Қадағалау сатысындағы соттың өкілеттігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚАДАҒАЛАУ САТЫСЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
... ... ..
1.1 Қазақстан Республикасында қадағалау сатысының қалыптасуы,
қадағалаудың міндеттері мен 12
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
1.2 Қадағалау тәртібімен сот үкімдері мен қаулыларына шағымдану және
наразылық білдіру. Қосымша материалдарды пайдалану мәселелері.. 27
2 ЗАҢДЫ КҮШІНЕ ЕНГЕН СОТ ШЕШІМДЕРІН ҚАЙТА ҚАРАУ БОЙЫНША ІС
ЖҮРГІЗУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
... ... ... ... ...
2.1 Қадағалау өндірісін қозғаудың процессуалдық және істі тексерудің
ревизиялық 40
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
2.2 Қадағалау сатысындағы соттың өкілеттігі. Сотта дәлелдемелерді
бағалау 56
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
3 ҚАДАҒАЛАУ ТӘРТІБІМЕН ҮКІМНІҢ КҮШІН ЖОЮДЫҢ НЕМЕСЕ ӨЗГЕРТУДІҢ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
...
3.1 Сот тергеуінің біржақтылығы немесе толық еместігі. Сот
тұжырымдарының істің нақты мән-жайларына 65
сәйкессіздігі ... ... ... ... ... . ...
3.2 Қылмыстық іс жүргізу заңының елеулі түрде бұзылуы. Қылмыстық заңды
дұрыс қолданбау. Тағайындалған жазаның қылмыстың ауырлығына және
сотталушының ерекшеліктеріне сәйкессіздігі ... ... ... ... ..
118
ҚОРЫТЫНДЫ
121
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қылмыстық процестің міндеттері адамды
және азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан, олардың құқықтары мен
бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды, кінәсіз адам заңсыз айыпталған
немесе сотталған жағдайда оны дереу және толық ақтауды қамтамасыз ету,
сондай-ақ заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға, қылмыстың алдын алуға,
құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыруға жәрдемдесу болып табылады.
Қылмыстық процестің барлық институттары осынау мақсаттарға қол жеткізуге
ықпал ететіндей етіп құрылған. Еліміздің заңнамасы осыларды жүзеге асырудың
кепілдігі ретінде процеске қатысушының оның ойынша заңсыз, негізсіз деп
табылған үкімдерді, содан кейін қабылданған сот қаулыларын қайта қарату
құқын, сонымен қатар, процеске қатысушы басқа адамның әлгі сот шешімдерін
қорғап шығу құқын белгілейді.
Облыстық және соларға теңестірілген соттардың, Қазақстан Республикасы
Жоғарғы сотының қадағалау алқалары, Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты
Қадағалау алқасының қаулыларына жасалған Қазақстан Республикасы Жоғарғы
соты төрағасының ұсынысын, Қазақстан Республикасы бас прокурорының
наразылығын қарау жүктелген Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының Жалпы
отырысы тізбесі мен мазмұны ҚР ҚІЖК-нің 10-31-баптарында көрсетілген,
азаматтардың алдыңғы сот сатыларында бұзылған конституциялық құқықтары мен
бостандықтарын қорғауды мұрат тұтады. Қадағалау сатыларындағы соттар қайта
қараудың заңда көзделген процессуалдық тәртібін (сот қаулыларының күшін
жою, өзгерту немесе оларды өзгеріссіз қалдыру құқы) қолдана отырып, төменгі
сатылардағы соттарды қолданыстағы заңнамалардың мәні мен мазмұнын дұрыс
түсінуге бағыттайды және олардың дұрыс қолданылуын қамтамасыз етеді.
Қадағалау өндірісін реттейтін заңнама республикамыздың қылмыстық сот
өндірісі туралы басқа да заңнамалары сияқты даму және жетілдірілу үстінде.
Ұлттық заңнамаларымыздың дамуы адам құқықтарының басымдығы туралы
конституциялық ұстанымдарға сай олардың кепілдіктеріне деген ықыласты
тереңдете түсумен сипатталады. Осы бағытта қол жеткізілген табыс ретінде
процеске қатысушылардың қадағалау өндірісі сатысындағы құқықтарына
байланысты кепілдіктердің нығая түсуіне мүмкіндік берген Қазақстан
Республикасының 2005 жылдың 30 желтоқсанындағы Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу және Азаматтық іс жүргізу кодекстеріне соттылықтың
аражігін ажырату мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы №111-III заңын атауға болады (әрмен қарай 2005 жылдың 30
желтоқсанындағы ҚР заңы) [3, 6 б.]. ҚР ҚІЖК-нің осы Заңмен толықтырылып,
жаңа редакцияда жазылған 463-465-баптары процеске қатысушының қадағалау
шағымын тиісті қадағалау алқасының үш судьясынан құрылған сотта алдын ала
қараудың және сол бойынша қадағалау іс жүргізуін қозғау немесе одан бас
тарту туралы қаулы қабылдаудың тәртібін бекітті. Алдын ала қараудың тәртібі
прокурордың қадағалау наразылығы үшін де белгіленген. Жаңа Заң айыптау мен
қорғау тараптарының заңды күшіне енген сот шешімдерін қадағалау тәртібімен
қарау сатысында кездесетін процессуалдық құқықтары арасындағы
сәйкессіздікті (прокурордың наразылығы қадағалау тіртібі бойынша, қорғау
тараптарының қадағалау шағымдарынан айырмашылығы, міндетті түрде тиісті
қадағалау сатысындағы сотта тікелей қаралуға жататын) жойды [4, 21 б.].
Сонымен, сот шешімдерін қайта қарау мәселесінде бүгінгі заман талабы мен
кейінгі уақыттарда қабылданып жатқан заңнамалардағы өзгерістерге орай
мейлінше актуалды проблемалардың туындап отырғанын байқау қиын болмаса
керек.
Бұл жұмыс қадағалау өндірісі саласындағы Қазақстан Республикасының
жаңғырған қылмыстық іс жүргізу заңнамасы аясында заңды күшіне енген сот
шешімдерін қайта қарау проблемаларын саралауға бағытталған зерттеу болып
табылады.
Дипломның мақсаты азаматтардың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарын жүзеге асыру барысындағы қадағалау сатысы соттарының мәнін,
маңызды механизмдерін анықтау, қадағалау өндірісінің құқықтық
регламенттелуін және оның іс жүзінде қолданылуын жетілдіру жөнінде нақты
ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Дипломның міндеті. Белгіленген мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай
міндеттерді іске асыру көзделеді:
- қадағалау өндірісі туралы республикалық заңнаманың қазіргі жағдайын
және ұлттық сот өндірісіндегі сот шешімдерін қайта қарау институттарының
даму заңдылығын анықтау;
- осы институттың регламенттелу принциптерін пайымдау мақсатымен
шетелдік мемлекеттердің қылмыстық іс жүргізу заңнамаларындағы заңды күшіне
енген сот шешімдерін қайта қарау институттарының рөлі мен мазмұнын
зерттеу;
- сот шешімдеріне шағымдану жөніндегі тараптардың құқықтарын жүзеге асыру
жолдарын кеңейту және олардың істі қарауға қатысуын қамтамассыз ету
мәселелерін негіздеу;
- қадағалау шағымдарын алдын ала тексеру және қарау туралы Қазақстан
Республикасының 2005 жылдың 30 желтоқсанындағы Заңының жаңа ережелерін
қолдануға байланысты сот тәжірибелерін сараптау және оларды
жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлеу;
- істі қадағалау тәртібімен қараған кезде үкімді қайта қараудың
негіздерін (ҚІЖК 459-баптың бірінші бөлігі) және үкімнің күшін жоюдың
немесе өзгертудің негіздерін реттейтін ережелерді қолдану теориясы мен
практикасын салыстыра отырып, талдау жүргізу;
- заңды күшіне енген сот шешімдерін қайта қарау барысында істі
ревизиялық тәртіппен қайта қараудың мазмұнын ашу және істі қараудың
шектерін анықтау;
- сотталғанның жағдайын нашарлатуға жол берілетіндігіне байланысты
қадағалау сатысындағы сот өкілеттігінің шегін белгілеу;
- қадағалау сатысындағы соттардың қосымша материалдарды қолдану
тәжірибелерін зерттеу және оларды пайдаланудың теориялық негіздерін
нақтылау;
- заңнамаларды, ғылыми зерттеу еңбектерін, құқық қолдану тәжірибелерін
талдау арқылы заңды күшіне енген сот шешімдерін қайта қарауға
байланысты мәселелерді реттейтін қылмыстық іс жүргізу заңнамаларын
жетілдіруге бағытталған ұсыныстарды негіздеу.
Зерттеудің обьектісі қылмыстық сот өндірісінде заңды күшіне енген сот
үкімдері мен қаулылырын қайта қарауға байланысты туындайтын құқықтық
қатынастар болып табылады.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі. Зерттеудің негізіне
диалектикада қарастырылып, салалық ғылымдарда жасалынған арнайы
тәсілдерімен толықтырылған ғылыми білімнің жалпы методологиясы алынды.
Ұсыныстарды әзірлеуге байланысты нормативтік материалдарды, сот
тәжірибелерін, арнайы әдебиеттерді зерттеу барысында сараптаудың жүйелі-
құрылымдық, салыстырмалы-құқықтық, формальды- логикалық, нақтылы-тарихи
тәсілдері, статистикалық қорытындылау және тағы басқадай жекеше-ғылыми
тәсілдер кешенді қолданылды.
Қосымша материалдарды қадағалау өндірісінде пайдаланудың құқықтық негізі
жөніндегі мәселеге келсек, бұл процессуалдық заңның ұқсастығын қолдану
арқылы мүмкін болмақ, өйткені апелляциялық өндірісте қосымша материалдарды
ұсынудың және пайдаланудың тәртібін реттейтін заңды ұқсастығы бойынша
қолдану қылмыстық іс жүргізу құқығындағы заңды ұқсастығы бойынша қолданудың
жалпы теориясының жекелеген жағдайы болып табылады.
Дипломның құрылымы. Диплом кіріспеден, үш бөлімнен, алты тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚАДАҒАЛАУ САТЫСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Қазақстан Республикасында қадағалау сатысының қалыптасуы, қадағалаудың
міндеттері мен мәні
Қазақстан Республикасының ұлттық сот өндірісі 1997 жылдың 13
желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексін қолданысқа енгізу туралы Қазақстан Республикасының № 207-І
заңымен өмірге жолдама алған Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексі (әрмен қарай ҚР ҚІЖК) жұмыс істей бастаған 1998 жылдың 1 қаңтарынан
бастау алады [33, 335 б.].
Республиканың сот өндірісі кез келген басқа елдердікі сияқты үлкен де
қиын жолдан өтті. Қазақстан Ресейге қосылғанға дейін оның аумағында
қазақтардың дәстүрлі құқығы қолданылып, сол кездері туындаған барлық даулар
соның негізінде шешілді.
Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін мұнда қылмыстық іс жүргізудің екі
түрі қолданылды. Атап айтқанда, біріншісі – қазақтардың дауларды, құқық
бұзушылықтарды және қабылданған шешімдерге шағымдануды шешуде ұлттық салт-
дәстүрге негізделген дәстүрлі құқық бойынша сот ісін жүргізу, екіншісі –
Қазақстанда тұратын орыстардың мүддесіне қатысты істер бойынша сот ісін
жүргізу. Сот өндірісінің кейінгі түрі бойынша іс орыс тілінде жүргізіліп,
Ресей заңдарына бағындырылды.
Қазақстан жерінде кеңестік өкімет орнағаннан кейін қылмыстық сот
өндірісі жергілікті жерлерде құрыла бастаған соттар арқылы орталық және
жергілікті кеңес өкіметі органдарының декреттері, нұсқаулықтары, қаулылары
негізінде, сондай-ақ билер мен қазылардың төрелігі арқылы қазақтардың
дәстүрлі құқығы аясында жүзеге асырылды [22, 33-86 бб.].
Қазақ ССР Қылмыстық іс жүргізу кодексі сот үкімдеріне, қаулыларына,
ұйғарымдарына шағымданудың, наразылық білдірудің түрі ретінде кассацияны,
қадағалау тәртібімен іс жүргізуді және жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша
қылмыстық істерді қайта бастауды бекітті. 1959 жылғы Қылмыстық іс жүргізу
кодексі Қазақ ССР аумағында қолданыста болып, еліміз тәуелсіздік мәртебесін
алғаннан кейін де 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін толық пайдаланылды.
1997 жылдың 13 желтоқсанында Қазақстан Республикасының Президенті
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексін қолданысқа енгізу
туралы Қазақстан Республикасының заңына қол қойды [33, 335 б.].
ҚР ҚІЖК-нің 10-бөлімі Соттың заңды күшіне енген шешімдерін қайта қарау
жөнінде іс жүргізу деп аталды. Оған екі тарау енгізілді: 50-тарау -
Қадағалау сатысындағы іс жүргізу және 51-тарау – Жаңадан ашылған мән-
жайларға байланысты іс бойынша іс жүргізуді қайта бастау.
Кезінде КСРО Жоғарғы Соты Қылмыстық істер бойынша сот үкімдерін,
ұйғарымдарын, қаулыларын сот қадағалауы тәртібімен қайта қарау тәжірибесі
туралы №2 қаулы (1974 жылдың 21 қаңтары) [43, 44-45 бб.] және 1985 жылдың
5 сәуірінде Қылмыстық істер бойынша үкімдерді, ұйғарымдарды, қаулыларды
қадағалау тәртібімен қайта қарауды регламенттейтін заңнамаларды соттардың
қолдануы туралы №2 қаулы [44, 40-42 бб.] қабылдағанын атап өткеніміз жөн.
Қадағалау өндірісінің мүмкіндігін әрмен қарай дамыту 2001 жылдың 11
шілдесінде қабылданған Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне сот
ісін жүргізу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы
Қазақстан Республикасының №238-ІІ заңында (әрмен қарай 2001 жылдың 11
шілдесіндегі Заң) [32, 239-251 бб.] және 2005 жылдың 30 желтоқсанында
өмірге жолдама алған Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу және
Азаматтық іс жүргізу кодекстеріне соттылықтың аражігін ажырату мәселелері
бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан
Республикасының №111-ІІІ заңында (әрмен қарай 2005 жылдың 30
желтоқсанындағы Заң) [3] көрініс тапты.
Атап айтқанда, 2001 жылдың 11 шілдесіндегі Заң ҚІЖК-нің 458-бабын
мынадай мазмұндағы үшінші бөлікпен толықтырды: Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының Қадағалау алқасының қаулыларын қайта қарауға және істі
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Қадағалау алқасында қайта қарауға
ерекше жағдайларда, осы алқа қабылдаған қаулы адамдардың өмірі, денсаулығы
үшін не Қазақстан Республикасының экономикасы мен қауіпсіздігі үшін ауыр,
орны толмас зардаптарға әкеліп соқтыруы мүмкін екендігі туралы деректердің
анықталуына байланысты енгізілген Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
Төрағасының ұсынысы бойынша немесе Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының
наразылығы бойынша жол беріледі.
Заң азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын бұзғандығы
жөніндегі істі қысқарту туралы қаулыларды қайта қараудың негіздері болып
табылатын қылмыстардың қатарына орташа ауырлықтағы қылмыс жасауды қосты
(ҚІЖК 459-бабы бірінші бөлігінің 2) тармағы). Сондай-ақ келтірілген
нормалардың саны тағы екі тармаққа арттырылды: 5) азаматтық талап қоюдың
дұрыс шешілмеуі және 6) істің сотта жаңадан қарауға заңсыз жіберілуі. Ал,
2005 жылдың 30 желтоқсанындағы Заң бұл екі тармақты ҚІЖК-нің 459-бабынан
алып тастады. Бұл, әрине, енгізілген қосымшалардың негізділігінің
жетімсіздігін көрсетсе керек. Мәселен, азаматтық талап қоюдың дұрыс
шешілмеуі заңның дұрыс қолданылмау мазмұнымен қамтылады, ал істің сотта
жаңадан қарауға заңсыз жіберілуі түпкілікті шешім болып табылмайды және
қадағалау өндірісімен реттелетін құқықтық салдарларға әкеліп соқтырмайды.
Заң әдебиеті сот шешімдерін қайта қараудың міндеттері мен мәнін
анықтаған кезде сот төрелігінің жалпы міндеттеріне сүйенген еді [8, 11 б.].
Біз осы көзқарасқа қосыламыз. Бұл жалпы сот төрелігіне жүктелген
міндеттердің біртұтастығымен түсінідіріледі. Қадағалау өндірісінің іс
бойынша іс жүргізудің кез келген сатысы сияқты іске қатысты жалпы
өндірістің міндеттерінен тыс жеке міндеті болуы мүмкін емес. Сондықтан біз
жалпы қылмыстық процестің міндеттерін бегілейтін ҚР ҚІЖК-нің 8-бабын сөзбе-
сөз келтіргенді жөн көрдік:
1. Қылмыстық процестің міндеттері қылмыстарды тез және толық ашу,
оларды жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауапқа тарту, әділ сот
талқылауы және қылмыстық заңды дұрыс қолдану болып табылады.
2. Қылмыстық істер бойынша іс жүргізудің заңда белгіленген тәртібі
адамды және азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан, олардың құқықтары мен
бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды, кінәсіз адам заңсыз айыпталған
немесе сотталған жағдайда – оны дереу және толық ақтауды қамтамасыз етуі,
сондай-ақ заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға, қылмыстың алдын алуға,
құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыруға жәрдемдесуі тиіс.
Көріп отырғанымыздай, келтірілген нормалардың бірінші бөлігі қылмыстық
процестің нағыз арналу бағытын көздесе, ал екінші бөлігі процестің
қамтамасыз ету міндетін қамтиды.
Заң шығарушы дәл осындай міндеттерді қадағалау өндірісіне де жүктейді.
Мәселен, 2005 жылдың 30 желтоқсанындағы Заң бойынша ҚР ҚІЖК-нің 459-бабы
заңды күшіне енген сот үкімдері мен қаулыларын қайта қараудың негіздеріне
істі тергеу немесе сотта қарау кезінде азаматтардың конституциялық
құқықтары мен бостандықтарының бұзылуына жол берілуін не заңның дұрыс
қолданылмауын жатқызады.
Осы аталған құқық бұзушылықтар яки кемшіліктер, егер:
- кінәсізді соттауға;
- орташа ауыр қылмыс, ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасады деп айыпталған
адамға қатысты ақтау үкімін негізсіз шығаруға немесе істі негізсіз
қысқартуға;
- жәбірленушіні сот арқылы қорғалу құқығынан айыруға;
- сот тағайындаған жаза қылмыстың ауырлығы мен сотталған адамның жеке
басына сай келмеуіне әкеліп соқтырса, заңды күшіне енген үкімдер мен
қаулыларды қайта қарауға негіз болып табылады.
Бұдан басқа, қадағалау инстанцияларының сот жүргізу құқығынан ҚІЖК-нің
109, 110,111-баптарында көзделген мәселелер бойынша мемлекеттік және жеке
айыптаушылардың айыптаудан бас тартуына байланысты, сондай-ақ істі қосымша
тергеу немесе жаңадан сотта қарау үшін жіберу туралы шығарылып, заңды
күшіне енген сот қаулылары алып тасталынды. Байқап отырғанымыздай, заң
мемлекеттік айыптаушыны да, жеке айыптаушыны да айыптаудан бас тартуын
талап етеді. Осылардың біреуі айыптауды қостаған жағдайда, ҚІЖК 317-бабының
жетінші бөлігіне сәйкес істі тыңдау жалғастырылады және қабылданған сот
қаулысы қадағалау сатысында қаралуы мүмкін. Қадағалау сатысының сот жүргізу
құқығына айыптаудың мемлекеттік және жеке айыптаушылар қостаған бөлігі де
жатқызылуы тиіс.
Сот төрелігінің міндеті туралы кеңес заманында мейілінше дәлірек
айтылған профессор В.Познанскийдің қылмыстық сот өндірісінің міндеттері
кеңестік қылмыстық процестердің барлық сатылары мен барлық органдарында
(анықтау, тергеу, прокуратура, сот) шешілуі тиіс деген пікірмен келіскен
жөн [48, 5-7 бб.].
Бұл бойынша екінші сатыдағы соттың міндеті істі зерттеудің мәнін
құрайтын фактілерді бірінші сатыдағы соттың қаншалық дұрыс анықтағанын
тексеру, оларға қоғамдық-құқықтық баға беру, ашылған фактілерге қылмыстық
заңды қолдану нәтижесінде туындайтын салдарларды анықтау, былайша айтқанда,
дұрыс үкім шығару үшін қажетті шарт ретінде іс бойынша шындықты көрсету
болып табылады.
Енді осы айтылғандардың іс жүзінде қолданылу деңгейін сипаттайтын
мәліметтерге жүгініп көрелік. Мәселен, заңсыз және негізсіз деп танылған
барлық кеңес соттары үкімдерінің тек 60 пайызы – кассациялық сатылар
арқылы, ал қалған 40 пайызы сот қадағалауы тәртібінен күшін жойған. Осыдан-
ақ кассацияның кемшілігін процестің ерекше сатысы – қылмыстық істерді
қадағалаумен қайта қараудың есебінен толықтырудың белең ала бастағанын
байқау қиын болмаса керек. Бірақ бұл құбылысты құптауға келмейді, өйткені
процестің қадағалау сатысы кассациялық өндіріске тән кейбір маңызды
кепілдіктермен (шағым түскен жағдайда істің міндетті түрде қаралуы,
авдокаттың қатысуы, т.б.) қамтамасыз етілмеген.
Кеңестік дәуірдегі теория негізінен бұл сатыны ерекше деп көрсетті. Осы
сатының ерекшелігін А.Ривлин кеңестік процестің өзіндік ұйымдастырылуында
деп түсінді. Яғни, сол уақыттарда қалыптасқан көзқарас бойынша заңды күшіне
енген үкімдердің қате болып шығуы ерекше жағдай деп есептелді, сондықтан
оларды қайта қарау да өзінше ерекшеленді. Сонымен қатар, олардың заңдылығы
мен негізділігі жөнінде тек осыны бағалауға құқығы бар сот қадағалауының
өкілдері ғана таласа алатын, демек, оларды қайта қарау іске қатысушы
тараптарға байланысты емес деп танылды. Заңды күшіне енген үкімдерді қайта
қараудың мұндай тәртібі оларды тексеруге мүмкіндік аша отырып, әрі олардың
тұрақтылығын қорғайды [8, 48-49 бб.].
М.М. Гродзинский қадағалау тәртібімен үкімдерді қайта қараудың
ерекшелігі осы өндірісті қозғаудың процессуалдық шарттарында (аталмыш
сатыны кассациядағыдай тараптар емес, прокуратура және сот органдарының
қажет деп тануы) деп түсіндіреді [5, 52-53 бб.].
М.С. Строговичтің пікірінше, қадағалау сатысы іс өзінің әдеттегі
процессуалдық сатылау тәртібімен өтетін соттың үшінші сатысы емес. Оның
түсінігінше, сот қадағалауы тәртібінің ерекше сипаты, осы тәртіп бойынша
сот шешімдері тек ерекше, өте сирек жағдайларда ғана қайта қаралады дегенді
білдірмейді. Сот қадағалауы тәртібімен үкімдерді қайта қарау кең түрде -
жіберілген сот қателіктерін түзету қажет болған барлық жағдайларда
қолданылуы мүмкін. Сондай-ақ сот қадағалауы тәртібінің ерекше сипаты сот
қадағалауы тәртібімен үкімнің күшін жою немесе өзгерту үшін іс бойынша
жіберілген қандай да бір айрықша, ерекше құқық бұзушылықтар қажет дегенді
де білдіреді.
М.С. Строговичтің түсіндіруінше, сот қадағалауы тәртібінің ерекше сипаты
сол, ол сот үкімі заңды күшіне енгеннен кейін барып қолданылады және мұндай
үкімді қайта қарау үшін қадағалау тәртібімен наразылық білдіре алатын, заң
бойынша осыған өкілеттігі бар лауазымды адамның араласуы талап етіледі [6,
260 б.].
Бұл сатының ерекшелігі жөніндегі пікірлерді социалистік дәуірден кейінгі
әдебиет те қостады. А.Рыжаковтың пайымдауынша, қадағалау сатысының
ерекшелігі сол, мұнда заңның бұзылуын жою қайта қаралып отырған сот шешімі
заңды күшіне енгесін барып іске асырылады және заңды күшіне енген
үкімдердің негізсіз наразылыққа ұшырамауына кепілдік болады, жалпыға
міндетті сот актілері ретінде олардың беделін қамтамасыз етеді [49, 9 б.].
П.А. Лупинскаяның тұжырымы бойынша, қадағалау өндірісінің ерекшелігі –
сот шешімдерінің неғұрлым кең ауқымда тексерілетіндігінде, нақтырақ
айтқанда: судьялардың қаулылары, соттың басқару мәжілісінің ұйғарымы,
төменгі қадағалау сатысының қадағалау тәртібімен шығарған ұйғарымдары мен
қаулылары, соттардың сотталғандарды жазадан шартты түрде ерте босату туралы
және соттың үкімді орындау сатысында шешетін өзге де мәселелері бойынша
жасаған ұйғарымдары [50, 488-489 бб.].
Қадағалау өндірісі сатысының ерекшелігі туралы ғалым-процессуалистердің
пікірлері сол уақыттардағы заң шығарушылардың көзқарастарымен сәйкес келді.
Одақтас республикалардың заңнамалары қадағалау өндірісін тек сот және
прокуратура органдарының лауазымды адамдарының наразылық білдіруіне
байланысты туындайтын процесс деп қабылдап, наразылықтың келтірілуі, оның
қаралуы және шешім қабылдануы бойынша іс-әрекеттерді реттеді. Процеске
қатысушылардың әрекеттері туралы (Қазақ ССР ҚІЖК 21-бабының 7) тармағы
олардың қатарына сотталушыны, оның заңды өкілін, қорғаушысын, жәбірленушіні
және оның өкілін, азаматтық талапкерді, азаматтық жауапкерді және олардың
өкілдерін жатқызады) осы ҚІЖК-нің Қадағалау тәртібімен іс жүргізу деп
аталатын ХХХІІІ-тарауы тек 369-бапта (Сот отырысына шақырылуы мүмкін
адамдар) былай дейді: Қадағалау тәртібімен істі қараушы соттың отырысына
қажетті жағдайда түсінік беру үшін сотталушы, ақталған адам, олардың
қорғаушылары, кәмелетке толмағандардың заңды өкілдері, жәбірленуші және
оның өкілі, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері
шақырылуы мүмкін. Мәжіліске шақырылған адамдар наразылықпен немесе
қорытындымен танысуға мүмкіндік жасалады. Егер олар сот мәжілісіне
қатысатын болса, онда олар судьяның баяндамасынан кейін өздерінің ауызша
түсініктемелерін беруге құқылы (Қазақ ССР ҚІЖК 370-баптың екінші бөлігі).
Осындай нұсқаулар арқылы сотталғандардың, ақталғандардың және тағы басқа
процеске қатысушылардың іс-әрекеттерін заң жүзінде регламенттеудің аясы
шектеліп қалған еді. Ал, шын мәнінде, осы сатыдағы барлық өндіріс солар
үшін қозғалып, солар үшін жүргізілді.
Шағымдарды қарау тәртібі КСРО Жоғарғы Соты Пленумдарының қаулылары
арқылы реттеліп отырғанын атап өткеніміз жөн. Мәселен, ССРО Жоғарғы Сотының
Пленумы үш рет қаулы қабылдап, оларда азаматтардың шағымдарын қарау
жөніндегі мәселелер қойылған болатын (сол уақыттағы заңнама қадағалау
сатысындағы соттарға тек процеске қатысушылар ғана емес, кез келген
азаматтардың, ұйымдардың, мекемелердің де шағымдармен, арыздармен,
өтініштермен шығуына рұқсат ететін). Ол қаулылар мыналар еді: 1963 жылдың
18 желтоқсанындағы Сот істері бойынша азаматтардың шағымдары мен арыздарын
қарауды әрмен қарай жақсарту жөніндегі шаралар туралы №18 қаулы; 1974
жылдың 21 қаңтарындағы Қылмыстық істер бойынша соттардың үкімдерін,
ұйғарымдарын, қаулыларын қадағалау тәртібімен қайта қарау тәжірибесі туралы
№2 қаулы және 1985 жылдың 5 сәуіріндегі Қылмыстық істер бойынша үкімдерді,
ұйғарымдарды, қаулыларды қадағалау тәртібімен қайта қарауды регламенттейтін
заңнамаларды соттардың қолдануы туралы №2 қаулы.
Осы тақырыпқа қатысты өз ойын білдірген В.Демидов былай дейді:
Қадағалау сатысындағы сот өндірісін бұрын жайдан-жай ерекше деп атамаса
керек-ті, бұл заңды күшіне енген сот шешімдеріне наразылық білдіру тиісті
сот және прокуратура органдарындағы лауазымды адамдардың өз білгендерінше
шешім қабылдауына байланысты айтылған сияқты [53, 31-34 бб.].
Біздің пайымдауымызша, теориялық заң әдебиетінде қадағалау сатысының
заңдылықты сақтаудың кепілдігі ретінде қолданылатындығы дұрыс аталып
өтіледі. Прокурордың кез келген негіздер бойынша наразылық келтіруі, өзінің
тағайындалуы арқылы заңдылықты қорғайтындығын білдіреді.
А.Я. Грунның пікірінше, қадағалау тәртібімен кетірілетін наразылық
заңның мүддесі үшін жасалады. Егер тіпті наразылықты істі қысқарту,
сотталғанға жеңілірек қылмыс туралы заңды қолдану немесе жазаны жеңілдету
туралы мәселе көтерілсе де, наразылықты енгізуші адам айыптаушының өкілі
ретінде емес, заңның сақталуына қамқоршы болуға міндетті мемлекет өкілі
ретінде әрекет етеді [54, 459 б.].
Заңның мүддесі үшін деген ұғым Еуропа елдеріндегі соттардың іс-
тәжірбиелерінде бұрынан бар. Мысалы, Францияның Жоғары Соты кассациялық
тәртіппен істі тексеру кезінде заң бұзушылықты анықтаған жағдайда сот
шешімінің күшін жоймайды, тек бұл жөнінде өзінің шешімінде атап көрсетеді.
Заң әдебиетінде жазаның жұмсақтығы үшін немесе неғұрлым ауырырақ қылмыс
туралы заңды қолдану қажеттілігіне байланысты үкімнің күшін жою сот
әділдігінің мүддесін (айыпталушының емес) көздегендіктен рұқсат етіледі деп
дұрыс айтылады [55, 25 б.].
Сот төрелігі заңды қатаң сақтай отырып жүзеге асырылады. ҚІЖК-нің 10-
бабы былай дейді: Соттың қылмыстық ізге түсу органдарының қылмыстық істер
бойынша іс жүргізу кезінде заңды бұзуына жол берілмейді және ол заңмен
белгіленген жауаптылыққа, заңсыз актілерді жарамсыз деп тануға және олардың
күшін жоюға әкеліп соғады.
В.А. Познанский мынадай жайттарға назар аударады: Қоғамдық-құқықтық
бағалаудан тыс қылмыстық әрекет жоқ. Әрі істің мән-жайларын анықтау және
оларды бағалау процессуалдық заңдармен бекітілген белгілі бір талаптарға
сай болуы тиіс. Әдетте, процессуалдық заңды бұзу нақты мән-жайларды
анықтауда және оларды қоғамдық-құқықтық тұрғыдан бағалауда қателіктерге
әкеліп ұрындырады: тергеудің толық болмай шығуы, қылмыстың бұрыс
дәрежеленуі, кінәлі адамға әділетсіз жазаның тағайындалуы.
1.2 Қадағалау тәртібімен сот үкімдері мен қаулыларына шағымдану және
наразылық білдіру. Қосымша материалдарды пайдалану мәселелері
Қылмыстық іс жүргізу кодексі 23-бабының бірінші бөлігі қылмыстық сот
ісін жүргізу айыптау және қорғау тараптарының бәсекелестігі мен тең
құқықтылығы принципінің негізінде жүзеге асырылатындығын айтады. Осы
принцип ҚІЖК 23-бабының жетінші бөлігінде әрмен қарай дамытыла түседі:
Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы тараптар тең құқықты, яғни оларға
Конституциямен және осы Кодекспен өз айқындамаларын қорғауға бірдей
мүмкіндік берілген.
Мәселен, тараптардың тең құқықтылығы принципіне басымдық бере отырып,
заң шығарушы ҚІЖК-ге енгізерде айыптау мен қорғау тараптарының
процессуалдық әрекеттерін теңестіріп жіберген және оны ҚІЖК 467-бабының
үшінші бөлігінде былай көрсетеді: Шағым (наразылық) беруші адам, өз пікірі
бойынша, шағым жасап отырған шешімнің заңсыз, негізсіз, әділетсіз болып
табылатыны туралы дәйектері мен дәлелдемелерін айтып береді. Онан соң
төрағалық етуші процестің өзге қатысушыларына сөз береді. Бұл ережелер
ҚІЖК 467-бабының төртінші және бесінші бөліктерінде едәуір нақтырақ
реттелген: шағым берілген жағдайда қорғанушы тараптан кейін сөзді прокурор
алса, керісінше, наразылық келтірілген кезде айыптаушы тараптан кейін
төрағалық етуші сөзді процестің басқа қатысушыларына береді. Заң шығарушы
айыптау және қорғау тараптарының тең құқықтылығы басымдығын олар қадағалау
сатысындағы соттың отырысына қатыспаған кезде де сақтайды: Істі қараудың
уақыты және орны туралы тиісінше хабардар етілген шағым (наразылық) берген
адамның болмауы сот отырысын жалғастыру мүмкіндігін теріске шығармайды
(ҚІЖК 467-баптың бірінші бөлігі).
Егер шағым үш судьядан құралған сотта алдын ала қаралып, нәтижесі
бойынша сот актісін қайта қарау жөнінде қадағалау өндірісін қозғау және
қадағалау шағымын қылмыстық істі талап ете отырып, қадағалау сатысында
қарау туралы немесе шағымдалған сот актісін қайта қарау жөнінде қадағалау
өндірісін қозғаудан бас тарту туралы яки қадағалау шағымын кері қайтару
туралы қаулы қабылдар болса, ал наразылықты қарау процедурасы туралы заң
шығарушы ештеңе айтпайды. Егер судьялардың бірі актіні мәні бойынша қарау
жөніндегі өзге судьялардың шешімімен келіспесе ше? Біздің пайымдауымызша,
мұндай жағдайда істі алқалы қарау кезіндегі шешім қабылдау ережесі іске
қосылуы тиіс: Азшылықта қалған судья кеңесу бөлмесінде ерекше пікірін
жазбаша түрде баяндауға құқылы (ҚІЖК 373-баптың бесінші бөлігі). Ерекше
пікір төрағалық етушіге тапсырылады. Ал бұл процедура, біздіңше, әлгі
судьяны істі мәні бойынша қараудан босатумен аяқталуы тиіс. Іс жүзінде
судьяны істі қараудан босатудың мұндай жағдайы ҚІЖК-нің 90-бабында
қарастырылмаған, өйткені аталмыш қосымша 2005 жылдың 30 желтоқсанындағы
Заңмен енгізілген болатын. Бірақ ҚІЖК-нің 90-бабында көрсетілген судьяға
қарсылық білдірудің негіздері, ол іс бойынша шешім қабылдауға қатысқан
жағдайда, оны әрмен қарай істі қараудан босатады. Сот актісін қайта қарауға
негіздердің жоқтығы туралы шешім, бұл жөнінде судья алқаға мәлімдеген
жағдайда, оның әрмен қарай іске қатысуына кедергі болуы тиіс.
Енді мынадай сұрақ туындайды: қайта қарауға негіздердің бар- жоқтығы
туралы мәселені қарауға прокурор қатыса ма? Үш судьядан құралған сотта
шағымды алдын ала қарау кезінде оған прокурордың міндетті түрде қатысуы
заңда көзделмеген. Дегенмен де ҚІЖК 463-бабының үшінші бөлігі қадағалау
шағымының алдын ала қаралатын күні туралы шағым берген адамға хабарлауды
сотқа міндеттейді. Алайда оның келмеуі іс бойынша сот қадағалауы тәртібімен
іс жүргізуді қозғау негізі бар немесе жоқ екендігі туралы мәселені шешуге
кедергі болмайды. Біздің ойымызша, осы ережені прокурорға да қолданған жөн.
Яғни, қадағалау сатысында наразылық алдын ала қаралған кезде прокурордың
қатысуы міндеттелуі тиіс.
Қадағалау сатысының сот отырысын тағайындау ҚІЖК 465-бабының бірінші
бөлігіне сәйкес шағым берілген сот актісін қайта қарау бойынша қадағалау іс
жүргізуін қозғау туралы соттың қаулысы алынғаннан кейін жүргізіледі. Сот
отырысы тағайындалғаннан кейін қадағалау сатысы тараптарға қадағалау
шағымының көшірмесін, сот отырысын өткізу күнін, уақытын, орнын көрсете
отырып, істің қадағалау сатысында қаралуы туралы хабарлама жібереді.
Осы айтылған тәртіп прокурордың қадағалау наразылығы түскен жағдайда
қадағалау алқасы үшін қолданылады ма, егер қолданылса, онда қай кезден
бастап қолданылады? Мұндай сұрақтың туындауы ҚІЖК 460-бабы бесінші
бөлігінің құрылымына байланысты болып отыр. Бұл жағдай 2005 жылдың 30-
желтоқсанындағы Заңда былай көрсетіледі: ҚІЖК-нің 463-465-баптарында
көзделген ережелер прокурордың наразылықтарына қолданылмайды және тікелей
қадағалау сатысында қаралады (астын сызған біз – Қ.Х.). Яғни, қадағалау
алқасы қадағалау тәртібімен істі қайта қарауға негіздердің бар-жоғы туралы
мәселені шешеді, содан кейін прокурор наразылығын мәні бойынша қарайды.
Сондықтан істі қайта қарауға негіздің бар екендігі туралы шешім
процессуалдық құжатпен - қаулымен рәсімдеуді талап етпейді. Бұл жерде шешім
қабылдау жеткілікті. Бірақ негіздер болмаған кезде қадағалау алқасы істі
сот қадағалауы тәртібімен қайта қараудан бас тарту туралы қаулы шығарады.
Сонымен, 2005 жылдың 30 желтоқсанындағы Заң сот актісін қайта қарау
бойынша қадағалау өндірісін қозғаудың басы ретінде мынадай жайттарды
атайды:
- шағымдалған сот актісін қайта қарау бойынша қадағалау өндірісін қозғау
туралы қаулының шығарылуы;
- қадағалау сатыларына прокурор наразылығының келіп түсуі;
- Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Жалпы отырысына Қазақстан
Респуликасы Жоғарғы Соты Төрағасының ұсынысының, Қазақстан Респаубликасы
Бас Прокурорының наразылығының келіп түсуі.
Жоғарыда атап өткеніміздей, заң шығарушы ҚІЖК-нің 467-бабында (1-5-
бөліктер) іс қадағалау сатысында қаралған кездегі процеске қатысушылардың
процессуалдық іс-әрекеттерін нақтылап берген. Осы нормада төрағалық
етушінің сот отырысына қатысушыларға шағымның, наразылықты көшірмесін алған
кездегі олардың процессуалдық құқықтарын түсіндіру, алдыңғы сатыларда
қабылданған шешімдердің мазмұнын қоса алғанда істің мәнін баяндау міндеті
туралы ештеңе айтылмаған. Біздің пайымдауымызша, аталмыш норма төрағалық
етушінің істің мәнін баяндаумен қатар, сот отырыстарында процеске
қатысушылар болмаған жағдайда олардың прокурордың наразылығына жасаған
қадағалау шағымдарының мазмұнын (егер бар болса) келтіру міндетімен
толықтырылуы тиіс.
Қадағалау сатыларында (төралқада, пленумда) істі хаттамалар жүргізу
арқылы қарау тәртібін бікіткен Қазақ ССР ҚІЖК-ден (374-бап) айырмашылығы ҚР
ҚІЖК іс Жоғарғы Соттың қадағалау алқасында, Жалпы отырысында қаралған кезде
хаттама жүргізуден бас тартты. Әрине, мұнымен келісу қиын. Өйткені кейбір
ерекшеліктеріне қарамастан істі қадағалау тәртібімен қарау да процеске
қатысушылар мен судьяларды қоса алғанда процесті жүргізуші адамдардың әрбір
процессуалдық әрекетін хаттамаға түсіруді талап ететін сот өндірісінің
жалпы ережелерінен бастау алады ғой (ҚІЖК 7-баптың 31) тармағы). ҚІЖК-нің
122-бабы сот іс-әрекеттерінің барысы мен олардың нәтижелерін көрсететін сот
отырысының хаттамаларында бар іс жүзіндегі деректерді дәлелдемелердің
қатарына жатқызады. Қадағалау сатысындағы сот мәжілісі барысында процеске
қатысушылар сотталғанның жасына, оның соттылығына, денсаулығына қатысты,
т.б. жаңа материалдар ұсынып, олар шешім қабылдауға әсер етуі мүмкін. Міне,
тап осындай жағдайлар хаттамадан басқа қай жерде тіркелмек?
ҚІЖК 460-бабының бірінші бөлігі заңды күшіне енген үкімдер мен
қаулыларға шағымдану құқын апелляциялық шағым жасауға еркі бар процеске
қатысушыларға, бас прокурорға, оның орынбасарларына, облыстардың
прокурорлары мен оларға теңестірілген прокурорларға береді. Сөйтіп, осы
арқылы Заң қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде өзінің немесе өзгелердің
құқықтарын қорғаушы әрбір адамның қадағалау сатысындағы соттарға сот
актісіне шағымдану құқын қамтамасыз етті.
Сонымен қатар, қадағалау өндірісі – бұл тараптардың бәсекелестігі мен
тең құқықтылығы принципі жүзеге асырылатын соттағы өндіріс сатысы екендігін
ескере отырып, наразылық білдіру құқығын иемденуші адамдардың қатарында
мемлекеттік айыптаушы ретінде істі қарауға қатысқан прокурорды да көрсету
қажет еді. Себебі ол тең құқылы сот талқылауына қатысушы ретінде қадағалау
сатысындағы соттарды да өзінің айқындамасын қорғауға құқылы ғой. Әрине,
егер қызметі жағынан жоғары тұрған прокурор оның айқындамасымен келіспесе
және наразылықты кері қайтарып алса сөз басқа. Прокуратура органдарындағы
қызмет иерархиясы сот төрелігінің жалпы принциптерінен басым болмауы тиіс.
Заңдылық тұрғыдан алғанда сот шешімдерінің әділдігін тексеру үшін
қосымша материалдарды қатыстыру туралы мәселе бірінші рет 1938 жылдың 16
тамызында қабылданған КСРО, одақтас және автономиялық республикалардың сот
құрылысы туралы КСРО Жоғарғы Кеңесінің заңы арқылы шешілді. Осы Заңның 15-
бабы мынадай ережені бекітті: КСРО Жоғарғы Соты мен одақтас
республикалардың Жоғарғы Соттарынан басқа барлық соттардың үкімдеріне,
шешімдеріне, ұйғарымдарына заңда белгіленген тәртіп бойынша жоғары тұрған
сотқа сотталғандардың, олардың қорғаушыларының, талапкерлердің,
жауапкерлердің және олардың мүдделерін қорғаушылардың шағымдануына немесе
прокурордың наразылық келтіруіне болады.
Шағымдар мен наразылықтарды қарау барысында жоғары тұрған сот істегі
бар және тараптар ұсынған материалдар бойынша төменгі сот шығарған үкімнің
немесе шешімнің заңдылығын және негізділігін тексереді [38, 100 б.].
Көріп отырғанымыздай, заң қосымша материалдарды заңды күшіне енбеген сот
үкімдері мен өзге де шешімдерін тексеру үшін пайдалануға рұқсат еткен.
Қосымша материалдарды үкімнің заңдылығы мен негізділігін кассациялық
тәртіппен тексеру үшін қатыстыру туралы дәл осындай ереже 1958 жылдың 25
желтоқсанында КСРО Жоғарғы Кеңесінің заңымен бекітілген КСРО және одақтас
республикалардың қылмыстық сот өндірісі негіздерінің 45-бабында орын алды
[41].
Қазақ ССР Қылмыстық іс жүргізу кодексі басқа одақтас республикалардың
ҚІЖК-сі сияқты қосымша материалдарды іске қатыстыруды тек кассациялық
сатыдағы соттар үшін рұқсат етті.
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық іс жүргізу кодексінде қосымша
материалдарды қадағалау сатысындағы соттарда пайдалану жөнінде тікелей
нұсқау жоқ. Бірақ, ҚІЖК 462-бабының екінші бөлігі қадағалау шағымдарының,
наразылықтарының авторларына шағым жасалып отырған сот шешімдерінің
көшірмелерін және шағымның, наразылықтың дәлелдерінің негізділігін
қуаттайтын өзге де материалдарды қоса өткізу құқын береді. ҚР ҚІЖК-ге
түсініктеме жасаушы авторлар өзге де материалдар ұғымына сипаттама
беруден бас тартыпты, дегенмен де, ондай материалдардың мәніне назар
аударған. Олар заңды күшіне енген сот үкімінің (қаулысының) заңсыздығы
туралы шағымның немесе наразылықтың дәлелдемелерінің негізділігін растауы
тиіс [51, 507 б.].
Біздің түсінігімізде, өзге де материалдар санатында тек қосымша
материалдар ғана болуы мүмкін. Әрі осынау ережені Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының Пленумы өзінің 2000 жылдың 28 сәуіріндегі Қылмыстық істер
бойынша қадағалау сатысында іс жүргізу тәртібі туралы №2 қаулысының 23
тармағында дәл осылай сипаттап берді: Іс үшін мәні бар, шағымға,
наразылыққа қосып тіркелген, бірінші сатыдағы соттың материалдық және
процессуалдық заңдарды дұрыс қолданбағанын куәландыратын, айыптаудың
дәлелденгендігін анықтау үшін сот пайдаланған дәлелдемелердің сапалылығын,
сотталғанның рөлі мен кінәлілік дәрежесін және істің дұрыс шешілуіне ықпал
ететін тағы басқа мән-жайларды қуаттайтын қосымша материалдар үкімінің
күшін жойып, істі жаңадан сот қарауына жіберуге негіз болып табылады [45,
221 б.].
Одақтың ең жоғары сот инстанциясы - ССРО Жоғарғы Соты Пленумы сот
практикасын қорытындылау негізінде соттардың процессуалдық қызметі
саласындағы заңнамалардың олқы тұстарын толықтыру арқылы соттарға іс
жүзінде кездесетін түйінді мәселелерді қапысыз шешулеріне мүмкіндік тудырып
отыратын оң тәжірибелерін дер кезінде қабылдай білді.
Мәселен, аталмыш тақырыпқа байланысты екі қаулы қабылданып, процеске
қатысушы дәлелдемелердің жаңа қайнар көзін соттардың ең жоғарғы
инстанцияларына ұсыну жолымен өздерінің құқықтарын қорғауға қосымша
кепілдіктер алды.
Қадағалау сатысындағы соттардың қосымша материалдарды пайдалану іс-
тәжірибелерін тиімді және сот төрелігінің мақсаттарына сай деп бағалаған
ССРО Жоғарғы Сотының Пленумы өзінің 1974 жылдың 21 қаңтарындағы Қылмыстық
істер бойынша соттардың үкімдерін, ұйғарымдарын, қаулыларын сот қадағалауы
тәртібімен қайта қарау тәжірибесі туралы №2 қаулысында аталмыш мәселе
жөнінде соттарға мынадай түсініктеме берді: Қылмыстық іс сот қадағалауы
тәртібімен қайта қаралған кезде наразылық аясында немесе соттардың өз
бастамашылығымен талап етіп алынған қосымша материалдар пайдаланылуы
мүмкін [43, 44 б.].
Я.О. Мотовиловкер қосымша материалдарды қадағалау сатысындағы соттарда
пайдалануға рұқсат етуге болатындығын қайта қараудың үш сатысындағы
үкімдердің күшін жоюдың негіздерімен байланыстырады: жаңадан ашылған мән-
жайларды қоспағанда, қадағалау сатысында үкімнің күшін жою негіздері
кассациялық негіздер сияқты болғандықтан істі қадағалау тәртібімен қайта
қарау сатысындағы жаңа материалдар жаңадан ашылған мән-жайлар болып
табылатындардың барлығын жоққа шығаруы тиіс [82, 287 б.].
Тілге тиек етіп отырған мәселе жөнінде М.М. Гродзинскийдің пікірін біз
жоғарыда келтірген болатынбыз. Алайда 1923 жылғы РСФСР-дің бірінші кеңестік
Қылмыстық іс жүргізу кодексі қолданыста болған уақыттарда процессуалдық
құқық теориясы мәселелерін зарттеумен айналысқан әйгілі ғалымның көзқарасы,
егер оның қадағалау сатысында қосымша материалдарды қылмыстық іс жүргізу
құқығындағы ұқсастық заңы арқылы пайдалану мүмкіндігі туралы негіздемесін
келтірмесек, толық ашылмаған болып қалар еді. Ол бұл жөнінде былай дейді:
Жалпы ереже бойынша кеңестік қылмыстық процесте әрбір іс тек екі сатыда
қаралуы мүмкін: біріншісінде, ол өзінің мәні бойынша шешімін тапса,
екіншісінде – кассациялық сатыда Сот құрылысы туралы заңның 15-бабына
сәйкес үкімнің заңдылығы мен негізділігі тексеріледі. Ал, үкімдерді сот
қадағалауы тәртібімен қайта қарау мәселесіне келсек, ол ерекше саты деп
есептеледі және бірінші сатыдағы сот жіберген яки кассациялық саты
жөндемеген не осы саты жол берген қателерді түзеу қажеттілігі туындаған
кезде ғана қолданылады. Бұл сот қадағалау сатысы ретінде қызмет атқаратын
жоғары тұрған соттар кассациялық сатыда қаралмаған не онда түзетілмеген
үкімдерді тексеруге арналған деген сөз. Ал, бұл өз кезегінде, үкімдерді сот
қадағалауы тәртібімен қайта қараудың мәні кассациялық қайта қараудың мәні
сияқты үкімнің заңдылығы мен негізділігін тексеруде жатқанын аңғартса
керек. Басқаша айтқанда, заңды күшіне енбеген үкімдерді қайта қараудың
сипаты мен мазмұнын анықтайтын Сот құрылысы туралы заңның 15-бабы
ұқсастығы бойынша заңды күшіне енген үкімдерді қайта қарауға да толықтай
қатысты болмақ. Сонымен, бұл ереженің бірқатар аса маңызды қорытындылар
жасауға мұрындық болғанын байқаймыз [86, 23-24 бб.].
Белгілі кеңестік процессуалист-ғалымдар Н.Н. Полянский [87, 167 б.],
Р.Д. Рахунов [88, 58-73 бб.], М.С. Строгович [64, 447 б.], П.С. Элькинд
[89, 158-163 бб.], В.В. Лазерев [90, 31-35 бб.] қылмыстық іс жүргізу
құқығында ұқсастықты қолдану мәселесін қостап, оның жүзеге асырылу жолдарын
негіздеп берді. Олардың ұстанымы социалистік дәуірден кейінгі жаңа буын –
ғалым-процессуалист Б.Х. Төлеубекованың [25, 123 б.], П.Е. Кондрашовтың
[68], Т.К. Айтмұхамбетовтың [91, 25-32 бб.] еңбектерінде көрініс тапты.
Осы өзгертулерге байланысты А. соттың 2001 жылдың 13 ақпанындағы үкімі
бойынша жазадан босатылған болып есептеледі, демек, ҚР ҚК 77-бабының екінші
бөлігіне сәйкес соттылығы жоқ адам болып шығады. Сондықтан осы негіздер
бойынша Алматы қаласы №2 Алмалы аудандық сотының 2002 жылдың 4 сәуіріндегі
үкімінен А.-ның әрекеттерінде қылмыстық қайталау бар дегенді алып тастап,
оған ҚР ҚК 59-бабының екінші бөлігі қолданылмауы керек. Бұдан басқа, А.-ға
ҚР ҚК 60-бабының бірінші бөлігін қолданып, үкімдердің жиынтығы бойынша жаза
тағайындау да күшін жоюы тиіс.
Көрсетілген мән-жайлар ҚР ҚІЖК 459-бабы бірінші бөлігінің 4) тармағына
сәйкес сот қаулыларын қадағалау тәртібімен қайта қарауға негіз болып
табылады.
Алқа сот үкімін өзгертіп, оның ішіндегі айыптаулардан ҚР ҚК 175-бабының
в тармағын, А.-ның әрекеттерінде қылмыстық қайталау бар деп тануды және
оған ҚР ҚК 59-бабының екінші бөлігін қолдануды алып тастап, жазаны
төмендеткен [93].
Яғни, наразылықпен қоса ұсынылған сот құжаттарының көшірмелері іс
бойынша түпкілікті шешім қабылдау үшін негіз болған. Егер қосымша
материалдар заңның ұқсастығы бойынша қолданылмаса, қандай тәртіппен сот
қателігі түзетілер еді?
2 ЗАҢДЫ КҮШІНЕ ЕНГЕН СОТ ШЕШІМДЕРІН ҚАЙТА ҚАРАУ БОЙЫНША ІС ЖҮРГІЗУ
2.1 Қадағалау өндірісін қозғаудың процессуалдық және істі тексерудің
ревизиялық тәртібі
Заң қайта қарауға жататын сот қаулыларының санын азайтты. Мысалы, ҚІЖК-
нің 109-бабында (Прокурордың шешіміне шағымды қараудың соттық тәртібі),
110-бабында (Прокурордың сезіктіні, айыпталушыны қамауға және қамау
мерзімін ұзартуға берген санкциясына сотқа шағымдану), 111-бабында
(Прокурордың сезіктіні, айыпталушыны медициналық мекемеге мәжбүрлеп
орналастаруға берген санкциясына сотқа шағымдану) көзделген мәселелер
бойынша мемлекеттік және жеке айыптаушы айыптаудан бас тартуына байланысты,
сондай-ақ істі қосымша тергеуге немесе жаңадан сот қарауына жіберу туралы
шығарылып, заңды күшіне енген сот қаулылары сот қадағалауы тәртібімен қайта
қарауға жатпайды. Онша ауыр емес қылмыстар туралы заңды күшіне енген
үкімдер ҚР Жоғарғы Соты қадағалау сатысының қарау объектілері қатарынан
алып тасталды.
ҚР ҚК 10-бабының екінші бөлігі, жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең
ауыр жаза екі жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған
әрекетті, сондай-ақ жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес
жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жасалған әрекетті онша
ауыр емес қылмыс деп таниды [95, 5 б.].
Онша ауыр емес қылмыстың құқықтық салдарын (қылмыстың осы түрін
әзірлегені және жасауға оқталғаны үшін қылмыстық жауаптылықтың жоқтығы,
әрекеттеріне өкінуіне және жәбірленушілермен татуласуына, т.б. жеңілдететін
мән-жайларға байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатылу мүмкіндігі),
сондай-ақ көрсетілген санаттағы істердің әдетте облыстық және соған
теңестірілген соттарда шешімін табатындығын ескерер болсақ, аталмыш
тұрғыдағы істердің Жоғарғы Соттың қарауынан алынып тасталуын өте дұрыс деп
есептейміз.
Қадағалау сатысындағы соттардың қарау объектілері қатарынан істі қосымша
тергеуге немесе жаңадан сот қарауына жіберу туралы қаулылардың шығарылуы да
орынды. Сот қаулыларының көрсетілген түрлерінде істің нақты мән-жайларының
анықталуы және құқық қолдану жөнінде сот қорытындылары айтылмайды. Олар
қайта керісінше, сотты істі қарау және шешу сияқты функционалдық
міндеттерін атқарудан алшақтатып, аралық функцияларды орындатады. Оның
үстіне, жоғары қадағалау сатыларында мұндай қаулылардың бағаланып, олардың
өзгеріссіз қалдырылуы немесе күшінің жойылуы төменгі сатыда тұрған соттар
қабылдайтын шешімдерге ықпал етуі мүмкін.
.
Біріншіден, осындағы бұзу ұғымына заң шығарушы нені жатқызады?
Неліктен Республикамыздың жалпы сот жүйесіне кіретін және бір ғана міндеті
бар – азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғауды
мұрат тұтатын сот қадағалауы сатысы үшін ерекше жағдайлар – заңда
көрсетілген салдарлардың бұзылуын және орын алуын дәлелдеу белгіленген?
2000 жылдың 28 сәуірінде қабылданған Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты
Пленумының Қадағалау сатысында қылмыстық істер бойынша іс жүргізу тәртібі
туралы №2 қаулысында осынау жаңа ережелердің кейбіреуіне түсініктеме
берілді. Мәселен, аталмыш қаулының 5) тармағы былай дейді: Бұзылуы соттың
үкімін, қаулысын қадағалау тәртібімен қайта қарауға негіз болып табылатын
азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына ҚІЖК 10-31-
баптарында көзделген адам құқықтары жатады. Сонымен қатар, осы Қаулының 6)
тармағында Пленум: Істі қарау барысында сот тарапынан жіберілген сот
тергеуінің біржақтылығы және толық еместігі, сот қорытындысының істің нақты
мән-жайларына сәйкес келмеуі, қылмыстық іс жүргізу заңының басқадай елеулі
түрде бұзылуы, сондай-ақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚАДАҒАЛАУ САТЫСЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
... ... ..
1.1 Қазақстан Республикасында қадағалау сатысының қалыптасуы,
қадағалаудың міндеттері мен 12
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
1.2 Қадағалау тәртібімен сот үкімдері мен қаулыларына шағымдану және
наразылық білдіру. Қосымша материалдарды пайдалану мәселелері.. 27
2 ЗАҢДЫ КҮШІНЕ ЕНГЕН СОТ ШЕШІМДЕРІН ҚАЙТА ҚАРАУ БОЙЫНША ІС
ЖҮРГІЗУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
... ... ... ... ...
2.1 Қадағалау өндірісін қозғаудың процессуалдық және істі тексерудің
ревизиялық 40
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
2.2 Қадағалау сатысындағы соттың өкілеттігі. Сотта дәлелдемелерді
бағалау 56
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
3 ҚАДАҒАЛАУ ТӘРТІБІМЕН ҮКІМНІҢ КҮШІН ЖОЮДЫҢ НЕМЕСЕ ӨЗГЕРТУДІҢ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
...
3.1 Сот тергеуінің біржақтылығы немесе толық еместігі. Сот
тұжырымдарының істің нақты мән-жайларына 65
сәйкессіздігі ... ... ... ... ... . ...
3.2 Қылмыстық іс жүргізу заңының елеулі түрде бұзылуы. Қылмыстық заңды
дұрыс қолданбау. Тағайындалған жазаның қылмыстың ауырлығына және
сотталушының ерекшеліктеріне сәйкессіздігі ... ... ... ... ..
118
ҚОРЫТЫНДЫ
121
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қылмыстық процестің міндеттері адамды
және азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан, олардың құқықтары мен
бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды, кінәсіз адам заңсыз айыпталған
немесе сотталған жағдайда оны дереу және толық ақтауды қамтамасыз ету,
сондай-ақ заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға, қылмыстың алдын алуға,
құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыруға жәрдемдесу болып табылады.
Қылмыстық процестің барлық институттары осынау мақсаттарға қол жеткізуге
ықпал ететіндей етіп құрылған. Еліміздің заңнамасы осыларды жүзеге асырудың
кепілдігі ретінде процеске қатысушының оның ойынша заңсыз, негізсіз деп
табылған үкімдерді, содан кейін қабылданған сот қаулыларын қайта қарату
құқын, сонымен қатар, процеске қатысушы басқа адамның әлгі сот шешімдерін
қорғап шығу құқын белгілейді.
Облыстық және соларға теңестірілген соттардың, Қазақстан Республикасы
Жоғарғы сотының қадағалау алқалары, Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты
Қадағалау алқасының қаулыларына жасалған Қазақстан Республикасы Жоғарғы
соты төрағасының ұсынысын, Қазақстан Республикасы бас прокурорының
наразылығын қарау жүктелген Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының Жалпы
отырысы тізбесі мен мазмұны ҚР ҚІЖК-нің 10-31-баптарында көрсетілген,
азаматтардың алдыңғы сот сатыларында бұзылған конституциялық құқықтары мен
бостандықтарын қорғауды мұрат тұтады. Қадағалау сатыларындағы соттар қайта
қараудың заңда көзделген процессуалдық тәртібін (сот қаулыларының күшін
жою, өзгерту немесе оларды өзгеріссіз қалдыру құқы) қолдана отырып, төменгі
сатылардағы соттарды қолданыстағы заңнамалардың мәні мен мазмұнын дұрыс
түсінуге бағыттайды және олардың дұрыс қолданылуын қамтамасыз етеді.
Қадағалау өндірісін реттейтін заңнама республикамыздың қылмыстық сот
өндірісі туралы басқа да заңнамалары сияқты даму және жетілдірілу үстінде.
Ұлттық заңнамаларымыздың дамуы адам құқықтарының басымдығы туралы
конституциялық ұстанымдарға сай олардың кепілдіктеріне деген ықыласты
тереңдете түсумен сипатталады. Осы бағытта қол жеткізілген табыс ретінде
процеске қатысушылардың қадағалау өндірісі сатысындағы құқықтарына
байланысты кепілдіктердің нығая түсуіне мүмкіндік берген Қазақстан
Республикасының 2005 жылдың 30 желтоқсанындағы Қазақстан Республикасының
Қылмыстық іс жүргізу және Азаматтық іс жүргізу кодекстеріне соттылықтың
аражігін ажырату мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы №111-III заңын атауға болады (әрмен қарай 2005 жылдың 30
желтоқсанындағы ҚР заңы) [3, 6 б.]. ҚР ҚІЖК-нің осы Заңмен толықтырылып,
жаңа редакцияда жазылған 463-465-баптары процеске қатысушының қадағалау
шағымын тиісті қадағалау алқасының үш судьясынан құрылған сотта алдын ала
қараудың және сол бойынша қадағалау іс жүргізуін қозғау немесе одан бас
тарту туралы қаулы қабылдаудың тәртібін бекітті. Алдын ала қараудың тәртібі
прокурордың қадағалау наразылығы үшін де белгіленген. Жаңа Заң айыптау мен
қорғау тараптарының заңды күшіне енген сот шешімдерін қадағалау тәртібімен
қарау сатысында кездесетін процессуалдық құқықтары арасындағы
сәйкессіздікті (прокурордың наразылығы қадағалау тіртібі бойынша, қорғау
тараптарының қадағалау шағымдарынан айырмашылығы, міндетті түрде тиісті
қадағалау сатысындағы сотта тікелей қаралуға жататын) жойды [4, 21 б.].
Сонымен, сот шешімдерін қайта қарау мәселесінде бүгінгі заман талабы мен
кейінгі уақыттарда қабылданып жатқан заңнамалардағы өзгерістерге орай
мейлінше актуалды проблемалардың туындап отырғанын байқау қиын болмаса
керек.
Бұл жұмыс қадағалау өндірісі саласындағы Қазақстан Республикасының
жаңғырған қылмыстық іс жүргізу заңнамасы аясында заңды күшіне енген сот
шешімдерін қайта қарау проблемаларын саралауға бағытталған зерттеу болып
табылады.
Дипломның мақсаты азаматтардың конституциялық құқықтары мен
бостандықтарын жүзеге асыру барысындағы қадағалау сатысы соттарының мәнін,
маңызды механизмдерін анықтау, қадағалау өндірісінің құқықтық
регламенттелуін және оның іс жүзінде қолданылуын жетілдіру жөнінде нақты
ұсыныстар әзірлеу болып табылады.
Дипломның міндеті. Белгіленген мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай
міндеттерді іске асыру көзделеді:
- қадағалау өндірісі туралы республикалық заңнаманың қазіргі жағдайын
және ұлттық сот өндірісіндегі сот шешімдерін қайта қарау институттарының
даму заңдылығын анықтау;
- осы институттың регламенттелу принциптерін пайымдау мақсатымен
шетелдік мемлекеттердің қылмыстық іс жүргізу заңнамаларындағы заңды күшіне
енген сот шешімдерін қайта қарау институттарының рөлі мен мазмұнын
зерттеу;
- сот шешімдеріне шағымдану жөніндегі тараптардың құқықтарын жүзеге асыру
жолдарын кеңейту және олардың істі қарауға қатысуын қамтамассыз ету
мәселелерін негіздеу;
- қадағалау шағымдарын алдын ала тексеру және қарау туралы Қазақстан
Республикасының 2005 жылдың 30 желтоқсанындағы Заңының жаңа ережелерін
қолдануға байланысты сот тәжірибелерін сараптау және оларды
жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлеу;
- істі қадағалау тәртібімен қараған кезде үкімді қайта қараудың
негіздерін (ҚІЖК 459-баптың бірінші бөлігі) және үкімнің күшін жоюдың
немесе өзгертудің негіздерін реттейтін ережелерді қолдану теориясы мен
практикасын салыстыра отырып, талдау жүргізу;
- заңды күшіне енген сот шешімдерін қайта қарау барысында істі
ревизиялық тәртіппен қайта қараудың мазмұнын ашу және істі қараудың
шектерін анықтау;
- сотталғанның жағдайын нашарлатуға жол берілетіндігіне байланысты
қадағалау сатысындағы сот өкілеттігінің шегін белгілеу;
- қадағалау сатысындағы соттардың қосымша материалдарды қолдану
тәжірибелерін зерттеу және оларды пайдаланудың теориялық негіздерін
нақтылау;
- заңнамаларды, ғылыми зерттеу еңбектерін, құқық қолдану тәжірибелерін
талдау арқылы заңды күшіне енген сот шешімдерін қайта қарауға
байланысты мәселелерді реттейтін қылмыстық іс жүргізу заңнамаларын
жетілдіруге бағытталған ұсыныстарды негіздеу.
Зерттеудің обьектісі қылмыстық сот өндірісінде заңды күшіне енген сот
үкімдері мен қаулылырын қайта қарауға байланысты туындайтын құқықтық
қатынастар болып табылады.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негізі. Зерттеудің негізіне
диалектикада қарастырылып, салалық ғылымдарда жасалынған арнайы
тәсілдерімен толықтырылған ғылыми білімнің жалпы методологиясы алынды.
Ұсыныстарды әзірлеуге байланысты нормативтік материалдарды, сот
тәжірибелерін, арнайы әдебиеттерді зерттеу барысында сараптаудың жүйелі-
құрылымдық, салыстырмалы-құқықтық, формальды- логикалық, нақтылы-тарихи
тәсілдері, статистикалық қорытындылау және тағы басқадай жекеше-ғылыми
тәсілдер кешенді қолданылды.
Қосымша материалдарды қадағалау өндірісінде пайдаланудың құқықтық негізі
жөніндегі мәселеге келсек, бұл процессуалдық заңның ұқсастығын қолдану
арқылы мүмкін болмақ, өйткені апелляциялық өндірісте қосымша материалдарды
ұсынудың және пайдаланудың тәртібін реттейтін заңды ұқсастығы бойынша
қолдану қылмыстық іс жүргізу құқығындағы заңды ұқсастығы бойынша қолданудың
жалпы теориясының жекелеген жағдайы болып табылады.
Дипломның құрылымы. Диплом кіріспеден, үш бөлімнен, алты тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ҚАДАҒАЛАУ САТЫСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Қазақстан Республикасында қадағалау сатысының қалыптасуы, қадағалаудың
міндеттері мен мәні
Қазақстан Республикасының ұлттық сот өндірісі 1997 жылдың 13
желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексін қолданысқа енгізу туралы Қазақстан Республикасының № 207-І
заңымен өмірге жолдама алған Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу
кодексі (әрмен қарай ҚР ҚІЖК) жұмыс істей бастаған 1998 жылдың 1 қаңтарынан
бастау алады [33, 335 б.].
Республиканың сот өндірісі кез келген басқа елдердікі сияқты үлкен де
қиын жолдан өтті. Қазақстан Ресейге қосылғанға дейін оның аумағында
қазақтардың дәстүрлі құқығы қолданылып, сол кездері туындаған барлық даулар
соның негізінде шешілді.
Қазақстан Ресейге қосылғаннан кейін мұнда қылмыстық іс жүргізудің екі
түрі қолданылды. Атап айтқанда, біріншісі – қазақтардың дауларды, құқық
бұзушылықтарды және қабылданған шешімдерге шағымдануды шешуде ұлттық салт-
дәстүрге негізделген дәстүрлі құқық бойынша сот ісін жүргізу, екіншісі –
Қазақстанда тұратын орыстардың мүддесіне қатысты істер бойынша сот ісін
жүргізу. Сот өндірісінің кейінгі түрі бойынша іс орыс тілінде жүргізіліп,
Ресей заңдарына бағындырылды.
Қазақстан жерінде кеңестік өкімет орнағаннан кейін қылмыстық сот
өндірісі жергілікті жерлерде құрыла бастаған соттар арқылы орталық және
жергілікті кеңес өкіметі органдарының декреттері, нұсқаулықтары, қаулылары
негізінде, сондай-ақ билер мен қазылардың төрелігі арқылы қазақтардың
дәстүрлі құқығы аясында жүзеге асырылды [22, 33-86 бб.].
Қазақ ССР Қылмыстық іс жүргізу кодексі сот үкімдеріне, қаулыларына,
ұйғарымдарына шағымданудың, наразылық білдірудің түрі ретінде кассацияны,
қадағалау тәртібімен іс жүргізуді және жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша
қылмыстық істерді қайта бастауды бекітті. 1959 жылғы Қылмыстық іс жүргізу
кодексі Қазақ ССР аумағында қолданыста болып, еліміз тәуелсіздік мәртебесін
алғаннан кейін де 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін толық пайдаланылды.
1997 жылдың 13 желтоқсанында Қазақстан Республикасының Президенті
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексін қолданысқа енгізу
туралы Қазақстан Республикасының заңына қол қойды [33, 335 б.].
ҚР ҚІЖК-нің 10-бөлімі Соттың заңды күшіне енген шешімдерін қайта қарау
жөнінде іс жүргізу деп аталды. Оған екі тарау енгізілді: 50-тарау -
Қадағалау сатысындағы іс жүргізу және 51-тарау – Жаңадан ашылған мән-
жайларға байланысты іс бойынша іс жүргізуді қайта бастау.
Кезінде КСРО Жоғарғы Соты Қылмыстық істер бойынша сот үкімдерін,
ұйғарымдарын, қаулыларын сот қадағалауы тәртібімен қайта қарау тәжірибесі
туралы №2 қаулы (1974 жылдың 21 қаңтары) [43, 44-45 бб.] және 1985 жылдың
5 сәуірінде Қылмыстық істер бойынша үкімдерді, ұйғарымдарды, қаулыларды
қадағалау тәртібімен қайта қарауды регламенттейтін заңнамаларды соттардың
қолдануы туралы №2 қаулы [44, 40-42 бб.] қабылдағанын атап өткеніміз жөн.
Қадағалау өндірісінің мүмкіндігін әрмен қарай дамыту 2001 жылдың 11
шілдесінде қабылданған Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне сот
ісін жүргізу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы
Қазақстан Республикасының №238-ІІ заңында (әрмен қарай 2001 жылдың 11
шілдесіндегі Заң) [32, 239-251 бб.] және 2005 жылдың 30 желтоқсанында
өмірге жолдама алған Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу және
Азаматтық іс жүргізу кодекстеріне соттылықтың аражігін ажырату мәселелері
бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан
Республикасының №111-ІІІ заңында (әрмен қарай 2005 жылдың 30
желтоқсанындағы Заң) [3] көрініс тапты.
Атап айтқанда, 2001 жылдың 11 шілдесіндегі Заң ҚІЖК-нің 458-бабын
мынадай мазмұндағы үшінші бөлікпен толықтырды: Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының Қадағалау алқасының қаулыларын қайта қарауға және істі
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Қадағалау алқасында қайта қарауға
ерекше жағдайларда, осы алқа қабылдаған қаулы адамдардың өмірі, денсаулығы
үшін не Қазақстан Республикасының экономикасы мен қауіпсіздігі үшін ауыр,
орны толмас зардаптарға әкеліп соқтыруы мүмкін екендігі туралы деректердің
анықталуына байланысты енгізілген Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
Төрағасының ұсынысы бойынша немесе Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының
наразылығы бойынша жол беріледі.
Заң азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын бұзғандығы
жөніндегі істі қысқарту туралы қаулыларды қайта қараудың негіздері болып
табылатын қылмыстардың қатарына орташа ауырлықтағы қылмыс жасауды қосты
(ҚІЖК 459-бабы бірінші бөлігінің 2) тармағы). Сондай-ақ келтірілген
нормалардың саны тағы екі тармаққа арттырылды: 5) азаматтық талап қоюдың
дұрыс шешілмеуі және 6) істің сотта жаңадан қарауға заңсыз жіберілуі. Ал,
2005 жылдың 30 желтоқсанындағы Заң бұл екі тармақты ҚІЖК-нің 459-бабынан
алып тастады. Бұл, әрине, енгізілген қосымшалардың негізділігінің
жетімсіздігін көрсетсе керек. Мәселен, азаматтық талап қоюдың дұрыс
шешілмеуі заңның дұрыс қолданылмау мазмұнымен қамтылады, ал істің сотта
жаңадан қарауға заңсыз жіберілуі түпкілікті шешім болып табылмайды және
қадағалау өндірісімен реттелетін құқықтық салдарларға әкеліп соқтырмайды.
Заң әдебиеті сот шешімдерін қайта қараудың міндеттері мен мәнін
анықтаған кезде сот төрелігінің жалпы міндеттеріне сүйенген еді [8, 11 б.].
Біз осы көзқарасқа қосыламыз. Бұл жалпы сот төрелігіне жүктелген
міндеттердің біртұтастығымен түсінідіріледі. Қадағалау өндірісінің іс
бойынша іс жүргізудің кез келген сатысы сияқты іске қатысты жалпы
өндірістің міндеттерінен тыс жеке міндеті болуы мүмкін емес. Сондықтан біз
жалпы қылмыстық процестің міндеттерін бегілейтін ҚР ҚІЖК-нің 8-бабын сөзбе-
сөз келтіргенді жөн көрдік:
1. Қылмыстық процестің міндеттері қылмыстарды тез және толық ашу,
оларды жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауапқа тарту, әділ сот
талқылауы және қылмыстық заңды дұрыс қолдану болып табылады.
2. Қылмыстық істер бойынша іс жүргізудің заңда белгіленген тәртібі
адамды және азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан, олардың құқықтары мен
бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды, кінәсіз адам заңсыз айыпталған
немесе сотталған жағдайда – оны дереу және толық ақтауды қамтамасыз етуі,
сондай-ақ заңдылық пен құқық тәртібін нығайтуға, қылмыстың алдын алуға,
құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыруға жәрдемдесуі тиіс.
Көріп отырғанымыздай, келтірілген нормалардың бірінші бөлігі қылмыстық
процестің нағыз арналу бағытын көздесе, ал екінші бөлігі процестің
қамтамасыз ету міндетін қамтиды.
Заң шығарушы дәл осындай міндеттерді қадағалау өндірісіне де жүктейді.
Мәселен, 2005 жылдың 30 желтоқсанындағы Заң бойынша ҚР ҚІЖК-нің 459-бабы
заңды күшіне енген сот үкімдері мен қаулыларын қайта қараудың негіздеріне
істі тергеу немесе сотта қарау кезінде азаматтардың конституциялық
құқықтары мен бостандықтарының бұзылуына жол берілуін не заңның дұрыс
қолданылмауын жатқызады.
Осы аталған құқық бұзушылықтар яки кемшіліктер, егер:
- кінәсізді соттауға;
- орташа ауыр қылмыс, ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасады деп айыпталған
адамға қатысты ақтау үкімін негізсіз шығаруға немесе істі негізсіз
қысқартуға;
- жәбірленушіні сот арқылы қорғалу құқығынан айыруға;
- сот тағайындаған жаза қылмыстың ауырлығы мен сотталған адамның жеке
басына сай келмеуіне әкеліп соқтырса, заңды күшіне енген үкімдер мен
қаулыларды қайта қарауға негіз болып табылады.
Бұдан басқа, қадағалау инстанцияларының сот жүргізу құқығынан ҚІЖК-нің
109, 110,111-баптарында көзделген мәселелер бойынша мемлекеттік және жеке
айыптаушылардың айыптаудан бас тартуына байланысты, сондай-ақ істі қосымша
тергеу немесе жаңадан сотта қарау үшін жіберу туралы шығарылып, заңды
күшіне енген сот қаулылары алып тасталынды. Байқап отырғанымыздай, заң
мемлекеттік айыптаушыны да, жеке айыптаушыны да айыптаудан бас тартуын
талап етеді. Осылардың біреуі айыптауды қостаған жағдайда, ҚІЖК 317-бабының
жетінші бөлігіне сәйкес істі тыңдау жалғастырылады және қабылданған сот
қаулысы қадағалау сатысында қаралуы мүмкін. Қадағалау сатысының сот жүргізу
құқығына айыптаудың мемлекеттік және жеке айыптаушылар қостаған бөлігі де
жатқызылуы тиіс.
Сот төрелігінің міндеті туралы кеңес заманында мейілінше дәлірек
айтылған профессор В.Познанскийдің қылмыстық сот өндірісінің міндеттері
кеңестік қылмыстық процестердің барлық сатылары мен барлық органдарында
(анықтау, тергеу, прокуратура, сот) шешілуі тиіс деген пікірмен келіскен
жөн [48, 5-7 бб.].
Бұл бойынша екінші сатыдағы соттың міндеті істі зерттеудің мәнін
құрайтын фактілерді бірінші сатыдағы соттың қаншалық дұрыс анықтағанын
тексеру, оларға қоғамдық-құқықтық баға беру, ашылған фактілерге қылмыстық
заңды қолдану нәтижесінде туындайтын салдарларды анықтау, былайша айтқанда,
дұрыс үкім шығару үшін қажетті шарт ретінде іс бойынша шындықты көрсету
болып табылады.
Енді осы айтылғандардың іс жүзінде қолданылу деңгейін сипаттайтын
мәліметтерге жүгініп көрелік. Мәселен, заңсыз және негізсіз деп танылған
барлық кеңес соттары үкімдерінің тек 60 пайызы – кассациялық сатылар
арқылы, ал қалған 40 пайызы сот қадағалауы тәртібінен күшін жойған. Осыдан-
ақ кассацияның кемшілігін процестің ерекше сатысы – қылмыстық істерді
қадағалаумен қайта қараудың есебінен толықтырудың белең ала бастағанын
байқау қиын болмаса керек. Бірақ бұл құбылысты құптауға келмейді, өйткені
процестің қадағалау сатысы кассациялық өндіріске тән кейбір маңызды
кепілдіктермен (шағым түскен жағдайда істің міндетті түрде қаралуы,
авдокаттың қатысуы, т.б.) қамтамасыз етілмеген.
Кеңестік дәуірдегі теория негізінен бұл сатыны ерекше деп көрсетті. Осы
сатының ерекшелігін А.Ривлин кеңестік процестің өзіндік ұйымдастырылуында
деп түсінді. Яғни, сол уақыттарда қалыптасқан көзқарас бойынша заңды күшіне
енген үкімдердің қате болып шығуы ерекше жағдай деп есептелді, сондықтан
оларды қайта қарау да өзінше ерекшеленді. Сонымен қатар, олардың заңдылығы
мен негізділігі жөнінде тек осыны бағалауға құқығы бар сот қадағалауының
өкілдері ғана таласа алатын, демек, оларды қайта қарау іске қатысушы
тараптарға байланысты емес деп танылды. Заңды күшіне енген үкімдерді қайта
қараудың мұндай тәртібі оларды тексеруге мүмкіндік аша отырып, әрі олардың
тұрақтылығын қорғайды [8, 48-49 бб.].
М.М. Гродзинский қадағалау тәртібімен үкімдерді қайта қараудың
ерекшелігі осы өндірісті қозғаудың процессуалдық шарттарында (аталмыш
сатыны кассациядағыдай тараптар емес, прокуратура және сот органдарының
қажет деп тануы) деп түсіндіреді [5, 52-53 бб.].
М.С. Строговичтің пікірінше, қадағалау сатысы іс өзінің әдеттегі
процессуалдық сатылау тәртібімен өтетін соттың үшінші сатысы емес. Оның
түсінігінше, сот қадағалауы тәртібінің ерекше сипаты, осы тәртіп бойынша
сот шешімдері тек ерекше, өте сирек жағдайларда ғана қайта қаралады дегенді
білдірмейді. Сот қадағалауы тәртібімен үкімдерді қайта қарау кең түрде -
жіберілген сот қателіктерін түзету қажет болған барлық жағдайларда
қолданылуы мүмкін. Сондай-ақ сот қадағалауы тәртібінің ерекше сипаты сот
қадағалауы тәртібімен үкімнің күшін жою немесе өзгерту үшін іс бойынша
жіберілген қандай да бір айрықша, ерекше құқық бұзушылықтар қажет дегенді
де білдіреді.
М.С. Строговичтің түсіндіруінше, сот қадағалауы тәртібінің ерекше сипаты
сол, ол сот үкімі заңды күшіне енгеннен кейін барып қолданылады және мұндай
үкімді қайта қарау үшін қадағалау тәртібімен наразылық білдіре алатын, заң
бойынша осыған өкілеттігі бар лауазымды адамның араласуы талап етіледі [6,
260 б.].
Бұл сатының ерекшелігі жөніндегі пікірлерді социалистік дәуірден кейінгі
әдебиет те қостады. А.Рыжаковтың пайымдауынша, қадағалау сатысының
ерекшелігі сол, мұнда заңның бұзылуын жою қайта қаралып отырған сот шешімі
заңды күшіне енгесін барып іске асырылады және заңды күшіне енген
үкімдердің негізсіз наразылыққа ұшырамауына кепілдік болады, жалпыға
міндетті сот актілері ретінде олардың беделін қамтамасыз етеді [49, 9 б.].
П.А. Лупинскаяның тұжырымы бойынша, қадағалау өндірісінің ерекшелігі –
сот шешімдерінің неғұрлым кең ауқымда тексерілетіндігінде, нақтырақ
айтқанда: судьялардың қаулылары, соттың басқару мәжілісінің ұйғарымы,
төменгі қадағалау сатысының қадағалау тәртібімен шығарған ұйғарымдары мен
қаулылары, соттардың сотталғандарды жазадан шартты түрде ерте босату туралы
және соттың үкімді орындау сатысында шешетін өзге де мәселелері бойынша
жасаған ұйғарымдары [50, 488-489 бб.].
Қадағалау өндірісі сатысының ерекшелігі туралы ғалым-процессуалистердің
пікірлері сол уақыттардағы заң шығарушылардың көзқарастарымен сәйкес келді.
Одақтас республикалардың заңнамалары қадағалау өндірісін тек сот және
прокуратура органдарының лауазымды адамдарының наразылық білдіруіне
байланысты туындайтын процесс деп қабылдап, наразылықтың келтірілуі, оның
қаралуы және шешім қабылдануы бойынша іс-әрекеттерді реттеді. Процеске
қатысушылардың әрекеттері туралы (Қазақ ССР ҚІЖК 21-бабының 7) тармағы
олардың қатарына сотталушыны, оның заңды өкілін, қорғаушысын, жәбірленушіні
және оның өкілін, азаматтық талапкерді, азаматтық жауапкерді және олардың
өкілдерін жатқызады) осы ҚІЖК-нің Қадағалау тәртібімен іс жүргізу деп
аталатын ХХХІІІ-тарауы тек 369-бапта (Сот отырысына шақырылуы мүмкін
адамдар) былай дейді: Қадағалау тәртібімен істі қараушы соттың отырысына
қажетті жағдайда түсінік беру үшін сотталушы, ақталған адам, олардың
қорғаушылары, кәмелетке толмағандардың заңды өкілдері, жәбірленуші және
оның өкілі, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер және олардың өкілдері
шақырылуы мүмкін. Мәжіліске шақырылған адамдар наразылықпен немесе
қорытындымен танысуға мүмкіндік жасалады. Егер олар сот мәжілісіне
қатысатын болса, онда олар судьяның баяндамасынан кейін өздерінің ауызша
түсініктемелерін беруге құқылы (Қазақ ССР ҚІЖК 370-баптың екінші бөлігі).
Осындай нұсқаулар арқылы сотталғандардың, ақталғандардың және тағы басқа
процеске қатысушылардың іс-әрекеттерін заң жүзінде регламенттеудің аясы
шектеліп қалған еді. Ал, шын мәнінде, осы сатыдағы барлық өндіріс солар
үшін қозғалып, солар үшін жүргізілді.
Шағымдарды қарау тәртібі КСРО Жоғарғы Соты Пленумдарының қаулылары
арқылы реттеліп отырғанын атап өткеніміз жөн. Мәселен, ССРО Жоғарғы Сотының
Пленумы үш рет қаулы қабылдап, оларда азаматтардың шағымдарын қарау
жөніндегі мәселелер қойылған болатын (сол уақыттағы заңнама қадағалау
сатысындағы соттарға тек процеске қатысушылар ғана емес, кез келген
азаматтардың, ұйымдардың, мекемелердің де шағымдармен, арыздармен,
өтініштермен шығуына рұқсат ететін). Ол қаулылар мыналар еді: 1963 жылдың
18 желтоқсанындағы Сот істері бойынша азаматтардың шағымдары мен арыздарын
қарауды әрмен қарай жақсарту жөніндегі шаралар туралы №18 қаулы; 1974
жылдың 21 қаңтарындағы Қылмыстық істер бойынша соттардың үкімдерін,
ұйғарымдарын, қаулыларын қадағалау тәртібімен қайта қарау тәжірибесі туралы
№2 қаулы және 1985 жылдың 5 сәуіріндегі Қылмыстық істер бойынша үкімдерді,
ұйғарымдарды, қаулыларды қадағалау тәртібімен қайта қарауды регламенттейтін
заңнамаларды соттардың қолдануы туралы №2 қаулы.
Осы тақырыпқа қатысты өз ойын білдірген В.Демидов былай дейді:
Қадағалау сатысындағы сот өндірісін бұрын жайдан-жай ерекше деп атамаса
керек-ті, бұл заңды күшіне енген сот шешімдеріне наразылық білдіру тиісті
сот және прокуратура органдарындағы лауазымды адамдардың өз білгендерінше
шешім қабылдауына байланысты айтылған сияқты [53, 31-34 бб.].
Біздің пайымдауымызша, теориялық заң әдебиетінде қадағалау сатысының
заңдылықты сақтаудың кепілдігі ретінде қолданылатындығы дұрыс аталып
өтіледі. Прокурордың кез келген негіздер бойынша наразылық келтіруі, өзінің
тағайындалуы арқылы заңдылықты қорғайтындығын білдіреді.
А.Я. Грунның пікірінше, қадағалау тәртібімен кетірілетін наразылық
заңның мүддесі үшін жасалады. Егер тіпті наразылықты істі қысқарту,
сотталғанға жеңілірек қылмыс туралы заңды қолдану немесе жазаны жеңілдету
туралы мәселе көтерілсе де, наразылықты енгізуші адам айыптаушының өкілі
ретінде емес, заңның сақталуына қамқоршы болуға міндетті мемлекет өкілі
ретінде әрекет етеді [54, 459 б.].
Заңның мүддесі үшін деген ұғым Еуропа елдеріндегі соттардың іс-
тәжірбиелерінде бұрынан бар. Мысалы, Францияның Жоғары Соты кассациялық
тәртіппен істі тексеру кезінде заң бұзушылықты анықтаған жағдайда сот
шешімінің күшін жоймайды, тек бұл жөнінде өзінің шешімінде атап көрсетеді.
Заң әдебиетінде жазаның жұмсақтығы үшін немесе неғұрлым ауырырақ қылмыс
туралы заңды қолдану қажеттілігіне байланысты үкімнің күшін жою сот
әділдігінің мүддесін (айыпталушының емес) көздегендіктен рұқсат етіледі деп
дұрыс айтылады [55, 25 б.].
Сот төрелігі заңды қатаң сақтай отырып жүзеге асырылады. ҚІЖК-нің 10-
бабы былай дейді: Соттың қылмыстық ізге түсу органдарының қылмыстық істер
бойынша іс жүргізу кезінде заңды бұзуына жол берілмейді және ол заңмен
белгіленген жауаптылыққа, заңсыз актілерді жарамсыз деп тануға және олардың
күшін жоюға әкеліп соғады.
В.А. Познанский мынадай жайттарға назар аударады: Қоғамдық-құқықтық
бағалаудан тыс қылмыстық әрекет жоқ. Әрі істің мән-жайларын анықтау және
оларды бағалау процессуалдық заңдармен бекітілген белгілі бір талаптарға
сай болуы тиіс. Әдетте, процессуалдық заңды бұзу нақты мән-жайларды
анықтауда және оларды қоғамдық-құқықтық тұрғыдан бағалауда қателіктерге
әкеліп ұрындырады: тергеудің толық болмай шығуы, қылмыстың бұрыс
дәрежеленуі, кінәлі адамға әділетсіз жазаның тағайындалуы.
1.2 Қадағалау тәртібімен сот үкімдері мен қаулыларына шағымдану және
наразылық білдіру. Қосымша материалдарды пайдалану мәселелері
Қылмыстық іс жүргізу кодексі 23-бабының бірінші бөлігі қылмыстық сот
ісін жүргізу айыптау және қорғау тараптарының бәсекелестігі мен тең
құқықтылығы принципінің негізінде жүзеге асырылатындығын айтады. Осы
принцип ҚІЖК 23-бабының жетінші бөлігінде әрмен қарай дамытыла түседі:
Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушы тараптар тең құқықты, яғни оларға
Конституциямен және осы Кодекспен өз айқындамаларын қорғауға бірдей
мүмкіндік берілген.
Мәселен, тараптардың тең құқықтылығы принципіне басымдық бере отырып,
заң шығарушы ҚІЖК-ге енгізерде айыптау мен қорғау тараптарының
процессуалдық әрекеттерін теңестіріп жіберген және оны ҚІЖК 467-бабының
үшінші бөлігінде былай көрсетеді: Шағым (наразылық) беруші адам, өз пікірі
бойынша, шағым жасап отырған шешімнің заңсыз, негізсіз, әділетсіз болып
табылатыны туралы дәйектері мен дәлелдемелерін айтып береді. Онан соң
төрағалық етуші процестің өзге қатысушыларына сөз береді. Бұл ережелер
ҚІЖК 467-бабының төртінші және бесінші бөліктерінде едәуір нақтырақ
реттелген: шағым берілген жағдайда қорғанушы тараптан кейін сөзді прокурор
алса, керісінше, наразылық келтірілген кезде айыптаушы тараптан кейін
төрағалық етуші сөзді процестің басқа қатысушыларына береді. Заң шығарушы
айыптау және қорғау тараптарының тең құқықтылығы басымдығын олар қадағалау
сатысындағы соттың отырысына қатыспаған кезде де сақтайды: Істі қараудың
уақыты және орны туралы тиісінше хабардар етілген шағым (наразылық) берген
адамның болмауы сот отырысын жалғастыру мүмкіндігін теріске шығармайды
(ҚІЖК 467-баптың бірінші бөлігі).
Егер шағым үш судьядан құралған сотта алдын ала қаралып, нәтижесі
бойынша сот актісін қайта қарау жөнінде қадағалау өндірісін қозғау және
қадағалау шағымын қылмыстық істі талап ете отырып, қадағалау сатысында
қарау туралы немесе шағымдалған сот актісін қайта қарау жөнінде қадағалау
өндірісін қозғаудан бас тарту туралы яки қадағалау шағымын кері қайтару
туралы қаулы қабылдар болса, ал наразылықты қарау процедурасы туралы заң
шығарушы ештеңе айтпайды. Егер судьялардың бірі актіні мәні бойынша қарау
жөніндегі өзге судьялардың шешімімен келіспесе ше? Біздің пайымдауымызша,
мұндай жағдайда істі алқалы қарау кезіндегі шешім қабылдау ережесі іске
қосылуы тиіс: Азшылықта қалған судья кеңесу бөлмесінде ерекше пікірін
жазбаша түрде баяндауға құқылы (ҚІЖК 373-баптың бесінші бөлігі). Ерекше
пікір төрағалық етушіге тапсырылады. Ал бұл процедура, біздіңше, әлгі
судьяны істі мәні бойынша қараудан босатумен аяқталуы тиіс. Іс жүзінде
судьяны істі қараудан босатудың мұндай жағдайы ҚІЖК-нің 90-бабында
қарастырылмаған, өйткені аталмыш қосымша 2005 жылдың 30 желтоқсанындағы
Заңмен енгізілген болатын. Бірақ ҚІЖК-нің 90-бабында көрсетілген судьяға
қарсылық білдірудің негіздері, ол іс бойынша шешім қабылдауға қатысқан
жағдайда, оны әрмен қарай істі қараудан босатады. Сот актісін қайта қарауға
негіздердің жоқтығы туралы шешім, бұл жөнінде судья алқаға мәлімдеген
жағдайда, оның әрмен қарай іске қатысуына кедергі болуы тиіс.
Енді мынадай сұрақ туындайды: қайта қарауға негіздердің бар- жоқтығы
туралы мәселені қарауға прокурор қатыса ма? Үш судьядан құралған сотта
шағымды алдын ала қарау кезінде оған прокурордың міндетті түрде қатысуы
заңда көзделмеген. Дегенмен де ҚІЖК 463-бабының үшінші бөлігі қадағалау
шағымының алдын ала қаралатын күні туралы шағым берген адамға хабарлауды
сотқа міндеттейді. Алайда оның келмеуі іс бойынша сот қадағалауы тәртібімен
іс жүргізуді қозғау негізі бар немесе жоқ екендігі туралы мәселені шешуге
кедергі болмайды. Біздің ойымызша, осы ережені прокурорға да қолданған жөн.
Яғни, қадағалау сатысында наразылық алдын ала қаралған кезде прокурордың
қатысуы міндеттелуі тиіс.
Қадағалау сатысының сот отырысын тағайындау ҚІЖК 465-бабының бірінші
бөлігіне сәйкес шағым берілген сот актісін қайта қарау бойынша қадағалау іс
жүргізуін қозғау туралы соттың қаулысы алынғаннан кейін жүргізіледі. Сот
отырысы тағайындалғаннан кейін қадағалау сатысы тараптарға қадағалау
шағымының көшірмесін, сот отырысын өткізу күнін, уақытын, орнын көрсете
отырып, істің қадағалау сатысында қаралуы туралы хабарлама жібереді.
Осы айтылған тәртіп прокурордың қадағалау наразылығы түскен жағдайда
қадағалау алқасы үшін қолданылады ма, егер қолданылса, онда қай кезден
бастап қолданылады? Мұндай сұрақтың туындауы ҚІЖК 460-бабы бесінші
бөлігінің құрылымына байланысты болып отыр. Бұл жағдай 2005 жылдың 30-
желтоқсанындағы Заңда былай көрсетіледі: ҚІЖК-нің 463-465-баптарында
көзделген ережелер прокурордың наразылықтарына қолданылмайды және тікелей
қадағалау сатысында қаралады (астын сызған біз – Қ.Х.). Яғни, қадағалау
алқасы қадағалау тәртібімен істі қайта қарауға негіздердің бар-жоғы туралы
мәселені шешеді, содан кейін прокурор наразылығын мәні бойынша қарайды.
Сондықтан істі қайта қарауға негіздің бар екендігі туралы шешім
процессуалдық құжатпен - қаулымен рәсімдеуді талап етпейді. Бұл жерде шешім
қабылдау жеткілікті. Бірақ негіздер болмаған кезде қадағалау алқасы істі
сот қадағалауы тәртібімен қайта қараудан бас тарту туралы қаулы шығарады.
Сонымен, 2005 жылдың 30 желтоқсанындағы Заң сот актісін қайта қарау
бойынша қадағалау өндірісін қозғаудың басы ретінде мынадай жайттарды
атайды:
- шағымдалған сот актісін қайта қарау бойынша қадағалау өндірісін қозғау
туралы қаулының шығарылуы;
- қадағалау сатыларына прокурор наразылығының келіп түсуі;
- Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Жалпы отырысына Қазақстан
Респуликасы Жоғарғы Соты Төрағасының ұсынысының, Қазақстан Респаубликасы
Бас Прокурорының наразылығының келіп түсуі.
Жоғарыда атап өткеніміздей, заң шығарушы ҚІЖК-нің 467-бабында (1-5-
бөліктер) іс қадағалау сатысында қаралған кездегі процеске қатысушылардың
процессуалдық іс-әрекеттерін нақтылап берген. Осы нормада төрағалық
етушінің сот отырысына қатысушыларға шағымның, наразылықты көшірмесін алған
кездегі олардың процессуалдық құқықтарын түсіндіру, алдыңғы сатыларда
қабылданған шешімдердің мазмұнын қоса алғанда істің мәнін баяндау міндеті
туралы ештеңе айтылмаған. Біздің пайымдауымызша, аталмыш норма төрағалық
етушінің істің мәнін баяндаумен қатар, сот отырыстарында процеске
қатысушылар болмаған жағдайда олардың прокурордың наразылығына жасаған
қадағалау шағымдарының мазмұнын (егер бар болса) келтіру міндетімен
толықтырылуы тиіс.
Қадағалау сатыларында (төралқада, пленумда) істі хаттамалар жүргізу
арқылы қарау тәртібін бікіткен Қазақ ССР ҚІЖК-ден (374-бап) айырмашылығы ҚР
ҚІЖК іс Жоғарғы Соттың қадағалау алқасында, Жалпы отырысында қаралған кезде
хаттама жүргізуден бас тартты. Әрине, мұнымен келісу қиын. Өйткені кейбір
ерекшеліктеріне қарамастан істі қадағалау тәртібімен қарау да процеске
қатысушылар мен судьяларды қоса алғанда процесті жүргізуші адамдардың әрбір
процессуалдық әрекетін хаттамаға түсіруді талап ететін сот өндірісінің
жалпы ережелерінен бастау алады ғой (ҚІЖК 7-баптың 31) тармағы). ҚІЖК-нің
122-бабы сот іс-әрекеттерінің барысы мен олардың нәтижелерін көрсететін сот
отырысының хаттамаларында бар іс жүзіндегі деректерді дәлелдемелердің
қатарына жатқызады. Қадағалау сатысындағы сот мәжілісі барысында процеске
қатысушылар сотталғанның жасына, оның соттылығына, денсаулығына қатысты,
т.б. жаңа материалдар ұсынып, олар шешім қабылдауға әсер етуі мүмкін. Міне,
тап осындай жағдайлар хаттамадан басқа қай жерде тіркелмек?
ҚІЖК 460-бабының бірінші бөлігі заңды күшіне енген үкімдер мен
қаулыларға шағымдану құқын апелляциялық шағым жасауға еркі бар процеске
қатысушыларға, бас прокурорға, оның орынбасарларына, облыстардың
прокурорлары мен оларға теңестірілген прокурорларға береді. Сөйтіп, осы
арқылы Заң қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде өзінің немесе өзгелердің
құқықтарын қорғаушы әрбір адамның қадағалау сатысындағы соттарға сот
актісіне шағымдану құқын қамтамасыз етті.
Сонымен қатар, қадағалау өндірісі – бұл тараптардың бәсекелестігі мен
тең құқықтылығы принципі жүзеге асырылатын соттағы өндіріс сатысы екендігін
ескере отырып, наразылық білдіру құқығын иемденуші адамдардың қатарында
мемлекеттік айыптаушы ретінде істі қарауға қатысқан прокурорды да көрсету
қажет еді. Себебі ол тең құқылы сот талқылауына қатысушы ретінде қадағалау
сатысындағы соттарды да өзінің айқындамасын қорғауға құқылы ғой. Әрине,
егер қызметі жағынан жоғары тұрған прокурор оның айқындамасымен келіспесе
және наразылықты кері қайтарып алса сөз басқа. Прокуратура органдарындағы
қызмет иерархиясы сот төрелігінің жалпы принциптерінен басым болмауы тиіс.
Заңдылық тұрғыдан алғанда сот шешімдерінің әділдігін тексеру үшін
қосымша материалдарды қатыстыру туралы мәселе бірінші рет 1938 жылдың 16
тамызында қабылданған КСРО, одақтас және автономиялық республикалардың сот
құрылысы туралы КСРО Жоғарғы Кеңесінің заңы арқылы шешілді. Осы Заңның 15-
бабы мынадай ережені бекітті: КСРО Жоғарғы Соты мен одақтас
республикалардың Жоғарғы Соттарынан басқа барлық соттардың үкімдеріне,
шешімдеріне, ұйғарымдарына заңда белгіленген тәртіп бойынша жоғары тұрған
сотқа сотталғандардың, олардың қорғаушыларының, талапкерлердің,
жауапкерлердің және олардың мүдделерін қорғаушылардың шағымдануына немесе
прокурордың наразылық келтіруіне болады.
Шағымдар мен наразылықтарды қарау барысында жоғары тұрған сот істегі
бар және тараптар ұсынған материалдар бойынша төменгі сот шығарған үкімнің
немесе шешімнің заңдылығын және негізділігін тексереді [38, 100 б.].
Көріп отырғанымыздай, заң қосымша материалдарды заңды күшіне енбеген сот
үкімдері мен өзге де шешімдерін тексеру үшін пайдалануға рұқсат еткен.
Қосымша материалдарды үкімнің заңдылығы мен негізділігін кассациялық
тәртіппен тексеру үшін қатыстыру туралы дәл осындай ереже 1958 жылдың 25
желтоқсанында КСРО Жоғарғы Кеңесінің заңымен бекітілген КСРО және одақтас
республикалардың қылмыстық сот өндірісі негіздерінің 45-бабында орын алды
[41].
Қазақ ССР Қылмыстық іс жүргізу кодексі басқа одақтас республикалардың
ҚІЖК-сі сияқты қосымша материалдарды іске қатыстыруды тек кассациялық
сатыдағы соттар үшін рұқсат етті.
Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық іс жүргізу кодексінде қосымша
материалдарды қадағалау сатысындағы соттарда пайдалану жөнінде тікелей
нұсқау жоқ. Бірақ, ҚІЖК 462-бабының екінші бөлігі қадағалау шағымдарының,
наразылықтарының авторларына шағым жасалып отырған сот шешімдерінің
көшірмелерін және шағымның, наразылықтың дәлелдерінің негізділігін
қуаттайтын өзге де материалдарды қоса өткізу құқын береді. ҚР ҚІЖК-ге
түсініктеме жасаушы авторлар өзге де материалдар ұғымына сипаттама
беруден бас тартыпты, дегенмен де, ондай материалдардың мәніне назар
аударған. Олар заңды күшіне енген сот үкімінің (қаулысының) заңсыздығы
туралы шағымның немесе наразылықтың дәлелдемелерінің негізділігін растауы
тиіс [51, 507 б.].
Біздің түсінігімізде, өзге де материалдар санатында тек қосымша
материалдар ғана болуы мүмкін. Әрі осынау ережені Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының Пленумы өзінің 2000 жылдың 28 сәуіріндегі Қылмыстық істер
бойынша қадағалау сатысында іс жүргізу тәртібі туралы №2 қаулысының 23
тармағында дәл осылай сипаттап берді: Іс үшін мәні бар, шағымға,
наразылыққа қосып тіркелген, бірінші сатыдағы соттың материалдық және
процессуалдық заңдарды дұрыс қолданбағанын куәландыратын, айыптаудың
дәлелденгендігін анықтау үшін сот пайдаланған дәлелдемелердің сапалылығын,
сотталғанның рөлі мен кінәлілік дәрежесін және істің дұрыс шешілуіне ықпал
ететін тағы басқа мән-жайларды қуаттайтын қосымша материалдар үкімінің
күшін жойып, істі жаңадан сот қарауына жіберуге негіз болып табылады [45,
221 б.].
Одақтың ең жоғары сот инстанциясы - ССРО Жоғарғы Соты Пленумы сот
практикасын қорытындылау негізінде соттардың процессуалдық қызметі
саласындағы заңнамалардың олқы тұстарын толықтыру арқылы соттарға іс
жүзінде кездесетін түйінді мәселелерді қапысыз шешулеріне мүмкіндік тудырып
отыратын оң тәжірибелерін дер кезінде қабылдай білді.
Мәселен, аталмыш тақырыпқа байланысты екі қаулы қабылданып, процеске
қатысушы дәлелдемелердің жаңа қайнар көзін соттардың ең жоғарғы
инстанцияларына ұсыну жолымен өздерінің құқықтарын қорғауға қосымша
кепілдіктер алды.
Қадағалау сатысындағы соттардың қосымша материалдарды пайдалану іс-
тәжірибелерін тиімді және сот төрелігінің мақсаттарына сай деп бағалаған
ССРО Жоғарғы Сотының Пленумы өзінің 1974 жылдың 21 қаңтарындағы Қылмыстық
істер бойынша соттардың үкімдерін, ұйғарымдарын, қаулыларын сот қадағалауы
тәртібімен қайта қарау тәжірибесі туралы №2 қаулысында аталмыш мәселе
жөнінде соттарға мынадай түсініктеме берді: Қылмыстық іс сот қадағалауы
тәртібімен қайта қаралған кезде наразылық аясында немесе соттардың өз
бастамашылығымен талап етіп алынған қосымша материалдар пайдаланылуы
мүмкін [43, 44 б.].
Я.О. Мотовиловкер қосымша материалдарды қадағалау сатысындағы соттарда
пайдалануға рұқсат етуге болатындығын қайта қараудың үш сатысындағы
үкімдердің күшін жоюдың негіздерімен байланыстырады: жаңадан ашылған мән-
жайларды қоспағанда, қадағалау сатысында үкімнің күшін жою негіздері
кассациялық негіздер сияқты болғандықтан істі қадағалау тәртібімен қайта
қарау сатысындағы жаңа материалдар жаңадан ашылған мән-жайлар болып
табылатындардың барлығын жоққа шығаруы тиіс [82, 287 б.].
Тілге тиек етіп отырған мәселе жөнінде М.М. Гродзинскийдің пікірін біз
жоғарыда келтірген болатынбыз. Алайда 1923 жылғы РСФСР-дің бірінші кеңестік
Қылмыстық іс жүргізу кодексі қолданыста болған уақыттарда процессуалдық
құқық теориясы мәселелерін зарттеумен айналысқан әйгілі ғалымның көзқарасы,
егер оның қадағалау сатысында қосымша материалдарды қылмыстық іс жүргізу
құқығындағы ұқсастық заңы арқылы пайдалану мүмкіндігі туралы негіздемесін
келтірмесек, толық ашылмаған болып қалар еді. Ол бұл жөнінде былай дейді:
Жалпы ереже бойынша кеңестік қылмыстық процесте әрбір іс тек екі сатыда
қаралуы мүмкін: біріншісінде, ол өзінің мәні бойынша шешімін тапса,
екіншісінде – кассациялық сатыда Сот құрылысы туралы заңның 15-бабына
сәйкес үкімнің заңдылығы мен негізділігі тексеріледі. Ал, үкімдерді сот
қадағалауы тәртібімен қайта қарау мәселесіне келсек, ол ерекше саты деп
есептеледі және бірінші сатыдағы сот жіберген яки кассациялық саты
жөндемеген не осы саты жол берген қателерді түзеу қажеттілігі туындаған
кезде ғана қолданылады. Бұл сот қадағалау сатысы ретінде қызмет атқаратын
жоғары тұрған соттар кассациялық сатыда қаралмаған не онда түзетілмеген
үкімдерді тексеруге арналған деген сөз. Ал, бұл өз кезегінде, үкімдерді сот
қадағалауы тәртібімен қайта қараудың мәні кассациялық қайта қараудың мәні
сияқты үкімнің заңдылығы мен негізділігін тексеруде жатқанын аңғартса
керек. Басқаша айтқанда, заңды күшіне енбеген үкімдерді қайта қараудың
сипаты мен мазмұнын анықтайтын Сот құрылысы туралы заңның 15-бабы
ұқсастығы бойынша заңды күшіне енген үкімдерді қайта қарауға да толықтай
қатысты болмақ. Сонымен, бұл ереженің бірқатар аса маңызды қорытындылар
жасауға мұрындық болғанын байқаймыз [86, 23-24 бб.].
Белгілі кеңестік процессуалист-ғалымдар Н.Н. Полянский [87, 167 б.],
Р.Д. Рахунов [88, 58-73 бб.], М.С. Строгович [64, 447 б.], П.С. Элькинд
[89, 158-163 бб.], В.В. Лазерев [90, 31-35 бб.] қылмыстық іс жүргізу
құқығында ұқсастықты қолдану мәселесін қостап, оның жүзеге асырылу жолдарын
негіздеп берді. Олардың ұстанымы социалистік дәуірден кейінгі жаңа буын –
ғалым-процессуалист Б.Х. Төлеубекованың [25, 123 б.], П.Е. Кондрашовтың
[68], Т.К. Айтмұхамбетовтың [91, 25-32 бб.] еңбектерінде көрініс тапты.
Осы өзгертулерге байланысты А. соттың 2001 жылдың 13 ақпанындағы үкімі
бойынша жазадан босатылған болып есептеледі, демек, ҚР ҚК 77-бабының екінші
бөлігіне сәйкес соттылығы жоқ адам болып шығады. Сондықтан осы негіздер
бойынша Алматы қаласы №2 Алмалы аудандық сотының 2002 жылдың 4 сәуіріндегі
үкімінен А.-ның әрекеттерінде қылмыстық қайталау бар дегенді алып тастап,
оған ҚР ҚК 59-бабының екінші бөлігі қолданылмауы керек. Бұдан басқа, А.-ға
ҚР ҚК 60-бабының бірінші бөлігін қолданып, үкімдердің жиынтығы бойынша жаза
тағайындау да күшін жоюы тиіс.
Көрсетілген мән-жайлар ҚР ҚІЖК 459-бабы бірінші бөлігінің 4) тармағына
сәйкес сот қаулыларын қадағалау тәртібімен қайта қарауға негіз болып
табылады.
Алқа сот үкімін өзгертіп, оның ішіндегі айыптаулардан ҚР ҚК 175-бабының
в тармағын, А.-ның әрекеттерінде қылмыстық қайталау бар деп тануды және
оған ҚР ҚК 59-бабының екінші бөлігін қолдануды алып тастап, жазаны
төмендеткен [93].
Яғни, наразылықпен қоса ұсынылған сот құжаттарының көшірмелері іс
бойынша түпкілікті шешім қабылдау үшін негіз болған. Егер қосымша
материалдар заңның ұқсастығы бойынша қолданылмаса, қандай тәртіппен сот
қателігі түзетілер еді?
2 ЗАҢДЫ КҮШІНЕ ЕНГЕН СОТ ШЕШІМДЕРІН ҚАЙТА ҚАРАУ БОЙЫНША ІС ЖҮРГІЗУ
2.1 Қадағалау өндірісін қозғаудың процессуалдық және істі тексерудің
ревизиялық тәртібі
Заң қайта қарауға жататын сот қаулыларының санын азайтты. Мысалы, ҚІЖК-
нің 109-бабында (Прокурордың шешіміне шағымды қараудың соттық тәртібі),
110-бабында (Прокурордың сезіктіні, айыпталушыны қамауға және қамау
мерзімін ұзартуға берген санкциясына сотқа шағымдану), 111-бабында
(Прокурордың сезіктіні, айыпталушыны медициналық мекемеге мәжбүрлеп
орналастаруға берген санкциясына сотқа шағымдану) көзделген мәселелер
бойынша мемлекеттік және жеке айыптаушы айыптаудан бас тартуына байланысты,
сондай-ақ істі қосымша тергеуге немесе жаңадан сот қарауына жіберу туралы
шығарылып, заңды күшіне енген сот қаулылары сот қадағалауы тәртібімен қайта
қарауға жатпайды. Онша ауыр емес қылмыстар туралы заңды күшіне енген
үкімдер ҚР Жоғарғы Соты қадағалау сатысының қарау объектілері қатарынан
алып тасталды.
ҚР ҚК 10-бабының екінші бөлігі, жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең
ауыр жаза екі жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған
әрекетті, сондай-ақ жасалғаны үшін осы Кодексте көзделген ең ауыр жаза бес
жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жасалған әрекетті онша
ауыр емес қылмыс деп таниды [95, 5 б.].
Онша ауыр емес қылмыстың құқықтық салдарын (қылмыстың осы түрін
әзірлегені және жасауға оқталғаны үшін қылмыстық жауаптылықтың жоқтығы,
әрекеттеріне өкінуіне және жәбірленушілермен татуласуына, т.б. жеңілдететін
мән-жайларға байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатылу мүмкіндігі),
сондай-ақ көрсетілген санаттағы істердің әдетте облыстық және соған
теңестірілген соттарда шешімін табатындығын ескерер болсақ, аталмыш
тұрғыдағы істердің Жоғарғы Соттың қарауынан алынып тасталуын өте дұрыс деп
есептейміз.
Қадағалау сатысындағы соттардың қарау объектілері қатарынан істі қосымша
тергеуге немесе жаңадан сот қарауына жіберу туралы қаулылардың шығарылуы да
орынды. Сот қаулыларының көрсетілген түрлерінде істің нақты мән-жайларының
анықталуы және құқық қолдану жөнінде сот қорытындылары айтылмайды. Олар
қайта керісінше, сотты істі қарау және шешу сияқты функционалдық
міндеттерін атқарудан алшақтатып, аралық функцияларды орындатады. Оның
үстіне, жоғары қадағалау сатыларында мұндай қаулылардың бағаланып, олардың
өзгеріссіз қалдырылуы немесе күшінің жойылуы төменгі сатыда тұрған соттар
қабылдайтын шешімдерге ықпал етуі мүмкін.
.
Біріншіден, осындағы бұзу ұғымына заң шығарушы нені жатқызады?
Неліктен Республикамыздың жалпы сот жүйесіне кіретін және бір ғана міндеті
бар – азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғауды
мұрат тұтатын сот қадағалауы сатысы үшін ерекше жағдайлар – заңда
көрсетілген салдарлардың бұзылуын және орын алуын дәлелдеу белгіленген?
2000 жылдың 28 сәуірінде қабылданған Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты
Пленумының Қадағалау сатысында қылмыстық істер бойынша іс жүргізу тәртібі
туралы №2 қаулысында осынау жаңа ережелердің кейбіреуіне түсініктеме
берілді. Мәселен, аталмыш қаулының 5) тармағы былай дейді: Бұзылуы соттың
үкімін, қаулысын қадағалау тәртібімен қайта қарауға негіз болып табылатын
азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына ҚІЖК 10-31-
баптарында көзделген адам құқықтары жатады. Сонымен қатар, осы Қаулының 6)
тармағында Пленум: Істі қарау барысында сот тарапынан жіберілген сот
тергеуінің біржақтылығы және толық еместігі, сот қорытындысының істің нақты
мән-жайларына сәйкес келмеуі, қылмыстық іс жүргізу заңының басқадай елеулі
түрде бұзылуы, сондай-ақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz