Қазақ фольклорындағы ерлік, елжандылық тақырыптары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-8
1 ФОЛЬКЛОРДЫҢ ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАДАН АЛАТЫН
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Қазақ ағартушылары мен ақын –жазушыларының ерлік, елжандылық
бағытындағы көзқарастары мен ой-
пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 9-25
1.2 Қазақ фольклорындағы ерлік, елжандылық
тақырыптары ... ... ... ... ... 26-3 5
2 ОҚУ-ТӘРБИЕ БАРЫСЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫ ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫ ЖАНРЛАРЫ АРҚЫЛЫ ЕРЛІККЕ
ТӘРБИЕЛЕУ ... ... ...36
2.1. Батырлар жыры
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 36-45
2.2 Мақал
–мәтелдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .45-50
2.3
Ертегілер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 0-53
2.4 Лиро-эпостық
жырлар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .53-55
2.5 Шешендік
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..55-56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 57-59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Бүгінгі күні жеке тұлғаны Қазақстандық патриотизм мен отансүйгіштік
рухта тәрбиелеу барысында Қазақстанның білім және ғылым қызметкерлерінің ІІ
съезінде еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев: “Қазақстанның отаншылдық
сезімін тәрбиелеу білім берудің мектепке дейінгі жүйесінен жоғары оқу
орындарына дейінгі орталықтарда, барлық ұйымдарда көкейкесті болып
табылады. Оқушыларды Отанды, туған жерді, өзінің халқын сүюге тәрбиелеу –
мұғалімнің аса маңызды, аса жауапты да қадірменді парызы” – деген сөзіне
үңілсек, онда Қазақстан мемлекетінің егемен ел болып қалыптасып, дербес
мемлекет болуы және өркендеп гүлденуі ұлттық біртектілікті сақтаудан
басталады.
Оның басты құндылықтары – ана тілі, ұлттық рух, діни наным сенімдермен
тығыз байланысты. Қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагері.
Президенттің Жолдауында ең мықты 50 елдің қатарына кіру туралы керемет
ой айтылды. Бұл – ұлттың ортақ ұраны.
Қазақстанды Отаным деп таныған әр азаматтың осыған өз әлінше үлес
қосуы – бұның басты шарттарының бірі. Жастарға патриоттық тәрбие берудің
бағдарлы идеяларын Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың “Қазақстан – 2030 ” атты
еңбегінің “Қазақстан мұраты” деп аталатын бөлімінде: “...біздің балаларымыз
бен немерелеріміз... бабаларының игі дәстүрін сақтай отырып қазіргі заманғы
нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар бейбіт, абат,
жылдам өркендеу үстіндегі күллі әлемге әйгілі әрі сыйлы өз елінің
патриоттары болады” – деп, үлкен үміт артты.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңында “Білім беру жүйесінің
міндеттері: ...азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан
Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық
дәстүрлерін қастерлеуге тәрбиелеу” десе, ал орта білімді дамыту
тұжырымдамасында “...тәрбиелік жұмыстарды қазақстандық патриотизм, азаматтық,
ізгілікті интернационализм негізінде құру” – керек екендігі көрсетілген.
Қазастан Республикасы Білім министрлігі ұсынған “Тәлім-тәрбие
тұжырымдамасында” қазақ халқының жауынгерлік және ерлік тарихын ұрпаққа
еріктің өшпес үлгісін қалдырған хас батырлардың өмір-өнегесімен таныстыру;
өз жерін, елін қорғай алатын ұлтжанды, ұлттық намысы мол, жігерлі азаматтар
тәрбиелеу, - деп ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық ерекшеліктер, салт-
дәстүрлерді бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне пайдалануға аса мән береді.
Академик М.К.Қозыбаев бүгінгі ұрпақты ерлікке баулудың ұлтжандылыққа
тәрбиелеудің нағыз қайнар көзі-халықтық педагогика ұлттық дәстүрлерде
жатқанына тоқтала келе, “бізге тірек болып, болашақ батыр ұрпақ өсіруге
көмектесер бір фактор халықтық педагогикалық ұрпақ тәрбиелеу дәстүрі”, -
деп ұлттық жауынгерлік дәстүрлердің маңызы зор екенін атап көрсетеді.
Қазақтың ұлан-байтақ даласын біздің ата-бабаларымыз сан ғасыр “Найзаның
ұшымен, білектің күшімен”, “Қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай” аман
сақтап келді. Олардың құрып кету қаупі төніп тұрған кезде бір жағадан бас,
бір жеңнен қол шығарып жауға қарсы тұруы нағыз шынайы Отансүйгіштік қасиет
еді.
Өз ұлтына деген патриотттық сезімді қазақ ағартушылары Ш.Уалиханов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Алаш Орда қайраткерлері М.Дулатов, М.Жұмабаев,
А.Байтұрсынов және т.б. нақтылы іс-әрекеттері мен шығармаларынан да
байқауға болады.
Елжандылық сезімінің объектісі мен қайнар көзі - Отан десек, оның
мазмұны: туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи
ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар. Олардың адам көкірегіне
жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің
қайнар көзіне айналуы елжандылыққа тәрбиелеудің арқауы.
Педагогика мен тәрбиенің, халықтың ұстанымын ғылыми тұжырымдаған орыс
педагогі К.Д.Ушинский: “Өмірінде де, ғалымда да барлық халықтарға бірдей
тура келетін тәрбие жүйесі жоқ. Әр халықтың ұлттық тәрбие жүйесі де
әртүрлі. Өз еліне басқа елдің тәрбие жүйесін енгізу мүмкін емес, себебі
халықтардың өмір сүру моделі де, тәлім-тәрбие моделі де басқа”, - деп
жазғаны белгілі.
Ғасырлар бойы дамып, қалыптасқан және өркендей беретін халық
педагогикасының қасиетін қаділеп, ұлттық тәрбиеге жан-жақты жағдай жасап,
көңіл бөле бастағанымыз – болашақтың сәулетіне нұрын шашқан күн шуағы
іспетті. Адамды адам еткен пен тәрбие болса, сол еңбекті ұрпағына үйретіп,
адалдыққа баулыған халқымыздың танымдық, тәрбиелік дәстүрлері, салт-санасы,
әдептік хадистері мен тұжырымдары – мәңгі нәр алатын рухани асыл қазынамыз.
Әр халықтың тәлім-тәрбиелік мұрасы – бұл ұлттық мәдениеттің бір
бөлігі.
Ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан халқымыздың озық тәрбиелік мәні
зор әдет-ғұрып, салт-дәстүрі, ауыз әдебиеті, өнері жас ұрпақтың ұлттық сана
сезімін оятып қалыптастырады.
Халқымыздың өзінің бүгінгі биік, озық мәдениетіне оңайлықпен
жетпеген. Бұл жолда ол талай заманғы шым-шытырман оқиғалардың сәулесін
бойына сіңіріп, небір асу-қия, бел-белестерді басып өткен. Ата-бабамыздың
шетсіз де, шексіз далада ертелі-кеш жер кезіп, бостан-босқа жүре бермей,
олар ежелгі заманнан ер жүрек, еңбексүйгіш, талапты да талантты, өзіндік
мәдениеті бар еңселі ел болған.
Халықтың бай мұрасын, соның ішінде қазақ фольклорын оқушыларды
ерлікке және елжандылыққа тәрбиелеуде пайдалану.
Ерлік дегеніміз не? Ерлік адамның ерік-жігер қасиеттерінің ішіндегі
шоқтығы биік сапасы.
Ал ерлікке тәрбиелеу – жас ұрпақтың, қоғам мүшелерінің Отанға,
халқына, жерге деген сүйіспеншілігін арттыру, мұны олардың бойына сіңіру
және қалыптастыру. Бұдан кейін халқымыздың ерлік тәрбиесінің мол тарихын
ескере отырып, ұлттық сананы қалыптастыру, қазақ мектептеріндегі оқу
–тәрбие жұмыстарында халықтық педагогиканың негізгі элементтерін, соның
ішінде, адамгершілік тәрбиесінің басты бағыттарының бірі – ерлік
тәрбиесінің мазмұнын жан-жақты қамту арқылы кеңінен енгізу қажеттігі
туындайды.
Халқымыздың батыры Б.Момышұлының Бұрындары жасаған ерліктерді
сыйламай, қадірлемей тұрып, жаңа ерлікке шақыру бекершілік дегеніндей, жас
ұрпақты ата-баба дәстүрі бойынша ерлікке тәрбиелеп, олардың намыс, парыз,
ұлттық рух, жауапкершілік сезімін дамыту қажет.
Адамзат баласының ежелден келе жатқан ортақ мүддесінің бірі – ерлік
тәрбиесі. Осы мақсатта әрбір халықтың сан-алуан ой-пікірлері мен
тәжірибелері ғасырлар бойы жинақталып отырған. Адамзат баласына ортақ
рухани қазнасының құрамдас бөлігі болып саналатын бұл жетістіктерді
халықтың тәлімгерлік тәжірибесі дейміз.
Қазақ халқының да сан ғасырлық тарихи мәдени жетістіктерінің жемісін,
рухани байлығын, жанына біткен еңбексүйгіштік, елжандылық, ерлік,
имандылық, бауырмалдық т.б. қасиеттерін танытатын тәлімгерлік тәжірибесі
бар. Онда кешегі өткен данагөй қариялар, құлама ойшылдар, би-шешендер және
ақын жыраулардың даналық болжамдардың психологиялық пайымдауларымен
педагогикалық тұжырымдамаларының өшпес ізі жатыр.
Халық педагогикасының озық үлгілері бала бітімін жетілдіру, ана
тіліміздің өрісін кеңейту, білім беру сапасын арттыру, ұлттық дүниетанымдық
көзқарасымызды нығайту құралының бірі болып табылады.
Қорыта айтқанда, патриоттық тәрбиені ойға алғанда бірінші санаға Отан
түсінігі келеді. Отанға құрмет көрсету тұрғысындағы патриоттық сезім жалпы
адам баласына тән туған түйсік-қасиет, оның еліне, туған жеріне, өз тілі
мен мәдениетіне, ұлттық құндылықтарына жеке қатынасын, өзіндік бағасын,
қуаттап-қолдауын пайымдайтын сезім көрсеткіші болып табылады. Патриоттық
сезімнің нысаны мен қайнар көзіне Отан, туған жер, табиғат, оның
байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі ұлттық
құндылықтар жатады.
Асылында, отансүйгіштік қасиетті қалыптастыруға әсер ететін факторлар –
ұлттық сезм, ұлттық мақтаныш, ұлттық сана, ұлттық игі дәстүрлер, ұлттық
парыз, бірлік және міндет.
Ұлттық сезім – өзінің ұлттық өкілділігін мойындай отырып ұлтына деген
сүйіспеншілік, жанашырлық, халық мұраларын бағалай білу. Әрбір адам өз
Отанына деген мақтаныш сезімі, өз ұлтын терең сүюі арқылы басқа ұлттарды
танып, құрметтеуге тиіс.
Ұлттық мақтаныш – ұлттық материалдың, әлеуметтік һәм мәдени
жетістіктерінің негізінде қалыптасатын әрі алдыңғы қатардағы ұлттықидеялар,
ой-пікірлермен байып отыратын, ұлт бостандығы және саяси-әлеуметтік
бостандық жолындағы күрестің тарихымен байланысты әлеуметтік-психологиялық
сезім болып саналады.
Ұлттық парыз – Отанға деген сүйіспеншілік, сыртқы жаулардан елін, жерін
аман сақтап, ата-баба дәстүріне өте сезімталдықпен қарау. Ал парыз – өзінің
мағыналық аясына ақыл-ой, сезім, ерік-жігер, ар-ождан, абырой, әділдік,
шындық, сүйіспеншілік сияқты қасиеттерді қамтып, оларды адам өміріндегі
қайшы құбылыстарға қарама-қарсы қоятын жоғары парасаттылық ұғым.
Бағамдасақ, патриотизм – адамның туа біткен биологиялық қасиеті емес,
ол әлеуметтік, тарихи қалыптасқан, Отанға деген сүйіспеншілік сезім. Ол
Отанға қызмет етуден көрінеді. Әрбір халық өз Отанының, яғни өзі еңбек
етіп, өмір сүретін саяси, мәдени, дамуына мүдделі. Ұлттық сана-сезім –
адамның рухани өмірінің басты белгілерінің бірі.
Ұлттың сана-сезімімен ана тілін білу де, жері әм елінің тарихына зер салу,
төл мәдениетін игеру де туындайды. Ана тілін білмейтін адам өзінің де, ел-
жұртының да қадір-қасиетін жетік біліп, бағалай алмайды.
Патриотизмнің маңызды бөліктерінің бірі: онымен етене байланысып жатқан
ұлттық рух һәм ұлттық патриотизм жөнінде айтып өту лазым. Ұлттық рух пен
ұлттық патриотизм – бұл ұлттың ішіндегі жеке адамның асыл белгісі мен
қасиеті, өз халқына деген шексіз сүйіспеншілігі, адам өз халқымен қан
жағынан да және шыққан тегі, аумағы, тілі, тұрмыс-тіршілігі, мінез-құлқы,
психологиялық және этностық ерекшеліктері, қалыптасқан тарихи дәстүрлері
жағынан да, әбден айқын әрі дербес басқа қасиеттері һәм ерекшеліктерімен де
байланысты. Ел болу үшін ұлттық рух, ұлттық қасиет және ұлтқа деген сенім
болуы керек. Кімде-кім халыққа, оның болашағына сенбесе, өз тағдыры үшін де
үрейленеді, өз Отанын жат жұрттықтардың жаулап алуынан қауіптенеді. Бір
сөзбен түйгенде, Отанының патриоты, батыры бола алмайды. Жалпы, патриоттық
сезімнің қалыптасуы отбасынан бастау алады.
Патриоттық тәрбие, ұлттық намыс, ұлттық сана-сезім рухани байлықтан
көрініс табады. Олай болса, рухани байлыққа, ең алдымен, тілімізді,
дінімізді, салт-дәстүрімізді жатқызсақ, тіл – қазақ болуымыз үшін, дін –
адам болуымыз үшін, салт-дәстүр – ұлт болуымыз үшін қажет.
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылдың 6 ақпанынында жарияланған Қазақстан халқының
әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Жолдауы
еліміздің халықаралық білім кеңістігіне, бәсекеге барынша қабілетті 50 ел
қатарына кіру стратегиясының жалғасы болып отыр [1].
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 8-бабында білім беру
жүйесінің басым міндеттері – азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны −
Қазақстан Республикасына деген сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді
құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға және қоғамға
қарсы кез-келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу – деп айтылған.
Бүгінгі ХХІ – ғасырда егеменді Қазақстанда өмір сүріп жатқан жас
ұрпақтың бойындағы ерлік пен елдік қасиеттің рухани негізі туып-өскен жері
мен елінің салт-дәстүрінен, ұлттық мәдени мұраларынан, мақал-мәтелдерінен,
лиро-эпостық жырларынан, шешендік сөздерінен, ел мен жер байлығын қорғап
қалған Күлтегін, Тоныкөк, Қобыланды, Ер Көкше, Ер Қосай, Едіге, Қарасай,
Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Сұраншы, Саурық батырлардың ерлік істерінен
бастау алады. Сонымен қатар, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан мәдени-рухани
мұралар, тастағы жазбалардағы өсиет, өнеге, нақыл сөздер, қазақ фольқлоры
жанрлары жас ұрпақтың бойында отансүйгіштік, ерлік сезімді ұялатып, олардың
туған жерге, өскен елге, ұлт мәдениетіне деген сүйіспеншілік қасиеттерді
қалыптастыруға игі ықпал етеді.
Республикамызда зерттеліп отырған проблемаға байланысты М. Қозыбаев,
Т. Тұрлығұл, Ж. Қасымбаев сияқты тарихшы ғалымдар тарихи-философиялық
тұрғыда, әдебиет саласы бойынша М. Әуезов, С. Сейфуллин, М. Ғабдуллин,
Е. Смайылов, С. Мұқанов, Ә. Қоңыратбаев, Ә. Сейдімбеков және т.б.
зерттеушілер өз еңбектерінде ауыз әдебиеті үлгілеріндегі патриотизмнің
ұлттық мәнін терең зерттеді.
Кез-келген тәуелсіз мемлекеттің іргесі берік, аспаны ашық болуы үшін
қорғаныс қабілетін нығайтудың, жас ұрпақты ерлікке, елжандылыққа
тәрбиелеудің маңызы зор. Әр адамның бойында Отанға, халқына шын
берілгендік, ата-салтына, ел тарихына деген құрмет, ерлік рухы қалыптасады.
Ежелден елдік пен еркіндікті берік ұстап, ата-бабамыздың үлкен
шаңырағы асына түрлі ұлттар мен ұлыстардың басын қосып, бірлікке,
бауырластыққа баулып, достықтың туын берік ұстаған қазақ халқы өмір
өнегелерін ұрпағына ұғындырып, үйретіп келеді. Сол ұрпақтар мен ұлыстар
бірлігін нығайтып, жарастырып отырған халықтың әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін,
халықтың даналығын бала бойына дарытып, адамдыққа, батырлыққа, ерлікке
тәрбиелеуде, ел әдебиетін, мәдениетін басқаларға ұғындырып, орнықтыруда
қолданатын басты құрал – қазақ фольклоры.
Жазуы кенже дамыған қазақ халқы үшін өнер де, көркем әдебиет те, білім
де, тәрбие де – ауыз әдебиеті болды.
Қазақ зерттеушілерінің арасынан ерлік тәрбиесі туралы халық мұраттары
мен түсініктерін ашуда Қазақ фольклористикасының тарихы, Ә.Табылдиевтің
Халық тағылымы, Ш.Уәлихановтың, Ә.Марғұланның еңбектері, М.Ғабдуллиннің
Қазақ халқының ауыз әдебиеті деген еңбектерін ерекше атауға болады.
М.Ғабдуллин – қазақ халқының педагогикасын зерттеу қажеттігі туралы
қазақ ғалымдары арасынан алғаш пікір айтқан ғалым. Ол өзінің Ата-аналарға
тәрбие туралы кеңес атты еңбегінде былай деп ой қозғаған: Қазақ халқының
өмірінен орын алған тәрбиенің тарихын жан-жақты түрде қарастыру өз алдына
зерттейтін мәселе. Бұл еңбегінде ол бесік жырынан бастап, батырлар жырын
қоса қазақ халқының поэзиясының тәлім-тәрбиелік мәнін ашып, оны бала
тәрбиесіне пайдаланудың жолдары мен әдіс-тәсілдерін көрсетіп берген. Ол
еңбекті жазудағы оның басты мақсаты – революцияға дейінгі қазақ арасындағы
жас ұрпақты еңбек пен ерлікке тәрбиелеуде халқымыздың нені армандағаны және
баланы жастайынан тәрбиелегенде оның өсе келе кім болуын көздегеніне шолу
жасау [2].
Зерттеу мақсаты: қазақ фольклористикасының ғылыми-педагогикалық
негіздерін айқындап, оны орта мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде тиімді
пайдалану арқылы оқушыларды ерлікке және елжандылыққа тәрбиелеу.
Зерттеу нысаны: негізгі мектептегі оқу- тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: ауыз әдебиеті үлгілерін оқу-тәрбие үрдісіне тиімді
пайдалану арқылы ұлттық мәдени мұраларды шынайы сүйетін елжанды азамат
тәрбиелеу.
Зерттеудің міндеттері:
- халық ауыз әдебиетінде ерлікті дәріптеген, ел қорғаған батырларды
бейнелеген аулан түрлі жырлар, толғаулар, мақал-мәтелдер, шешендік сөздері
арқылы оқушыларды ерлікке және елжандылыққа тәрбиелеуде пайдалану;
- патриотизм, Қазақстандық патриотизм, ұлттық патриотизм,
елжандылық ұғымдарға ғылыми анықтамаларды нақтылау;
- оқушыларға ерлік және елжандылық тәрбиесі негіздерін қалыптастырудың
педагогикалық мағынасын анықтау;
- ауыз әдебиеті үлгілерін пайдалана отырып, оқушыларды елжандылыққа
тәрбиелеудің моделін ұсыну;
- ерлік және елжандылық тәрбиесі негіздерін қалыптастырудың
педагогикалық аспектілерін негіздеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы - Егер халқымыздың ерлік, елжандылық
тәрбиесі негіздерін игерер болсақ, оның тұтас ғылыми жүйесін жасауға
болады. Сол мұраларды саралап бүгінгі талап тұрғысынан пайдаланғанда ғана
жалпы азаматтық және ұлттық құндылықтардан саналы да дүниетанымы мол
ерліктің, елжандылықтың мәнін түсінетін, елжанды ұрпақ тәрбиелеудің
мүмкіндігі туады.
Зерттеудің жаңалығы:
- халық ауыз әдебиетінде ерлікті дәріптеген, ел қорғаған батырларды
бейнелеген аулан түрлі жырлар, толғаулар, мақал-мәтелдер, шешендік сөздері
арқылы оқушыларды ерлікке және елжандылыққа тәрбиелеуде пайдаланылды.
- оқушыларға ерлік және елжандылық тәрбиесі негіздерін қалыптастырудың
педагогикалық мағынасын анықталды.
- ерлік және елжандылық тәрбиесі негіздерін қалыптастырудың
педагогикалық аспектілерін негізделді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде: зерттеу жұмысының көкейкестілігі, мақсаты, нысаны, пәні,
болжамы, міндеттері қамтылған.
Екі тарауда қазақ ағартушыларының, ақын-жыраулардың ерлік бағытындағы
көзқарастары мен ауыз әдебиетіндегі ерлік тақырыптарына, яғни, батырлар
жырына, мақал-мәтелдерге, ертегілерге, шешендік сөздерге және ғашықтық
жырларға мән берілген. Сонымен қатар, оқу-тәрбие барысында ауыз
әдебиетіндегі ерлік тақырыбын, оның сабақ барысында және сабақтан тыс
уақыттарда ерлікке тәрбиелеудегі маңызы түсіндіріледі.
1 ФОЛЬКЛОРДЫҢ ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАДАН АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Қазақ ағартушылары мен ақын –жазушыларының ерлік, елжандылық
бағытындағы көзқарастары мен ой-пікірлері
Қазақ фольклорының жиналуы ХІХ ғасырдан бастау алады. ХХ ғасырдың бас
кезінде көптеген әнші, ақын-әдебиетшілер ел аузындағы фольклор үлгілерін
жинап, газет-журнал бетінде, басқа да жинақтарда жариялай бастайды. “Қыз
Жібек”, “Қозы Көрпеш – Баян сұлу”, “Қобыланды”, “Алпамыс” жырлары Қазанда
жеке-жеке жинақ болып басылады. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің ауыз әдебиетінің
көркем үлгілеріне арналған төрт томдық қолжазбасы болған. М. Сералин
“Шаһнаманың” кейбір тарауларын қазақ тіліне тәржімелеп шығады. Сонымен
қатар орыс ғалымдарының халық поэзиясын жинауға бағытталған іс-әрекеттері
де бұл ғылымның ілгері басуына көп септігін тигізді.
Қазақ фольклористикасы ХХ ғасырдың жирмасыншы жылдары айрықша бой
көрсетеді. Бұл кезде Ә.Диваев, Х.Досмұханбетов, М.Әуезовтердің қатысуымен
қазақтың батырлық жырлары басқа да фольклор туындылары дүркін-дүркін жарық
көреді. Москвада Ә.Бөкейханов пен А.Байтұрсынов құрастырған “Жиырма үш
жоқтау” (1926) басылса, “Сана”, “Терме”, “Шолпан” журналдарында да фольклор
шығармалары жарық көріп тұрады.
Ауыз әдебиеті – халықтың алтын қазынасы, жазба әдебиетінің арғы атасы.
Ол телегей-теңіз сөз маржандарына толы. Сонау талай ғасырдан бері халық
туғызған мәдени мұралардың ішіндегі ең тазасын, ең нәрлісін, ең асылын өз
бойына жинақтаудың нәтижесінде таптырмас мол мұраға айналған. Фольклор
ағылшын сөзі халық даналығыдеген ұғым береді. Оған халық музыкасын, халық
биін, халық өленің, халық театрын, халық әдебиетін, халық қолөнерін,
ұғымдар мен ғұрыптарды, салттар мен нанымдарды жатқызады. Қай елдің
балмасын рухани жан азығы – ауыз әдебиеті халық дамуының ең алғашқы
кезеңдерінен бастап пайда болған. Қазақ халқының фольклорлық мұрасын
біріктіретін шығармалар көлемі, мазмұны, маңызы және көркемдік ерекшелігі
жағынан шоқтығы биік. Қандай ақын, жыршы болмасын осы мол мұраны жанап
өтпестен керісінше, мейілінше сусындап, рухани азық еткен.
Халық ауыз әдебиетінің мол бастауынан сусындамаған, онан үйренбеген
жазушы жоқ. Олар сол мол қазынаға орала береді, оралған сайын одан жаңа сөз
кенін, бейнелі ой табады, шабыт алады. Ұлы Пушкин мен Горький де, Ыбырай
мен Абай да халық ауыз әдебиетіне талай оралған, солардың негізінде жаңа
шығармалар жазған. Осындай ауыз әдебиетінен сусындап, ауыз әдебиеті туралы
өзіндік көзқарастары мен пікірлерін айтқан, оларды халық аузынан жазып
алып, кейінгі ұрпаққа мұра етіп қалдырған, қазақ халқы үшін аянбай еңбек
еткен ағартушыларымыз да бар. Олар – Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин,
Абай Құнанбаев т.б. Бұлардың жас ұрпақты ерлікке тәрбиелеу саласында арнайы
еңбектері жазылмағанмен, олар өздерінің ғылым және әдеби еңбектерінде құнды
пікірлер айтқан.
Қазақтың ұлы ғұлама ғалымы Шоқан Уәлиханов – қазақ халқының рухани
мәдениеті мен ауыз әдебиетін ерінбей үйреніп, зерттеуші алғашқы ғалымдардың
бірі. Ол қазақтың ертегілерінен, жырларынан және өлеңдерінен материалдар
жинады. Шоқан ауыз әдебиетін халықтың өздігінен іштей өсуінің айғағы, бүкіл
қоғам жұртшылығының алға басуымен байланысты туған таза халықтық ақыл-ойдың
айғағы деп қарайды.
Шоқан қазақтың тарихы туралы шежірелік мағлұматтарды өзінің ата-
анасынан, құйма құлақ қариялардан естіп білсе, сол тарихтың желісін ауыз
әдебиеті шығармаларынан да аңғарғандай болады. Ел намысы үшін жан аямай
жорыққа аттанып, асқан ерліктер көрсеткен, күні кеше ғана ХҮІІІ ғасырда
өмір кешкен Бөгенбай, Қабанбай, Жәнбітек, Сырымбет, Олжабай, Малайсары,
Жасыбай секілді батырлардың бейнесі сезімтал, сергек Шоқанның қиялын
қозғайды, сыры ашылмаған жұмбақтай болып бұлдырайды. Өз халқының осыншама
бай ақындық өнерін, таусылмас көркем аңызын, жырын, өлеңін, күйін жасында
қанып тыңдап, құлағына сіңіріп, олардың сөзіне де, сазына да қызыға білуі
Шоқанды алдағы зерттеушілік істерге табиғи түрде жетелегендей болады [2].
ХҮІІІ ғасыр батырлары туралы тарихи аңыз-әңгімелер деген еңбегінде
Шоқан Уәлиханов аса қызғылықты деректер келтіреді. Мұнда сол дәуірдің
белгілі қайраткері жайында он төрт әңгіме берілген. Сол әңгімелерде
Абылайға, Бөгенбайға, Жанатайға, Сырымбетке, Жәнібекке, Малайсарыға, Баянға
қатысты жайлар сөз болады. Аталған әңгімелердің көбі ауызша түрде соңғы
кездерге дейін айтылып келген. Солардан Шоқан жазбаларының кейбір маңызды
айырмашылықтары бар. Біріншіден, бұл аңыз әңгімелердің бұдан бір ғасыр
артық уақыт бұрын жазып алынуы өте мәнді. Осы әңгімелерді кейінгі кезге
дейін ел аузында сақталған нұсқалармен салыстырып көрудің өзі қызықты
мәселе.
Екіншіден, ғалымның шыққан, өскен ортасы Абылайдың өз әулеті екенін
ескерсек, аталған аңыз -әңгімелердің бағасы арта түседі. Өтйкені, ХҮІІІ
ғасырдағы жоңғарға қарсы қазақ халқының азаттық күресінің басында Абылай
хан, оның атақты батырлары тұр. Жоңғармен жойқын соғыстың барлық кезеңі,
қайшылықтары, ерекше ерлігімен көзге түскен батырлар жөнінде әңгімелер
Абылайдың айналасында аса көп тарайды.
Үшіншіден, қазақ тарихының жағдайын, заманында өз отандастарының қай-
қайсысынан да артық білген Шоқанның ел аузындағы әңгімелерді талғаусыз
тізбей, ең маңыздыларын ғана екшеп, бұл мәселеге ғылыми тұрғыдан келіп,
үлкен жауапкершілікпен қараған [2].
Шоқанның көптеген мақалаларында, очерктері мен материалдарында
Жоңғария очерктері, Ұлы қырғыз-қайсақ ордасы деген аңыз-ертегілері
сияқты еңбектерінде қазақ халқының ауыз әдебиеті тарихпен байланысты
қаралады.
Шоқанның қырғыздың жырлары өз қоғамындағы өмірді, ұғымды және қарым-
қатынасты көрсететін очеркболғандықтан, әрі айтарлықтай қызықты, әрі жан-
жақты тексеруге татырлық нәрсе деп есептейді. Тарихи жағынан алғанда, -
дейді Шоқан, - халықтың ақындық рухы қызғылықты, өйткені, біріншіден, жыршы-
ақындар өткендегі батырлардың ерліктерін жырлайтын, атамзаманғы көне
поэмаларды бұрынғы қалпында бұзбай сақтап әкелген. Екіншіден, әр дәуірде
өмір сүрген жыршы-ақындар өз заманында болған оқиғаларды бір тақырыпқа
біріктіріп, бір тұлғаға сиыстырып, халық жадынан өшпестей етіп жырлаған.
Үшіншіден, әдет-ғұрыптың, мақал-мәтелдің, халық құқығының жиынтығы болып
табылатын бұл поэмалар- халықтың өткен тарихы мен рухани өмірін бейнелеп,
белгілі тарихи мағлұматтарды толықтыруға және оның шығу себебін анықтауға
бізге мүмкіндік береді.
Шоқанның хатқа түсірген ауыз әдебиеті үлгілерінің бір тобы тарихи
өлеңдер, жырлар, жоқтаулар, айтыс сөздер. Олардың ішінен Бұқар жыраудың
Абылайға арнаған өлеңдері Абылай туралы жыр, Қара батырдың толғауы,
Орақтың толғауы. Осы топтағы жырлардың көрнектісі – Абылай туралы жыр.
Мұнда Абылайдың қырғыз манаптарына қарсы жорығының тарихы сөз болады.
Жырда Абылай қырғыз әкімдеріне қазақ елінің кеткен кегі үшін аттанады [2].
Шоқанның ғылыми еңбектерінің аса бағалылары Едіге жыры, Қозы
Көрпеш-Баян сұлу, Қоңырбай, Ер Нұра, Күмісхан, Яки Қарабас ұлы
Манас, мақал-мәтелдер, жұмбақтар т.б.
Шоқанның қырғыз халқының эпосы Манас жырының үлкен бір бөлігін
жазып алуы, оны орыс тіліне аударуы, ең алғаш эпостың жалпы бітімі, мәдени
мәні, ерекшелігі туралы беделді пікір айтуы нағыз ғылыми ерлік.
Шоқан 12 жасар манастың тек бірінші ерлік қадамынан бастап қағазға
түсіруді жөн көрген. Бұған кіретін суреттер тегісімен халық эпосында
бұрыннан дәстүр болған, қазақ пен қырғыз халқының барлық эпос жанрында
кездесетін Ер Төстік, Ер Көкше, Ер Сайын, Қобыланды жырларында кездесетін
белгілі сарынмен айтылады. Ол жырлардың барлығына ортақ нәрсе халыққа
қамқор болатын, елін, жерін, Отанын қорғайтын алып ерді арман еткен
жұртшылық, олардың туысын да, жай кісінің туысынан өзгеше етіп, оларды күні
бұрын ерекше бейнелеп, неше алуан кереметпен дүниеге келтіреді.
Шоқанның фольклор жинаушылық еңбегінің ең күрделісі, оның қырғыз
эпосы Манастың көлемді бір бөлігін жазып алып, жырдың жалпы мазмұнымен
жұртшылықты таныстыруы.
Сонымен, Шоқан қазақтың ауыз әдебиетін жинауда, оны зерттеуде үлкен
еңбек сіңірген ғалым болды. Оның бұл еңбектері қазақ халқының тарихынан
айрықша орын алады, оны халқымыз жоғары бағалайды.
Қазақ жырауларының толғау тебіреністері тәлім-тәрбиелік шарапаты
жағынан ғана емес, сонымен бірге рухани эстетикалық, отаншылдық мәні
жағынан да аса маңызды болды. Жыраулар жаугершілік заманда хандар мен
бектердің, қолбасы батырлардың ақылгөй кеңесшісі болып, жорыққа бірге
аттанды, ру-тайпаларға басшылық етті, сұрапыл қанды майдан көріністерін
жырға қосты, ерлікті мадақтады, шейіт болған батырларды жоқтап, ел қайғысын
бөлісті.
Халық тағдыры, елдігі, бірлігі, бүтіндігі жырауларды терең
толғандырған. Олардың көксегені кіндік кесіп, кір-қоңын жуған жұрты.
Жыраулар поэзиясының толғауларының негізгі тақырыптары - туған жерді,
елді сүю, Отанды қорғау, елді бірлікке шақыру, адамгершілік қасиетті
насихаттау.
Ол ел берекесін кетіріп, күйзеліске ұшыратқан. Жырау халық басына
төнген осы ауыртпалықты көре білген. Ердің құны болса да, Қол қусырып
барған соң, Аса кеште қоя бер, бұрынғыны қуыспа, - деп, қайырымдылық,
ерлік істерге жетектейді.
Жыраулардың өз толғауларында көтерген негізгі тақырыбы қандай?
Жыраулар поэзиясының өзекті тақырыбы — туған елі, оған деген
сүйіспеншілігі, елдің бірлігі, бүтіндігі. Халқына жайлы қоныс, ырысты жер
іздеген Асан қайғының: "Желмая мініп жер шалсам, тапқан жерге ел көшер" –
деген ақылгөй сөзі – сол елінің қамын ойлаған жүрек сөзі. Сол сияқты
Қазтуған жырау да "қайран менің Еділім" – деп еңіреп өткен. "Еділдің бойын
ел жайлап, шалғынына бие біз байлап" – деп Доспамбет жырау армандаған,
"ауылдан топыр үзілмей, ошақтың оты өшпесе, май жемесе қонағым... он кісіге
жараса, бір кісіге асқан тамағым", – деп Ақтамберді жырау еліне ырыс,
молшылық тілеген, бейбіт, тыныштық өмірді қалаған. Жыраулар поэзиясы еліне
деген ыстық сезімге толы. Олар сол еліне жалынды жырларын арнаған, халқын
сол елі үшін қызмет етуге үндеген, керек болса, жанын пида етуге шақырған.
Халқы үшін қан майданда шайқасқа түсіп, елін, жерін сыртқы жаудан қорғаган
әйгілі халық батырларының ерліктерін жырлаған.
Қайран менің Еділім деп еңіреп өткен Қазтуған жырау-тайпалар көсемі,
отты биі, әскербасы, орақ тілді шешен, арқалы ақын болған. Қазтуған
жырларының арқауы – туған елі, кіндік кескен, кір жуған жері. Оны ақын
тебірене жырға қосады. Оның жырындағы:
Балдағы алтын құрыш болат,
Ашылып шапсам деп тартар,
Сусыным қанға қанар деп,
Азамат ердің баласы
Жабыққанын білдірмес
Жамандар мазақ қылар деп [3], - деген жолдарда батырлықты, елдікті,
ерлікті дәріптейді. Осындай елдікті, батырлықты жырлаған жыраулардың бірі –
шалкиіз жырау. Ол әйгілі ақын болған. Өз жырларында өмірге терең көз
жіберген, аталы ғибратнамалық сөз қалдырған Шалкиіз талай жорықтарға
қатынасқан. Оның жырларынан ерлік сарыны айқын сезіледі. Ол:
Дулығамның төбесі
Туған айдан болмаса,
Батыршылық сүрмен-ді немесе
Дулығалы бас кескен,
Ерлердің алдаспаннан игі қолы болар ма! – деп батырлықты жоғары
бағалаған. Елін жауынан, дұшпаннан тек жалаңаш барып жауға тиер ер ғана
қорғай алады деген түйін жасайды. Батыр жігіт қол бастар деп, ерлікті,
батырлықты жырына ту еткен.
Жырау туындылары әсерлі, өткір, аз сөзге көп мағына сыйғызған сұлу
сазды көркемдігімен ерекшеленеді. Оның Асқар, асқар, асқар тау...,
Қоғалы көлдер..., Арғымақ ару аттар..., Ор, ор қоян, ор қоян..., т.б.
шығармаларында орта ғасырлық қарапайым көшпелілердің өмірі туралы нанымды,
моральдық, этикалық түсініктер көрініс тапқан. Ал Алаштан байтақ
озбасы..., Жапырағы жасыл жаутерек, Ер шобан, т.б. жырлары ерлік
рухқа, асқақ романтикаға толы. Шалкиіздің халық арасына ең көп тараған
шығармалары – Би Темірге айтқаны, Би Темірді қажы сапарынан тоқтатуға
айтқан толғаулары.
Ақтанберді жырларындағы негізгі сарын ерлікке үндеу, жауға қарсы
күреске жігерлендіру. Ол жау табанында қалған жерлерді азат етуді аңсайды,
бүкіл қазақ болып бірігіп атқа қонуды, жоңғарларға күйрете соққы беруді
армандайды. Балпаң балпаң кім баспас, Жауға шаптым, От басар орыны
отаудай секілді біраз жырларында жұртшылықты ата жаумен айқасқа шақырады.
Ел қорғау жолында өлген ерде арман жоқ деп білді. Күмбір-күмбір
кісінетіп, Уа, қарт Бөгенбай, Менімен ханым ойнаспа, Жауға шаптым ту
байлап, Заманым менің тар болды және тағы да басқа өлең-толғаулары
батылдыққа, ізгілікке, патриоттық күй-сезімдерге толы.
Жиембет жырау - әрі әскербасы, әрі әйгілі ақын болған. Қазақ жерін
жаудан қорғауда талай ерлік көрсеткен. Ақын поэзиясынан оның ерлік, өрлік
мінезі, ерен батырлығы айқын көрінеді. Хан қаһарынан қаймықпайтын от тілді,
орақ ауызды Жиембет жырау ойына келгенін жасаған Есімханның екі жүзділігін
әшкерелеп:
Қайырып қайыр қылуға
Қылығың жоқ ұнаған...
деп айыбын бетіне басады. Хан қаһарына іліккен ақын қанша батыр болса да,
теңдік ала алмай, қол-аяғы байланып, Сібірге жер аударылып кетіп бара
жатып:
Қол-аяғым бұғауда
Тарылды байтақ кең жерім!
Арманда болып барамын
Қоштасуға аяқ жоқ
Қалқаман, Шолан ерлерім! – деп өзінің жауынгер достарына іштегі
өкінішін білдереді. Ол туған жерденжырақта жүріп те елін, жерін, жауынгер
достарын аңсап сағынып:
Ханға қарсы тұрам деп
Түн ұйқымды бөлгенмін
Жұртымды жөнге салам деп
Атқа мінген ер едік ...
деп, өзінің әділет үшін белін буып, қолына қару алып, күреске шыққан
мақсатын баяндайды.
Елі үшін еңіреген ерлердің бірі – Ақтамберді жырау. Халық қамын
жақтаған, ел бірлігін сақтаған, ортақ жауға аттанып ойран салған әрі батыр,
әрі ақын. Болат қайнауда шынығады, батыр майданда шынығады, - деп
бағалаған жырау:
Жігіт жанды бұласа!
Ел шетіне жау келсе
Алдыңа, сірә, дау келсе
Батырсынған жігіттің
Күшін сонда сынаса! [3] –
деп жігіттің жігіттігі өлім мен өмір белдескен қан майданда сыналмақ
дегенді мегзейді. Қол бастаған батыр соңынан ерген сарбаздарына:
Жалтара шапсаң жау қашпас,
Жауды аяған бет таппас.
Уа, жігіттер, жандарың
Жаудан аяй көрмеңіз ... –
деп, атой сала ұрандайды. Халық үшін жан пида деп қол бастап жүрген
батыр, елінің бас бостандығы үшін жан аямай кескілесе күресіп жүргенін сөз
етеді.
Қалданменен ұрысып,
Жеті күндей сүрісіп,
Сондағы жолдас адамдар:
Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай,
Шақшақұлы Жәнібек,
Сіргелі қара Тілеуке
Қарақалпақ Қылышбек,
Төкеден шыққан Сатай, Бөлек,
Шапырашты Наурызбай,
Қаумен, Дәулет, Жәпек батыр қасында,
Бақ-дәулеті басында,
Сеңкібай мен Шойбек бар.
Таңсыққожа, Молдабай,
Қатардан жақсы қалдырмай,
Есенқұл батыр ішінде.
Өңкей батыр жиылып,
Абылай салды жарлықты,
Қалдан ханды қашырып, – деген жолдардан басталатын Бұхар жырау
толғауында Наурызбай батырдың барлық қаһармандық қырлары, туған елі мен
туған жері үшін қасық қаны қалғанша жаумен жаға жыртысып өткен батыр
тұлғасының сырт келбетімен қоса, онын рухани жан дүниесіне де баға
беріледі. Осы орайда жырау аузымен халық сөйлеп тұрғандай, батыр ерлігіне
елдік баға беріліп турғандай әсерде боламыз.
Ел басына күн туғанда даналығымен, батырлығымен, парасаттылығымен ел
мұңын, халық сырын, тарих үнін түсіне білген, халықтың басын қосқан, халық
мүддесі жолында, табандылығында, тапқырлығын да таныта білген хан Абылай
қазақ халқының күшін тасытты, мәртебесін көтерді, қазақ елін аса іргелі
елге айналдырды. Батырларын, елін сүйген ерлерін, ақын-жырау өнерпаздарын
достық –бірлікте ұстап, оларды жүзге бөліп жармады.Жауын торғайдай
тоздырып, тарыдай шашып, ірімшіктей іріткен, қоқңдап қоңқылдаған Қоқанмен
де, қалың қара Қытаймен де, ормандай орыспен де тіл табысқан бабамыздың
даналығының арқасында, осы біз өмір сүріп отырған аяулы Отан- Қазақстан
жері сол бабалардың сақтап қалған, бізге қалдырған асыл мұрасы екені
сөзсіз.
Айдын шалқар, күміс сулы бұлағым,
Жасыл –желек ат көрінбес құрағым.
Мыңғырған мал даласында жайылған,
Бабалардың болған сондай тұрағы.
Бұхар, Қоқан бұл байлыққа қызықты,
Орыс патша арам ойлы бұзықты.
Қорған салып, жерін алып, қуса өзін,
Сонда көрген сорлы қазақ шыжықты.
Қазақта жер қалмады патша алмаған,
Елін, жерін, малын тегіс жалмаған.
Қойға тиген қасқырдай боп қазақтың,
Отаршылдық қыр соңынан қалмаған...
Халық басына осындай қиын-қыстау заман зары туған шақта, қазақ
қауымының бас көтерген батыр да ержүрек перзенттері елдің елдігін, ердің
ерлігін сақтап қалды.
Ал Тәтіқара ақынның бір топ қазақ батырларына арналған келесі:
Бөкейді айт Сағыр менен Дулаттағы,
Деріпсәлі, Маңдайды айт Қыпшақтағы.
Өзге батыр қайтса да бір қайтпайтын,
Сары менен Баянды айт Уақтағы.
Ағашта биікті айтсаң қарағайды айт,
Жігіттік, ерлікті айтсаң Бөгембайды айт,
Найзасының ұшына жау мінгізген.
Еменәлі Керейде, ер Жабайды айт, - деп келетін өлең - жырында Бөгембай
батырдың тұлғасына байланысты жігіттік пен ерлік мінез басты қасиет ретінде
қатар көрсетіледі.
Ерлік тақырыбы – кеңес заманындағы ақын-жыршылардың да өзекті тақырыбы
болды. Атап айтқанда, жамбыл, Нұрпейіс, Доскей, Нартай, Нұрлыбек т.б.
ақындар өздерінен бұрынғы халық ақындарының ұлы дәстүрін, бүгінгі
заманымызға орай ілгері дамытып, кешегі соғыс жылдары өздерінің жалынды
жырларымен қазақ жауынгерлерін Ұлы Отанымызды қорғауға рухтандырып,
жігерлендірді. Қазіргі халық ақындары да Отанын жаудан қорғаған патриот ұл-
қыздарын бүгінгі заманның батыры етіп суреттейді. Сондай жалынды жырларымен
ұрпағын рухтандырып, оларға жігер, қайрат беріп, ерлікке тәрбиелеген, өз
дәуірінің ізгі мұратын көтеріңкі, серпінді толғаған ақындардың бірі –
Жамбыл Жабаев.
Ауыз әдебиетінің көркемдік дәстүрінен үлгі алған бұрынғы сөз
суреткерлері әрі ақын, әрі жыршы қызметін қатар алып жүрген өз дәуірінің
перзенті Жамбыл да, бұл дәстүрден сырт тұрған жоқ. Ол – шығыс халықтарының
әйгілі датан, аңыздарын Шахнама, Көрұғлы, манас т.б. ел арасында көп
жырлаған, Көрұғлы жырының тамаша көркем нұсқаларының бірін жасаған.
Сондай-ақ, ол Қыз жібек, Мұңлық-Зарлық, Ерназар Бекет
дастандарын толғаған. Демек, жыршылық Жамбылдың аса қызғылықты өнер
қырларының бірі. Тыңдаушылардың ыңғайына, жағдайына қарай ақын кейде замана
мәселелерін суреттейтін өлеңдер шығарса, енді бірде, өткен күннің,
тарихтың, шежіренің желісіне түсіп жыр айтқан. Ескі аңыз, ертегіні тек
қайталап, жаттап айтумен шектелмей, дамытып, көркейтіп, уақыт табалына
орайластырып құлпырта өңдеген. Жетісу жерінің ел қорғаған батырлары Өтеген,
Саурық, Сұраншы туралы бұрыннан айтылып келе жатқан аңыздар негізінде жаңа
дастандар туғызған.
Үлгі алған мектебі ауыз әдебиеті болған Жамбылдың шеберлік шыңдаған
екі жанры- айтыстар мен арнау өлендер еді. Отызыншы жылдарда айтыс біраз
саябырсып қалғанымен, арнау өлеңдер жаңа дәуір шындығын сипаттауға икемді
түр екенін көрсетті. Мұны ақынның Клим батыр, Калинин ақсақалға, Қызыл
әскерге, Амангелді тойына, Чапай, Балаларға, Елімнің қыздарына,
Ленинградтық өренім, Кеңес жауынгерлеріне тәрізді туындылары
дәлелдейді. Осы өлеңдердің аттарына, тақырыптарына қарап отырып та,
Жамбылдың бесжылдықтар мен Ұлы Отан соғысы кезіндегі айтулы оқиғаларға
ақындық лебіз білдіріп, сергек белсенділік көрсеткенін тануға болады.
Қандай тақырыпты жырласа да, ақын жалпы жұртқа жақсылығы тиген үлгілі
істерді, халықтың аяулы перзенттерін мадақ етеді. Сондықтан да, оның
шығармалары, тұтастай алғанда, өз дәуірінің асқақ, шаттық әніндей, қауым
көңілінен шымырлап шыққан мөлдір сырдай әсер қалдырады. Клим батыр деген
өлеңінде советтік қолбасының ерекше парасатын, алғыр ерлігін көрсетеді.
Бұрынғының небір аты шулы әскербасыларының шапқыншылық жорықтары халыққа
қасірет келтіргенін еске түсіреді.
Отан қорғау, ерлік тақырыбы – Жамбыл шығармаларында мол орын алады.
Отызыншы жылдарда ақын бұл тақырыпқа Қызыл әскерге, Амангелді, Чапай,
Жеңіс жырын сайраңдар, Жауға оқ, Отанымның батырларына, т.б.
өлеңдерін арнады. Бұл туындыларында ол халқымыздың отаншылдық, батырлық
дәстүрін мадақ етті, импералистік жаулардың қан құйлы қастандығына күйрете
соққы беруге дайын болуға шақырды, тарихтағы, революция, азамат соғысы
жылдарындағы әйгілі қаһармандарды үлгі тұта сөйледі. Жамбылдың отаншылдыққа
үндеген көп өлеңдерін соғысқа дейінгі бесжылдықтар кезінің жас буыны жатқа
айтып өсті. Халық батырлары Амангелдінің, Чапаевтың ерлік дәстүрін
жалғастырушыларды тәрбиелеу ісіне мұндай өлеңдердің ықпалы зор.
Батыр бол, балаларым, бәрің-дағы
Тап берген дұшпан иттің сынсын сағы.
Семсерін Амангелді тот баспасын,
Ел қорға ұлы күннің туса шағы, - деп жас ұрпағын, оқушы қауымын
ерлікке тәрбиелейді.
Ата жаумен айқастық деген өлеңінде ақынның ерлікке шақырған жалынды
сөздері халық арасына кеңінен тарады. Ол ел тыныштығын бұзып, зұлым оймен
жерімізге басып кірген жауларды мифтің, аңыздың жексұрын, қаскөй күштеріне
теңейді. Жаудың екпіні ұзаққа бармай, тас-талқан болып жеңілетініне ақын
берік сенді, сондықтан осы даналық сенім оның өлеңдерінен ұшқын атып
тұрады. Сонымен қатар, ақынның Өмір мен өлім белдесті деген өлеңінде
Отанымызға төнген қауіптің мөлшерін терең түсіндіре келіп, халқымызды
барлық күшін жұмсап, озбыр жауды аянбай соғуға үндеді. Жігерге, намысқа
толы өлеңнің отты жолдары, бүкіл елдің тілегіндей болып естіледі.
Жамбылдың Ұлы Отан соғысы жылдарында шығарған аса көрнекті
туындыларының бірі – Ленинградтық өренім. Бұл жырында ақын совет халқына
тән отаншылдық сезімді шыншыл да шебер жеткізе алды. Жау қоршауында қалған
Ленинградқа қазақ ақынының арнауы бүкіл еліміз халықтарының ортақ
туысқандық лебізіндей әсер қалдырады. Революцияның бесігі болған ұлы
қаланың көрген қиыншылығы мен көрсеткен қажырлы табандылығын жүрегіне жақын
сезініп сөйлеу, өлеңге айырықша шынайылық, тартымдлық дарытты. Ақын:
Ленинградтық өренім,
Мақтанышым сен едің!
Нева өзенін сүйкімді
Бұлағымдай көремін...
Жасалған жоқ салтанат
Жаудың болуға ермегі
Жауда қалып Ленинград,
Жаралған жоқ көнгелі!
Жасағамын өмірді
Жау біткенді жеңгелі.
Саудыратын сүйегін,
Топыраққа көмгелі
Қазақстан жерінен
Тұтасғандай ел кегі,
Сендерге дем бергелі,
Жолды кернеп қол жетті, - деп жырлаған.
Ақын бұл өлеңі арқылы халықты жаңа жетістіктерге рухтандырады,
майдандағы жауынгерлерге дем беріп, намыс отын қайрап, ерлікке баулыды. Бұл
жас ұрпаққа үлгі-өнеге. Ақынның өзі де саптағы сарбайздай өмірінің ақырына
дейін елді, ерді, туған жерді жырлаудың биік үлгісін, халық ісіне
берілгендіктің өнегесін таратты, ақындық туын жоғары ұстады.
Жалпы, Жамбылдың тәлім алған мектебі – қазақтың ауыз әдебиеті мен
ақындар поэзиясы болды. Ақын шығармалары ауыз әдебиеті дәстүрінің кеңес
заманында жалғастық тауып, жазба әдебиетінің жетістіктерін бойына сіңіре
отырып, қатарласа дамуға мүмкіндігі бар екендігін дәлелдеді.
Қазақ халқының тарихына көз жіберсек, сонау Күлтегін, Білгеқаған,
Тоныкөктен бастап жерін, елін, тілін, ділін қорғаудағы өшпес ерліктерге
толы. Бесік жырынан басталатын ерлікке баулу дәстүрлері түркі халқына тән
негізгі ырымдар. Халқымыздың бойындағы отансүйгіштік құндылықтарды ұрпақтан-
ұрпаққа беріліп отырған заңдылық тұрғысынан да қарауға болады. Бұған дәлел
көне түркі заманынан бастау алған патриоттық құндылық Күлтегін жазбаларында
былай деп суреттеледі: “Елтеріс қағанның алғырлығы, еліне деген
сүйіспеншілігі Күлтегіннің қанына ана сүтімен сіңді” – деген көне жазу
қазақ халқының бойындағы ұлттық патриотизм сезімдері бүгін ғана пайда
болған жоқ, ол ежелден-ақ туындап, дамып келе жатқан қасиет деуге
болатындығын көрсетеді. Күлтегін жазбасында тағы да мынадай жыр жолдарын
кездестіруге болады:
Кедей халықты бай қылдым,
Аз халықты көп қылдым...
Түркі иелігінен
айырылған халықты
Ата-баба мекеніне орнатты...
– делінген.
Жазбадан патриотизмнің – халықты көбейтіп, байыту үшін еңбек ету, ата-
баба мекеніне ие болып отыру жолында жан аямау, діл бірлігін қорғау
екендігін аңғарамыз. Жоңғар сияқты алып империямен алысуға, Ресей
патшалығының зеңбірегіне жалаң қылышпен қарсы шабуға жетелеген де осы
Отанына деген сүйіспеншіліктің, патриотизмнің қуатты күші.
Туған жерге деген ыстық сезім, атамекенге деген құрмет пен қадір
қасиет тұтуды Ұлы дала ойшылдары Қорқыт Ата, әл-Фараби, Жүсіп Баласағұни,
Махмұд Қашқари, т.б. айтқан болатын.
Ықылым заманнан бізге жеткен “Қорқыт Ата кітабында” тәлімдік мәні
күшті, қанатты сөздер мен ұстаздық ұлағаттар көптеп кездеседі. Мысалы:
“Қолына өткір қылыш алып, соны жұмсай білмеген қорқаққа қылыш сермеп,
күшіңді сарп етпе. Батыр туған жігіттің садағының оғы да қылыштай кесіп
түседі. Атаның атын былғаған ақылсыз баланың әке омыртқасынан жаралып, ана
құрсағында шырланып тумағаны жақсы. Ата даңқын шығарып, өзінің тегін қуған
балаға ешкім жетпейді. Өтірік өрге баспайды, өтірікші болғаннан жарық
көріп, өмір сүрмеген көп артық” – деген екен. Бұл өсиет сөздерден ақыл-
парасат, өтірік айтпау, атаның атын былғамау туралы ойлар мен шығарманың өн
бойынан ұлы даланың байтақтығын, әдемілігін көреміз, бұл әр түріктің
бойында осы далада туғаны үшін мақтаныш сезімін тудырса керек.
Әл-Фараби өзінің “Азаматтық саясат”, “Поэзия өнері туралы”, “Бақытқа
жол сілтеу”, “Риторика”, “Мемлекеттік қайраткердің нақыл сөздері” атты
трактаттарында этикалық, эстетикалық мәселелермен бірге көркемдік, сұлулық,
мейірбандық, білім категорияларының бетін ашып, олардың негізгісін дәлелдеп
берген.
Ақын-жыраулар халыққа өнегелі сөздерімен ықпал етіп, оларды іргелі ел,
берекелі жұрт болуға шақырды. Жыраулар жаугершілік заманда хандар мен
бектердің ақылгөй кеңесшісі болып, жорықтарға бірге аттанды, ру тайпаларға
басшылық етті, сұрапыл қанды майдан көріністерін жырға қосты, ерлікті
мадақтады, шейіт болған батырларды жоқтап, ел қайғысын бөлісті.
Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі халықтың береке бірлігін, Отанға
адалдығын сақтау, намысты қолдан бермеу, өз Отанын жаудан аянбай қорғау –
ат жалын тартып мінуге жарайтын қазақ баласының қасиетті борышы екендігін
Шалкиіз, Ақтамберді, Бұқар жырау, Шал ақынның өлең-жырларынан көре аламыз.
Бұқар жырау:
Ер жігітке жарасар
Қолына алған найзасы,
Би жігітке жарасар
Халқына тиген пайдасы – деген екен.
Ал Ақтамберді жырау болса:
Жауға шықтым ту байлап,
Шепті бұздым айғайлап.
Дұшпаннан көрген қорлыққа,
Жалынды жүрек қан қайнап
Ел-жұртыңды қорғайлап,
Өлімге жүрміз бас байлап – деген жыр жолдарымен халықты батырлыққа,
батылдыққа шақырған.
Бұқар жырау жырларын басқыншы жаумен ұзақ арпалысып, ерлік пен
ездіктің, парасаттылық пен азғындықтың парқы таразыға түскен сындарлы шақта
Абылай хандай басшының төңірегіне топтасып, ұлы жеңістерге жетіп, ерліктің
үлгісін, бірліктің құдыретін танытқан қазақ өмірінің шындығын айшықтай
өрнектеген поэзия, ұлы мұра деп білеміз.
Жырау қазақ халқының жоңғар басқыншылығы тұсында, елдің болашағы қыл
үстінде тұрған кезде өмір сүріп, сол алмағайып замандағы күрделі
мәселелерге өз жырларымен жауап бере білген. Осындай ауыр сәттерде Абылай
ханға дұрыс кеңес беріп, ел-жұртты басқыншы жауға қарсы күресте
біріктіруге, бір тудың астына топтастыруға күш салған. Өзінің саяси-
әлеуметтік мәнді жыр-толғауларымен сол жалынды күрестің жыршысына айналған.
Осы мақсатта ол Абылай ханды бірден-бір қажетті басшы санап, оған халық
бірлігін сақтап калатын көсем тұрғысында үлкен сенім артқан. Абылай хан да
сол биік талаптан табылып, елдің бірлігі мен жарқын болашағы үшін жан аямай
қызмет еткен. Жырау сол азаттық жолында өлімге бас байлап, ерліктің небір
ғажайып үлгілерін көрсеткен хан мен оның батырларын жырға қосып, олардың
өшпес әдеби бейнелерін жасаған [21].
Қазақтың айбынды ақындарының бірі Махамбет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-8
1 ФОЛЬКЛОРДЫҢ ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАДАН АЛАТЫН
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.1 Қазақ ағартушылары мен ақын –жазушыларының ерлік, елжандылық
бағытындағы көзқарастары мен ой-
пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 9-25
1.2 Қазақ фольклорындағы ерлік, елжандылық
тақырыптары ... ... ... ... ... 26-3 5
2 ОҚУ-ТӘРБИЕ БАРЫСЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫ ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫ ЖАНРЛАРЫ АРҚЫЛЫ ЕРЛІККЕ
ТӘРБИЕЛЕУ ... ... ...36
2.1. Батырлар жыры
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 36-45
2.2 Мақал
–мәтелдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .45-50
2.3
Ертегілер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 0-53
2.4 Лиро-эпостық
жырлар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .53-55
2.5 Шешендік
сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..55-56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 57-59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..60
КІРІСПЕ
Бүгінгі күні жеке тұлғаны Қазақстандық патриотизм мен отансүйгіштік
рухта тәрбиелеу барысында Қазақстанның білім және ғылым қызметкерлерінің ІІ
съезінде еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев: “Қазақстанның отаншылдық
сезімін тәрбиелеу білім берудің мектепке дейінгі жүйесінен жоғары оқу
орындарына дейінгі орталықтарда, барлық ұйымдарда көкейкесті болып
табылады. Оқушыларды Отанды, туған жерді, өзінің халқын сүюге тәрбиелеу –
мұғалімнің аса маңызды, аса жауапты да қадірменді парызы” – деген сөзіне
үңілсек, онда Қазақстан мемлекетінің егемен ел болып қалыптасып, дербес
мемлекет болуы және өркендеп гүлденуі ұлттық біртектілікті сақтаудан
басталады.
Оның басты құндылықтары – ана тілі, ұлттық рух, діни наным сенімдермен
тығыз байланысты. Қазақ халқы – рухани зор байлықтың мұрагері.
Президенттің Жолдауында ең мықты 50 елдің қатарына кіру туралы керемет
ой айтылды. Бұл – ұлттың ортақ ұраны.
Қазақстанды Отаным деп таныған әр азаматтың осыған өз әлінше үлес
қосуы – бұның басты шарттарының бірі. Жастарға патриоттық тәрбие берудің
бағдарлы идеяларын Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың “Қазақстан – 2030 ” атты
еңбегінің “Қазақстан мұраты” деп аталатын бөлімінде: “...біздің балаларымыз
бен немерелеріміз... бабаларының игі дәстүрін сақтай отырып қазіргі заманғы
нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуге даяр болады. Олар бейбіт, абат,
жылдам өркендеу үстіндегі күллі әлемге әйгілі әрі сыйлы өз елінің
патриоттары болады” – деп, үлкен үміт артты.
Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңында “Білім беру жүйесінің
міндеттері: ...азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан
Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық
дәстүрлерін қастерлеуге тәрбиелеу” десе, ал орта білімді дамыту
тұжырымдамасында “...тәрбиелік жұмыстарды қазақстандық патриотизм, азаматтық,
ізгілікті интернационализм негізінде құру” – керек екендігі көрсетілген.
Қазастан Республикасы Білім министрлігі ұсынған “Тәлім-тәрбие
тұжырымдамасында” қазақ халқының жауынгерлік және ерлік тарихын ұрпаққа
еріктің өшпес үлгісін қалдырған хас батырлардың өмір-өнегесімен таныстыру;
өз жерін, елін қорғай алатын ұлтжанды, ұлттық намысы мол, жігерлі азаматтар
тәрбиелеу, - деп ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық ерекшеліктер, салт-
дәстүрлерді бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне пайдалануға аса мән береді.
Академик М.К.Қозыбаев бүгінгі ұрпақты ерлікке баулудың ұлтжандылыққа
тәрбиелеудің нағыз қайнар көзі-халықтық педагогика ұлттық дәстүрлерде
жатқанына тоқтала келе, “бізге тірек болып, болашақ батыр ұрпақ өсіруге
көмектесер бір фактор халықтық педагогикалық ұрпақ тәрбиелеу дәстүрі”, -
деп ұлттық жауынгерлік дәстүрлердің маңызы зор екенін атап көрсетеді.
Қазақтың ұлан-байтақ даласын біздің ата-бабаларымыз сан ғасыр “Найзаның
ұшымен, білектің күшімен”, “Қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай” аман
сақтап келді. Олардың құрып кету қаупі төніп тұрған кезде бір жағадан бас,
бір жеңнен қол шығарып жауға қарсы тұруы нағыз шынайы Отансүйгіштік қасиет
еді.
Өз ұлтына деген патриотттық сезімді қазақ ағартушылары Ш.Уалиханов,
Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Алаш Орда қайраткерлері М.Дулатов, М.Жұмабаев,
А.Байтұрсынов және т.б. нақтылы іс-әрекеттері мен шығармаларынан да
байқауға болады.
Елжандылық сезімінің объектісі мен қайнар көзі - Отан десек, оның
мазмұны: туған жер, табиғат, оның байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи
ескерткіштер, туған өлкедегі тамаша киелі орындар. Олардың адам көкірегіне
жылылық, жақындық, туысқандық сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің
қайнар көзіне айналуы елжандылыққа тәрбиелеудің арқауы.
Педагогика мен тәрбиенің, халықтың ұстанымын ғылыми тұжырымдаған орыс
педагогі К.Д.Ушинский: “Өмірінде де, ғалымда да барлық халықтарға бірдей
тура келетін тәрбие жүйесі жоқ. Әр халықтың ұлттық тәрбие жүйесі де
әртүрлі. Өз еліне басқа елдің тәрбие жүйесін енгізу мүмкін емес, себебі
халықтардың өмір сүру моделі де, тәлім-тәрбие моделі де басқа”, - деп
жазғаны белгілі.
Ғасырлар бойы дамып, қалыптасқан және өркендей беретін халық
педагогикасының қасиетін қаділеп, ұлттық тәрбиеге жан-жақты жағдай жасап,
көңіл бөле бастағанымыз – болашақтың сәулетіне нұрын шашқан күн шуағы
іспетті. Адамды адам еткен пен тәрбие болса, сол еңбекті ұрпағына үйретіп,
адалдыққа баулыған халқымыздың танымдық, тәрбиелік дәстүрлері, салт-санасы,
әдептік хадистері мен тұжырымдары – мәңгі нәр алатын рухани асыл қазынамыз.
Әр халықтың тәлім-тәрбиелік мұрасы – бұл ұлттық мәдениеттің бір
бөлігі.
Ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан халқымыздың озық тәрбиелік мәні
зор әдет-ғұрып, салт-дәстүрі, ауыз әдебиеті, өнері жас ұрпақтың ұлттық сана
сезімін оятып қалыптастырады.
Халқымыздың өзінің бүгінгі биік, озық мәдениетіне оңайлықпен
жетпеген. Бұл жолда ол талай заманғы шым-шытырман оқиғалардың сәулесін
бойына сіңіріп, небір асу-қия, бел-белестерді басып өткен. Ата-бабамыздың
шетсіз де, шексіз далада ертелі-кеш жер кезіп, бостан-босқа жүре бермей,
олар ежелгі заманнан ер жүрек, еңбексүйгіш, талапты да талантты, өзіндік
мәдениеті бар еңселі ел болған.
Халықтың бай мұрасын, соның ішінде қазақ фольклорын оқушыларды
ерлікке және елжандылыққа тәрбиелеуде пайдалану.
Ерлік дегеніміз не? Ерлік адамның ерік-жігер қасиеттерінің ішіндегі
шоқтығы биік сапасы.
Ал ерлікке тәрбиелеу – жас ұрпақтың, қоғам мүшелерінің Отанға,
халқына, жерге деген сүйіспеншілігін арттыру, мұны олардың бойына сіңіру
және қалыптастыру. Бұдан кейін халқымыздың ерлік тәрбиесінің мол тарихын
ескере отырып, ұлттық сананы қалыптастыру, қазақ мектептеріндегі оқу
–тәрбие жұмыстарында халықтық педагогиканың негізгі элементтерін, соның
ішінде, адамгершілік тәрбиесінің басты бағыттарының бірі – ерлік
тәрбиесінің мазмұнын жан-жақты қамту арқылы кеңінен енгізу қажеттігі
туындайды.
Халқымыздың батыры Б.Момышұлының Бұрындары жасаған ерліктерді
сыйламай, қадірлемей тұрып, жаңа ерлікке шақыру бекершілік дегеніндей, жас
ұрпақты ата-баба дәстүрі бойынша ерлікке тәрбиелеп, олардың намыс, парыз,
ұлттық рух, жауапкершілік сезімін дамыту қажет.
Адамзат баласының ежелден келе жатқан ортақ мүддесінің бірі – ерлік
тәрбиесі. Осы мақсатта әрбір халықтың сан-алуан ой-пікірлері мен
тәжірибелері ғасырлар бойы жинақталып отырған. Адамзат баласына ортақ
рухани қазнасының құрамдас бөлігі болып саналатын бұл жетістіктерді
халықтың тәлімгерлік тәжірибесі дейміз.
Қазақ халқының да сан ғасырлық тарихи мәдени жетістіктерінің жемісін,
рухани байлығын, жанына біткен еңбексүйгіштік, елжандылық, ерлік,
имандылық, бауырмалдық т.б. қасиеттерін танытатын тәлімгерлік тәжірибесі
бар. Онда кешегі өткен данагөй қариялар, құлама ойшылдар, би-шешендер және
ақын жыраулардың даналық болжамдардың психологиялық пайымдауларымен
педагогикалық тұжырымдамаларының өшпес ізі жатыр.
Халық педагогикасының озық үлгілері бала бітімін жетілдіру, ана
тіліміздің өрісін кеңейту, білім беру сапасын арттыру, ұлттық дүниетанымдық
көзқарасымызды нығайту құралының бірі болып табылады.
Қорыта айтқанда, патриоттық тәрбиені ойға алғанда бірінші санаға Отан
түсінігі келеді. Отанға құрмет көрсету тұрғысындағы патриоттық сезім жалпы
адам баласына тән туған түйсік-қасиет, оның еліне, туған жеріне, өз тілі
мен мәдениетіне, ұлттық құндылықтарына жеке қатынасын, өзіндік бағасын,
қуаттап-қолдауын пайымдайтын сезім көрсеткіші болып табылады. Патриоттық
сезімнің нысаны мен қайнар көзіне Отан, туған жер, табиғат, оның
байлықтары, тіл, дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі ұлттық
құндылықтар жатады.
Асылында, отансүйгіштік қасиетті қалыптастыруға әсер ететін факторлар –
ұлттық сезм, ұлттық мақтаныш, ұлттық сана, ұлттық игі дәстүрлер, ұлттық
парыз, бірлік және міндет.
Ұлттық сезім – өзінің ұлттық өкілділігін мойындай отырып ұлтына деген
сүйіспеншілік, жанашырлық, халық мұраларын бағалай білу. Әрбір адам өз
Отанына деген мақтаныш сезімі, өз ұлтын терең сүюі арқылы басқа ұлттарды
танып, құрметтеуге тиіс.
Ұлттық мақтаныш – ұлттық материалдың, әлеуметтік һәм мәдени
жетістіктерінің негізінде қалыптасатын әрі алдыңғы қатардағы ұлттықидеялар,
ой-пікірлермен байып отыратын, ұлт бостандығы және саяси-әлеуметтік
бостандық жолындағы күрестің тарихымен байланысты әлеуметтік-психологиялық
сезім болып саналады.
Ұлттық парыз – Отанға деген сүйіспеншілік, сыртқы жаулардан елін, жерін
аман сақтап, ата-баба дәстүріне өте сезімталдықпен қарау. Ал парыз – өзінің
мағыналық аясына ақыл-ой, сезім, ерік-жігер, ар-ождан, абырой, әділдік,
шындық, сүйіспеншілік сияқты қасиеттерді қамтып, оларды адам өміріндегі
қайшы құбылыстарға қарама-қарсы қоятын жоғары парасаттылық ұғым.
Бағамдасақ, патриотизм – адамның туа біткен биологиялық қасиеті емес,
ол әлеуметтік, тарихи қалыптасқан, Отанға деген сүйіспеншілік сезім. Ол
Отанға қызмет етуден көрінеді. Әрбір халық өз Отанының, яғни өзі еңбек
етіп, өмір сүретін саяси, мәдени, дамуына мүдделі. Ұлттық сана-сезім –
адамның рухани өмірінің басты белгілерінің бірі.
Ұлттың сана-сезімімен ана тілін білу де, жері әм елінің тарихына зер салу,
төл мәдениетін игеру де туындайды. Ана тілін білмейтін адам өзінің де, ел-
жұртының да қадір-қасиетін жетік біліп, бағалай алмайды.
Патриотизмнің маңызды бөліктерінің бірі: онымен етене байланысып жатқан
ұлттық рух һәм ұлттық патриотизм жөнінде айтып өту лазым. Ұлттық рух пен
ұлттық патриотизм – бұл ұлттың ішіндегі жеке адамның асыл белгісі мен
қасиеті, өз халқына деген шексіз сүйіспеншілігі, адам өз халқымен қан
жағынан да және шыққан тегі, аумағы, тілі, тұрмыс-тіршілігі, мінез-құлқы,
психологиялық және этностық ерекшеліктері, қалыптасқан тарихи дәстүрлері
жағынан да, әбден айқын әрі дербес басқа қасиеттері һәм ерекшеліктерімен де
байланысты. Ел болу үшін ұлттық рух, ұлттық қасиет және ұлтқа деген сенім
болуы керек. Кімде-кім халыққа, оның болашағына сенбесе, өз тағдыры үшін де
үрейленеді, өз Отанын жат жұрттықтардың жаулап алуынан қауіптенеді. Бір
сөзбен түйгенде, Отанының патриоты, батыры бола алмайды. Жалпы, патриоттық
сезімнің қалыптасуы отбасынан бастау алады.
Патриоттық тәрбие, ұлттық намыс, ұлттық сана-сезім рухани байлықтан
көрініс табады. Олай болса, рухани байлыққа, ең алдымен, тілімізді,
дінімізді, салт-дәстүрімізді жатқызсақ, тіл – қазақ болуымыз үшін, дін –
адам болуымыз үшін, салт-дәстүр – ұлт болуымыз үшін қажет.
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылдың 6 ақпанынында жарияланған Қазақстан халқының
әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Жолдауы
еліміздің халықаралық білім кеңістігіне, бәсекеге барынша қабілетті 50 ел
қатарына кіру стратегиясының жалғасы болып отыр [1].
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 8-бабында білім беру
жүйесінің басым міндеттері – азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны −
Қазақстан Республикасына деген сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді
құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға және қоғамға
қарсы кез-келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу – деп айтылған.
Бүгінгі ХХІ – ғасырда егеменді Қазақстанда өмір сүріп жатқан жас
ұрпақтың бойындағы ерлік пен елдік қасиеттің рухани негізі туып-өскен жері
мен елінің салт-дәстүрінен, ұлттық мәдени мұраларынан, мақал-мәтелдерінен,
лиро-эпостық жырларынан, шешендік сөздерінен, ел мен жер байлығын қорғап
қалған Күлтегін, Тоныкөк, Қобыланды, Ер Көкше, Ер Қосай, Едіге, Қарасай,
Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, Сұраншы, Саурық батырлардың ерлік істерінен
бастау алады. Сонымен қатар, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан мәдени-рухани
мұралар, тастағы жазбалардағы өсиет, өнеге, нақыл сөздер, қазақ фольқлоры
жанрлары жас ұрпақтың бойында отансүйгіштік, ерлік сезімді ұялатып, олардың
туған жерге, өскен елге, ұлт мәдениетіне деген сүйіспеншілік қасиеттерді
қалыптастыруға игі ықпал етеді.
Республикамызда зерттеліп отырған проблемаға байланысты М. Қозыбаев,
Т. Тұрлығұл, Ж. Қасымбаев сияқты тарихшы ғалымдар тарихи-философиялық
тұрғыда, әдебиет саласы бойынша М. Әуезов, С. Сейфуллин, М. Ғабдуллин,
Е. Смайылов, С. Мұқанов, Ә. Қоңыратбаев, Ә. Сейдімбеков және т.б.
зерттеушілер өз еңбектерінде ауыз әдебиеті үлгілеріндегі патриотизмнің
ұлттық мәнін терең зерттеді.
Кез-келген тәуелсіз мемлекеттің іргесі берік, аспаны ашық болуы үшін
қорғаныс қабілетін нығайтудың, жас ұрпақты ерлікке, елжандылыққа
тәрбиелеудің маңызы зор. Әр адамның бойында Отанға, халқына шын
берілгендік, ата-салтына, ел тарихына деген құрмет, ерлік рухы қалыптасады.
Ежелден елдік пен еркіндікті берік ұстап, ата-бабамыздың үлкен
шаңырағы асына түрлі ұлттар мен ұлыстардың басын қосып, бірлікке,
бауырластыққа баулып, достықтың туын берік ұстаған қазақ халқы өмір
өнегелерін ұрпағына ұғындырып, үйретіп келеді. Сол ұрпақтар мен ұлыстар
бірлігін нығайтып, жарастырып отырған халықтың әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін,
халықтың даналығын бала бойына дарытып, адамдыққа, батырлыққа, ерлікке
тәрбиелеуде, ел әдебиетін, мәдениетін басқаларға ұғындырып, орнықтыруда
қолданатын басты құрал – қазақ фольклоры.
Жазуы кенже дамыған қазақ халқы үшін өнер де, көркем әдебиет те, білім
де, тәрбие де – ауыз әдебиеті болды.
Қазақ зерттеушілерінің арасынан ерлік тәрбиесі туралы халық мұраттары
мен түсініктерін ашуда Қазақ фольклористикасының тарихы, Ә.Табылдиевтің
Халық тағылымы, Ш.Уәлихановтың, Ә.Марғұланның еңбектері, М.Ғабдуллиннің
Қазақ халқының ауыз әдебиеті деген еңбектерін ерекше атауға болады.
М.Ғабдуллин – қазақ халқының педагогикасын зерттеу қажеттігі туралы
қазақ ғалымдары арасынан алғаш пікір айтқан ғалым. Ол өзінің Ата-аналарға
тәрбие туралы кеңес атты еңбегінде былай деп ой қозғаған: Қазақ халқының
өмірінен орын алған тәрбиенің тарихын жан-жақты түрде қарастыру өз алдына
зерттейтін мәселе. Бұл еңбегінде ол бесік жырынан бастап, батырлар жырын
қоса қазақ халқының поэзиясының тәлім-тәрбиелік мәнін ашып, оны бала
тәрбиесіне пайдаланудың жолдары мен әдіс-тәсілдерін көрсетіп берген. Ол
еңбекті жазудағы оның басты мақсаты – революцияға дейінгі қазақ арасындағы
жас ұрпақты еңбек пен ерлікке тәрбиелеуде халқымыздың нені армандағаны және
баланы жастайынан тәрбиелегенде оның өсе келе кім болуын көздегеніне шолу
жасау [2].
Зерттеу мақсаты: қазақ фольклористикасының ғылыми-педагогикалық
негіздерін айқындап, оны орта мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде тиімді
пайдалану арқылы оқушыларды ерлікке және елжандылыққа тәрбиелеу.
Зерттеу нысаны: негізгі мектептегі оқу- тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: ауыз әдебиеті үлгілерін оқу-тәрбие үрдісіне тиімді
пайдалану арқылы ұлттық мәдени мұраларды шынайы сүйетін елжанды азамат
тәрбиелеу.
Зерттеудің міндеттері:
- халық ауыз әдебиетінде ерлікті дәріптеген, ел қорғаған батырларды
бейнелеген аулан түрлі жырлар, толғаулар, мақал-мәтелдер, шешендік сөздері
арқылы оқушыларды ерлікке және елжандылыққа тәрбиелеуде пайдалану;
- патриотизм, Қазақстандық патриотизм, ұлттық патриотизм,
елжандылық ұғымдарға ғылыми анықтамаларды нақтылау;
- оқушыларға ерлік және елжандылық тәрбиесі негіздерін қалыптастырудың
педагогикалық мағынасын анықтау;
- ауыз әдебиеті үлгілерін пайдалана отырып, оқушыларды елжандылыққа
тәрбиелеудің моделін ұсыну;
- ерлік және елжандылық тәрбиесі негіздерін қалыптастырудың
педагогикалық аспектілерін негіздеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы - Егер халқымыздың ерлік, елжандылық
тәрбиесі негіздерін игерер болсақ, оның тұтас ғылыми жүйесін жасауға
болады. Сол мұраларды саралап бүгінгі талап тұрғысынан пайдаланғанда ғана
жалпы азаматтық және ұлттық құндылықтардан саналы да дүниетанымы мол
ерліктің, елжандылықтың мәнін түсінетін, елжанды ұрпақ тәрбиелеудің
мүмкіндігі туады.
Зерттеудің жаңалығы:
- халық ауыз әдебиетінде ерлікті дәріптеген, ел қорғаған батырларды
бейнелеген аулан түрлі жырлар, толғаулар, мақал-мәтелдер, шешендік сөздері
арқылы оқушыларды ерлікке және елжандылыққа тәрбиелеуде пайдаланылды.
- оқушыларға ерлік және елжандылық тәрбиесі негіздерін қалыптастырудың
педагогикалық мағынасын анықталды.
- ерлік және елжандылық тәрбиесі негіздерін қалыптастырудың
педагогикалық аспектілерін негізделді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Диплом кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде: зерттеу жұмысының көкейкестілігі, мақсаты, нысаны, пәні,
болжамы, міндеттері қамтылған.
Екі тарауда қазақ ағартушыларының, ақын-жыраулардың ерлік бағытындағы
көзқарастары мен ауыз әдебиетіндегі ерлік тақырыптарына, яғни, батырлар
жырына, мақал-мәтелдерге, ертегілерге, шешендік сөздерге және ғашықтық
жырларға мән берілген. Сонымен қатар, оқу-тәрбие барысында ауыз
әдебиетіндегі ерлік тақырыбын, оның сабақ барысында және сабақтан тыс
уақыттарда ерлікке тәрбиелеудегі маңызы түсіндіріледі.
1 ФОЛЬКЛОРДЫҢ ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАДАН АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Қазақ ағартушылары мен ақын –жазушыларының ерлік, елжандылық
бағытындағы көзқарастары мен ой-пікірлері
Қазақ фольклорының жиналуы ХІХ ғасырдан бастау алады. ХХ ғасырдың бас
кезінде көптеген әнші, ақын-әдебиетшілер ел аузындағы фольклор үлгілерін
жинап, газет-журнал бетінде, басқа да жинақтарда жариялай бастайды. “Қыз
Жібек”, “Қозы Көрпеш – Баян сұлу”, “Қобыланды”, “Алпамыс” жырлары Қазанда
жеке-жеке жинақ болып басылады. Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің ауыз әдебиетінің
көркем үлгілеріне арналған төрт томдық қолжазбасы болған. М. Сералин
“Шаһнаманың” кейбір тарауларын қазақ тіліне тәржімелеп шығады. Сонымен
қатар орыс ғалымдарының халық поэзиясын жинауға бағытталған іс-әрекеттері
де бұл ғылымның ілгері басуына көп септігін тигізді.
Қазақ фольклористикасы ХХ ғасырдың жирмасыншы жылдары айрықша бой
көрсетеді. Бұл кезде Ә.Диваев, Х.Досмұханбетов, М.Әуезовтердің қатысуымен
қазақтың батырлық жырлары басқа да фольклор туындылары дүркін-дүркін жарық
көреді. Москвада Ә.Бөкейханов пен А.Байтұрсынов құрастырған “Жиырма үш
жоқтау” (1926) басылса, “Сана”, “Терме”, “Шолпан” журналдарында да фольклор
шығармалары жарық көріп тұрады.
Ауыз әдебиеті – халықтың алтын қазынасы, жазба әдебиетінің арғы атасы.
Ол телегей-теңіз сөз маржандарына толы. Сонау талай ғасырдан бері халық
туғызған мәдени мұралардың ішіндегі ең тазасын, ең нәрлісін, ең асылын өз
бойына жинақтаудың нәтижесінде таптырмас мол мұраға айналған. Фольклор
ағылшын сөзі халық даналығыдеген ұғым береді. Оған халық музыкасын, халық
биін, халық өленің, халық театрын, халық әдебиетін, халық қолөнерін,
ұғымдар мен ғұрыптарды, салттар мен нанымдарды жатқызады. Қай елдің
балмасын рухани жан азығы – ауыз әдебиеті халық дамуының ең алғашқы
кезеңдерінен бастап пайда болған. Қазақ халқының фольклорлық мұрасын
біріктіретін шығармалар көлемі, мазмұны, маңызы және көркемдік ерекшелігі
жағынан шоқтығы биік. Қандай ақын, жыршы болмасын осы мол мұраны жанап
өтпестен керісінше, мейілінше сусындап, рухани азық еткен.
Халық ауыз әдебиетінің мол бастауынан сусындамаған, онан үйренбеген
жазушы жоқ. Олар сол мол қазынаға орала береді, оралған сайын одан жаңа сөз
кенін, бейнелі ой табады, шабыт алады. Ұлы Пушкин мен Горький де, Ыбырай
мен Абай да халық ауыз әдебиетіне талай оралған, солардың негізінде жаңа
шығармалар жазған. Осындай ауыз әдебиетінен сусындап, ауыз әдебиеті туралы
өзіндік көзқарастары мен пікірлерін айтқан, оларды халық аузынан жазып
алып, кейінгі ұрпаққа мұра етіп қалдырған, қазақ халқы үшін аянбай еңбек
еткен ағартушыларымыз да бар. Олар – Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин,
Абай Құнанбаев т.б. Бұлардың жас ұрпақты ерлікке тәрбиелеу саласында арнайы
еңбектері жазылмағанмен, олар өздерінің ғылым және әдеби еңбектерінде құнды
пікірлер айтқан.
Қазақтың ұлы ғұлама ғалымы Шоқан Уәлиханов – қазақ халқының рухани
мәдениеті мен ауыз әдебиетін ерінбей үйреніп, зерттеуші алғашқы ғалымдардың
бірі. Ол қазақтың ертегілерінен, жырларынан және өлеңдерінен материалдар
жинады. Шоқан ауыз әдебиетін халықтың өздігінен іштей өсуінің айғағы, бүкіл
қоғам жұртшылығының алға басуымен байланысты туған таза халықтық ақыл-ойдың
айғағы деп қарайды.
Шоқан қазақтың тарихы туралы шежірелік мағлұматтарды өзінің ата-
анасынан, құйма құлақ қариялардан естіп білсе, сол тарихтың желісін ауыз
әдебиеті шығармаларынан да аңғарғандай болады. Ел намысы үшін жан аямай
жорыққа аттанып, асқан ерліктер көрсеткен, күні кеше ғана ХҮІІІ ғасырда
өмір кешкен Бөгенбай, Қабанбай, Жәнбітек, Сырымбет, Олжабай, Малайсары,
Жасыбай секілді батырлардың бейнесі сезімтал, сергек Шоқанның қиялын
қозғайды, сыры ашылмаған жұмбақтай болып бұлдырайды. Өз халқының осыншама
бай ақындық өнерін, таусылмас көркем аңызын, жырын, өлеңін, күйін жасында
қанып тыңдап, құлағына сіңіріп, олардың сөзіне де, сазына да қызыға білуі
Шоқанды алдағы зерттеушілік істерге табиғи түрде жетелегендей болады [2].
ХҮІІІ ғасыр батырлары туралы тарихи аңыз-әңгімелер деген еңбегінде
Шоқан Уәлиханов аса қызғылықты деректер келтіреді. Мұнда сол дәуірдің
белгілі қайраткері жайында он төрт әңгіме берілген. Сол әңгімелерде
Абылайға, Бөгенбайға, Жанатайға, Сырымбетке, Жәнібекке, Малайсарыға, Баянға
қатысты жайлар сөз болады. Аталған әңгімелердің көбі ауызша түрде соңғы
кездерге дейін айтылып келген. Солардан Шоқан жазбаларының кейбір маңызды
айырмашылықтары бар. Біріншіден, бұл аңыз әңгімелердің бұдан бір ғасыр
артық уақыт бұрын жазып алынуы өте мәнді. Осы әңгімелерді кейінгі кезге
дейін ел аузында сақталған нұсқалармен салыстырып көрудің өзі қызықты
мәселе.
Екіншіден, ғалымның шыққан, өскен ортасы Абылайдың өз әулеті екенін
ескерсек, аталған аңыз -әңгімелердің бағасы арта түседі. Өтйкені, ХҮІІІ
ғасырдағы жоңғарға қарсы қазақ халқының азаттық күресінің басында Абылай
хан, оның атақты батырлары тұр. Жоңғармен жойқын соғыстың барлық кезеңі,
қайшылықтары, ерекше ерлігімен көзге түскен батырлар жөнінде әңгімелер
Абылайдың айналасында аса көп тарайды.
Үшіншіден, қазақ тарихының жағдайын, заманында өз отандастарының қай-
қайсысынан да артық білген Шоқанның ел аузындағы әңгімелерді талғаусыз
тізбей, ең маңыздыларын ғана екшеп, бұл мәселеге ғылыми тұрғыдан келіп,
үлкен жауапкершілікпен қараған [2].
Шоқанның көптеген мақалаларында, очерктері мен материалдарында
Жоңғария очерктері, Ұлы қырғыз-қайсақ ордасы деген аңыз-ертегілері
сияқты еңбектерінде қазақ халқының ауыз әдебиеті тарихпен байланысты
қаралады.
Шоқанның қырғыздың жырлары өз қоғамындағы өмірді, ұғымды және қарым-
қатынасты көрсететін очеркболғандықтан, әрі айтарлықтай қызықты, әрі жан-
жақты тексеруге татырлық нәрсе деп есептейді. Тарихи жағынан алғанда, -
дейді Шоқан, - халықтың ақындық рухы қызғылықты, өйткені, біріншіден, жыршы-
ақындар өткендегі батырлардың ерліктерін жырлайтын, атамзаманғы көне
поэмаларды бұрынғы қалпында бұзбай сақтап әкелген. Екіншіден, әр дәуірде
өмір сүрген жыршы-ақындар өз заманында болған оқиғаларды бір тақырыпқа
біріктіріп, бір тұлғаға сиыстырып, халық жадынан өшпестей етіп жырлаған.
Үшіншіден, әдет-ғұрыптың, мақал-мәтелдің, халық құқығының жиынтығы болып
табылатын бұл поэмалар- халықтың өткен тарихы мен рухани өмірін бейнелеп,
белгілі тарихи мағлұматтарды толықтыруға және оның шығу себебін анықтауға
бізге мүмкіндік береді.
Шоқанның хатқа түсірген ауыз әдебиеті үлгілерінің бір тобы тарихи
өлеңдер, жырлар, жоқтаулар, айтыс сөздер. Олардың ішінен Бұқар жыраудың
Абылайға арнаған өлеңдері Абылай туралы жыр, Қара батырдың толғауы,
Орақтың толғауы. Осы топтағы жырлардың көрнектісі – Абылай туралы жыр.
Мұнда Абылайдың қырғыз манаптарына қарсы жорығының тарихы сөз болады.
Жырда Абылай қырғыз әкімдеріне қазақ елінің кеткен кегі үшін аттанады [2].
Шоқанның ғылыми еңбектерінің аса бағалылары Едіге жыры, Қозы
Көрпеш-Баян сұлу, Қоңырбай, Ер Нұра, Күмісхан, Яки Қарабас ұлы
Манас, мақал-мәтелдер, жұмбақтар т.б.
Шоқанның қырғыз халқының эпосы Манас жырының үлкен бір бөлігін
жазып алуы, оны орыс тіліне аударуы, ең алғаш эпостың жалпы бітімі, мәдени
мәні, ерекшелігі туралы беделді пікір айтуы нағыз ғылыми ерлік.
Шоқан 12 жасар манастың тек бірінші ерлік қадамынан бастап қағазға
түсіруді жөн көрген. Бұған кіретін суреттер тегісімен халық эпосында
бұрыннан дәстүр болған, қазақ пен қырғыз халқының барлық эпос жанрында
кездесетін Ер Төстік, Ер Көкше, Ер Сайын, Қобыланды жырларында кездесетін
белгілі сарынмен айтылады. Ол жырлардың барлығына ортақ нәрсе халыққа
қамқор болатын, елін, жерін, Отанын қорғайтын алып ерді арман еткен
жұртшылық, олардың туысын да, жай кісінің туысынан өзгеше етіп, оларды күні
бұрын ерекше бейнелеп, неше алуан кереметпен дүниеге келтіреді.
Шоқанның фольклор жинаушылық еңбегінің ең күрделісі, оның қырғыз
эпосы Манастың көлемді бір бөлігін жазып алып, жырдың жалпы мазмұнымен
жұртшылықты таныстыруы.
Сонымен, Шоқан қазақтың ауыз әдебиетін жинауда, оны зерттеуде үлкен
еңбек сіңірген ғалым болды. Оның бұл еңбектері қазақ халқының тарихынан
айрықша орын алады, оны халқымыз жоғары бағалайды.
Қазақ жырауларының толғау тебіреністері тәлім-тәрбиелік шарапаты
жағынан ғана емес, сонымен бірге рухани эстетикалық, отаншылдық мәні
жағынан да аса маңызды болды. Жыраулар жаугершілік заманда хандар мен
бектердің, қолбасы батырлардың ақылгөй кеңесшісі болып, жорыққа бірге
аттанды, ру-тайпаларға басшылық етті, сұрапыл қанды майдан көріністерін
жырға қосты, ерлікті мадақтады, шейіт болған батырларды жоқтап, ел қайғысын
бөлісті.
Халық тағдыры, елдігі, бірлігі, бүтіндігі жырауларды терең
толғандырған. Олардың көксегені кіндік кесіп, кір-қоңын жуған жұрты.
Жыраулар поэзиясының толғауларының негізгі тақырыптары - туған жерді,
елді сүю, Отанды қорғау, елді бірлікке шақыру, адамгершілік қасиетті
насихаттау.
Ол ел берекесін кетіріп, күйзеліске ұшыратқан. Жырау халық басына
төнген осы ауыртпалықты көре білген. Ердің құны болса да, Қол қусырып
барған соң, Аса кеште қоя бер, бұрынғыны қуыспа, - деп, қайырымдылық,
ерлік істерге жетектейді.
Жыраулардың өз толғауларында көтерген негізгі тақырыбы қандай?
Жыраулар поэзиясының өзекті тақырыбы — туған елі, оған деген
сүйіспеншілігі, елдің бірлігі, бүтіндігі. Халқына жайлы қоныс, ырысты жер
іздеген Асан қайғының: "Желмая мініп жер шалсам, тапқан жерге ел көшер" –
деген ақылгөй сөзі – сол елінің қамын ойлаған жүрек сөзі. Сол сияқты
Қазтуған жырау да "қайран менің Еділім" – деп еңіреп өткен. "Еділдің бойын
ел жайлап, шалғынына бие біз байлап" – деп Доспамбет жырау армандаған,
"ауылдан топыр үзілмей, ошақтың оты өшпесе, май жемесе қонағым... он кісіге
жараса, бір кісіге асқан тамағым", – деп Ақтамберді жырау еліне ырыс,
молшылық тілеген, бейбіт, тыныштық өмірді қалаған. Жыраулар поэзиясы еліне
деген ыстық сезімге толы. Олар сол еліне жалынды жырларын арнаған, халқын
сол елі үшін қызмет етуге үндеген, керек болса, жанын пида етуге шақырған.
Халқы үшін қан майданда шайқасқа түсіп, елін, жерін сыртқы жаудан қорғаган
әйгілі халық батырларының ерліктерін жырлаған.
Қайран менің Еділім деп еңіреп өткен Қазтуған жырау-тайпалар көсемі,
отты биі, әскербасы, орақ тілді шешен, арқалы ақын болған. Қазтуған
жырларының арқауы – туған елі, кіндік кескен, кір жуған жері. Оны ақын
тебірене жырға қосады. Оның жырындағы:
Балдағы алтын құрыш болат,
Ашылып шапсам деп тартар,
Сусыным қанға қанар деп,
Азамат ердің баласы
Жабыққанын білдірмес
Жамандар мазақ қылар деп [3], - деген жолдарда батырлықты, елдікті,
ерлікті дәріптейді. Осындай елдікті, батырлықты жырлаған жыраулардың бірі –
шалкиіз жырау. Ол әйгілі ақын болған. Өз жырларында өмірге терең көз
жіберген, аталы ғибратнамалық сөз қалдырған Шалкиіз талай жорықтарға
қатынасқан. Оның жырларынан ерлік сарыны айқын сезіледі. Ол:
Дулығамның төбесі
Туған айдан болмаса,
Батыршылық сүрмен-ді немесе
Дулығалы бас кескен,
Ерлердің алдаспаннан игі қолы болар ма! – деп батырлықты жоғары
бағалаған. Елін жауынан, дұшпаннан тек жалаңаш барып жауға тиер ер ғана
қорғай алады деген түйін жасайды. Батыр жігіт қол бастар деп, ерлікті,
батырлықты жырына ту еткен.
Жырау туындылары әсерлі, өткір, аз сөзге көп мағына сыйғызған сұлу
сазды көркемдігімен ерекшеленеді. Оның Асқар, асқар, асқар тау...,
Қоғалы көлдер..., Арғымақ ару аттар..., Ор, ор қоян, ор қоян..., т.б.
шығармаларында орта ғасырлық қарапайым көшпелілердің өмірі туралы нанымды,
моральдық, этикалық түсініктер көрініс тапқан. Ал Алаштан байтақ
озбасы..., Жапырағы жасыл жаутерек, Ер шобан, т.б. жырлары ерлік
рухқа, асқақ романтикаға толы. Шалкиіздің халық арасына ең көп тараған
шығармалары – Би Темірге айтқаны, Би Темірді қажы сапарынан тоқтатуға
айтқан толғаулары.
Ақтанберді жырларындағы негізгі сарын ерлікке үндеу, жауға қарсы
күреске жігерлендіру. Ол жау табанында қалған жерлерді азат етуді аңсайды,
бүкіл қазақ болып бірігіп атқа қонуды, жоңғарларға күйрете соққы беруді
армандайды. Балпаң балпаң кім баспас, Жауға шаптым, От басар орыны
отаудай секілді біраз жырларында жұртшылықты ата жаумен айқасқа шақырады.
Ел қорғау жолында өлген ерде арман жоқ деп білді. Күмбір-күмбір
кісінетіп, Уа, қарт Бөгенбай, Менімен ханым ойнаспа, Жауға шаптым ту
байлап, Заманым менің тар болды және тағы да басқа өлең-толғаулары
батылдыққа, ізгілікке, патриоттық күй-сезімдерге толы.
Жиембет жырау - әрі әскербасы, әрі әйгілі ақын болған. Қазақ жерін
жаудан қорғауда талай ерлік көрсеткен. Ақын поэзиясынан оның ерлік, өрлік
мінезі, ерен батырлығы айқын көрінеді. Хан қаһарынан қаймықпайтын от тілді,
орақ ауызды Жиембет жырау ойына келгенін жасаған Есімханның екі жүзділігін
әшкерелеп:
Қайырып қайыр қылуға
Қылығың жоқ ұнаған...
деп айыбын бетіне басады. Хан қаһарына іліккен ақын қанша батыр болса да,
теңдік ала алмай, қол-аяғы байланып, Сібірге жер аударылып кетіп бара
жатып:
Қол-аяғым бұғауда
Тарылды байтақ кең жерім!
Арманда болып барамын
Қоштасуға аяқ жоқ
Қалқаман, Шолан ерлерім! – деп өзінің жауынгер достарына іштегі
өкінішін білдереді. Ол туған жерденжырақта жүріп те елін, жерін, жауынгер
достарын аңсап сағынып:
Ханға қарсы тұрам деп
Түн ұйқымды бөлгенмін
Жұртымды жөнге салам деп
Атқа мінген ер едік ...
деп, өзінің әділет үшін белін буып, қолына қару алып, күреске шыққан
мақсатын баяндайды.
Елі үшін еңіреген ерлердің бірі – Ақтамберді жырау. Халық қамын
жақтаған, ел бірлігін сақтаған, ортақ жауға аттанып ойран салған әрі батыр,
әрі ақын. Болат қайнауда шынығады, батыр майданда шынығады, - деп
бағалаған жырау:
Жігіт жанды бұласа!
Ел шетіне жау келсе
Алдыңа, сірә, дау келсе
Батырсынған жігіттің
Күшін сонда сынаса! [3] –
деп жігіттің жігіттігі өлім мен өмір белдескен қан майданда сыналмақ
дегенді мегзейді. Қол бастаған батыр соңынан ерген сарбаздарына:
Жалтара шапсаң жау қашпас,
Жауды аяған бет таппас.
Уа, жігіттер, жандарың
Жаудан аяй көрмеңіз ... –
деп, атой сала ұрандайды. Халық үшін жан пида деп қол бастап жүрген
батыр, елінің бас бостандығы үшін жан аямай кескілесе күресіп жүргенін сөз
етеді.
Қалданменен ұрысып,
Жеті күндей сүрісіп,
Сондағы жолдас адамдар:
Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай,
Шақшақұлы Жәнібек,
Сіргелі қара Тілеуке
Қарақалпақ Қылышбек,
Төкеден шыққан Сатай, Бөлек,
Шапырашты Наурызбай,
Қаумен, Дәулет, Жәпек батыр қасында,
Бақ-дәулеті басында,
Сеңкібай мен Шойбек бар.
Таңсыққожа, Молдабай,
Қатардан жақсы қалдырмай,
Есенқұл батыр ішінде.
Өңкей батыр жиылып,
Абылай салды жарлықты,
Қалдан ханды қашырып, – деген жолдардан басталатын Бұхар жырау
толғауында Наурызбай батырдың барлық қаһармандық қырлары, туған елі мен
туған жері үшін қасық қаны қалғанша жаумен жаға жыртысып өткен батыр
тұлғасының сырт келбетімен қоса, онын рухани жан дүниесіне де баға
беріледі. Осы орайда жырау аузымен халық сөйлеп тұрғандай, батыр ерлігіне
елдік баға беріліп турғандай әсерде боламыз.
Ел басына күн туғанда даналығымен, батырлығымен, парасаттылығымен ел
мұңын, халық сырын, тарих үнін түсіне білген, халықтың басын қосқан, халық
мүддесі жолында, табандылығында, тапқырлығын да таныта білген хан Абылай
қазақ халқының күшін тасытты, мәртебесін көтерді, қазақ елін аса іргелі
елге айналдырды. Батырларын, елін сүйген ерлерін, ақын-жырау өнерпаздарын
достық –бірлікте ұстап, оларды жүзге бөліп жармады.Жауын торғайдай
тоздырып, тарыдай шашып, ірімшіктей іріткен, қоқңдап қоңқылдаған Қоқанмен
де, қалың қара Қытаймен де, ормандай орыспен де тіл табысқан бабамыздың
даналығының арқасында, осы біз өмір сүріп отырған аяулы Отан- Қазақстан
жері сол бабалардың сақтап қалған, бізге қалдырған асыл мұрасы екені
сөзсіз.
Айдын шалқар, күміс сулы бұлағым,
Жасыл –желек ат көрінбес құрағым.
Мыңғырған мал даласында жайылған,
Бабалардың болған сондай тұрағы.
Бұхар, Қоқан бұл байлыққа қызықты,
Орыс патша арам ойлы бұзықты.
Қорған салып, жерін алып, қуса өзін,
Сонда көрген сорлы қазақ шыжықты.
Қазақта жер қалмады патша алмаған,
Елін, жерін, малын тегіс жалмаған.
Қойға тиген қасқырдай боп қазақтың,
Отаршылдық қыр соңынан қалмаған...
Халық басына осындай қиын-қыстау заман зары туған шақта, қазақ
қауымының бас көтерген батыр да ержүрек перзенттері елдің елдігін, ердің
ерлігін сақтап қалды.
Ал Тәтіқара ақынның бір топ қазақ батырларына арналған келесі:
Бөкейді айт Сағыр менен Дулаттағы,
Деріпсәлі, Маңдайды айт Қыпшақтағы.
Өзге батыр қайтса да бір қайтпайтын,
Сары менен Баянды айт Уақтағы.
Ағашта биікті айтсаң қарағайды айт,
Жігіттік, ерлікті айтсаң Бөгембайды айт,
Найзасының ұшына жау мінгізген.
Еменәлі Керейде, ер Жабайды айт, - деп келетін өлең - жырында Бөгембай
батырдың тұлғасына байланысты жігіттік пен ерлік мінез басты қасиет ретінде
қатар көрсетіледі.
Ерлік тақырыбы – кеңес заманындағы ақын-жыршылардың да өзекті тақырыбы
болды. Атап айтқанда, жамбыл, Нұрпейіс, Доскей, Нартай, Нұрлыбек т.б.
ақындар өздерінен бұрынғы халық ақындарының ұлы дәстүрін, бүгінгі
заманымызға орай ілгері дамытып, кешегі соғыс жылдары өздерінің жалынды
жырларымен қазақ жауынгерлерін Ұлы Отанымызды қорғауға рухтандырып,
жігерлендірді. Қазіргі халық ақындары да Отанын жаудан қорғаған патриот ұл-
қыздарын бүгінгі заманның батыры етіп суреттейді. Сондай жалынды жырларымен
ұрпағын рухтандырып, оларға жігер, қайрат беріп, ерлікке тәрбиелеген, өз
дәуірінің ізгі мұратын көтеріңкі, серпінді толғаған ақындардың бірі –
Жамбыл Жабаев.
Ауыз әдебиетінің көркемдік дәстүрінен үлгі алған бұрынғы сөз
суреткерлері әрі ақын, әрі жыршы қызметін қатар алып жүрген өз дәуірінің
перзенті Жамбыл да, бұл дәстүрден сырт тұрған жоқ. Ол – шығыс халықтарының
әйгілі датан, аңыздарын Шахнама, Көрұғлы, манас т.б. ел арасында көп
жырлаған, Көрұғлы жырының тамаша көркем нұсқаларының бірін жасаған.
Сондай-ақ, ол Қыз жібек, Мұңлық-Зарлық, Ерназар Бекет
дастандарын толғаған. Демек, жыршылық Жамбылдың аса қызғылықты өнер
қырларының бірі. Тыңдаушылардың ыңғайына, жағдайына қарай ақын кейде замана
мәселелерін суреттейтін өлеңдер шығарса, енді бірде, өткен күннің,
тарихтың, шежіренің желісіне түсіп жыр айтқан. Ескі аңыз, ертегіні тек
қайталап, жаттап айтумен шектелмей, дамытып, көркейтіп, уақыт табалына
орайластырып құлпырта өңдеген. Жетісу жерінің ел қорғаған батырлары Өтеген,
Саурық, Сұраншы туралы бұрыннан айтылып келе жатқан аңыздар негізінде жаңа
дастандар туғызған.
Үлгі алған мектебі ауыз әдебиеті болған Жамбылдың шеберлік шыңдаған
екі жанры- айтыстар мен арнау өлендер еді. Отызыншы жылдарда айтыс біраз
саябырсып қалғанымен, арнау өлеңдер жаңа дәуір шындығын сипаттауға икемді
түр екенін көрсетті. Мұны ақынның Клим батыр, Калинин ақсақалға, Қызыл
әскерге, Амангелді тойына, Чапай, Балаларға, Елімнің қыздарына,
Ленинградтық өренім, Кеңес жауынгерлеріне тәрізді туындылары
дәлелдейді. Осы өлеңдердің аттарына, тақырыптарына қарап отырып та,
Жамбылдың бесжылдықтар мен Ұлы Отан соғысы кезіндегі айтулы оқиғаларға
ақындық лебіз білдіріп, сергек белсенділік көрсеткенін тануға болады.
Қандай тақырыпты жырласа да, ақын жалпы жұртқа жақсылығы тиген үлгілі
істерді, халықтың аяулы перзенттерін мадақ етеді. Сондықтан да, оның
шығармалары, тұтастай алғанда, өз дәуірінің асқақ, шаттық әніндей, қауым
көңілінен шымырлап шыққан мөлдір сырдай әсер қалдырады. Клим батыр деген
өлеңінде советтік қолбасының ерекше парасатын, алғыр ерлігін көрсетеді.
Бұрынғының небір аты шулы әскербасыларының шапқыншылық жорықтары халыққа
қасірет келтіргенін еске түсіреді.
Отан қорғау, ерлік тақырыбы – Жамбыл шығармаларында мол орын алады.
Отызыншы жылдарда ақын бұл тақырыпқа Қызыл әскерге, Амангелді, Чапай,
Жеңіс жырын сайраңдар, Жауға оқ, Отанымның батырларына, т.б.
өлеңдерін арнады. Бұл туындыларында ол халқымыздың отаншылдық, батырлық
дәстүрін мадақ етті, импералистік жаулардың қан құйлы қастандығына күйрете
соққы беруге дайын болуға шақырды, тарихтағы, революция, азамат соғысы
жылдарындағы әйгілі қаһармандарды үлгі тұта сөйледі. Жамбылдың отаншылдыққа
үндеген көп өлеңдерін соғысқа дейінгі бесжылдықтар кезінің жас буыны жатқа
айтып өсті. Халық батырлары Амангелдінің, Чапаевтың ерлік дәстүрін
жалғастырушыларды тәрбиелеу ісіне мұндай өлеңдердің ықпалы зор.
Батыр бол, балаларым, бәрің-дағы
Тап берген дұшпан иттің сынсын сағы.
Семсерін Амангелді тот баспасын,
Ел қорға ұлы күннің туса шағы, - деп жас ұрпағын, оқушы қауымын
ерлікке тәрбиелейді.
Ата жаумен айқастық деген өлеңінде ақынның ерлікке шақырған жалынды
сөздері халық арасына кеңінен тарады. Ол ел тыныштығын бұзып, зұлым оймен
жерімізге басып кірген жауларды мифтің, аңыздың жексұрын, қаскөй күштеріне
теңейді. Жаудың екпіні ұзаққа бармай, тас-талқан болып жеңілетініне ақын
берік сенді, сондықтан осы даналық сенім оның өлеңдерінен ұшқын атып
тұрады. Сонымен қатар, ақынның Өмір мен өлім белдесті деген өлеңінде
Отанымызға төнген қауіптің мөлшерін терең түсіндіре келіп, халқымызды
барлық күшін жұмсап, озбыр жауды аянбай соғуға үндеді. Жігерге, намысқа
толы өлеңнің отты жолдары, бүкіл елдің тілегіндей болып естіледі.
Жамбылдың Ұлы Отан соғысы жылдарында шығарған аса көрнекті
туындыларының бірі – Ленинградтық өренім. Бұл жырында ақын совет халқына
тән отаншылдық сезімді шыншыл да шебер жеткізе алды. Жау қоршауында қалған
Ленинградқа қазақ ақынының арнауы бүкіл еліміз халықтарының ортақ
туысқандық лебізіндей әсер қалдырады. Революцияның бесігі болған ұлы
қаланың көрген қиыншылығы мен көрсеткен қажырлы табандылығын жүрегіне жақын
сезініп сөйлеу, өлеңге айырықша шынайылық, тартымдлық дарытты. Ақын:
Ленинградтық өренім,
Мақтанышым сен едің!
Нева өзенін сүйкімді
Бұлағымдай көремін...
Жасалған жоқ салтанат
Жаудың болуға ермегі
Жауда қалып Ленинград,
Жаралған жоқ көнгелі!
Жасағамын өмірді
Жау біткенді жеңгелі.
Саудыратын сүйегін,
Топыраққа көмгелі
Қазақстан жерінен
Тұтасғандай ел кегі,
Сендерге дем бергелі,
Жолды кернеп қол жетті, - деп жырлаған.
Ақын бұл өлеңі арқылы халықты жаңа жетістіктерге рухтандырады,
майдандағы жауынгерлерге дем беріп, намыс отын қайрап, ерлікке баулыды. Бұл
жас ұрпаққа үлгі-өнеге. Ақынның өзі де саптағы сарбайздай өмірінің ақырына
дейін елді, ерді, туған жерді жырлаудың биік үлгісін, халық ісіне
берілгендіктің өнегесін таратты, ақындық туын жоғары ұстады.
Жалпы, Жамбылдың тәлім алған мектебі – қазақтың ауыз әдебиеті мен
ақындар поэзиясы болды. Ақын шығармалары ауыз әдебиеті дәстүрінің кеңес
заманында жалғастық тауып, жазба әдебиетінің жетістіктерін бойына сіңіре
отырып, қатарласа дамуға мүмкіндігі бар екендігін дәлелдеді.
Қазақ халқының тарихына көз жіберсек, сонау Күлтегін, Білгеқаған,
Тоныкөктен бастап жерін, елін, тілін, ділін қорғаудағы өшпес ерліктерге
толы. Бесік жырынан басталатын ерлікке баулу дәстүрлері түркі халқына тән
негізгі ырымдар. Халқымыздың бойындағы отансүйгіштік құндылықтарды ұрпақтан-
ұрпаққа беріліп отырған заңдылық тұрғысынан да қарауға болады. Бұған дәлел
көне түркі заманынан бастау алған патриоттық құндылық Күлтегін жазбаларында
былай деп суреттеледі: “Елтеріс қағанның алғырлығы, еліне деген
сүйіспеншілігі Күлтегіннің қанына ана сүтімен сіңді” – деген көне жазу
қазақ халқының бойындағы ұлттық патриотизм сезімдері бүгін ғана пайда
болған жоқ, ол ежелден-ақ туындап, дамып келе жатқан қасиет деуге
болатындығын көрсетеді. Күлтегін жазбасында тағы да мынадай жыр жолдарын
кездестіруге болады:
Кедей халықты бай қылдым,
Аз халықты көп қылдым...
Түркі иелігінен
айырылған халықты
Ата-баба мекеніне орнатты...
– делінген.
Жазбадан патриотизмнің – халықты көбейтіп, байыту үшін еңбек ету, ата-
баба мекеніне ие болып отыру жолында жан аямау, діл бірлігін қорғау
екендігін аңғарамыз. Жоңғар сияқты алып империямен алысуға, Ресей
патшалығының зеңбірегіне жалаң қылышпен қарсы шабуға жетелеген де осы
Отанына деген сүйіспеншіліктің, патриотизмнің қуатты күші.
Туған жерге деген ыстық сезім, атамекенге деген құрмет пен қадір
қасиет тұтуды Ұлы дала ойшылдары Қорқыт Ата, әл-Фараби, Жүсіп Баласағұни,
Махмұд Қашқари, т.б. айтқан болатын.
Ықылым заманнан бізге жеткен “Қорқыт Ата кітабында” тәлімдік мәні
күшті, қанатты сөздер мен ұстаздық ұлағаттар көптеп кездеседі. Мысалы:
“Қолына өткір қылыш алып, соны жұмсай білмеген қорқаққа қылыш сермеп,
күшіңді сарп етпе. Батыр туған жігіттің садағының оғы да қылыштай кесіп
түседі. Атаның атын былғаған ақылсыз баланың әке омыртқасынан жаралып, ана
құрсағында шырланып тумағаны жақсы. Ата даңқын шығарып, өзінің тегін қуған
балаға ешкім жетпейді. Өтірік өрге баспайды, өтірікші болғаннан жарық
көріп, өмір сүрмеген көп артық” – деген екен. Бұл өсиет сөздерден ақыл-
парасат, өтірік айтпау, атаның атын былғамау туралы ойлар мен шығарманың өн
бойынан ұлы даланың байтақтығын, әдемілігін көреміз, бұл әр түріктің
бойында осы далада туғаны үшін мақтаныш сезімін тудырса керек.
Әл-Фараби өзінің “Азаматтық саясат”, “Поэзия өнері туралы”, “Бақытқа
жол сілтеу”, “Риторика”, “Мемлекеттік қайраткердің нақыл сөздері” атты
трактаттарында этикалық, эстетикалық мәселелермен бірге көркемдік, сұлулық,
мейірбандық, білім категорияларының бетін ашып, олардың негізгісін дәлелдеп
берген.
Ақын-жыраулар халыққа өнегелі сөздерімен ықпал етіп, оларды іргелі ел,
берекелі жұрт болуға шақырды. Жыраулар жаугершілік заманда хандар мен
бектердің ақылгөй кеңесшісі болып, жорықтарға бірге аттанды, ру тайпаларға
басшылық етті, сұрапыл қанды майдан көріністерін жырға қосты, ерлікті
мадақтады, шейіт болған батырларды жоқтап, ел қайғысын бөлісті.
Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі халықтың береке бірлігін, Отанға
адалдығын сақтау, намысты қолдан бермеу, өз Отанын жаудан аянбай қорғау –
ат жалын тартып мінуге жарайтын қазақ баласының қасиетті борышы екендігін
Шалкиіз, Ақтамберді, Бұқар жырау, Шал ақынның өлең-жырларынан көре аламыз.
Бұқар жырау:
Ер жігітке жарасар
Қолына алған найзасы,
Би жігітке жарасар
Халқына тиген пайдасы – деген екен.
Ал Ақтамберді жырау болса:
Жауға шықтым ту байлап,
Шепті бұздым айғайлап.
Дұшпаннан көрген қорлыққа,
Жалынды жүрек қан қайнап
Ел-жұртыңды қорғайлап,
Өлімге жүрміз бас байлап – деген жыр жолдарымен халықты батырлыққа,
батылдыққа шақырған.
Бұқар жырау жырларын басқыншы жаумен ұзақ арпалысып, ерлік пен
ездіктің, парасаттылық пен азғындықтың парқы таразыға түскен сындарлы шақта
Абылай хандай басшының төңірегіне топтасып, ұлы жеңістерге жетіп, ерліктің
үлгісін, бірліктің құдыретін танытқан қазақ өмірінің шындығын айшықтай
өрнектеген поэзия, ұлы мұра деп білеміз.
Жырау қазақ халқының жоңғар басқыншылығы тұсында, елдің болашағы қыл
үстінде тұрған кезде өмір сүріп, сол алмағайып замандағы күрделі
мәселелерге өз жырларымен жауап бере білген. Осындай ауыр сәттерде Абылай
ханға дұрыс кеңес беріп, ел-жұртты басқыншы жауға қарсы күресте
біріктіруге, бір тудың астына топтастыруға күш салған. Өзінің саяси-
әлеуметтік мәнді жыр-толғауларымен сол жалынды күрестің жыршысына айналған.
Осы мақсатта ол Абылай ханды бірден-бір қажетті басшы санап, оған халық
бірлігін сақтап калатын көсем тұрғысында үлкен сенім артқан. Абылай хан да
сол биік талаптан табылып, елдің бірлігі мен жарқын болашағы үшін жан аямай
қызмет еткен. Жырау сол азаттық жолында өлімге бас байлап, ерліктің небір
ғажайып үлгілерін көрсеткен хан мен оның батырларын жырға қосып, олардың
өшпес әдеби бейнелерін жасаған [21].
Қазақтың айбынды ақындарының бірі Махамбет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz