасының және шетел заңдары, қолданыстағы қылмыстық пен
қылмыстық іс жүргізу нормалары, кылмыстық құқық және криминология бойынша
оқулықтар, мезгілді әдебиеттердегі тәжірибелік және теориялық мақалалар,
сараптау материалдары, соның ішінде Интернет желісінен, тиісті отандық және
шетелдік әдебиеттер зерттелді және талданды.
1 КОМПЬЮТЕРЛІК ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ
1. Компьютерлік қылмыстылықтың жалпы сипаттамасы
"Компьютер" сөзін біз қазіргі кезде жаңадан пайда болған сөз,
неологизм ретінде қарастырамыз. Бірақ бұл сөз ежелгі тарихтан келіп отыр.
Computer сөзімен ежелгі латындықтар санау, есептеу ұғымдарын
белгілеген. Және тек соңғы 40-50 жылдан бері "компьютер" ұғымы күрделі
машиналармен, техникамен сабақтаса бастады.
Зерттеушілердің бір қатары компьютерлердің жасы 5000 жылдан асады
дейді. Оның "аталары" ретінде шотты атайды. Адам әрқашанда сандық
өлшемдерді қажеттенгені белгілі. Сандық мәліметтер жинала бастап, қоғамның
әмбебап өлшегіштерге деген сұранысы көбейді. Бірінші есептеу машинасын 1642
жылы Блез Паскал ойлап шығарды. Осы машина бір ғана арифметикалық әдіс –
қосуды ғана білетін. Бұл казіргі заманғы есептеу машиналарын жасаудағы
маңызды қадам болып табылды. 1694 жылы Готфрид Вильгельм Лейбниц тек төрт
классикалық арифметикалық амалдарды ғана емес, сонымен қатар түбірді шығара
алатын машинаны ойлап шығарды. Қазіргі кездегі перфокарта өз бастауын 1800
жылы Жозеф Жаккара шығарған және Герман Холлерт жетілдірген картадан алады.
Бұл карталар қазіргі программалаудың негізін салған. 1944 жылы Гарвард
университетінің қызметкері Говард Эйкен және ІВМ фирмасының инженерлер тобы
күрделі электронды-есептегіш машина жасады. Бірақ машина тек күрделі емес,
өте үлкен де болды. Марк I атты алпауыттың ұзындығы 17 метр, биіктігі 3
метр болды. Осы кезден бастап есептеуіш техниканың дамуы мен жетілдірілуі
шынында да фантастикалық өріске ие болды.
Егер де XX ғасырдың 50 жж. басында ең қуатты компьютерлер секундына
2000 операция өткізсе, 70 жж. ортасына қарай секундына 4300 операция өткізе
алатын болды. Өз мүмкіндіктерінің кеңеюімен қатар компьютерлердің көлемі
күрт азая бастады. Профессор А.И. Полежаев микроэлектроника прогресінің
екпінін түсіндіру үшін мынадай салыстыру келтіреді: егер де автомобиль
шығару өндірісі қазіргі электроника жылдамдығымен дамыса Роллс-Ройс қазір
2,75 доллар тұрып, 100 км-ге 0.1 см. куб бензин пайдаланушы еді дейді.
[2.26, 128-129 бб] Мұндай секірісті түсінуге болады. XX ғасырдың
ортасындағы ақпараттық жарылыс жиналған мағлұматтарды жүйелеуді, тәртіпке
келтіруді, деректер базасын, адам өмірінің әр саласындағы күн сайын көбейіп
жатқан мәліметтерді сақтайтын орынды талап етті. Ақпараттың легі басқару
қызметінде былық туғызу қаупін төңдірді. Осы жұмысты өзіне алатын техникаға
объективті қажеттілік пайда болды. Және осындай техника ойлап шығарылды да.
Ол - компьютер немесе біздің елімізде бастапқыда аталғандай - электронды
есептеу машинасы.
Security World журналында жарияланып тұратын Лос-Анджелестегі
компьютерлік қылмыстылық бойынша ақпараттың Ұлттық орталығының мәліметтері
бойынша ақырғы жылдары әлемде компьютерлік қылмыстылықтың масштабының
кеңеюі байқалады. Осы қылмыстардың көбі программистермен, яғни ақпараттық
технологиялар саласында жоғары кәсіби білім деңгейі бар адамдармен
жасалады. Компьютерлік қылмыстарды басқа қылмыстық жазаланатын әрекеттерден
айыратын ерекшілігі болып олардың жоғарғы латенттілігі және келтіретін
залалының өте ірі мөлшері табылады.
Компьютерлік қылмыстардың тек 10-15% ғана жарияланады деп саналады,
өйткені осындай қылмыстардан зардап шеккен ұйымдар ол туралы хабарлауға
асықпайды, себебі бұл олардың беделінің түсуіне немесе оларға қатысты
қайталап қылмыс жасалынуына әкелуі мүмкін.
Американдық юристер ассоциациясы 1987 жылы жүргізген зерттеу айтылған
фактіні дәлелдейді. Респондент ретінде қатысқан 300-ден аса жеке және
мемлекеттік мекемелердің тек 72 ғана ақырғы 12 ай ішінде компьютерлік
қылмыстың құрбаны болғанын растады. Келтірілген залал мөлшері шамамен 730
млн. АҚШ долларына жетті. [2.54]
Компьютерлік қылмыстар туралы қолдарында статистикалық деректері бар
ресми тұлғалар компьютерлік қылмыстылықтың нақты жағдайы туралы дәл
мәліметтер бере алмайтынын айтады. Оның негізгі себебі болып компьютерлік
қылмыстардың жоғары латенттігі табылады.
Мысалы, В.Б. Вехов өз зерттеулерінде компьютерлік қылмыстардың 90%
анықталмай қалады да, анықталған 10% қылмыстың 1% ғана ашылатынын айтады.
[2.5, 17 б]
Н. Селиванов Компьютерлік қылмыстарды тергеу мәселесі бойынша шет
елдердің тәжірибесі деректерін келтіре отырып, АҚШ-та кұқық бұзушылардың
ақпараттық-есептеу жүйелеріне санкциясыз кіру жағдайларының 85% ашылмай
қалады дейді. [2.42, 36-37 бб]
Батурин Ю.М. мен Жодзишский А.М. компьютерлік қылмыстардың ашылған 10%
жүйелі ревизиялық тексеру көмегімен уақытында анықталуы мүмкін, ал қалған
90% кездейсоқтықпен анықталады деп көрсетеді. [2.2, 158 б]
Латенттік деңгейі мынадай факторларға негізделеді. Біріншіден, қазіргі
ақпараттық және компьютерлік технологиялардың дамуымен олардың
функционалдық мүмкіндіктері күннен күнге өсіп келеді, бұл өз кезегінде
компьютерлік қылмыстың жасалу фактісін анықтау процесін қиындатады. Басқа
дәстүрлі қылмыс түрлерінен айырмашылығы компьютерлік қылмыстардың құрбаны
қылмыстық қол сұғушылыққа ұшырағанын көбінесе сезбейді немесе қылмыс
анықталған жағдайда, ол туралы не айтылмайды не кінәлі тұлғаны немесе
тұлғаларды анықтауға қажетті шаралар қабылдау үшін қылмыс туралы ақпарат
құқық қорғау органдарына тым кеш түседі. Екіншіден, қылмыстық істер бойынша
анықтау мен тергеу жүргізетін тұлғалардың көбінде есептеуіш техника
саласында қажетті білім деңгейі жоқ. Үшіншіден, көпшілік компьютерлік
жүйелер мен желілерде қорғау жүйесі жоқ, бұл қол сұғушылықтың нәтижелі
болуына және қылмыскердің білінбей кетуіне мүмкіндік береді.
Компьютерлік қылмыс термині алғаш рет шетел басылымдарында XX
ғасырдың 60 жылдарының басында пайда болды. Осы жылдары ЭЕМ-ді пайдаланумен
жасалған алғашқы кылмыс оқиғалары анықталған еді. Бастапқыда не
терминологиялық не криминологиялық негізі болмаса да бұл термин құқық
қорғау органдарының күнделікті қызметінде кең қолданыла бастады. Қазіргі
кезде компьютерлік қылмыс термині көпшілік батыс криминалистерімен
танылды. Ғылыми және әсіресе публицистикалық әдебиеттерде осындай қол
сұғушылықтарға қатысты әртүрлі ұғымдар пайдаланылады: компьютерлік
қылмыстар; коммуникациялық қылмыстар; кибербандитизм; ақпараттық қылмыстар;
программалық қиянат жасау және т.б. терминологиядағы әралуандық бұл
мәселеге қатысты бірыңғай көзқарас жоқтығын көрсетеді. Ғалымдар арасында
осы мәселеге қатысты екі түрлі пікір бар. Бір авторлар бұл терминнің
қолданылуына қарсы шығады. Өз қарсылығын олар қылмыстарды оны жасауға
көмектесетін техникалық құралдар түрімен дифференциация жасауға болмайды
деп тусіндіреді. [2.4, 99 б]
Басқа ғалымдар (Ляпунов Ю., Максимов В., Скормников К., Селиванов Н.,
Вехов В., Никифоров И. және т.б.) компьютерлік қылмысә тұжырымын дұрыс
дейді, себебі бұл термин шетелдің де отандық тәжірибеде де қабылданған.
[2.25, 9 б]
Компьютерлік қылмыстар дегеніміз не деген сұраққа толық және біржақты
жауап беру әлі күнге дейін мүмкін емес. Қиыдық тиісті дефиницияның
жоқтығында болып отыр. Осы мәселені зерттеушілердің бірі В.Б. Веховтың
айтуынша бұл ұғымға анықтама беру қиындығы қылмыстық қол сұғушылықтың
біртұтас объектісін ажырату мүмкінсіздігі себебінен болып отыр. [2.5, 23 б]
Отандық және шетелдік зерттеушілердің ғылыми еңбектері мен мақалаларын
талдау қазіргі кезде бірнеше ғылыми бағыттар бар екенін көрсетті.
Зерттеушілердің бір бөлігі компьютерлік қылмыстарға бұл қылмыста компьютер
қол сұғудың не объектісі не құралы болатын әрекеттерді жатқызады. Соның
ішінде, олар компьютерді немесе оның құрауыштарын ұрлауды компьютерлік
қылмысты жасау әдістерінің бірі деп қарастырады. [2.23, 18 б]
Екінші топ зерттеушілері компьютерлік қылмыстарға тек ақпаратты
автоматтандырылған өңдеу саласындағы заңсыз әрекеттерді жатқызады. Олар бұл
қылмыстарды ерекше топқа жатқызуға мүмкіндік беретін басты жіктеу белгісі
ретінде қол сұғу әдістерінің, құралдарының және объектілерінің ортақтығын
келтіреді. [2.3, 83 б]
Басқа сөзбен айтқанда қол сұғудың объектісі болып компьютерлік жүйеде
өңделетін ақпарат болып табылады, компьютер қол сұғудың құралы болады, ал
қылмыскердің әрекеттерін қоғамның ақпараттық қатынастарына қастандық
ретінде қарастыру керек. Егер де ақпарат қылмыстық құқықтық қорғаудың басқа
объектісіне қастандық құралы ретінде болса, зерттеушілер бұл машиналық
ақпарат па немесе өзге "компьютерлік емес" сипаттағы ақпарат па деп бұларды
айырады. Бірінші жағдайда қылмыс компьютерлік қылмыстар санатына жатқызылуы
тиіс, екінші жағдайда - қылмыстық заңда көрсетілген басқа қылмыстық
әрекеттің санатына жатқызылады. Сонымен, ғалымдардың Қорытындысы бойынша
компъютерлік қылмыстар дегеніміз машиналық ақпарат қылмыстық қол сұгудың
объектісі болып табылатын қылмыстық заңмен көзделген қоғамдық қауіпті
әрекет.
Қылмыстың құралы болып машиналық ақпарат, компьютер, компьютерлік жүйе
немесе компьютерлік желі болады. Қазақстан Республикасының қылмыстық
заңнамасы осы жолмен дамығанын айта кету керек.
Жоғарыда келтірілген компьютерлік қылмыстылықтың анықтамалары барлық
мәселені шешпейді, өйткені қылмыстық құқық қорғайтын объектіні толық
қамтымайды. Келтірілген тұжырымдар, зерттеушілердің ойынша, көбінесе
мәселенің криминалистикалық аспектісіне сәйкес келеді және қылмыстық құқық
тұрғысынан толықтыруларды қажет етеді. [2.5, 24 б]
Компьютерлік қылмыстылықтың қылмыстық құқықтық дефинициясының
проблемасы мынадай болуы мүмкін. Онжылдықтар бойы кеңестік және содан кейін
отандық қылмыстық құқық ғылымында да қылмыс объектісі болып белгілі бір
қоғамдық қатынастар танылған және танылады. Қоғамдық қатынастар деп бір
жағынан адамдар арасындағы кез келген әлеуметтік байланыстар, соның ішінде
жеке, нақты қатынастар, ал екінше жағынан тек типтік тұрақты байланыспен
айқындалатын қатынастар түсінілді.
Қазіргі теоретиктердің пікірі бойынша қылмыс объектісінің бұндай
тұжырымы өзінің дұрыстығын сирек дәлелдей алады, өйткені кейбір жеке қылмыс
құрамдарын талдау кезінде олардың объектілері болып қоғамдық және
мемлекеттік құрылыс, адам, адамның өмірі мен денсаулығы, азаматтың
құқықтары мен бостандықтары, сот төрелігінің мүдделері табылады, ал
бұларды біз қоғамдық катынастар деп тіптен де айта алмаймыз.
Отандық зерттеуші Б.Х.Төлеубекованың көзқарасы бойынша компьютерлік
қылмыс дегеніміз электронды-есептеу техникасын немесе электронды-есептеу
техникасы арқылы алынған ақпаратты пайдаланумен жасалатын және мемлекеттің,
сондай-ақ меншік нысанына қарамастан кәсіпорын, мекеме, ұйымдардың,
қоғамдық кұрылымдардың, азаматтардың мүліктік немесе қоғамдық мүдделеріне,
адам құқықтарына зиян келтіретін немесе келтіруі мүмкін қоғамдық қауіпті іс-
әрекет немесе әрекетсіздік.[2.46, 51б] Компьютерлік қылмысты анықтауға бұл
тұрғыдан келу компьютерлік техниканы қүқыққа қарсы пайдаланумен байланысты
мәселелерді шешуде маңызды рөл ойнауы мүмкін. Және де компьютерді қолдану
салаларының күннен күнге көбеюі жағдайында, мамандардың айтуынша, зорлаудан
басқа барлық жасалатын қылмыстардың көбісі компьютерлік технологиялардың
көмегі арқылы жасалуы мүмкін.
Тағы бір көзқарас бойынша бүгінгі күні компьютерлік технологияларды
пайдаланумен жасалатын қылмыстар туралы сөз қозғамай, оларды ақпаратгық
қылмыстар деп кеңірек ұғымға біріктіру керек. Өйткені, заңнама каншалықты
прогрессивті болса да ол бәрібір де ғылыми-техникалық прогресстен қалып
отырады, сол себептен тез өзгергіш қоғамның талаптарына толық жауап бере
алмайды.
Сондықтан заңнамада тек нақты техникалық құралдар көрсетілуі тиіс
тәсіл сарқылды. Осы көзқарас бойынша заңнамада, соның ішінде қылмыстық
заңнамада қоғамның ақпараттық қатынас саласындағы барлық қылмыстардың
жиынтығын компьютерлік қылмыстар терминімен білдіру орынды емес.
Компьютер тек ақпараттық жабдықтардың бір түрі ғана болып табылады және оны
пайдалану мәселесімен құпиялы құжатталған ақпараттың айналымымен байланысты
қатынастардың жиынтығы сарқылмайды. [2.20, 25 б] Ақпараттық қылмыстар деп
ақпараттың құқықтық қатынастар саласында жасалатын, жазалау қатерімен
қылмыстық заңмен тыйым салынған қоғамдық қауіпті әрекеттерді түсіне отырып,
зерттеушілер әлемнің көптеген елдерінің қылмыстық заңнама нормаларымен
көзделген компьютерлік ақпарат саласындағы қылмыстар - ақпаратты өңдеудің
жалпы кұралы — компьютермен біріктірілетін ақпараттық қылмыстардың бір
бөлігі болып табылады деп көрсетеді.
Осыған байланысты, олар компьютерлік қылмыстылыққа қатысты бүгінгі
таңдағы көзқарастарды қайта карауды және кейбір елдердің заң шығару
тәжірибесін, соның ішінде қылмыстарды компьютерлік және телекоммуникациялық
деп бөлген Канаданың заңнамасын ескере отырып, бұл мәселені шешуде
түбегейлі жолдарды ұсынады.
Бүгінгі күні зерттеу объектісі болып компьютерлік қылмыстар табылатын
көптеген теориялар баршылық. Олардың кейбіреулерінде компьютерлік қылмыстар
жеке қылмыстық құқықтық категория ретінде емес, компьютерді пайдаланумен
жасалатын қылмыстар ретінде ғана қарастырылады. Бұл теория компьютерді
қылмыстық заңда көрсетілген басқа қылмыс санаттарын жасаудың тек құралы
ретінде ғана қарастыруды ұйғарады.
Осы секілді теориялар орын алса да оларды жақтаушылардың позициясы
талас туғызады. Компьютерлік қылмыстарды ерекше топқа бөлу түжырымын
келесі түрде дәлелдеуге болады.
Компьютерлендіру - XXI ғасыр қоғамының дамуының міндетті түрде болатын
процесі. Бұл процесс барысында ЭЕМ-ын қылмыстық қолдану шеңберінің кеңею
және тиісінше, келтіретін залал мөлшерінің өсу тендециясы әрқашан болады.
Қылмыстық құқық теориясына сәйкес әрекет қылмыс деп танылу үшін ол бірнеше
бір-біріне тәуелді белгілерге ие болу керек. Олар: қоғамдық қауіптілік,
құқыққа қайшылық, кінәлілік және жазаланушылық. Осы тұрғыдан келгенде
компьютерлік қылмыстар барлық айтылған белгілерді иеленеді:
1. Әрекеттің қоғамдық қауіптілігі туралы қорытындының негізі болып
халықтың көпшілігіне, жалпы қоғамға немесе азаматтардың белгілі бір
санаттарының әлеуметтік игілігіне келтірілген залал болып табылады. Шетел
статистикасының шолуы осындай қылмыстармен келтірілетін залал мөлшері
өте ірі екенін көрнекі көрсетеді. Соның ішінде олар тек материалды ғана
емес,
сонымен қатар материалды емес сипатта болады. Бұл жағдай, компьютерлік
қылмыстарды қылмыстардың басқа түрлеріне, соның ішінде отандық заң
шығарушы сияқты экономикалық түрге жатқызбай, оларға дербес қылмыстық
құқықтық категория беру қажеттілігін білдіреді.
2. Егер қылмысты қоғамдық-саяси бағалау оны қоғамды қауіпті деп танудан
көрінсе, ал құқыққа қайшылық осы әрекетті қоғамдық қауіпті деп ресми
таниды, оны даралайды, оған белгілі бір нысан береді, яғни оны нақтылайды.
Осы тұрғыдан құқыққа қайшылық белгісін анықтау оңай емес, өйткені барлық
елдердің қылмыстық заңнамасы компьютерлік қылмыстылық фактісін әлі
мойындаған жоқ.
Бірақ, жоғарыда көрсетілген екі белгінің өзара біршама тәуелділігін
және байланысын ескере отырып, бүгінгі күні компьютерлік қылмыстарға дербес
қылмыстық құқықтық категория беру қажеттілігі өзекті болып отыр деген
қорытынды жасауға болады. Бұл бәрінен бұрын, комьютерлік қылмыстарға тән
қоғамдық қауіптіліктің жоғары деңгейімен шартталады. Теріс жағдайда, егер
де компьютерлік қылмыстарды қылмыстар санатына емес терісқылықтарға
(әкімшілік, азаматтық-құқықтық, тәртіптік және өзге құқық бұзушылықтарға)
жатқызсақ, бұл жағдайда құқық салаларының ешбірі де (қылмыстықтан басқа) өз
саласында компьютерлік қылмыстар келтіретін залалға пара-пар болатын
санкциясы бар норманы немесе нормаларды құра алмайды. Бұл, осындай
қылмыстар жазаланбай қалатынын білдіруші еді.
3. Қылмыстық құқықта қылмыстың белгісі ретінде кінә деп адамның өзі
жасаған нақты қоғамдық қауіпті әрекетіне немесе оның қоғамдық қауіпті
салдарына қатысты психикалық қатынасын айтады. Компьютерлік қылмыстар
қасақана нысанда да, абайсыздықпен де жасалады.
Мысалы, АҚШ құқық қорғау органдарымен В. Левиннің және Ресей
федерациясының өзге азаматтарының үстінен қылмыстық іс қозғалған. Олар
City Bank of America(Нью-Йорк қ.) тиесілі ірі мөлшердегі ақшаны ұрлау
мақсатымен сөз байласқан. Кәсіби программистің қызметін пайдаланып, олар
осы банктің шоттарынан қылмыстық топ құрамына кірген адамдардың шоттарына
12 миллион АҚШ долларын аударған.
Ал 1988 жылы Корнель университетінің студенті Р.П. Моррис ЭЕМ
желілерінде өз бетімен таралатын және көбейетін (желілік вирус)
эксперименталдық мақсаттарда өзі құрастырған программаны университет
компьютеріне енгізген. Бірақ, қателік нәтижесінде программа құрастырушының
бақылауынан шығып, біраз компьютерлерді зақымдап, олардың арасындағы
байланысты үзген. Моррис вирусының қызметі нәтижесінде жалпы залал 98
миллион АҚШ долларын құраған. [2.5, 31 б]
4. Nulum crimmen sine poena legali (заңды жазалаусыз қылмыс жоқ) -
классикалық тұжырым. Жазалау - жасалған қылмысқа мемлекеттің тиісті жауабы.
Егер қоғамдық қауіпті әрекет қылмыстық жазалауға әкелмесе ол қылмыс деп
танылмайды. Компьютерлік қылмыстардың табиғаты әлеуметтік қауіпті және
барлық қоғамға потенциалды қауіп төңдіреді. Қылмыстық құқықтық тұрғысынан
алғанда жазалау бір жағынан адамды белгілі бір құқықтары мен
бостандықтарынан айыратын немесе оларды шектейтін құбылыс болса, екінші
жағынан оның сотталғанды түзету және жаңа қылмыстардың алдын алу мақсаты
бар екенін ескерсек, компьютерлік қылмыстарға жазаланушылық белгісін тану
қажеттілігі туып отыр.
Компьютерлік қылмыстар жеке қылмыстық құқықтық категория ретінде өмір
сүретіндігінің тағы бір дәлелі болып әлемнің көптеген индустриалды дамыған
елдерінің осы қылмыстар саласындағы бай норма шығарушылық тәжірибесі
табылады. АҚШ, Ұлыбритания, Германия, Жапония сияқты және компьютерлік
қылмыстылықтан көп залал көретін өзге елдер көптен бері оларды қылмыстық
қудалау саясатын жүргізіп отыр. Мысалы, 1984 жылы АҚШ-та Компьютерлер
көмегімен жүзеге асырылатын алаяқтық пен қиянаттық туралы арнайы
федералдық заң қабылданған; 1986 жылы Германия қылмыстық жауаптылық
көздейтін 7 норма енгізілген; сәйкес толықтырулар Португалияда - 1982
жылдан, Канада мен Данияда - 1985 жылдан енгізілген. Осының барлығы бұл
елдер компьютерлік қылмыстылықты, оның табиғатын және таралуына қарсы
жолдарды зерттеуде дара әдістерді талап ететін объективті шындық деп
түсінгенін білдіреді.
Компьютерлік қылмысқа катысты әртүрлі көзқарастарға қысқаша шолу
зерттелетін проблеманың барлық жақтарын жанап өтетін зерттеулердің аясының
кеңділігін көрсетеді: ол компьютерлік қылмыстылықтың өмір сүру фактісін
мойындамаудан осы қылмыстар түрімен күресуге бағытталған арнайы заңдар
шығаруға дейін тараған.
Көптеген елдердің заңнамасында кездесетін проблема - компьютерлік
қылмыстылықтың мәртебесін құқықтық анықтау проблемасы мынада жатыр:
біріншіден, жоғарыда көрсетілгендей, қазіргі кезде қылмыстық қол сұғудың
объектісі жөнінде полемика жүріп жатыр және осы белгісіздік компьютерлік
қылмыстарды саралау кезінде заң шығарышуға қиындық туғызуы мүмкін, өйткені
барлық теориялар егжей-тегжейлі зерттеуді талап етеді. Екіншіден,
коммуникациялық құрылымы салыстырмалы әлсіз дамыған көптеген елдерде
компьютерлік қылмыстар саласындағы заңнаманың жетілуі не тым баяу жүріп
жатыр, не тіпті жоқ. Бұл жағдай, мемлекеттердің көпшілігі компьютерлік
ақпарат саласындағы қылмыстармен не кездеспегендігін, не осы түрдегі
қылмыстар олардың елдерінде болмайтындығына сеніп, компьютерлік
қылмыстармен күресу тәжірибесі бар елдердің тәжірибесін зерттеуге ынтасы
жоқтығын көрсетеді. Бұл процесс қарастырылып отырған мәселе қазірдің өзінде
жеке мемлекеттің ұлттық заңнамасы шегінен шығып, халықаралық масштаб алып
келе жатқанына карамастан өтіп жатыр. Басқаша айтқанда, барлық мәселе
компьютерлік қылмыстылықты халықаралық бағалау мен саралауда болып отыр.
Үшіншіден, ғылыми-техникалық прогресстің дамуымен компьютерлік
қылмыскерлердің криминалдық мүмкіндіктері өсіп отыр, яғни осы қылмыс
түрінің саны көбейіп, ал олармен күресуге бағытталған құқықтық нормалар
ақпараттық технологиялар саласындағы ғылыми-техникалық революцияның
негативті салдарына пара-пар жауап бере алмай жүр.
Компьютерді пайдаланумен жасалған КСРО - дағы алғашқы қылмыс 1979 жылы
Вильнюсте тіркелген: бұл залалы 78584 теңге құраған компьютерлік ұрлық
болатын. Бұл оқиға осындай құқық бұзушылықтардың халықаралық тізіліміне
енгізілді және біздің еліміздегі қылмыстардың жаңа түрінің дамуына бастау
болды. [2.3, 126 б]
БҰҰ мәліметтері бойынша бүгіннің өзінде компьютерлік қылмыстардың
келтіретін залалы есірткі мен қару-жарақтың заңсыз айналымынан түсетін
табыспен тепе-тең. Бір АҚШ-та ғана осындай қылмыстар келтіретін жыл сайынғы
экономикалық залалдың мөлшері 100 млрд. долларға жуық мөлшерді құрайды.
Көптеген шығындар анықталмайды немесе олар туралы хабарламайды.
Біздің республикамызбен тығыз экономикалық, саяси, мәдени байланыстары
бар Ресей Федерациясында да соңғы жылдары тіркелген компьютерлік
қылмыстардың санының біртіндеп өсуі байқалады. Егер де 1997 жылы РФ ҚК-нің
272, 273, 274 баптарымен көзделген 33 қылмыс тіркелген болса, ал 2000 жылы
- 800. Бұл сандар нақты жағдайды көрсетпейтіндігін айта кету керек, өйткені
компьютерлік ақпарат саласындағы қылмыстылық жоғары латенттілікпен
ерекшеленеді.
Өкінішке орай, біздің елде компьютерлік қылмыстардың қауіптілігі мен
негативті салдары жеткілікті түрде түсінілмеген. Республикадағы нарықтық
қатынастардың дамуы қоғамдық өмірдің барлық саласын қамтитын дамыған
коммуникациялық желісі бар экономикалық жүйенің құрылуын көздейді.
Сондықтан да XX ғасырдың ақпараттық обасымен біраз уақыттан бері күресіп
келе жатқан елдердің ащы тәжірибесін ескере отырып, компьютерлік
қылмыстар әкелетін қауіпке назар аудармау үлкен қателік болар.
1.2 Компьютерлік ақпарат саласындағы қылмыстар жөніндегі қылмыстық
заңнаманың шетелдердегі және Қазақстандағы даму тарихы
Зерттеудің және одан кейінгі ғылыми негізделген ұсыныстар дайындау
әдістерінің бірі болып салыстырмалы құқықтану табылады. Ол заң шығару
процесінде басқа мемлекеттердің оң тәжірибесін пайдалануға мүмкіндік
береді.
Ақырғы кездерге дейін көпшілік елдердің қылмыстық заңнамасы адамның,
қоғамның және мемлекеттің заңды құқықтары мен мүдделерін қорғауды
материалдық өмірде қамтамасыз етуге бағытталды. Ақпараттық технологиялар
мен телекоммуникация құралдарының біртіндеп даму барысында олар адам
өмірінің, қоғам қызметінің және мемлекет механизмдерінің аса керекті
бөлігіне айналды. Бұл жағдай әлемнің барлық елдерінде ақпараттық және
телекоммуникациялық технологияларды пайдалану кезінде пайда болатын жаңа
қатынастарды нормативтік-құқықтық қолдау қажеттілігін күн тәртібіне қойды.
Компьютерлік ақпарат пен технологиялардың қауіпсіздігін қамтамасыз
ету, соның ішінде қылмыстық-құқықтық әдістермен қамтамасыз ету мәселесі
әлемнің дамыған елдерінің көпшілігінде ең өзекті болып табылады. Әсіресе,
әңгіме компьютерлерді, олардың жүйелері мен желілерін өнеркәсіп пен
бизнесте пайдалану туралы жүргенде. Кәсіпорындар әртүрлі компьютерлік
шабуылдар мен бұзулардан ірі шығындарға батып отыр.
Күнделікті тәжірибеге "киберқылмыстылық" термині енгізілген. Ол
-компьютерлік жүйенің немесе желінің шегінде компьютерлік жүйенің немесе
желінің көмегімен жасалуы мүмкін кез келген қылмысты қамтиды. Жалпы ол
электронды ортада жасалуы мүмкін кез келген қылмысты қамтиды. [2.39, 4 б]
БҰҰ-ның құжаттарында көрсетілгендей киберқылмыстың екі санаты бар:
1. тар мағынадағы киберқылмыс (компьютерлік қылмыс немесе computer
crime): мақсаты компьютерлік жүйелердің және олар өңдейтін деректердің
қорғанысын бұзу болып табылатын электрондық операциялар арқылы жүзеге
асырылатын кез келген құқыққа қарсы әрекет;
2. кең мағынадағы киберқылмыс (компьютерді пайдаланумен байланысты
қылмыс немесе computer related crime): компьютерлік жүйе немесе желі
арқылы ақпаратты заңсыз сақтау, өткізу немесе тарату сияқты қылмыстарды
есепке ала отырып компьютерлік жүйе немесе желі арқылы немесе олармен
байланысты жасалатын кез келген құқыққа қарсы әрекет.
Әлемнің әр елдерінде компьютерлік қылмыс үшін қылмыстық жауаптылық
жөніндегі заңнама бір-бірінен елеулі түрде ерекшеленетінін айта кету керек.
Компьютердің көмегімен қиянат жасаудың пайда болуына байланысты өз
заңнамасына өзгеріс енгізген алғашкы ел Швеция Корольдігі болды. 1973
жылдың қыркүйегінде оларда Деректер туралы заң қабылданды.
Осы заңның 21 бабы деректерге құқыққа қайшы қатынау үшін (компьютерлік
ақпаратқа санкцияланбаған кіру) қылмыстық жауаптылықты көздеген. Осы елдің
Қылмыстық кодексінде компьютерлік ақпарат пен технологияларды пайдаланумен
жасалған келесі әрекеттер қылмысты деп танылады: пошталық пен
телекоммуникациялық құпияны бұзу; телекоммуникациялық құпияны бұзу ниетімен
техникалық кұралдарды пайдалану; деректерді автоматтандырылған өңдеу
жүйесіндегі жазбаға заңсыз қатынау алу немесе осындай жазбаны заңсыз
өзгерту, көшіру немесе реестрге қосу; қылмыс жасаған адамға пайда әкелетін
және өзге кез-келген адамға зиян келтіретін дұрыс емес не толық емес
ақпарат беру немесе бағдарламаға өзгеріс енгізу немесе ақпараттың
автоматтық өңдеу нәтижесіне заңсыз әсер ететін өзге әдістер жолымен
алаяқтық; балалар порнографиясын жасау, өткізу және тарату.
Қарастырылып отырған қылмыстар түрін жасаған үшін қылмыстық
жауаптылықты енгізу бойынша шаралар қабылдаған алғашқы елдердің бірі
Америка Құрама Штаттары. Бұнда компьютерлік қылмыстылық басқа
мемлекеттермен салыстырғанда ертерек пайда болды.
1978 жылы компьютерлік ақпарат саласындағы қылмыстар үшін қылмыстық
жауаптылықты енгізетін ЭЕМ-на сакцияланбаған кіруді қамтамасыз етуші
электронды құрылғыларды пайдалану, компьютер көмегімен алаяқтық және киянат
жасау туралы Заң қабылданды. Ол қылмыстық жауаптылықты: компьютерлік
жүйеге көріну жалған деректерді енгізу; компьютерлік құрылғыларды заңсыз
пайдалану; ақпаратты өңдеу процесіне өзгеріс енгізу немесе осы процестерді
бұзу; компьютерлік технология мүмкіндіктерін пайдаланумен немесе
компьютерлік ақпаратты пайдаланумен жасалған ақшаны, бағалы қағаздарды,
мүлікті, қызметтерді, бағалы ақпаратты ұрлау үшін көздеген. Бұл заң бірнеше
рет толықтырылып отырды (1986, 1988, 1989, 1990, 1994, 1996 жж.). қазір ол
АҚШ заңдар Жинағына 18 Титул § 1030 ретінде енгізілген.
АҚШ-та жеке компьютерлік қылмыстардың алғашқы құрамдары 1979 жылы
Далласта Американдық адвокаттар ассоциациясының конференциясында
тұжырымдалған: а) компьютерді, есептеу жүйелерін немесе компьютерлер
желісін ақша, меншік немесе қызметтер алу мақсатымен пайдалану немесе
пайдалану әрекеті; б) компьютерді, есептеу жүйелерін, компьютерлер желісін
немесе оларда бар математикалық қамсыздандыруды, программалауды немесе
ақпаратты өзгерту, зақымдау, жою немесе ұрлау мақсатындағы қасақана
санкцияланбаған әрекет; в) компьютерлер, есептеу жүйелері немесе
компьютерлер желісі арасындағы байланысты қасақана санкцияланбаған бұзу.
АҚШ қылмыстық заңдарында компьютерлік қылмыс деп залал келтірген
немесе келтіруі мүмкін пайдакүнемдік мақсаттағы компьютерді пайдалану
шаралары немесе жүзеге асыру үшін компьютерлік технологияларды білу қажет
кез келген заңсыз әрекет айқындалады. [2.34, 18-19 бб]
Жоғарыда аталған заң келесі жеті негізгі қылмыс құрамдары үшін
жауаптылық орнатады:
– ақпаратқа санкцияланбаған кіру немесе санкцияланған кірудің шегінен
шығудан тұратын компьютерлік шпионаж, сондай-ақ мемлекеттік
қауіпсіздік, халықаралық қатынастар және атомдық энергетика
мәселелеріне қатысы бар ақпаратты алу;
– АҚШ-тың үкіметтік ведомствосынан штатаралық немесе халықаралық
саудаға қатысы бар ақпаратқа санкцияланбаған кіру немесе санкцияланған
кірудің шегінен шығу, сондай-ақ қаржылық мекеменің қаржылық
жазбаларынан және клиенттері туралы ақпарат алу;
– АҚШ-тың үкіметтік ведомствосының жеке пайдалануындағы компьютерге
әсер ету немесе АҚШ Үкіметімен толық немесе ішінара пайдаланылатын
компьютердің қызметін бұзу;
– компьютерді пайдаланумен алаяқтық - алаяқтық ниетпен жүзеге
асырылатын қатынау және құны жылына 5000 доллардан асатын машиналық
уақытты заңсыз пайдалану, яғни компьютерлік желілер мен серверлерді
пайдалануды төлемеуді қоса алып, алаяқтық арқылы кез келген құндылық
алу;
– қорғалған компьютерлерді қасақана немесе абайсыздықпен зақымдау;
– санкцияланбаған кіруге мүмкіндік беретін компьютерлік парольдар мен
ұқсас ақпаратты саудаға салу арқылы алаяқтық, егер бұндай сауда
штаттар арасындағы және басқа мемлекеттермен сауда қатынастарына
немесе АҚШ Үкіметімен пайдаланылатын компьютерге әсер етсе;
– компьютерлік технологияларды пайдаланумен жасалатын қорқыту, бопсалау
және өзге құқыққа қарсы әрекеттер.
Жоғарыда көрсетілген заңнама федералдық қылмыстарға жатқызылған
әрекеттер үшін қылмыстық жауапқа тартуды регламенттейді. Жалпы федералдық
заңнамаға толықтыру ретінде АҚШ-тың барлық штаттарында қарастырылып отырған
саладағы өзге қылмыстар үшін жауатылықты көздейтін әрбір штаттың қылмыстық
заңдары бар.
Компьютерлік қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық мәселесі едәуір
регламенттелінгеніне қарамастан АҚШ құқық қорғау органдары компьютерлік
қылмыстарды шетелден жасайтын адамдарды жауаптылыққа тарту туралы сөз
қозғалған жағдайда біршама қиындықтарға тап болып отыр.
Ұлыбританияның қылмыстық құқығында көпшілік дамыған елдердің
заңнамасына тән емес ерекшеліктер бар. Алдымен бұл бірыңғай салалық
кодекстердің болмауы. Қазіргі Ұлыбританияда құқықтың негізгі қайнар көзі
-статуттар (парламенттік заң шығару, заңдар) мен сот прецеденттері болып
табылады. Олардың жиынтығы жалпы құқықты қалыптастырады. Сонымен қатар,
қарастырылып отырған мәселе бойынша қылмыстық-құқықтық сипаттағы нормалары
бар бірнеше заңды айтуға болады.
Тікелей компьютерлік ақпарат саласындағы әрекеттердің қылмыстылығы
1990 жылғы Компьютерлерді теріс пайдалану туралы Заңмен бекітілген. Оған
сәйкес қылмыстық жазаланатын әрекеттерге: компьютерге немесе онда бар
компьютерлік ақпаратқа не программаларға қасақана заңсыз кіру (1 бап):
компьютерге немесе онда бар компьютерлік ақпаратқа не программаларға оларды
заңсыз мақсаттарда пайдалану үшін қасақана заңсыз кіру (2 бап); егер бұл
көшіруге, компьютердің, компьютерік жүйенің немесе желінің жұмысының
бұзылуына әкелсе машиналық тасушыдағы, компьютердегі, компьютерлік жүйе
немесе желідегі компьютерлік ақпаратқа заңсыз кіру жатады (3 бап).
Бұл заңның назар аударатын новациясы болып жоғарыда айтылған кез
келген әрекетті жасаған кезде қылмыс құрамының бір элементі болсын ел
территориясында орын алса, ол әрекет Ұлыбританияның құзіретті органдары мен
сотының юрисдикциясына жататыны туралы норма, яғни Ұлыбританияның
территориясында әрекеттің өзі немесе оның зардабы орын алса, онда қылмыс
Ұлыбританияда аяқталды деп танылады (4-7 баптар).
Компьютерлік қылмыспен күрес саласындағы шетел сарапшыларының пікірі
бойынша заңның бұл нормасы қылмыс осындай қылмыстар үшін жауаптылық
көзделмеген елде орналасқан компьютерден жасалған кезде немесе қылмыстық
әрекет жасалушы мемлекет территориясында зардап туған жағдайда ғана қылмыс
құрамын аяқталған деп танитын қылмыстық-құқықтық нормалар материалдық
сипатта болған жағдайда өте қажетті. Осымен катар, компьютерлік ақпарат
түрлерінің бірін қорғау мәселесіне 1998 жылғы Жеке деректер туралы Заңның
ережелері арналған. Бұл заң бойынша қылмыс деп осындай деректерді құқыққа
қайшы жариялаумен, соның ішінде компьютерлік технологияларды пайдаланумен
байланысты бұзушылықтарды таниды. 1984 жылғы Телекоммуникациялар туралы
Заңның бірнеше нормалары байланыс желілерін, компьютерлік жүйелер мен
желілерді қорғауға бағытталған.
Сондай-ақ, 2000 жылғы Терроризм туралы Заңда компьютерге, олардың
жүйесі немесе желісіне заңсыз кіру ірі залал келтірсе немесе осындай
әдіспен алынған компьютерлік ақпарат жаппай зорлық әрекеттерді ұйымдастыру
үшін пайдаланса бұлар террор актілеріне теңестірілуі мүмкін және тиісінше
жауаптылықты ауырлатады деп көрсетілген.
Англо-американдық құқықтық жанұя (жалпы құқық жүйесі) мемлекеттері
компьютерлік қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық жөнінде өз заңнамасын
қалыптастыру үшін АҚШ пен Ұлыбританияның заңдарын белгілі бір мөлшерде
қайнар көз ретінде қабылдады. Бірақ, бұл саладағы құқықтық реттеу
бірыңғайлықпен көзге түспейді. Бұл келесі мысалдардан көрінеді.
Канада қылмыстық кодексімен компьютерлік қылмыс болып:
– кез келген компьютерлік деректер мен қызметтерді тікелей немесе
жанама құқыққа қайшы рұқсатсыз алу;
– -компьютерлік жүйемен жасалатын кез келген деректерді
элетромагниттік, акустикалық, автоматтық немесе өзге құрылғыны
пайдаланумен заңсыз иеленіп алу, үзу, ізіне түсу және жазу;
– жоғарыда аталған кылмыстарды жасау үшін немесе жауаптылығы Канада ҚК
көзделген меншікке қарсы қылмыстарды жасау үшін компьютерлік жүйелерді
тікелей немесе жанама пайдалану немесе пайдалануға мәжбүрлеу;
– компьютерлік деректерді рұқсатсыз қасақана өзгерту немесе жою;
– мағынасыз, пайдасыз және нәтижесіз компьютерлік деректер мен
программаларды қасақана тарату;
– жалпықатынаушы компьютерлік деректерді заңды пайдалану үшін
қиындықтар мен бөгеуілдерді рұқсатсыз қасақана жасау;
– осы деректерді заңды негізде пайдалануға құқығы бар адамға
компьютерлік деректерді заңды пайдалану үшін киындықтар мен
бөгеуілдерді рұқсатсыз қасақана жасау, сондай-ақ осындай деректерге
қатынауға бөгет қою;
– компьютерлік деректер мен технологияларды қаржылық және өзге
пирамидалар жасау жолымен пайда табу мақсатында пайдалану.
Кейбір елдердің қылмыстық заңнамасында компьютерлік технологияларды
пайдаланумен жасалған жағдайда қылмысты болып танылатын құқыққа қайшы
әрекеттердің минималды тізімі көрсетілген. Осындай әдістің өкілі болып
бүгінгі күні Австралия табылады. Осы елдің қылмыстық кодексінде
қарастырылып отырған тақырыпқа қатысы бар екі қылмыс құрамы ғана көзделген.
Қылмыстық кодекстің 125А және 125В баптарында компьютерлік технологиялардың
көмегімен порнографияны және балалар порнографиясын тарату үшін қылмыстық
жауаптылық көзделген. 222 бап құпия ақпаратты заңсыз алу, соның ішінде
компьютерден алу үшін жауаптылықты орнатады. Заңнамадағы ақтаңдақтарды
ескере отырып, 2001 жылы Австралия үкіметі ел парламентіне компьютерлік
ақпаратқа рұқсатсыз кіру, оларды өзгерту, электрондық байланыс жұмысын бұзу
үшін жауаптылық туралы нормалармен Қылмыстық кодексті толықтыру туралы заң
жобасын енгізген. Бірақ, бұл заң жобасы қазіргі кезге дейін
қарастырылмаған.
Қылмыстық заңнаманың тиімді реформасы Германия Федеративтік
Республикасында жүргізілді. ЭЕМ-ді пайдаланумен жасалған қылмыстар екі
негізгі топқа бөлінді: 1) экономикалық қылмыстар (компьютерлік алаяқтық,
шпионаж және диверсия); 2) жеке мүдделерге қарсы қылмыстар (азаматтардың
жеке құпияға құқығын бұзумен байланысты).
1986 жылы экономикалық қылмыстармен күресу туралы Екінші заңды
Қабылдау ГФР-ға компьютерлік қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық
мәселелерін заңнамалық реформалау саласындағы әлемдік көшбасшы елдерді қуып
жетуге мүмкіндік берді. Заңда компьютерлік қылмыстылыққа қатысты жеті бап
бар: ЭЕМ-ді пайдаланумен алаяқтық туралы, компьютерлік деректерді бұрмалау
туралы, машиналық деректерді жасыру туралы, деректерді барлау құралдарымен
алу туралы, ЭЕМ-дегі деректерді өзгерту туралы, компьютерлік саботаж
туралы.
1994 жылы күшіне енген Франция қылмыстық кодексінде қарастырып
отырылған әрекеттер үшін жауаптылықты көздейтін баптардың едәуір саны бар.
[2.33, 265 б] Қылмыстық кодекс компьютерлік акпарат саласындағы жасалған
келесі қылмыстар үшін жауаптылық көздейді: қашықтық байланыс құралдарымен
берілетін хабарламаларды иеленіп алу, ұрлау, пайдалану немесе жариялау;
деректерді өңдеудің автоматтандырылған жүйесіне заңсыз кіру; компьютерлік
жүйенің жұмысына бөгет жасау немесе жұмысын бұзу; жүйеге алдау жолымен
ақпаратты енгізу, сондай-ақ автоматтандырылған жүйедегі деректерді өзгерту
немесе жою; ЭЕМ жадысында заңмен тыйым салынған деректерді сақтау немесе
енгізу.
Францияның қылмыстық заңнамасының ерекшілігі - көрсетілген әрекеттер
үшін заңды тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын көздеу болып табылады.
Испания Қылмыстық кодексі қарастырылып отырған қылмыс түрлерін жеке
санатқа бөлмеген. [1.18, 218 б] Сонымен қатар, тиісті нормалардың құрылымын
ескере отырып, олармен көзделетін қылмыстық жауаптылық мыналар үшін туады:
* ақпараттық компьютерлік кеңістіктегі әрекеттер үшін – құпия мәліметтерді,
соның ішінде электрондық пошта хабарламаларын, электрондық картотекада
сақталатын мәліметтерді жариялау мен тарату; меншік иесінің келісімінсіз
телекоммуникацияларды пайдалану; ЭЕМ бағдарламаларын қорғауға арналған
техникалық құралдардың күшін жоюды жеңілдететін құралдарды тұрақты шығару
немесе иелену; электрондық құжаттар мен ақпараттық құрылғыларды
пайдаланумен коммерциялық құпияны иемдену немесе жариялау; қылмыстарды
жасау үшін арналған компьютерлік программаларды немесе аппараттарды жасау
немесе иемдену; телекоммуникациялық хабарламаларды лауазымдық жағдайды
пайдаланып заңсыз иемденіп алу;
* өзге әрекеттер шін - лауазымдық жағдайды пайдаланып телекоммуникациялар
бойынша жалған хабарламалар беру немесе оларды бұрмалау; ақпаратты
зақымдаумен немесе жариялаумен байланысты шпионаж; ұлттық корғаныспен
байланысты құпиялар мен ақпаратты жариялау мен беру.
Нидерланды Корольдігі. Қарастырылып отырған қылмыс түрлері үшін
қылмыстық жауаптылық жөніндегі заңнаманың негізін 1993 жылғы Компьютерлік
қылмыстар туралы Заңның нормалары құрайды. Голландия Қылмыстық кодексі осы
заңның негізінде жаңа қылмыс кұрамдарының едәуір санымен толықты. [1.19,
142 б]
Компьютерлік ақпарат саласындағы қылмыстық жауатылық: компьютерге,
компьютерлік жүйеге немесе желіге құқыққа қайшы кіру, егер соның кесірінен
қауіпсіздік ережелері бұзылса немесе қатынау технологиялық құралдардың,
жалған белгілердің, кілттің немесе өкілеттіктің көмегімен жүзеге асырылса;
деректерді өзі пайдалану үшін немесе өзге адамдардың пайдалануы үшін
көшірумен ұштасқан компьютерге, компьютерлік жүйеге немесе желіге құқыққа
қайшы кіру; телекоммуникациялық инфрақұрылымды немесе құрылғыларды
пайдаланумен компьютерге, компьютерлік жүйеге немесе желіге құқыққа қайшы
кіру, егер бұл заңсыз пайда табу үшін немесе үшінші тұлғалардың
компьютеріне немесе компьютерлік жүйесіне кіру үшін пайдаланса;
компьютерлік құрылғыларды пайдаланумен берілетін деректерді техникалық
құрылғыларды пайдаланумен рұқсатсыз иеленіп алу және жазу; компьютерде,
компьютерлік жүйеде немесе желіде сақталатын ақпаратты қасақана жою,
өзгерту, бөгеттеу үшін көзделген.
Дания Королъдігі. Бұл мемлекеттің қылмыстық заңнамасында жауаптылық
компьютерлік ақпарат пен технологияларды пайдаланумен жасалатын
әрекеттердің шектелген санына көзделген. Дания қылмыстық кодексінде келесі
қылмыстар үшін:
* компьютерлік ақпарат саласында - деректерді электрондық өңдеумен
байланысты пайдалануға арналған ақпарат пен программаларға заңсыз кіру;
компьютерлік алаяқтық - заңсыз пайда табу мақсатында ақпаратты немесе
компьютерлік программаларды толықтыру, жою, жаңарту;
* компьютерлік кеңістікте - коммерциялық құпияны құрайтын ақпаратқа заңсыз
кіру және пайдалану; адамның жеке өміріне қатысты акпаратты заңсыз
пайдалану;
компьютерлік технологияларды пайдаланумен өзге қылмыстар – балалар
порнографиясын тарату үшін жауаптылық көзделген. [1.20, 171 б]
Швейцария Конфедерациясы. Бұл елдің Қылмыстық кодексінде сәйкес
қылмыстық құрамдар әртүрлі тарауларға жатқызылған:
* Мүлікке қарсы қылмыстық әрекеттер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz