Коммерциялық банктердің негізгі қызметтерін топтастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
8
1 БАНК ЖӘНЕ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТІҢ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ 8
ТЕОРИЯЛАРЫ 20
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
Банк категориясының түсінігі, функциялары, түрлері 31
... ... ... ... ... 31
Тұрғындарға көрсетілетін банктік қызметтің негіздері
... ... ... ... .. 34
2 ҚАЗАҚСТАН КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТ 47
КӨРСЕТУДЕГІ ДАМУЫН ТАЛДАУ 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
2.1 ТуранӘлем банкінің сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 71
2.2 Несиелендіру кезіндегі тұрғындарға көрсетілетін 71
банктің
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
2.3 Тұрғындарға депозиттік операция 86
жүргізуіндегі
банктің қызметі 88
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 90
2.4 Тұтынушылырға арналған ТұранӘлем банктің өнімдері ... ... ... .
3 ТҰРҒЫНДАРҒА КӨРСЕТІЛЕТІН БАНКТІК ҚЫЗМЕТТІҢ ДАМУ
ЖЕТІСТІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
3.1 Тұрғындарға банктік қызмет көрсетудегі шетел тәжірибелері..
3.2 Еліміздегі тұрғындарға көрсетілетін банктік қызметтің даму
жетістіктері мен перспективалары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Ұлттық экономикада банк жүйесі экономикалық тұрақтылықты сақтайтын және
оны дамытатын маңызды қаржылық институт болып табылады.
Нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас құрылымдарының бірі
болып банктік жүйе қарастырылады. Қазақсан Республикасының банктік жүйесі
екі деңгейден тұрады: бірінші деңгей – Ұлттық (орталық) банк, екінші деңгей
– коммерциялық банктер.
Қазақстан Республикасындағы банк жүйесі Қазақстан Республикасының
Конституция нормаларымен, Қазақстан Республкасының Ұлттық банкі туралы
және Банктер және банк ісі туралы Заңдармен, Ұлттық банктің нормативті-
құқықтық атілермен реттеледі.
Банктер судалық, яғни қарыз капиталының қозғалуымен, жинақтауымен және
бөлуімен байланысты кәсіпкерліктің ерекше бір түрі болып келіді. Қазіргі
таңда коммерциялық банктер негізгі үш функцияны орындайды. Олар: ақша
қаражаттарын тарту, осы тартылған ақша қаражаттарын орналастыру, олар
арқылы тұрғындарға несие беру. Тұрғындар қоғамның байлығы болғандықтан
оларға дұрыс банк қызмет көрсету, несиелендіру арқылы олардың экономикалық
және әлеуметтік жағдайын жақсарту мемлекеттік стратегиялық және банктің
негізгі бағыты болып келеді. Осыған орай дипломдық жұмыстың маңыздылығы
мынада. Бүгінгі таңда ақпарат пен технологияның дамуына байланысты
айналымнан қолма-қол және қолма-қолсыз ақша айналымдары алынып тасталып,
олардың орнына электрондық банктік қызмет көрсетулер ендірілуде. Ендеше
тұрғындарға көрсетілетін банктік қызметтер және оның Қазақстан
Республикасында даму перспективаларының мәні мен мазмұнын ашу, күнделікті
өмірімізде қолданып жүрген банктік өнімдердің қажеттілігін көрсету аса
маңызды болып келеді.
Банктер дәстірлі банктік қызметімен қатар, яғни несиелік және
депозиттік операцияларды ұйымдастастырып қана емес, сонымен қатар қазіргі
заманға сай жаңа банктік өнімдер мен қызметтерді көрсетеді.
Жоғары деңгейлі бәсеке нарығында банктер жаңа өнімдер мен қызметтерді
шығарып, өзінің бәсекеқабіліттілігін ұлғайтады. Бұл банктің жаңа өнімдер
мен қызметтеріне жататын банктің бағалы қағаздар және валюталық
нарықтарындағы ұйымдастырылатын операциялары, лизингтік операциялар,
факторингтік және форфейтингтік операциялар, тұтынушылырға көрсетілетін
трасттік және т.б. қызметтер.
Бағалы қағаздар нарығында банктер бағалы қағаздардың эмитенті ретінде,
бағалы қағаздармен операцияларын өткізудегі делдал ретінде, бағалы
қағаздардың иелерінің құқықтарының есеп жүргізуші ретінде немесе бағалы
қағаздар операцияларымен байланысты табыстарды есептеу мен төлеу агент
ретінде болуы мүмкін.
Валюталық нарықта банктер валюталық құндылықтармен операцияларды
ұйымдастырып, банк табысының сомасын жоғарлатуына үлесін қосады. Бұндай
операцияларды жүзеге асыру үшін банктер міндетті түрде белгіленген
ұйымдардан рұқсат белгісі – лицензияны алу тиісті. Валюта нарығындағы банк
операциялары екі түрге бөлінеді: ағымды операциялар және капитал
қозғалысымен байланысты валюталық операциялар.
Нарықтық экономикасына сай шағын және орта бизнестің белсене дамуы
байқалады. Бұл процеске банктік операцияларда бағытталады. Мысалы,
банктердің дамып келе жатқан лизингтік, факторингтік, форфейтингтік
операциялары алдында айтылып кеткен бизнес түрлеріне аса көп
мүмкіншіліктерді ашады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – еліміздегі банк жүйесінің жаңа қызметтері
мен өнімдерінің даму процесін жанжақты зерттеу.
Бұл мақсатқа жету барысында келесі тапсырмалар қойылды:
• банк және банктік қызметтің негізгі теорияларын ашып, түсіндіру. Банк
деген қаржылық институтқа анықтама бере отырып, оның мәнін, функциялары
мен түрлерін ашып көрсету.
• республикамыздың коммерциялық банктерінің тұрғындарға банктік қызмет
көрсетудегі дамуын талдау. Қазіргі кезде мемлекетімізде коммерциялық
банктердің тұрғындарды көрсетілетін өнімдер мен қызметтерге анықтама
беріп, олардың қажеттілігі мен қолдану аумағына талдау жасау.
• республикамыздағы банк жүйесінің жетістіктерін талдай отырып, бұл жүйенің
потенциалын анықтау.
Дипломдық жұмыстың пәні ретінде банк жүйесінің жаңа қызметтері мен
өнімдері қарастырыылады. Жұмыстың объектісі ретінде Қарағанды қаласында
орналасқан АҚ ТұранӘлемБанк бөлімі алынды.
Дипломдық жұмысты жазу кезінде банк ісінің негізгі дерек көздеріне
аталмыш сала бойынша жазылған оқу құралдары мен әзірлемелерге сүйеніп,
тәжербиелік жағынан Қазақстан банктерінен сандық статистикалық
көрсеткіштер алынды.
Жұмыстың әдістемелік негізі ретінде отандық және шетел ғылыми және
оқулық әдебиеттері, Қазақстан Республикасындағы банк қызметі жөніндегі
заңдық және нормативтік ережелері пайдаланды.
Жұмыстын құрамы үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде банк категорясына
түсініктеме, банктің көрсететін қызметтеріне теоретикалық тұрғыдан талдама
жүргізіліп өтілген, екінші бөлім зерттеу объетісінің мәлеметтері бойынша
жаңа өнімдер мен жаңа қызметтердің талдау жұмыстары жасалған. Үшінші
бөлімде Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қазіргі таңдағы
жетістіктері мен даму перспективалары қарастырылған.
1 БАНК ЖӘНЕ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТІҢ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗІГІ
ТЕОРИЯЛАРЫ
1.1 Банк категориясының түсінігі, функциялары, түрлері
Банк – көне ұғым болып саналады және оның көрінуі ақшаны айырбастау,
қарызға ақша беру, өзгелердің ақшаларын шоғырландыру туралы ойлардың пайда
болуымен байланысты болды. Банкті сөзбе сөз аударғанда, ақшамен операция
жасалған тақтайша орындық ұғымын білдіреді.
Көптеген өзгерістермен қайта құруларды басынан өткере отырып, банктер
капитализм дәуірінде неғұрылым айқын ұғымға ие болды. XV-XX ғасырлардағы
көптеген елдердің экономикалық тарихы банктердің көбеюін, жаңа банктердің
пайда болуын және олардың қызметтерінің толыға түсуін, банктердің сыртқы
жағдайлар мен факторларға тәуекелдігін, сонымен бір мезгілде олардың
елдердің экономикасына, операциялардың ұлғая түсуі мен банктер рөлінің
артуына өлшеусіз әсер етуін дәлелдей түседі.
Бүкіл әлемдегі банктер нарықтық экономика жағдайында барған сайын
кәсіпорын ретінде көбірек қаралатын болды. Кез келген кәсіпорын сияқты
банк өз қызметінің маңызды түрде өзгеше көріну жағдайында, тұтынушыларға
нақтылы қызмет көрсететін, өзінің өнімін алға жылжытуды жүзеге асыратын
дербес заңды тұлға болып қала беретін болады және ол кіріс пен пайда алуға
мүдделі баланс жасайды, мемлекетпен есеп айрысуды жүзеге асырады.
Банктерге сауда кәсіпорны, делдалдық кәсіпорын, делдалдық кәсіпорын,
несие беру кәсіпорны, коммерциялық кәсіпорын, биржалардың агенті түріндегі
делдал, мемлекеттік басқару тетігінің бір бөлігі болып табылатын әріптес
ретіндегі кәсіпорын түрінде сипаттама беру ақылға сыйымды болады. Әрбір
жеке айқындамалар тұрғысынан қаралатын банктерді ең алдымен орындайтын
операциялардың сипаты, банк жүйесіндегі банктердің деңгейі және елдің ақша,
қаржы ресурстарына қатынасы бойынша бөліп көрсетудің маңызы зор. Бұл
орталық және эмиссиондық банктер, коммерциялық банктер, мамандырылған қаржы-
несие институттары болуы мүмкін.
Банктердің үлгілеріне қатынасы әрбір жеке банктің толық сипаттамасын
берген жөн. Банк сауда кәсіпорны ретінде айрықша тауар-ақшамен сауда
жасайды, осыған орай сату кезінде өзі үшін кіріс алады және сатушыларға
сыйақы төлей отырып, сатушылардан ақша ресурстарын өзі сатып алады. Банк
материалдық саладағы басқа кәсіпорындардан нарықтық ортадағы тауар
ретіндегі ақшаның өзгешелегінің, банк өзінің тауарын айрықша бағаға сата
отырып, оның жана құнға айналып өсіу арқылы қайтатындығын күтетіндігімен
ажыратады. Банк салымшыларының ақша қаражаттарының өзіне тартып, оларды
пайыздармен және қызмет көрсетудің сапасымен қызықтарға отырып, айрықша
тауар ретінде ақшаны сататын өзінің босалқы қоры мен ресурстар қорын
толықтарды.
Банктер сауда кәсіпорны ретінде өз операцияларының сыртқы белгілері
арқылы емес, қызметтерінің маңыздылығымен ерекшелінеді. Ақша қаражаттарын
сақтау үшін клиенттердің бүкіліне айырысу және ағымдағы есеп шоттарын аша
отырып, банк ресурстар шоғырланатын сыйымды ыдысты айналады. Бұл жерде
банк есеп-шот иелерінің алдында өзіне үлкен міндеттемелер қабылдаумен қатар
несие беру, есеп-шоттарға төлем жасау, ақша аудару бойынша операциялар
жүргізетін ресурстармен сыйымды ыдысты толтыруға өзі де мүдделілік
танытады. Бір мезгілде есеп-шоттарда қарыз алушылардың, кредиторлардың ақша
қаражаттарын сақтаушы ретінде қатыса отырып, банктер өз кезегіндегі
делдалдық қызметті басқа операцияларға оқшау тәртіпте емес, өз
клиенттерінің мүдделерімен өзара байланыста орындайды. Осыған орай
ресурстардың салымшы-сатушылары ретінде банктер клиенттердің мүдделері
туралы ұмытып кетуіне болмайды. Осындай жағдайда ғана банктер елдің
экономикалық өмірінде, нарықтық қаржылық ортада делдал ретінде өзінің
қызметін сақтай алатын болады.
Банк – несие кәсіпорны ретінде логикалық және мерзімдік тұрғыдан да
несие түсінігімен өзара байланысты. Қоғамдағы экономикалық қатынастарда
білдіреді және капиталдың қозғалысын көрсете отырып, несие өзінің
мазмұнында көптеген сипаттарға ие болады және оның іс-жүзінде өзін
көрсетуіне айрықша институт-банктер өз әсерін тигізеді. Банктерсауда,
делдалдық операцияларды байланысты болады. Олар несие әлеулетін жасау
мақсатымен қарыз беруші болып қатысады, қарыздар, пайыздар бойынша өзіне
міндеттемелер алады, сондай-ақ елдегі негізгі несие орталығы болып
саналады, соның негізінде барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерге несие
беру есебінен банктің негізгі табыс көзі болып саналатын салымшылардың
уақытша жұмылдырылған ақша қаражатын өзінің нақты ісіне сала отырып,
сыйақылар алады. Банктің несие қызметі өзгеше кәсіпорын ретіндегі банктің
істеуі үшін неғұрылым беделді қызмет түрі болып саналады. Бұл әсіресе
екінші деңгейдегі банктерге тән.
Банк – коммерциялық кәсіпорын ретінде өзінің сауда, делдалдық, несие
беру операцияларын жүзеге асрып, есепті кезенге баланс жасап, табыс алуға
деген өзіндік мүддесін таныта отырып, пайда табады және ол оған мүдделі
болып табылады. Банктің шығынды қызметі нарықтық ортадағы оның толық
банкроттық жағдайын көрсетеді және банктерді жабу үшін негіз болып
саналады. Сондықтан да банктер өздерінің қызметтерінің орындау және
көптеген операцияларды жасау кезінде коммерцияның маңызды қағидаларын
ұстанады: онсыз банк өмір сүруін тоқтататын пайдаға қол жеткізуді; жоғарғы
кірістілікті қамтамасыз етеді; банктің пассив балансы бойынша қатыстырылған
қаржылар үлесінің артуымен банк ресурстарының тез айналым жасаушылығына
жетуді; өз мүдделері мен клиенттердің мүдделері үйлесім тапқан жағдайда,
соған орай соңғыны алдыңғы орынға жылжыта отырып, банк ісіндегі тәуекелді
төмендетуді көздейді. Банктер клиенттердің ақша, қаржы операцияларына
қызмет көрсету үшін құрылады және өндірісті кеңейтуге, судалық капиталдың
қозғалысына қызмет етеді.
Банк биржалардың агенті ретінде делдалдық, несиелік операциялардан соң,
бағалы қағаздарды сатып алу бойынша неғұрылым маңызды операцияларды
орындайды. Банктерге берілетін мұндай сипаттама, бағалы қағаздар нарығының
функционалдық қызметі банктермен белсенді өзара байланыссыз қаралмайтын
әлемдегі қазіргі кезеңге тән болып саналады. Банктер, өздерінің
бағыттаушылығын дамытып, ықпалын кеңейте отырып, қағаздар нарығының бір
бөлігіне айналады, капиталдарды инвеститциялау бастапқы және қайталап
орналастыруда нарыққа қатысушылардың тапсырмаларын белсенділікпен
орындайды. Банктің қор операцияларын жүргізуі мен елде және одан сыртқары
жерлерде бағалы қағаздарды жеткізетін делдалдар ретінде қатысуы қор
нарықтарындағы агенттер ретіндегі банктердің рөлін берік бекіте түседі.
Банк автономиялы кәсіпорын ретінде бекітілген заңдық және экономикалық
қалыптар негізінде елде өз қызметін жүргізеді және банктерді құру мен оның
қызметінің негізгі қағидаларын айқындайтын өзіндік құқықтық негізге ие
болып табылады. банк операцияларын жүзеге асырудың құқықтық негіздері,
клиенттермен, мемлекетпен, банкшілік жүйемен өзара қатынастардағы
банктердің құқығы мен жауапкершілігі әр елдегі банк және банк қызметі
туралы заңдармен айқындалады. Нарықтық экономикасы дамыған әлем елдерінің
заңдарында банктердің, әсіресе меншікті ресуртарымен, яғни нормативтер мен
мемлекет алдындағы міндеттемелерді экономикалық нормативтер шегінде
орындаумен,әр түрлі салалардағы салымшылардың тартылған ақша қаражаттарының
үлкен үйлесімімен жұмыс істейтін коммерциялық банктердің экономикалық
автономиядағы тарихи түрде атап көрсетіледі. Банк туралы заңдар нарықтық
қатынастардағы олардың экономикалық мүдделерін шешудегі банктердің іс-
қимылын шектейді.
Банк әріптес ретінде қызметін жүргізе отырып, клиенттермен өзінің
қатынасын өзара тиімді жағдайларға, коммерциялық жоспар мен қатынастарға
құрады. Жалпыға белгідей, банктер клиенттер үшін және өзінің көрсететін
қызметі арқылы олардың талап-тілектерін қанағаттандыру үшін құралады.
Барлығы клиенттер үшін қағидасы тәжірибе жүзінде банктердің рөлі мен
орнын төмендетпейді, қайта, банктер салымшыларға, қарыз алушыларға, сондай-
ақ есеп-шоттарын жүргізуге әр түрлі деңгейдегі кәсіпорындарға қызмет
көрсете отырып, өз клиенттерінің әріптестеріне айналады. Клиент пен банк
арасындағы өзара сенім ғана бірінші кезекте өзін ұстап тұруға және
екіншіден, банктерге қаржылық қолдау көрсетуге қабілетті болып саналады.
Сондай-ақ нарықтық экономика жағдайында банктер қауқарсыз клиенттермен
берік өзара байланыс орната алмайды, шығынды кәсіпорындармен әріптестік
ынтымақтастық орнатуға онша мүдделілік танытпайды. Банктердің коммерциялық
бағыттаушылығы заңдар мен нормативтер шегінде клиенттерден банкінің қызмет
үшін ақы талап етуге, несие үшін пайыздар алуға мүмкіндік береді, осыған
орай банктер кәсіпорындардың іскер қаржылық әріптестері болып қатысады.
Банктер мемлекеттік басқару тетігінің бөлігі ретінде шашыранды капитал
мен ақша қаражаттарын жұмылдырып, оларды қаржы ресурстары түрінде
орталықтандыра отырып, бұл қаржыларды тұтастай экономиканы, өндірісті
дамытуға жұмсалатын қаражатқа деген нақтылы, обьективті қажеттіліктерге
бағыттайды, оларды мемлекет мүдделілік танытып отырған инвестицияларға
салады. Өзінің барлық операцияларын шаруашылық саласындағы есеп айырысу мен
төлемдер бойынша, шаруашылық жүргізуші субьектілерге (кәсіпорындар,
фирмалар, акционерлік қоғамдар және кәссіпкерлер) несие беру бойынша жүзеге
асыра отырып банктер біршама дәрежеде клиенттердің есеп-шоттарынан ақша
қаражаттарының жеке банктен алынған ссудалардың жұмсалу дұрыстығына
бақылаушы болып қатысады. Банктердің қолындағы ақшалар экономиканы
басқарудың белсенді құралы болып саналады. Елдегі бүкіл ақша мен қаржы
ресурстары ақыр соңына қалай, қандай түрде пайданылады, несие берудің
экономикаға беретін қайтарымы қандай, банк операциялары мен қызметтерінің
өндіріс пен айналым саласының дамуына, елдің және оның аймақтарының
әлеуметтік-экономикалық жағдайына тигізетін оң әсері қандай екендігіне
мемлекет бейжай қарай алмайды.
Бүкіл әлемдегі банктер нарықтық экономика жағдайындағы өздерінің
функционалдық қызметтерінде банктер жүйесінің жалпы қағидаларына сүйенеді.
16, 65б.
Егер оларды банк түрлері бойынша қарастыратын болсақ және әр түрлі
белгілеріне қатысты үлгілері бойынша бөліп көрсететін болсақ банктерге
берілетін сипаттама да толық бола түседі.
Әлемдегі қазіргі заманғы банк жүйесі күрделі, көп буынды құрылым болып
саналады. Клиентке көрсетілетін қызмет сипатының базалық ұқсастығы,
мемлекеттің қаржы саясатымен өзара байланыстығы оның негізі болып қызмет
етеді.
• ақша эмиссиясына құқығы бар мемлекеттің орталық банкісінің міндетті
түрде болуы.
• қызмет көрсету сипаты мен даму деңгейінің көптеген белгілері бойынша
топтастырылған коммерциялық банктер.
• әртүрлі қаржылық топтарды, компанияларды, ұсақ салым орталықтарын
енгізетін мамандандырылған қаржы институттары 16, 27б.
Мемлекеттің орталық банкі – бұл мемлекеттің қаржы саясатымен тығыз
өзара байланысты қызмет істейтін, негізі бойынша мемлекеттік ұлттық банк.
Елдегі ақша айналымын коммерциялық банктер мен банк жүйесінің басқа
буындары деңгейінде және оған қызмет көрсету кезінде үкімет деңгейінде
несиені басқару, орталық банкті банктердің барлық басқа түрлерінен
өзгешелеп тұрады. Ұлттық ақша-несие, қаржы саясатын жүргізе отырып, орталық
банк елдің басты банкі болып саналады.
Коммерциялық банктер нарықтық қатынастардың белсенді қатысушылары
ретінде, операциялар мен қызметтердің көптеген түрлері арқылы іскер банктер
түрінде қатысады. Олардың көмегімен клиенттерге қаржылық қызмет кқрсетуде
активті және пассивті операциялар жасау, есеп айырысуларды жүзеге асыру
кездерінде ссудалық капиталдың ауысуы болады.
Мамандандырылған қаржы институттары (сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары, сақтық мекемелері, тұтыну және ипотекалық несие қоғамы, несие
одақтары, несие кооперативтері, қаржы үйлері, ломбардтар және т.б.) ақша
капиталы мен қаржы ресурстарының нақты нарығында қызмет істейді, көпшілік
жағдайда клиенттерге тікелей несие берумен айналыспайды, ал ақша капиталын
тарту мен орталықтандырудың түрлері олардың атқаратын қызметтік
міндеттеріне байланысты болады.
Банктерді банк жүйесінің үш негізгі тобы бойынша бөліп көрсете отырып,
ақша, қаржылық капитал қатынастары нәтижесінде пайда болатын топтар
арасындағы айқын өзара байланысты анықтау аса маңызды болып табылады. Бұл
ақшаның есеп-шотқа бастапқы салынған сәтінен бастап оның қозғалысын,
қаржыландыру мен несие берудің түпкі көздері болып қатысып, ресурстар мен
қаржы капиталын құра отырып, сондай-ақ ауысу сатыларынан өту арқылы
банктердің басқару обьектілері болып саналатындығын білдіреді.
Банктерге олардың үлгілері бойынша толық сипаттама берген жағдайда банк
ісіндегі күрделі проблемалар бой көтереді. Аталмыш жағдайда елдің
экономикалық дамуындағы оның рөлінің көрінуіне, қызметтерді орындау мен
операциялар жасауына тікелей әсерін тигізетін банк құрылымын білудің
айрықша маңызы бар.
Төменде әр түрлі белгілері бойынша барлық елдер үшін ортақ болып
табылатын банк үлгілерінің сипаттамасы келтіріледі:
• қызметтік белгіленуі бойынша банктер: эмиссиондық, депозиттік,
коммерциялық;
• меншік нысандары бойынша банктер: мемлекеттік, кооперативтік, жеке
меншік, аралас;
• мамандануы бойынша банктер: салалық, әмбебап, өнеркәсіптік, сауда, ауыл
шаруашылық, инвестициялық;
• арнаулы міндеттерді орындау бойынша банктер: инновациялық, өзара көмек
кассалары, сақтандыру қызметтері;
• аумақтық белгілері бойынша банктер: қалалық, муниципалдық, аймақтық,
мемлекет аралық болып бөлінеді.
Барлық елде әр елдің қаржылық, банктік жүйесінің табиғи даму процесі
болып саналатын банктердің әр түрлі үйлесімдегі алуан үлгілері қызмет
істейді. Банктердің жоғарыда атап көрсеткен жіктеуінің бірде бірі өздігінен
банк ісін тежемейді, қайта банктер қызметінің мазмұнын, жасалатын
операциялар мен көрсетілетін қызметтердің сипатын, сондай-ақ салалар мен
аймақтарды дамытудағы, қаржы капиталын жинақтаудағы және тағы басқа
банктердің рөлін ашып көрсетеді. 19, 56б.
Коммерциялық банктердің сипаттамасын келесі суреттен көруге болады.
Сурет 1. Коммерциялық банктік сипаттамасы 12. 40 б.
Нақты тәжірибеде көпшілік дамыған елдер банктердің үлгілерін сипаттау
кезінде банктерді көтерме және бөлшек банктерге бөледі.
Көтерме банктер, негізінен, бұл үкіметтің айрықша рұқсатымен қызмет
істейтін коммерциялық банктер, олар қол ақшаларды басқаруды валюта
айырбасын жүзеге асырады және қаржылармен сауда жасайды, трасталық
операцияларды орындайды, өнеркәсіп, сауда саласына несие береді. Мысал
үшін, Америка Құрама Штаттарындағы көтерме банктер федералдық үкімет
шешімінің негізінде, андеррайтингтік операциялардан өзге, ірі көлемде
көрсетілген операцияларды орындайды.
1993 жылы коммерциялық банктер инвестициялық банктерден бөлініп шықты.
Бөлшек банктер – бұл есеп айырысулар бойынша, шағын, орта бизнеске
несие беру, жеке салымшылардың қаржыларын тартуда көптеген операцияларды
жүзеге асыратын шағын, жергілікті банктердің жүйесі.
Көрсетілетін қызметтер мен техникалық сипаттамаларының жиынтығы
тұрғысынан банктердің үлгілерін анықтау кезінде оларды инвестициялық,
сауда, сауда, әмбебап банктерге бөлуге болады:
Инвестициялық банк – оны белгілі баға бойынша толық немесе жартылай
алуға кепілдік беру негізінде клиенттің шығарған бағалы қағаздарын бастапқы
болып орналастыру қызметін жүзеге асырады, осыған орай банк бағалы
қағаздар эмиссиясы кезіндегі тәуекелді өзіне алады. Банк андеррайтер
ретінде қатысады.
Банк сондай-ақ консасалтингтік қызметтерді дамытады. Мысал үшін
инвестициялық банктер АҚШ-тың қаржылық жүйесінде ерекше орын алады.
Сауда банкі – бағалы қағаздарға ие болғанда, компаниялардың қосылуы
жағдайында коммерциялық қызмет көрсетеді. Несиемен сауда жасау делдалы
болып қатысады.
Өздері ресурстарды сатып ала отырып, банктер қажетсінгендерге қарыз
береді. Белгілідей сауда банктері Еуропада (Ұлыбританияда) даму алды және
оларды АҚШ-тағы инвестициялық банктердің ұқсастығы ретінде қарауға болады.
қазіргі уақыттағы сауда банктерінің қызметі барынша жеке ыңғайда қаралады
(банк есеп шоттарын жүргізуден бастап қор биржасындағы, алтын нарығындағы,
валюта нарығындағы операцияларға, сақтандыру компанияларын және тіпті тауар
операцияларын басқаруға дейінгі).
Әмбебап банк - өзінің қызметінде дәстүрлі банктік операцияларды (несие
беру, депозиттер, есеп айырысу кассалық қызметтер) бағалы қағаздар
операцияларымен (брокерлік, дилерлік, инвестициялық банк ісі), қаржылық
емес компаниялардың капиталына тікелей салымдар салумен, сақтандыру
операцияларымен қосып атқарады. Банктің мұндай салумен, сақтандыру
операцияларымен қосып атқарады. Банктің мұндай үлгісі Еуропада кең таралған
(ең алдымен Германияда, Францияда, Швейцарияда). Банктердің көрсететін
қызметі мен жүзеге асыратын операцияларына ең аз мөлшерде шектеулер
қойылған, олардың коммерциялық және инвестициялық істі бөліп көрсететін
заңдары жоқ.
Банк жүйесі отандық (ұлттық), аймақтық және әлемдік болып ажыратылады.
Әр елдегі банк жүйесі сол елдің экономикасымен, қоғам бағытымен өзара
байланыста дамиды және елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын басқарудың
маңызды элементі болып қатысады.
Өзіне орталық банкті, екінші және үшінші деңгейдегі іскерлік банктерді
енгізетін банктер жүйесінің барлық елдерде өз құрылымдары бар, жекелеген
операцияларды жүзеге асыруда өзіндік ерекшеліктерге ие, сонымен бірге банк
ісіндегі жалпыға бірдей танылған заңдар мен талаптарды басшылыққа алады.
Банктің функциялары.
Коммерциялық банктердің негізгі функцияларына мыналар кіреді:
• бос ақша құралдарын шоғырландыру және оларды капиталға айналдыру;
• кәсіпорындарды, тұрғындарды, мемлекетті несиелендіру;
• несиелік ақшаларды шығару;
• консультанциялау, экономикалық және қаржылық ақпараттар беру;
Бос ақша құралдарын шоғырландыру және оларды капиталға айналдыру
функциясын атқара отырып, банктер ақшалай кірістерді және жинақтарды салым
түрінде аккумуляция жасайды. Салымшы пайыз түрінде сыйақы алады.
Жинақталған салымдар ссудалық капиталға айналып, кәсіпкерлер мен
кәсіпорындарға несие беруге жағдай туғызады.
Кәсіпорындарды, тұрғындарды, мемлекетті несиелендіру функциясы
экономикада аса маңызды орын алады. Мұнда банк кредиторлар мен заемші
(қарыз алушы) арасында қаржылық дәнекер болып қатысады, себебі банк
кредиторлардан ақша алып, оларды қарыз алушыларға береді. Банктік несие
арқылы өнеркәсіпті, сауданы, ауыл шаруашылықты қаржыландырады. Коммерциялық
банктер тұтынушыларға ссуда беру арқылы олардың өмір жағдайын жақсартуға
әрекет жасайды, өйткені тұтынушылар осы ссудаға халықтық тұтыну тауарларын
сатып алуға мүмкіндіктері туады. Бізге белгілі мемлекет өзінің мемлекеттік
шығындарын табыстарымен көп жағдайда жаба алмайды, соған байланысты
коммерциялық банктер үкіметті несиелендіреді.
Несиелік ақшаларды шығару – коммерциялық банктердің арнаулы функциясы,
басқа қаржылық институттардан айырмашылығы осында жатыр. Ақша массасы өседі
сол жағдайда, қашан, банк өзінің клиенттеріне ссуданы берген жағдайда,
керісінше, ссудалар қайтарылған жағдайда ақша массасы төмендейді. Банктер
несиелік айналымның эмитенті болып табылады. Клиент банкқа ақша салса сол
ақша оның есеп-шотына түседі, яғни банк депозитті тудырады (талап еткенге
дейінгі салымдар), соған байланысты банктің міндеттемесі өседі. Салым
иегері банктен салым көлемінде қолма қол ақшаны ала алады, осыған орай
айналымда ақша санының өсуі байқалады. Негізінен экономикаға ақшалар қажет,
бірақ, белгілі бір мөлшерде, соған байланысты коммерциялық банктер Ұлттық
Банк бекіткен нормативтер төңірегінде қызмет жасайды. Ұлттық Банк
несиелендіруді және ақша шығаруды реттеп отырады.
Коммерциялық банктің тағы бір функциясы есеп-төлем механизмін
қамтамасыз ету болып табылады. Төлем кезінде банк дәнекер болу арқылы банк
клиенттерге есеп және төлем жасау операцияларын орындайды.
Эмиссиондық функция коммерциялық банк бағалы қағаздарды (акция,
облигация) шығарумен және оларды орналастырумен байланысты. Бұл функцияны
орындау кезінде банк өндірістік мақсаттарға жинақтарды бағыттарды
қамтамасыз ететін арна болып табылады. Бағалы қағаздар нарығы банктік несие
жүйесін толықтырады және сонымен бірге өзара қатынаста болады. мысал үшін
ссудалар береді, ал компанияларға жаңа бағалы қағаздарды шығаруы үшін
ссудалар береді, ал компаниялар болса банкке жаңағы бағалы қағаздарды
сатады, себебі банктер сол бағалы қағаздарды өзінің клиенттеріне бөлшектеп
сатады, соның нәтижесінде белгілі бір мөлшерде табыс табады.
Қашанда болсын коммерциялық банктердің негізгі функциясы болып несие
беру функциясы болатын. Несие арқылы өндіріс көтеріледі, капитал өседі,
тұрғындардың өмір сүру жағдайы жақсарады.
Әр кезде болмасын банктер елдегі экономикалық жағдайды бағдарлап,
бақылап отырғандықтан, коммерциялық банктер өз клиенттеріне консультация
беріп отырады. Қазіргі кезде банктің клиенттерге қаржылық және экономикалық
ақпараттар беру рөлі өсуде.
Сенімдік операциялары, трасталық операциялар. Мұнда коммерциялық
банктер мұра қалдырушы мен мұрагер қызығушылығы төңірегінде жұмыс атқарады.
Бағалы заттарды сақтау. Бағалы заттар банктің темір камераларында,
сейфтерде сақталады. Сақтау сейфтері клиенттерге жалға беріледі, соған
байланысты банк бұл жерде агент ретінде рөл атқарады.
Қазір халықтық шаруашылығы дамыған елдерде банк жүйесінің екі түрі бар:
• Орталық банк – бұл эмиссиондық банк болып есептеледі;
• Коммерциялық банктер – бұлар нарыққа қажетті қаржылық қызмет
көрсетулерді іске асырады;
Қызмет көрсету түрлеріне байланысты банктер:
• Эмиссиондық;
• Коммерциялық;
• Инвестициялық;
• Ипотекалық;
• Жинақтық;
• Арналған; (мысалы саудалық банктер)
Эмиссиондық банктер банкнотты шығарып несиелік жүйенің орталығы болады.
Олар үлкен жағдайларға ие, келешекте банктің банкісі болады. Меншік
формасы бойынша банктер:
• Жеке меншік акционерлі;
• Кооперативті;
• Мемлекеттік;
Инвестициялық банктер көбінесе көлік өнеркәсібін және сауданы
қаржыландырады сонымен қоса ұзақ мерзімді несиелер береді. Инвеститциялық
банк арқылы өнеркәсіп және басқа да өндірістер өздерінің қажеттіліктерін
қанағаттырады. Бұл несиелік жүйенің дамуы қазіргі шаруашылыққа тән. Мұның
яғни инвеститциялық банктің коммерциялық банктен айырмашылығы олар акция
мен облигация шығарып өз ресурстарын толтырады.
Ипотекалық банктер қозғалмайтын мүлікке (жер, құрылыс) кепілдік беру
арқылы ұзақ мерзімді несиелерді ұсынады. Ипотекалық банктің клиенттері
фермерлер, тұрғындар сонымен қатар кәсіпкерлер болып табылады.
Арналған банктер белгілі бір несие түрімен айналысатын банктер болып
табылады. мысалы сыртқы саудалық банктер тауардың экспорты мен импортын
несиелендіріді.
Валюталық операциялар түсінігінің маңызы мен мазмұнын ашып көрсету үшін
аталмыш тақырыптың негізгі басты терминдеріне анықтама қажет. Ең алдымен,
бұл шетел валютасы болып табылады. Шетел валютасы өзіне айналымдағы және
тиісті мемлекетті заңды құралы болып саналатын банкнот, қазынашылық
билеттер, металдар түріндегі ақша белгілерін; шет мемлекеттердің ақша
бірліктеріндегі және халықаралық немесе есеп айырысу бірліктеріндегі
қаржыларды енгізеді.
Қолма қол валюта операциялары, негізінен спот жағдайында жүзеге
асырылады. Бұл келісім жасалғаннан кейінгі екінші жұмыс күніне жүзеге
асырылатын есеп айырысуларға валюталарды тез арада жеткізу операциясы. Тез
жеткізілетін (спот) валюта операциялары барлық валюталық келісімдердің
шамамен 90%-ын құрайды. Спот жағдайындағы операцияларды жүргізу кезінде
банк клиенттерінің шетел валютасына қажеттіліктерін қамтамасыз ету, пайда
алу мақсатында арбитраждық (төрелік) келісімдер мен операцияларды жүргізі
оның негізгі мақсаттары болып саналады. , 231б.
1.2 Тұрғындарға көрсетілетін банктік қызметінің негіздері
Банктік қызмет көрсету жүйесін зерттеу бұл банктің маркетингтік
стратегиясын қарау мен потенциялдық клиенттердің мұқтаждықтарын қарастыру
болып табылады.
Банктік қызмет көрсету теориясының дамуы 60 жылдар соңы мен 70 жылдар
басын қарастыруға болады. Сол кездерде мына ғалымдардың еңбектері жарыққа
шықты. Мичигандық Университет (Х. Дуглас Несиелендіру кезіндегі банктік
саясат 1971 жыл), Уэльстік Университет (Д. Ревелл Банктік істі реттеу
және бәсекелестік 1978 жыл), Женевтік Университет (Жинақ банктерінің
несие қызметтері 1974 жыл), Ш. Дерейдің Британия банктерінің стратегиясы
және халықаралық бәсекелестік 1977 жыл. 1970 жылы Г. Брайнның Банктегі
бәсекелестік
Негізінен банктік қызметінің дамуы 80 жылдардың аяғымен 90 жылдардың
бас кезінде етек ала бастады. Мұнда несие-қаржылық жүйені зерттеп, банктік
қызмет нарығының көзін аша бастады. Осы кезеңдегі үлкен еңбектер: Ф. Дерек
Банктің глобальдік стратегиясы (Нью-Йорк, 1990), В. Малпас Қаржылық Сити
жүйесі қалай жұмыс істейді (Лондон, 1988), О. Доннел Аймақтық
инвеститциялық банктердің қаржылық операциялары (Лондон, 1981), Е.
Балларин Қаржылық төңкеріс жағдайындағы коммерциялық банктер (Кембридж,
1986) және тағы басқалары.
Қазіргі кездегі банктік қызметінің даму сатысы 1991 жылдан бастады.
1992 жылы келісімге қол қойылып, Еуропалық Валюталық Одақтың құрылуы және
1999 жылдың қаңтар айынан бастап енгізілген еуропалық валюта евро,
клиенттерге банктік қызмет көрсету концепциясын толығынан өзгертуге тура
келді. Сол уақыттан бастап, судалық капитал нарығында қызмет көрсетудің
дамуы басталады, электрондық қызмет көрсетулер дамыды. Осыған байланысты
банктербің бірігуі байқалды.
Банктік қызмет көрсету теориясындағы проблемалар бар, олар:
терминологиялық база, батыстың банктік қызмет көрсету тәжірибесінің біздің
елдегі банктік қызмет көрсетуге енгізудегі біршама мәселелер, капитал және
бағалы қағаздар нарығындағы банктік қызмет көрсету барлығы әлі шешілмеген
мәселелердің қатарына жатады.
Көптеген ғалым экономистер банктік қызмет көрсетулерге өздерінің
пікірлерін айтып, әр түрлі ой тастады. Сол ғалымдар банктік қызмет
көрсетудің негізгі терминология жәғын қарастырады. В.М Усоскиннің пікірі
бойынша банк қызметі, олар банктің негізгі операциялары болып табылады:
депозитті қабылдау, несие беру және ақшалай төлемдер жасау. 6, 24 б.
О.И Лаврушин банктік қызмет көрсетуді клиенттердің мұқтажын
қанағаттандыратын бірнеше банктік операциялардың жиынтығы деп айтады. 6,
58 б.
Е.Ф Жуков банктік қызмет көрсету бұл-трасталық, форфейтингтік,
факторингтік, лизингтік операциялар деп аталады. Ал шетел ғалымы
американдық Питер Роуз банк бұл фирма, ол әр түрлі қаржылық қызмет
көрсетеді. Роуздің ойы бойынша несие беру бұл корпоративті клиенттерге
қызмет көрсету болып табылады дейді. 7, 56 б.
Банктік қызмет көрсетудің табиғатын, оның мәнісін зерттеген бірнеше
ғалымдар бар. Олар: Д. Арист, Б. Бухвальд, К. Дейвис, Ю. Зайти А. Кенион,
Дж. Кей, Д. Левеллин, Б. Маруа, С. Матюр, М. Портер, Х Шефер, Э. Штикель,
Б.Ш Хефферман, және тағы басқалары.
Негізінен банктің қызмет және банктік банктік операциялар мағынасы
жағынан бір болып келеді, алайда олардың айырмашылығы бар. Ең негізгі
айырмашылығы бұл клиенттердің мұқтаждығын қанағаттандыру.
Банк басқа спецификалық кәсіпорындар сияқты банктер, өнімдер шығарады,
материалдық, материалдық өндірірстіктен айырмашылығы ол тек жай тауар
шығармайды, ол ақша түріндегі тауар, төлем құралын шығарады. Банктер
шығарған қолма қол ақшалар өндіріс сферасына қызмет көрсетеді, яғни тұтыну,
айырбастау және бөлу тағы сол сияқтылар.
Қызмет сферасында негіздік банктік өнім (өнеркәсіптік кәсіпорыннан
айырмашылығы) болып тұтынуға қажетті заттарды өндіру емес, керсінше, несие
беру болып табылады. Банктік несиенің негізгі ерекшелігі ол жай ақша сомасы
ретінде берілмейді, капитал ретінде беріледі. Ал бұл дегеніміз берілігін
зайымдар қарыз алушының шаруашылығында жай айналымда жүру емес, сонымен
қатар ссудалық пайызбен өскен күйінде қайтадан қайтарылу керек.
Банк басқалардың ақшалармен жұмыс жасаса, кәсіпорындар болса меншік
рксурстарымен жұмыс жасайды.
Банк басқа кәсіпорындардан тағы бір айырмашылығы болып эмитенттеу болып
табылады. Ол тек қана акция шығармайды, сонымен қатар басқа эмитенттерді
бағалы қағаздарын сақтайды және есепке алады.
Банкте ерекше қызметкерлер жұмыс істейді. Олар жұмысшылар болып
табылмайды. Олар ақша операцияларымен, сандарды өңдеумен, ақпараттарды
пайдаланумен, экономикалық қортыды жасаумен, т.б. жұмыстармен айналысады.
Банк саудалық кәсіпорын сияқты ресурстарды сатып алады және сатады.
Бірақ банктан саудалық кәсіпорыннан айырмашылығы- банктер несиелік іске
бағытталған.
Кейінгі кезде коммерциялық банктер бәсекелестікке тап болып, олар басқа
операциялармен айналысуға тура келеді Ол операциялар:
• лизинг;
• трасталық;
• валюталық;
• факторингтік;
• комиссиондық операция (клиенттердің әр түрлі талаптарын орындап сол
арқылы белгілі бір мөлшерде сыйақы алады);
• инкассалық операция – бұл клиенттердің талаптары бойынша банктің ақша
кұралдарын алу. Ол чек, вексель, тауарлық құжаттармен және бағалы
қағаздармен іске асады. Мысалы үшін бағалы қағаздарды инкассациялау
кезінде клиент банкқа сол бағалы қағаздарды тапсырады, себебі сол бағалы
қағаздар қай мемлекетте шығарылса, сол елдің нарығында өткізілуі тиіс.
Коммерциялық банктер мәртебесі, мақсатымен бағыты бойынша теңдей емес,
дегенмен барлық банктердің баланысының және оның құрылымының болуы; негізгі
қызметтермен операциялар сипаты, өзінің қызметінен кірістер алу сияқты
орталық негіздері бар 8, 54 б..
Коммерциялық банктер сондай-ақ несие беру жүйесінің негізгі буыны
ретінде саналады. Нарықтық экономика жағдайында коммерциялық банктер-бұл
активті іскерлік банктер болып саналады және олар барлық елдің банк
жүйесінде ерекше орын алады. Бұл банктер бүкіл экономикаға қызмет көрсете
отырып, шаруашылықтарға, кәсіпкерлерге, жекелеген тұлғаларға несиелер
береді, тұтынушыларға неғұрлым жақындай отырып, өндіріс саласы мен айналым
дамуына көмегін тигізеді. Коммерциялық банктер клиенттер үшін бүкіл
операциялық қызметтерді орындайтын ақша нарығының жұмыс жасаушы әмбебаб
буыны ретінде қатысады. Коммерциялық банк түсінігін кең түрде түсіндіре
отырып, оларды манадай белгілері бойынша жіктеуге болады (кесте 1):
Кесте 1*
Коммерциялық банктердің негізгі қызметтерін топтастыру
Дәстүрлі Дәстүрлі емес
Депозиттік- ссудалық Есеп айырысулар және несие
Клиенттерге кассалық қызмет көрсету.қарыздарын өтеу кезінде үшінші жақ
клиенттердің есе шоттарын, тапсырма міндетемелер мен кепілдіктер беру
бойынша есеп айырысуларын жүргізу Шетел валюталарын, қымбат металдар
Төлем құжаттарын шығау (чектер, мен тастарды сатып алу және сату
вексельдер аккредетивтер) Сенім білдіру негізінде қаржыларды
Мемлекеттік және өзге де бағалы тарту мен орналастыру және
қағаздарды сатып алу, сату және клиенттердің тапсырмасы бойынша
сақтау олардың қаржылары мен бағалы
Қызметтер көрсету (лизингтік, қағаздарын басқару
факторингтік, инжирингтік). Банк қызметімен байланысты мәселелер
бойынша клиенттерге кеңестер беру
* 12. 43 б. бойынша
Жалпыға белгідней, коммерциялық банктер өздерінің базалық қызметтері
негізінде жұртшылық арқылы қабылданады, олар клиенттерге сан алуан
қаржылық қызметтер көрсетеді, трасталық операциялар жасйды, клиенттер үшін
бағалы қағаздар сатып алады, қозғалмайтын мүлік пен кепілдікміндеттемелері
басқарады.
Комерциялық банктердің қызметтерін дәстүрлі және дәстүрлі емеске,
базалық (қатардағы) және жаңа нарықтық қызметтерге бөлуге болады.
Коммерциялық банктердің жалпылай топтастырғанда былай болып шығады:
– Бос ақша капилдарын жұмылдыру мен шоғырландыру , қор жинау
– Менсақтықтар (салымдық және депозиттік операциялар);
– Экономика және тұрғын халыққа (активті операциялар) несиелер беру;
– Төлемдер жасау мен ақша аударымдарын (делдалдық операциялар)
– ұйымдастыру;
– Сейфтрге құндылықтарды сақтау;
– Клиенттерге өзгеде қызметтер көрсету.
Жинақтарды жұмылдыру мен шоғырландыру қызметі жеке адамдардың ұсақ
шашыранды ақша қаражаттарын жинақтай отырып, ақша ресурстарының ортақ қорын
құру арқылы оларды экономиканың неғұрлым тиімді салаларына бағыттауға
болатындығын растайды. 11, 42 б.
Өнеркәсібі дамыған елдерде қаржы активтерінің көбеюін коммерциялық
банктер сенім (трасталық, ағылшынша trast- сенім) операцияларын ұлғайта
түседі. Банктердің бұл қызмет көрсету түрлері сенім хаттар бойынша
жасалатын қатынастармен байланысты болады. Траст- сенім білдірген тұлғалар
құқығына клиенттердің тапсыруы бойынша әрекет ететін және негізінен
меншікті басқарумен байланысты операцияларды жүзеге асыратын, сондай-ақ
басқа қызмет түрлерін көрсетуді орындайтын коммерциялық банктердің
бөлімдері. Банктер мен тұлғалар, кәсіпорындар мен фирмалар, қайырымдылық
компаниялары (қорлар) мен өзге де мекемелер үшін сенім операцияларын
орындайды. Сенім операцияларын үш түрге бөлуге болады:
– мұрагерлікті басқару;
– сенім хат бойынша қорғаншылыққа байланысты операцияларды орындау;
– агенттік қызметтерді орындау;
Жеке тұлғалардың келісімдері бойынша мұрагерлікке иелік ету трасты
банктің траст бөлімі атқарушыларының бірсыпыра міндеттерін орындауын
болжайды. Олардың негізгілері жазбаша аманатқа сәйкес немесе соттың өкімі
бойынша мұраға қалдырушының активтерін жинап және оны қауіпсіздендіруден,
әкімшілік шығындарды, берешектерді, салықтарды төлеуден, мұрагерлік
арасында мүлікті бөлуден және отбасы мүшелеріне жеке қызмет көрсетулерден
тұрады.
Траст бөлімдері кәмелетке толмаған, заңды әрекет етуге қабілетсіз
тұлғалардың қорғаншылық қызметтерін орындау тәртібінде жекелеген
тұлғалардың сенім хаттары бойынша мүлік басқарумен байланысты
оперецияларды жүзеге асырады. Сенім негізінде меншікті басқарумен
байланысты операциялар болып табылады. Олар сенім білдіруші мен сенім
білдірген тұлғалар арасындағы келісімдер нәтижесінде туындайды және одан
әрі оған иелік ететін, басқаратын сенген тұлғаға сенім білдірушінің
мүдделері үшін мүлікті өткізіп берумен байланысты болады. Осыған орай банк
келісім шарттарына сәйкес негізгі сома мен кірістерді басқара алады,
инвестициялайды және мүлікті сақтай алады.
Агенттік қызмет көрсетулер агент қызметін қабылдай отырып, коммерциялық
банктер бөлімдерінің трастын (сенімін) орындайды. Егер операциялар
меншікпен байланысты болатын болса, онда меншік басқару, заң қызметін
көрсету және өзге де агенттік операцияларды орындау негізгі қызмет
көрсетулер болып саналыды.
Кәсіпорындар мен фирмалар әдетте, олар үшін алуан түрлі қызмет түрлерін
орындайтын өз коммерцилық банктерінің траст бөлімдерінің қызметіне
жүгінеді. Сенім өзіне сенім білдірген тұлғаға мүлікке иелік ету құқығын
өткізіп берумен, қызметкерлерді займмен қамтамасыз етумен қоса қабаттасып
жүретін облигациялық займмен қызмет көрсетуді енгізеді. Акционерлік
компаниялар, оларға акциялар мен облигациялар бойынша меншік құқығына сенім
білдіру, зейнет ақы қорларын басқару, биржада шығарылатын акцияларды
тіркеуді банкке тапсыру арқылы банк қызметтеріне жүгінеді. Фирмалар үшін
банк: компаниялардың акционерлердің дивиденттерді төлеу мерзімінің келуі
бойынша купондар төлеу, облигацияларды өтеу сияқты төлем қызметтерін жүзеге
асырады. Траст бөлімдері депозитарий қызметін, яғни сол бойынша акционерлер
дауыс беру құқығын өкілдерге беру арқылы (дауыс беруші траст деп аталады)
акцияларды сақтау қызметін орындайды. Банк компаниялардың қайта құрылуы,
таратылуы немесе банкроттығы жағдайында олардың ісін уақытша басқаруы
мүмкін.
Коммерциялық банктер сенім операциялары бойынша делдалдық
(коммиссиялық) сыйақылар алады. Агенттік қызмет көрсеткені үшін делдалдық
(комиссиялық) төлемдер көпшілік жағдайда шарттық бастаулар негізінде
айқындалады. Өйткені жұмыс көлемі опперациялардың төлемі бойынша әртүрлі.
Делдалдық (комиссиялық) сыйақылар траст кірістерінің жыл сайынғы
аударымдарынан, негізгі сомалардың жыл сайынғы жарналарынан және бірқатар
жағдайларда траст туралы келісім мерзімінің қолданылуы аяқталғандағы
негізгі сомалардан тұрады. Сенім операцияларының көлемі осы операциялармен
байланысты шығындарды ақтайтындай және банктің пайда табуын қамтамасыз
ететін болуы тиіс.9, 26б.
Кесте 2*
Қызмет көрсету мен операциялар түсінігі
Қызмет көрсету Операция
Басқаға беретін іс-әрекет Бір мақсатқа бағытталған
Тұрғындардың қажеттіліктерін іс-әрекеттердің жиынтығы.
қанағаттандыруда етілген еңбек. Клиенттердің тапсырысы
Іс-әрекет түрлері. Бір өнім іс- бойынша орындалған комиссиондық
әрекетінің сапасы жақсарады. операция.
Ақша құралдарын тарату мен
орналастыру операциясы.
Алдына қойған мақсаттарға жету үшін
қолданылатын іс-әрекет.
*14. 36 б. бойынша
Операция - бұл қозғалыс, бұл іс-әрекет. Бұл банктің іс-әрекеті,
қозғалысы. Мұны ақша құралдарының қозғалысы деп түсінуге болады. Ал қызмет
көрсетудің мәні операцияларды оптималды орындау жатыр. Мысалы, несиелендіру
кезінде банк көптеген қызмет көрсетулерді ұсынады, оның мазмұны алынатын
комиссияларда жатыр: сөйлескен үшін комиссия, басқару үшін комиссия,
қатысқан үшін комиссия және тағы басқалары. Мұнда сөйлескені, басқарғаны
және т.б. банк операциясына жатпайды. Сонда банктік операция дегеніміз
А.Ю.Викуллиннің айтуы бойынша Бұл заңдылықпен бекітілген банктер
айналысатын істер, бұның объектілері ақша, бағалы қағаздар, бағалы
металдар, табиғи бағалы тастар болып табылады. 9, 21б.
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде банктік өнімдер деген терминдер көп
кездеседі. Бұл көбінесе банктік қызмет көрсетулермен бірге үйлеседі немесе
онымен алмастырылады. Француз экономисті профессор Куссергтің ойы бойнша
банктер банктік қызмет көрсетуі бұл банктік өнімдердің іске шығып оның,
банктің іс-әрекет жасауындағы саны болып табылады. О.И.Лаврушин банктік
өнімдерді банктік несиелерге жатқызады. 6, бет 69
С. де Куссергтің ойынша банктік өнімдердің циклдық өмірдің даму
фазалары:
• Бірінші фаза- айналымға ендіру.
• Екінші фаза- жоғарлау, гүлдену.
• Үшінші фаза- төмендеу, құлдырау.
Банктік өнім-қызмет көрсетулердің және банктік операциялардың өзара
байланысқан кешені. Банктік өнім бірнеше параметрлерді өзіне тартады:
мақсаттарды, соманы, табыстылықты, тарифті, салық салушылықты және тағы
басқа параметрлерді. Банктік қызмет көрсетулердің жіктелуі клиенттерге
қызмет көрсету критерийлеріне негізделген:
1) Клиенттердің қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында:
• Тура қызмет көрсету (direkt dervices) клиенттің негізгі қажеттіліктерін
қанағаттандыру (төлемдік, коммерциялық).
• Жанама қызмет көрсету (related services) клиенттердің тура қызмет көрсету
түрлерін жеңілдететін қызмет көрсетулер ( клирингтік қызмет көрсетулер,
телефон арқылы өз есеп шоттарын басқару (үй банкісі), консультациялық
қызмет, депозиттік шот базасында пластикалық карточкалар беру және тағы
басқалары ).
• Шығындарды шегеретін немесе қосымша табыс әкелетін қызмет түрлері (fdded-
value services) (депозит-овернайттер).
2) Клиенттерді топтар бойынша сегментациялау (бөлу). Осыған байланысты
банктік өнім мен банктік қызмет көрсетулерді клиенттердің қолдануына
байланысты бірнеше деңгейге бөлуге болады.
• бірінші деңгей – өнімдер мен қызмет көрсетулерді үлкен көлемде
тұтынушылар қажет етеді (осы шот ашу, қолма-қол ақшаны басқару,
клирингтік қызмет көрсету түрлері ).
• екінші деңгей – қызмет көрсету түрлері, мұнда арнайы деңгейдегі дайындығы
бар банктік кадрларды қажет етеді (активтерді басқару, инвистициялық
қызмет көрсету).
• үшінші деңгей – қызмет көрсетуді қолдану үшін кәсіптік білімді қажет
ететін қызмет ету түрлері ( корпоративті қаржыларды және аралас
активтерді басқару).
• төртінші деңгей – қаржылық жоспарлау және қаржылық инжиниринг сферасында
арнайы білімді қажет ететін қызмет түрлері.
Банктік қызмет көрсету дегеніміз – бұл банк операциясын жетілдіру
мақсатында банктік клиенттерге көрсетілген техникалық, технологиялық,
қаржылық интелектуалдық және кәсіптік іс- әрекеттері болып табылады.
Банктік операция дегеніміз – бұл банк пен клиенттердің өзара
байланысқан іс- әрекеттердің кешені. Нақты экономикалық мәселені шешуде
банк өз атынан іс- әрекеттер жасайды.
Банктік өнім дегеніміз – бұл банк іс- әрекеттеріндегі клиенттердің
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында банктік қызмет көрсетулер мен
банктік операциялардың өзара байланысқан кешені.
Банктік қызмет көрсету қоржыны дегенімі – бұл банктік қызмет
көрсетулердің жиынтығы. 11, 87б.
Банктік іс- әрекет банктік қызмет көрсету қоржынын құрылғанын талап
етеді, яғни банктік әрекетке банктік қызмет көрсету нарығы қажет. Банктік
қызмет көрсету нарығы – клиенттердің қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатында банктік операцияларды ынталандыру және банктік қызмет
көрсетулерге сұраным мен ұсынымды қамтамасыз ететін нарықтық қатынастың
спецификалық сферасы болып табылады.
Банктік қызмет көрсету нарығының элементтері:
• ішкі заңдылықтарымен және ішкі халықаралық нормаларымен банктік қызмет
көрсету нарығында нарықтық қатынастарды реттеу және регламентациялау
(тәртіппен белгілеу);
• әр түрлі қызмет көрсету қоржынының бар болуы;
• банктік қызмет көрсету ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
8
1 БАНК ЖӘНЕ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТІҢ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ 8
ТЕОРИЯЛАРЫ 20
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
Банк категориясының түсінігі, функциялары, түрлері 31
... ... ... ... ... 31
Тұрғындарға көрсетілетін банктік қызметтің негіздері
... ... ... ... .. 34
2 ҚАЗАҚСТАН КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТ 47
КӨРСЕТУДЕГІ ДАМУЫН ТАЛДАУ 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
2.1 ТуранӘлем банкінің сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 71
2.2 Несиелендіру кезіндегі тұрғындарға көрсетілетін 71
банктің
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
2.3 Тұрғындарға депозиттік операция 86
жүргізуіндегі
банктің қызметі 88
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 90
2.4 Тұтынушылырға арналған ТұранӘлем банктің өнімдері ... ... ... .
3 ТҰРҒЫНДАРҒА КӨРСЕТІЛЕТІН БАНКТІК ҚЫЗМЕТТІҢ ДАМУ
ЖЕТІСТІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
3.1 Тұрғындарға банктік қызмет көрсетудегі шетел тәжірибелері..
3.2 Еліміздегі тұрғындарға көрсетілетін банктік қызметтің даму
жетістіктері мен перспективалары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Ұлттық экономикада банк жүйесі экономикалық тұрақтылықты сақтайтын және
оны дамытатын маңызды қаржылық институт болып табылады.
Нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас құрылымдарының бірі
болып банктік жүйе қарастырылады. Қазақсан Республикасының банктік жүйесі
екі деңгейден тұрады: бірінші деңгей – Ұлттық (орталық) банк, екінші деңгей
– коммерциялық банктер.
Қазақстан Республикасындағы банк жүйесі Қазақстан Республикасының
Конституция нормаларымен, Қазақстан Республкасының Ұлттық банкі туралы
және Банктер және банк ісі туралы Заңдармен, Ұлттық банктің нормативті-
құқықтық атілермен реттеледі.
Банктер судалық, яғни қарыз капиталының қозғалуымен, жинақтауымен және
бөлуімен байланысты кәсіпкерліктің ерекше бір түрі болып келіді. Қазіргі
таңда коммерциялық банктер негізгі үш функцияны орындайды. Олар: ақша
қаражаттарын тарту, осы тартылған ақша қаражаттарын орналастыру, олар
арқылы тұрғындарға несие беру. Тұрғындар қоғамның байлығы болғандықтан
оларға дұрыс банк қызмет көрсету, несиелендіру арқылы олардың экономикалық
және әлеуметтік жағдайын жақсарту мемлекеттік стратегиялық және банктің
негізгі бағыты болып келеді. Осыған орай дипломдық жұмыстың маңыздылығы
мынада. Бүгінгі таңда ақпарат пен технологияның дамуына байланысты
айналымнан қолма-қол және қолма-қолсыз ақша айналымдары алынып тасталып,
олардың орнына электрондық банктік қызмет көрсетулер ендірілуде. Ендеше
тұрғындарға көрсетілетін банктік қызметтер және оның Қазақстан
Республикасында даму перспективаларының мәні мен мазмұнын ашу, күнделікті
өмірімізде қолданып жүрген банктік өнімдердің қажеттілігін көрсету аса
маңызды болып келеді.
Банктер дәстірлі банктік қызметімен қатар, яғни несиелік және
депозиттік операцияларды ұйымдастастырып қана емес, сонымен қатар қазіргі
заманға сай жаңа банктік өнімдер мен қызметтерді көрсетеді.
Жоғары деңгейлі бәсеке нарығында банктер жаңа өнімдер мен қызметтерді
шығарып, өзінің бәсекеқабіліттілігін ұлғайтады. Бұл банктің жаңа өнімдер
мен қызметтеріне жататын банктің бағалы қағаздар және валюталық
нарықтарындағы ұйымдастырылатын операциялары, лизингтік операциялар,
факторингтік және форфейтингтік операциялар, тұтынушылырға көрсетілетін
трасттік және т.б. қызметтер.
Бағалы қағаздар нарығында банктер бағалы қағаздардың эмитенті ретінде,
бағалы қағаздармен операцияларын өткізудегі делдал ретінде, бағалы
қағаздардың иелерінің құқықтарының есеп жүргізуші ретінде немесе бағалы
қағаздар операцияларымен байланысты табыстарды есептеу мен төлеу агент
ретінде болуы мүмкін.
Валюталық нарықта банктер валюталық құндылықтармен операцияларды
ұйымдастырып, банк табысының сомасын жоғарлатуына үлесін қосады. Бұндай
операцияларды жүзеге асыру үшін банктер міндетті түрде белгіленген
ұйымдардан рұқсат белгісі – лицензияны алу тиісті. Валюта нарығындағы банк
операциялары екі түрге бөлінеді: ағымды операциялар және капитал
қозғалысымен байланысты валюталық операциялар.
Нарықтық экономикасына сай шағын және орта бизнестің белсене дамуы
байқалады. Бұл процеске банктік операцияларда бағытталады. Мысалы,
банктердің дамып келе жатқан лизингтік, факторингтік, форфейтингтік
операциялары алдында айтылып кеткен бизнес түрлеріне аса көп
мүмкіншіліктерді ашады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – еліміздегі банк жүйесінің жаңа қызметтері
мен өнімдерінің даму процесін жанжақты зерттеу.
Бұл мақсатқа жету барысында келесі тапсырмалар қойылды:
• банк және банктік қызметтің негізгі теорияларын ашып, түсіндіру. Банк
деген қаржылық институтқа анықтама бере отырып, оның мәнін, функциялары
мен түрлерін ашып көрсету.
• республикамыздың коммерциялық банктерінің тұрғындарға банктік қызмет
көрсетудегі дамуын талдау. Қазіргі кезде мемлекетімізде коммерциялық
банктердің тұрғындарды көрсетілетін өнімдер мен қызметтерге анықтама
беріп, олардың қажеттілігі мен қолдану аумағына талдау жасау.
• республикамыздағы банк жүйесінің жетістіктерін талдай отырып, бұл жүйенің
потенциалын анықтау.
Дипломдық жұмыстың пәні ретінде банк жүйесінің жаңа қызметтері мен
өнімдері қарастырыылады. Жұмыстың объектісі ретінде Қарағанды қаласында
орналасқан АҚ ТұранӘлемБанк бөлімі алынды.
Дипломдық жұмысты жазу кезінде банк ісінің негізгі дерек көздеріне
аталмыш сала бойынша жазылған оқу құралдары мен әзірлемелерге сүйеніп,
тәжербиелік жағынан Қазақстан банктерінен сандық статистикалық
көрсеткіштер алынды.
Жұмыстың әдістемелік негізі ретінде отандық және шетел ғылыми және
оқулық әдебиеттері, Қазақстан Республикасындағы банк қызметі жөніндегі
заңдық және нормативтік ережелері пайдаланды.
Жұмыстын құрамы үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде банк категорясына
түсініктеме, банктің көрсететін қызметтеріне теоретикалық тұрғыдан талдама
жүргізіліп өтілген, екінші бөлім зерттеу объетісінің мәлеметтері бойынша
жаңа өнімдер мен жаңа қызметтердің талдау жұмыстары жасалған. Үшінші
бөлімде Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қазіргі таңдағы
жетістіктері мен даму перспективалары қарастырылған.
1 БАНК ЖӘНЕ БАНКТІК ҚЫЗМЕТТІҢ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗІГІ
ТЕОРИЯЛАРЫ
1.1 Банк категориясының түсінігі, функциялары, түрлері
Банк – көне ұғым болып саналады және оның көрінуі ақшаны айырбастау,
қарызға ақша беру, өзгелердің ақшаларын шоғырландыру туралы ойлардың пайда
болуымен байланысты болды. Банкті сөзбе сөз аударғанда, ақшамен операция
жасалған тақтайша орындық ұғымын білдіреді.
Көптеген өзгерістермен қайта құруларды басынан өткере отырып, банктер
капитализм дәуірінде неғұрылым айқын ұғымға ие болды. XV-XX ғасырлардағы
көптеген елдердің экономикалық тарихы банктердің көбеюін, жаңа банктердің
пайда болуын және олардың қызметтерінің толыға түсуін, банктердің сыртқы
жағдайлар мен факторларға тәуекелдігін, сонымен бір мезгілде олардың
елдердің экономикасына, операциялардың ұлғая түсуі мен банктер рөлінің
артуына өлшеусіз әсер етуін дәлелдей түседі.
Бүкіл әлемдегі банктер нарықтық экономика жағдайында барған сайын
кәсіпорын ретінде көбірек қаралатын болды. Кез келген кәсіпорын сияқты
банк өз қызметінің маңызды түрде өзгеше көріну жағдайында, тұтынушыларға
нақтылы қызмет көрсететін, өзінің өнімін алға жылжытуды жүзеге асыратын
дербес заңды тұлға болып қала беретін болады және ол кіріс пен пайда алуға
мүдделі баланс жасайды, мемлекетпен есеп айрысуды жүзеге асырады.
Банктерге сауда кәсіпорны, делдалдық кәсіпорын, делдалдық кәсіпорын,
несие беру кәсіпорны, коммерциялық кәсіпорын, биржалардың агенті түріндегі
делдал, мемлекеттік басқару тетігінің бір бөлігі болып табылатын әріптес
ретіндегі кәсіпорын түрінде сипаттама беру ақылға сыйымды болады. Әрбір
жеке айқындамалар тұрғысынан қаралатын банктерді ең алдымен орындайтын
операциялардың сипаты, банк жүйесіндегі банктердің деңгейі және елдің ақша,
қаржы ресурстарына қатынасы бойынша бөліп көрсетудің маңызы зор. Бұл
орталық және эмиссиондық банктер, коммерциялық банктер, мамандырылған қаржы-
несие институттары болуы мүмкін.
Банктердің үлгілеріне қатынасы әрбір жеке банктің толық сипаттамасын
берген жөн. Банк сауда кәсіпорны ретінде айрықша тауар-ақшамен сауда
жасайды, осыған орай сату кезінде өзі үшін кіріс алады және сатушыларға
сыйақы төлей отырып, сатушылардан ақша ресурстарын өзі сатып алады. Банк
материалдық саладағы басқа кәсіпорындардан нарықтық ортадағы тауар
ретіндегі ақшаның өзгешелегінің, банк өзінің тауарын айрықша бағаға сата
отырып, оның жана құнға айналып өсіу арқылы қайтатындығын күтетіндігімен
ажыратады. Банк салымшыларының ақша қаражаттарының өзіне тартып, оларды
пайыздармен және қызмет көрсетудің сапасымен қызықтарға отырып, айрықша
тауар ретінде ақшаны сататын өзінің босалқы қоры мен ресурстар қорын
толықтарды.
Банктер сауда кәсіпорны ретінде өз операцияларының сыртқы белгілері
арқылы емес, қызметтерінің маңыздылығымен ерекшелінеді. Ақша қаражаттарын
сақтау үшін клиенттердің бүкіліне айырысу және ағымдағы есеп шоттарын аша
отырып, банк ресурстар шоғырланатын сыйымды ыдысты айналады. Бұл жерде
банк есеп-шот иелерінің алдында өзіне үлкен міндеттемелер қабылдаумен қатар
несие беру, есеп-шоттарға төлем жасау, ақша аудару бойынша операциялар
жүргізетін ресурстармен сыйымды ыдысты толтыруға өзі де мүдделілік
танытады. Бір мезгілде есеп-шоттарда қарыз алушылардың, кредиторлардың ақша
қаражаттарын сақтаушы ретінде қатыса отырып, банктер өз кезегіндегі
делдалдық қызметті басқа операцияларға оқшау тәртіпте емес, өз
клиенттерінің мүдделерімен өзара байланыста орындайды. Осыған орай
ресурстардың салымшы-сатушылары ретінде банктер клиенттердің мүдделері
туралы ұмытып кетуіне болмайды. Осындай жағдайда ғана банктер елдің
экономикалық өмірінде, нарықтық қаржылық ортада делдал ретінде өзінің
қызметін сақтай алатын болады.
Банк – несие кәсіпорны ретінде логикалық және мерзімдік тұрғыдан да
несие түсінігімен өзара байланысты. Қоғамдағы экономикалық қатынастарда
білдіреді және капиталдың қозғалысын көрсете отырып, несие өзінің
мазмұнында көптеген сипаттарға ие болады және оның іс-жүзінде өзін
көрсетуіне айрықша институт-банктер өз әсерін тигізеді. Банктерсауда,
делдалдық операцияларды байланысты болады. Олар несие әлеулетін жасау
мақсатымен қарыз беруші болып қатысады, қарыздар, пайыздар бойынша өзіне
міндеттемелер алады, сондай-ақ елдегі негізгі несие орталығы болып
саналады, соның негізінде барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерге несие
беру есебінен банктің негізгі табыс көзі болып саналатын салымшылардың
уақытша жұмылдырылған ақша қаражатын өзінің нақты ісіне сала отырып,
сыйақылар алады. Банктің несие қызметі өзгеше кәсіпорын ретіндегі банктің
істеуі үшін неғұрылым беделді қызмет түрі болып саналады. Бұл әсіресе
екінші деңгейдегі банктерге тән.
Банк – коммерциялық кәсіпорын ретінде өзінің сауда, делдалдық, несие
беру операцияларын жүзеге асрып, есепті кезенге баланс жасап, табыс алуға
деген өзіндік мүддесін таныта отырып, пайда табады және ол оған мүдделі
болып табылады. Банктің шығынды қызметі нарықтық ортадағы оның толық
банкроттық жағдайын көрсетеді және банктерді жабу үшін негіз болып
саналады. Сондықтан да банктер өздерінің қызметтерінің орындау және
көптеген операцияларды жасау кезінде коммерцияның маңызды қағидаларын
ұстанады: онсыз банк өмір сүруін тоқтататын пайдаға қол жеткізуді; жоғарғы
кірістілікті қамтамасыз етеді; банктің пассив балансы бойынша қатыстырылған
қаржылар үлесінің артуымен банк ресурстарының тез айналым жасаушылығына
жетуді; өз мүдделері мен клиенттердің мүдделері үйлесім тапқан жағдайда,
соған орай соңғыны алдыңғы орынға жылжыта отырып, банк ісіндегі тәуекелді
төмендетуді көздейді. Банктер клиенттердің ақша, қаржы операцияларына
қызмет көрсету үшін құрылады және өндірісті кеңейтуге, судалық капиталдың
қозғалысына қызмет етеді.
Банк биржалардың агенті ретінде делдалдық, несиелік операциялардан соң,
бағалы қағаздарды сатып алу бойынша неғұрылым маңызды операцияларды
орындайды. Банктерге берілетін мұндай сипаттама, бағалы қағаздар нарығының
функционалдық қызметі банктермен белсенді өзара байланыссыз қаралмайтын
әлемдегі қазіргі кезеңге тән болып саналады. Банктер, өздерінің
бағыттаушылығын дамытып, ықпалын кеңейте отырып, қағаздар нарығының бір
бөлігіне айналады, капиталдарды инвеститциялау бастапқы және қайталап
орналастыруда нарыққа қатысушылардың тапсырмаларын белсенділікпен
орындайды. Банктің қор операцияларын жүргізуі мен елде және одан сыртқары
жерлерде бағалы қағаздарды жеткізетін делдалдар ретінде қатысуы қор
нарықтарындағы агенттер ретіндегі банктердің рөлін берік бекіте түседі.
Банк автономиялы кәсіпорын ретінде бекітілген заңдық және экономикалық
қалыптар негізінде елде өз қызметін жүргізеді және банктерді құру мен оның
қызметінің негізгі қағидаларын айқындайтын өзіндік құқықтық негізге ие
болып табылады. банк операцияларын жүзеге асырудың құқықтық негіздері,
клиенттермен, мемлекетпен, банкшілік жүйемен өзара қатынастардағы
банктердің құқығы мен жауапкершілігі әр елдегі банк және банк қызметі
туралы заңдармен айқындалады. Нарықтық экономикасы дамыған әлем елдерінің
заңдарында банктердің, әсіресе меншікті ресуртарымен, яғни нормативтер мен
мемлекет алдындағы міндеттемелерді экономикалық нормативтер шегінде
орындаумен,әр түрлі салалардағы салымшылардың тартылған ақша қаражаттарының
үлкен үйлесімімен жұмыс істейтін коммерциялық банктердің экономикалық
автономиядағы тарихи түрде атап көрсетіледі. Банк туралы заңдар нарықтық
қатынастардағы олардың экономикалық мүдделерін шешудегі банктердің іс-
қимылын шектейді.
Банк әріптес ретінде қызметін жүргізе отырып, клиенттермен өзінің
қатынасын өзара тиімді жағдайларға, коммерциялық жоспар мен қатынастарға
құрады. Жалпыға белгідей, банктер клиенттер үшін және өзінің көрсететін
қызметі арқылы олардың талап-тілектерін қанағаттандыру үшін құралады.
Барлығы клиенттер үшін қағидасы тәжірибе жүзінде банктердің рөлі мен
орнын төмендетпейді, қайта, банктер салымшыларға, қарыз алушыларға, сондай-
ақ есеп-шоттарын жүргізуге әр түрлі деңгейдегі кәсіпорындарға қызмет
көрсете отырып, өз клиенттерінің әріптестеріне айналады. Клиент пен банк
арасындағы өзара сенім ғана бірінші кезекте өзін ұстап тұруға және
екіншіден, банктерге қаржылық қолдау көрсетуге қабілетті болып саналады.
Сондай-ақ нарықтық экономика жағдайында банктер қауқарсыз клиенттермен
берік өзара байланыс орната алмайды, шығынды кәсіпорындармен әріптестік
ынтымақтастық орнатуға онша мүдделілік танытпайды. Банктердің коммерциялық
бағыттаушылығы заңдар мен нормативтер шегінде клиенттерден банкінің қызмет
үшін ақы талап етуге, несие үшін пайыздар алуға мүмкіндік береді, осыған
орай банктер кәсіпорындардың іскер қаржылық әріптестері болып қатысады.
Банктер мемлекеттік басқару тетігінің бөлігі ретінде шашыранды капитал
мен ақша қаражаттарын жұмылдырып, оларды қаржы ресурстары түрінде
орталықтандыра отырып, бұл қаржыларды тұтастай экономиканы, өндірісті
дамытуға жұмсалатын қаражатқа деген нақтылы, обьективті қажеттіліктерге
бағыттайды, оларды мемлекет мүдделілік танытып отырған инвестицияларға
салады. Өзінің барлық операцияларын шаруашылық саласындағы есеп айырысу мен
төлемдер бойынша, шаруашылық жүргізуші субьектілерге (кәсіпорындар,
фирмалар, акционерлік қоғамдар және кәссіпкерлер) несие беру бойынша жүзеге
асыра отырып банктер біршама дәрежеде клиенттердің есеп-шоттарынан ақша
қаражаттарының жеке банктен алынған ссудалардың жұмсалу дұрыстығына
бақылаушы болып қатысады. Банктердің қолындағы ақшалар экономиканы
басқарудың белсенді құралы болып саналады. Елдегі бүкіл ақша мен қаржы
ресурстары ақыр соңына қалай, қандай түрде пайданылады, несие берудің
экономикаға беретін қайтарымы қандай, банк операциялары мен қызметтерінің
өндіріс пен айналым саласының дамуына, елдің және оның аймақтарының
әлеуметтік-экономикалық жағдайына тигізетін оң әсері қандай екендігіне
мемлекет бейжай қарай алмайды.
Бүкіл әлемдегі банктер нарықтық экономика жағдайындағы өздерінің
функционалдық қызметтерінде банктер жүйесінің жалпы қағидаларына сүйенеді.
16, 65б.
Егер оларды банк түрлері бойынша қарастыратын болсақ және әр түрлі
белгілеріне қатысты үлгілері бойынша бөліп көрсететін болсақ банктерге
берілетін сипаттама да толық бола түседі.
Әлемдегі қазіргі заманғы банк жүйесі күрделі, көп буынды құрылым болып
саналады. Клиентке көрсетілетін қызмет сипатының базалық ұқсастығы,
мемлекеттің қаржы саясатымен өзара байланыстығы оның негізі болып қызмет
етеді.
• ақша эмиссиясына құқығы бар мемлекеттің орталық банкісінің міндетті
түрде болуы.
• қызмет көрсету сипаты мен даму деңгейінің көптеген белгілері бойынша
топтастырылған коммерциялық банктер.
• әртүрлі қаржылық топтарды, компанияларды, ұсақ салым орталықтарын
енгізетін мамандандырылған қаржы институттары 16, 27б.
Мемлекеттің орталық банкі – бұл мемлекеттің қаржы саясатымен тығыз
өзара байланысты қызмет істейтін, негізі бойынша мемлекеттік ұлттық банк.
Елдегі ақша айналымын коммерциялық банктер мен банк жүйесінің басқа
буындары деңгейінде және оған қызмет көрсету кезінде үкімет деңгейінде
несиені басқару, орталық банкті банктердің барлық басқа түрлерінен
өзгешелеп тұрады. Ұлттық ақша-несие, қаржы саясатын жүргізе отырып, орталық
банк елдің басты банкі болып саналады.
Коммерциялық банктер нарықтық қатынастардың белсенді қатысушылары
ретінде, операциялар мен қызметтердің көптеген түрлері арқылы іскер банктер
түрінде қатысады. Олардың көмегімен клиенттерге қаржылық қызмет кқрсетуде
активті және пассивті операциялар жасау, есеп айырысуларды жүзеге асыру
кездерінде ссудалық капиталдың ауысуы болады.
Мамандандырылған қаржы институттары (сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары, сақтық мекемелері, тұтыну және ипотекалық несие қоғамы, несие
одақтары, несие кооперативтері, қаржы үйлері, ломбардтар және т.б.) ақша
капиталы мен қаржы ресурстарының нақты нарығында қызмет істейді, көпшілік
жағдайда клиенттерге тікелей несие берумен айналыспайды, ал ақша капиталын
тарту мен орталықтандырудың түрлері олардың атқаратын қызметтік
міндеттеріне байланысты болады.
Банктерді банк жүйесінің үш негізгі тобы бойынша бөліп көрсете отырып,
ақша, қаржылық капитал қатынастары нәтижесінде пайда болатын топтар
арасындағы айқын өзара байланысты анықтау аса маңызды болып табылады. Бұл
ақшаның есеп-шотқа бастапқы салынған сәтінен бастап оның қозғалысын,
қаржыландыру мен несие берудің түпкі көздері болып қатысып, ресурстар мен
қаржы капиталын құра отырып, сондай-ақ ауысу сатыларынан өту арқылы
банктердің басқару обьектілері болып саналатындығын білдіреді.
Банктерге олардың үлгілері бойынша толық сипаттама берген жағдайда банк
ісіндегі күрделі проблемалар бой көтереді. Аталмыш жағдайда елдің
экономикалық дамуындағы оның рөлінің көрінуіне, қызметтерді орындау мен
операциялар жасауына тікелей әсерін тигізетін банк құрылымын білудің
айрықша маңызы бар.
Төменде әр түрлі белгілері бойынша барлық елдер үшін ортақ болып
табылатын банк үлгілерінің сипаттамасы келтіріледі:
• қызметтік белгіленуі бойынша банктер: эмиссиондық, депозиттік,
коммерциялық;
• меншік нысандары бойынша банктер: мемлекеттік, кооперативтік, жеке
меншік, аралас;
• мамандануы бойынша банктер: салалық, әмбебап, өнеркәсіптік, сауда, ауыл
шаруашылық, инвестициялық;
• арнаулы міндеттерді орындау бойынша банктер: инновациялық, өзара көмек
кассалары, сақтандыру қызметтері;
• аумақтық белгілері бойынша банктер: қалалық, муниципалдық, аймақтық,
мемлекет аралық болып бөлінеді.
Барлық елде әр елдің қаржылық, банктік жүйесінің табиғи даму процесі
болып саналатын банктердің әр түрлі үйлесімдегі алуан үлгілері қызмет
істейді. Банктердің жоғарыда атап көрсеткен жіктеуінің бірде бірі өздігінен
банк ісін тежемейді, қайта банктер қызметінің мазмұнын, жасалатын
операциялар мен көрсетілетін қызметтердің сипатын, сондай-ақ салалар мен
аймақтарды дамытудағы, қаржы капиталын жинақтаудағы және тағы басқа
банктердің рөлін ашып көрсетеді. 19, 56б.
Коммерциялық банктердің сипаттамасын келесі суреттен көруге болады.
Сурет 1. Коммерциялық банктік сипаттамасы 12. 40 б.
Нақты тәжірибеде көпшілік дамыған елдер банктердің үлгілерін сипаттау
кезінде банктерді көтерме және бөлшек банктерге бөледі.
Көтерме банктер, негізінен, бұл үкіметтің айрықша рұқсатымен қызмет
істейтін коммерциялық банктер, олар қол ақшаларды басқаруды валюта
айырбасын жүзеге асырады және қаржылармен сауда жасайды, трасталық
операцияларды орындайды, өнеркәсіп, сауда саласына несие береді. Мысал
үшін, Америка Құрама Штаттарындағы көтерме банктер федералдық үкімет
шешімінің негізінде, андеррайтингтік операциялардан өзге, ірі көлемде
көрсетілген операцияларды орындайды.
1993 жылы коммерциялық банктер инвестициялық банктерден бөлініп шықты.
Бөлшек банктер – бұл есеп айырысулар бойынша, шағын, орта бизнеске
несие беру, жеке салымшылардың қаржыларын тартуда көптеген операцияларды
жүзеге асыратын шағын, жергілікті банктердің жүйесі.
Көрсетілетін қызметтер мен техникалық сипаттамаларының жиынтығы
тұрғысынан банктердің үлгілерін анықтау кезінде оларды инвестициялық,
сауда, сауда, әмбебап банктерге бөлуге болады:
Инвестициялық банк – оны белгілі баға бойынша толық немесе жартылай
алуға кепілдік беру негізінде клиенттің шығарған бағалы қағаздарын бастапқы
болып орналастыру қызметін жүзеге асырады, осыған орай банк бағалы
қағаздар эмиссиясы кезіндегі тәуекелді өзіне алады. Банк андеррайтер
ретінде қатысады.
Банк сондай-ақ консасалтингтік қызметтерді дамытады. Мысал үшін
инвестициялық банктер АҚШ-тың қаржылық жүйесінде ерекше орын алады.
Сауда банкі – бағалы қағаздарға ие болғанда, компаниялардың қосылуы
жағдайында коммерциялық қызмет көрсетеді. Несиемен сауда жасау делдалы
болып қатысады.
Өздері ресурстарды сатып ала отырып, банктер қажетсінгендерге қарыз
береді. Белгілідей сауда банктері Еуропада (Ұлыбританияда) даму алды және
оларды АҚШ-тағы инвестициялық банктердің ұқсастығы ретінде қарауға болады.
қазіргі уақыттағы сауда банктерінің қызметі барынша жеке ыңғайда қаралады
(банк есеп шоттарын жүргізуден бастап қор биржасындағы, алтын нарығындағы,
валюта нарығындағы операцияларға, сақтандыру компанияларын және тіпті тауар
операцияларын басқаруға дейінгі).
Әмбебап банк - өзінің қызметінде дәстүрлі банктік операцияларды (несие
беру, депозиттер, есеп айырысу кассалық қызметтер) бағалы қағаздар
операцияларымен (брокерлік, дилерлік, инвестициялық банк ісі), қаржылық
емес компаниялардың капиталына тікелей салымдар салумен, сақтандыру
операцияларымен қосып атқарады. Банктің мұндай салумен, сақтандыру
операцияларымен қосып атқарады. Банктің мұндай үлгісі Еуропада кең таралған
(ең алдымен Германияда, Францияда, Швейцарияда). Банктердің көрсететін
қызметі мен жүзеге асыратын операцияларына ең аз мөлшерде шектеулер
қойылған, олардың коммерциялық және инвестициялық істі бөліп көрсететін
заңдары жоқ.
Банк жүйесі отандық (ұлттық), аймақтық және әлемдік болып ажыратылады.
Әр елдегі банк жүйесі сол елдің экономикасымен, қоғам бағытымен өзара
байланыста дамиды және елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын басқарудың
маңызды элементі болып қатысады.
Өзіне орталық банкті, екінші және үшінші деңгейдегі іскерлік банктерді
енгізетін банктер жүйесінің барлық елдерде өз құрылымдары бар, жекелеген
операцияларды жүзеге асыруда өзіндік ерекшеліктерге ие, сонымен бірге банк
ісіндегі жалпыға бірдей танылған заңдар мен талаптарды басшылыққа алады.
Банктің функциялары.
Коммерциялық банктердің негізгі функцияларына мыналар кіреді:
• бос ақша құралдарын шоғырландыру және оларды капиталға айналдыру;
• кәсіпорындарды, тұрғындарды, мемлекетті несиелендіру;
• несиелік ақшаларды шығару;
• консультанциялау, экономикалық және қаржылық ақпараттар беру;
Бос ақша құралдарын шоғырландыру және оларды капиталға айналдыру
функциясын атқара отырып, банктер ақшалай кірістерді және жинақтарды салым
түрінде аккумуляция жасайды. Салымшы пайыз түрінде сыйақы алады.
Жинақталған салымдар ссудалық капиталға айналып, кәсіпкерлер мен
кәсіпорындарға несие беруге жағдай туғызады.
Кәсіпорындарды, тұрғындарды, мемлекетті несиелендіру функциясы
экономикада аса маңызды орын алады. Мұнда банк кредиторлар мен заемші
(қарыз алушы) арасында қаржылық дәнекер болып қатысады, себебі банк
кредиторлардан ақша алып, оларды қарыз алушыларға береді. Банктік несие
арқылы өнеркәсіпті, сауданы, ауыл шаруашылықты қаржыландырады. Коммерциялық
банктер тұтынушыларға ссуда беру арқылы олардың өмір жағдайын жақсартуға
әрекет жасайды, өйткені тұтынушылар осы ссудаға халықтық тұтыну тауарларын
сатып алуға мүмкіндіктері туады. Бізге белгілі мемлекет өзінің мемлекеттік
шығындарын табыстарымен көп жағдайда жаба алмайды, соған байланысты
коммерциялық банктер үкіметті несиелендіреді.
Несиелік ақшаларды шығару – коммерциялық банктердің арнаулы функциясы,
басқа қаржылық институттардан айырмашылығы осында жатыр. Ақша массасы өседі
сол жағдайда, қашан, банк өзінің клиенттеріне ссуданы берген жағдайда,
керісінше, ссудалар қайтарылған жағдайда ақша массасы төмендейді. Банктер
несиелік айналымның эмитенті болып табылады. Клиент банкқа ақша салса сол
ақша оның есеп-шотына түседі, яғни банк депозитті тудырады (талап еткенге
дейінгі салымдар), соған байланысты банктің міндеттемесі өседі. Салым
иегері банктен салым көлемінде қолма қол ақшаны ала алады, осыған орай
айналымда ақша санының өсуі байқалады. Негізінен экономикаға ақшалар қажет,
бірақ, белгілі бір мөлшерде, соған байланысты коммерциялық банктер Ұлттық
Банк бекіткен нормативтер төңірегінде қызмет жасайды. Ұлттық Банк
несиелендіруді және ақша шығаруды реттеп отырады.
Коммерциялық банктің тағы бір функциясы есеп-төлем механизмін
қамтамасыз ету болып табылады. Төлем кезінде банк дәнекер болу арқылы банк
клиенттерге есеп және төлем жасау операцияларын орындайды.
Эмиссиондық функция коммерциялық банк бағалы қағаздарды (акция,
облигация) шығарумен және оларды орналастырумен байланысты. Бұл функцияны
орындау кезінде банк өндірістік мақсаттарға жинақтарды бағыттарды
қамтамасыз ететін арна болып табылады. Бағалы қағаздар нарығы банктік несие
жүйесін толықтырады және сонымен бірге өзара қатынаста болады. мысал үшін
ссудалар береді, ал компанияларға жаңа бағалы қағаздарды шығаруы үшін
ссудалар береді, ал компаниялар болса банкке жаңағы бағалы қағаздарды
сатады, себебі банктер сол бағалы қағаздарды өзінің клиенттеріне бөлшектеп
сатады, соның нәтижесінде белгілі бір мөлшерде табыс табады.
Қашанда болсын коммерциялық банктердің негізгі функциясы болып несие
беру функциясы болатын. Несие арқылы өндіріс көтеріледі, капитал өседі,
тұрғындардың өмір сүру жағдайы жақсарады.
Әр кезде болмасын банктер елдегі экономикалық жағдайды бағдарлап,
бақылап отырғандықтан, коммерциялық банктер өз клиенттеріне консультация
беріп отырады. Қазіргі кезде банктің клиенттерге қаржылық және экономикалық
ақпараттар беру рөлі өсуде.
Сенімдік операциялары, трасталық операциялар. Мұнда коммерциялық
банктер мұра қалдырушы мен мұрагер қызығушылығы төңірегінде жұмыс атқарады.
Бағалы заттарды сақтау. Бағалы заттар банктің темір камераларында,
сейфтерде сақталады. Сақтау сейфтері клиенттерге жалға беріледі, соған
байланысты банк бұл жерде агент ретінде рөл атқарады.
Қазір халықтық шаруашылығы дамыған елдерде банк жүйесінің екі түрі бар:
• Орталық банк – бұл эмиссиондық банк болып есептеледі;
• Коммерциялық банктер – бұлар нарыққа қажетті қаржылық қызмет
көрсетулерді іске асырады;
Қызмет көрсету түрлеріне байланысты банктер:
• Эмиссиондық;
• Коммерциялық;
• Инвестициялық;
• Ипотекалық;
• Жинақтық;
• Арналған; (мысалы саудалық банктер)
Эмиссиондық банктер банкнотты шығарып несиелік жүйенің орталығы болады.
Олар үлкен жағдайларға ие, келешекте банктің банкісі болады. Меншік
формасы бойынша банктер:
• Жеке меншік акционерлі;
• Кооперативті;
• Мемлекеттік;
Инвестициялық банктер көбінесе көлік өнеркәсібін және сауданы
қаржыландырады сонымен қоса ұзақ мерзімді несиелер береді. Инвеститциялық
банк арқылы өнеркәсіп және басқа да өндірістер өздерінің қажеттіліктерін
қанағаттырады. Бұл несиелік жүйенің дамуы қазіргі шаруашылыққа тән. Мұның
яғни инвеститциялық банктің коммерциялық банктен айырмашылығы олар акция
мен облигация шығарып өз ресурстарын толтырады.
Ипотекалық банктер қозғалмайтын мүлікке (жер, құрылыс) кепілдік беру
арқылы ұзақ мерзімді несиелерді ұсынады. Ипотекалық банктің клиенттері
фермерлер, тұрғындар сонымен қатар кәсіпкерлер болып табылады.
Арналған банктер белгілі бір несие түрімен айналысатын банктер болып
табылады. мысалы сыртқы саудалық банктер тауардың экспорты мен импортын
несиелендіріді.
Валюталық операциялар түсінігінің маңызы мен мазмұнын ашып көрсету үшін
аталмыш тақырыптың негізгі басты терминдеріне анықтама қажет. Ең алдымен,
бұл шетел валютасы болып табылады. Шетел валютасы өзіне айналымдағы және
тиісті мемлекетті заңды құралы болып саналатын банкнот, қазынашылық
билеттер, металдар түріндегі ақша белгілерін; шет мемлекеттердің ақша
бірліктеріндегі және халықаралық немесе есеп айырысу бірліктеріндегі
қаржыларды енгізеді.
Қолма қол валюта операциялары, негізінен спот жағдайында жүзеге
асырылады. Бұл келісім жасалғаннан кейінгі екінші жұмыс күніне жүзеге
асырылатын есеп айырысуларға валюталарды тез арада жеткізу операциясы. Тез
жеткізілетін (спот) валюта операциялары барлық валюталық келісімдердің
шамамен 90%-ын құрайды. Спот жағдайындағы операцияларды жүргізу кезінде
банк клиенттерінің шетел валютасына қажеттіліктерін қамтамасыз ету, пайда
алу мақсатында арбитраждық (төрелік) келісімдер мен операцияларды жүргізі
оның негізгі мақсаттары болып саналады. , 231б.
1.2 Тұрғындарға көрсетілетін банктік қызметінің негіздері
Банктік қызмет көрсету жүйесін зерттеу бұл банктің маркетингтік
стратегиясын қарау мен потенциялдық клиенттердің мұқтаждықтарын қарастыру
болып табылады.
Банктік қызмет көрсету теориясының дамуы 60 жылдар соңы мен 70 жылдар
басын қарастыруға болады. Сол кездерде мына ғалымдардың еңбектері жарыққа
шықты. Мичигандық Университет (Х. Дуглас Несиелендіру кезіндегі банктік
саясат 1971 жыл), Уэльстік Университет (Д. Ревелл Банктік істі реттеу
және бәсекелестік 1978 жыл), Женевтік Университет (Жинақ банктерінің
несие қызметтері 1974 жыл), Ш. Дерейдің Британия банктерінің стратегиясы
және халықаралық бәсекелестік 1977 жыл. 1970 жылы Г. Брайнның Банктегі
бәсекелестік
Негізінен банктік қызметінің дамуы 80 жылдардың аяғымен 90 жылдардың
бас кезінде етек ала бастады. Мұнда несие-қаржылық жүйені зерттеп, банктік
қызмет нарығының көзін аша бастады. Осы кезеңдегі үлкен еңбектер: Ф. Дерек
Банктің глобальдік стратегиясы (Нью-Йорк, 1990), В. Малпас Қаржылық Сити
жүйесі қалай жұмыс істейді (Лондон, 1988), О. Доннел Аймақтық
инвеститциялық банктердің қаржылық операциялары (Лондон, 1981), Е.
Балларин Қаржылық төңкеріс жағдайындағы коммерциялық банктер (Кембридж,
1986) және тағы басқалары.
Қазіргі кездегі банктік қызметінің даму сатысы 1991 жылдан бастады.
1992 жылы келісімге қол қойылып, Еуропалық Валюталық Одақтың құрылуы және
1999 жылдың қаңтар айынан бастап енгізілген еуропалық валюта евро,
клиенттерге банктік қызмет көрсету концепциясын толығынан өзгертуге тура
келді. Сол уақыттан бастап, судалық капитал нарығында қызмет көрсетудің
дамуы басталады, электрондық қызмет көрсетулер дамыды. Осыған байланысты
банктербің бірігуі байқалды.
Банктік қызмет көрсету теориясындағы проблемалар бар, олар:
терминологиялық база, батыстың банктік қызмет көрсету тәжірибесінің біздің
елдегі банктік қызмет көрсетуге енгізудегі біршама мәселелер, капитал және
бағалы қағаздар нарығындағы банктік қызмет көрсету барлығы әлі шешілмеген
мәселелердің қатарына жатады.
Көптеген ғалым экономистер банктік қызмет көрсетулерге өздерінің
пікірлерін айтып, әр түрлі ой тастады. Сол ғалымдар банктік қызмет
көрсетудің негізгі терминология жәғын қарастырады. В.М Усоскиннің пікірі
бойынша банк қызметі, олар банктің негізгі операциялары болып табылады:
депозитті қабылдау, несие беру және ақшалай төлемдер жасау. 6, 24 б.
О.И Лаврушин банктік қызмет көрсетуді клиенттердің мұқтажын
қанағаттандыратын бірнеше банктік операциялардың жиынтығы деп айтады. 6,
58 б.
Е.Ф Жуков банктік қызмет көрсету бұл-трасталық, форфейтингтік,
факторингтік, лизингтік операциялар деп аталады. Ал шетел ғалымы
американдық Питер Роуз банк бұл фирма, ол әр түрлі қаржылық қызмет
көрсетеді. Роуздің ойы бойынша несие беру бұл корпоративті клиенттерге
қызмет көрсету болып табылады дейді. 7, 56 б.
Банктік қызмет көрсетудің табиғатын, оның мәнісін зерттеген бірнеше
ғалымдар бар. Олар: Д. Арист, Б. Бухвальд, К. Дейвис, Ю. Зайти А. Кенион,
Дж. Кей, Д. Левеллин, Б. Маруа, С. Матюр, М. Портер, Х Шефер, Э. Штикель,
Б.Ш Хефферман, және тағы басқалары.
Негізінен банктің қызмет және банктік банктік операциялар мағынасы
жағынан бір болып келеді, алайда олардың айырмашылығы бар. Ең негізгі
айырмашылығы бұл клиенттердің мұқтаждығын қанағаттандыру.
Банк басқа спецификалық кәсіпорындар сияқты банктер, өнімдер шығарады,
материалдық, материалдық өндірірстіктен айырмашылығы ол тек жай тауар
шығармайды, ол ақша түріндегі тауар, төлем құралын шығарады. Банктер
шығарған қолма қол ақшалар өндіріс сферасына қызмет көрсетеді, яғни тұтыну,
айырбастау және бөлу тағы сол сияқтылар.
Қызмет сферасында негіздік банктік өнім (өнеркәсіптік кәсіпорыннан
айырмашылығы) болып тұтынуға қажетті заттарды өндіру емес, керсінше, несие
беру болып табылады. Банктік несиенің негізгі ерекшелігі ол жай ақша сомасы
ретінде берілмейді, капитал ретінде беріледі. Ал бұл дегеніміз берілігін
зайымдар қарыз алушының шаруашылығында жай айналымда жүру емес, сонымен
қатар ссудалық пайызбен өскен күйінде қайтадан қайтарылу керек.
Банк басқалардың ақшалармен жұмыс жасаса, кәсіпорындар болса меншік
рксурстарымен жұмыс жасайды.
Банк басқа кәсіпорындардан тағы бір айырмашылығы болып эмитенттеу болып
табылады. Ол тек қана акция шығармайды, сонымен қатар басқа эмитенттерді
бағалы қағаздарын сақтайды және есепке алады.
Банкте ерекше қызметкерлер жұмыс істейді. Олар жұмысшылар болып
табылмайды. Олар ақша операцияларымен, сандарды өңдеумен, ақпараттарды
пайдаланумен, экономикалық қортыды жасаумен, т.б. жұмыстармен айналысады.
Банк саудалық кәсіпорын сияқты ресурстарды сатып алады және сатады.
Бірақ банктан саудалық кәсіпорыннан айырмашылығы- банктер несиелік іске
бағытталған.
Кейінгі кезде коммерциялық банктер бәсекелестікке тап болып, олар басқа
операциялармен айналысуға тура келеді Ол операциялар:
• лизинг;
• трасталық;
• валюталық;
• факторингтік;
• комиссиондық операция (клиенттердің әр түрлі талаптарын орындап сол
арқылы белгілі бір мөлшерде сыйақы алады);
• инкассалық операция – бұл клиенттердің талаптары бойынша банктің ақша
кұралдарын алу. Ол чек, вексель, тауарлық құжаттармен және бағалы
қағаздармен іске асады. Мысалы үшін бағалы қағаздарды инкассациялау
кезінде клиент банкқа сол бағалы қағаздарды тапсырады, себебі сол бағалы
қағаздар қай мемлекетте шығарылса, сол елдің нарығында өткізілуі тиіс.
Коммерциялық банктер мәртебесі, мақсатымен бағыты бойынша теңдей емес,
дегенмен барлық банктердің баланысының және оның құрылымының болуы; негізгі
қызметтермен операциялар сипаты, өзінің қызметінен кірістер алу сияқты
орталық негіздері бар 8, 54 б..
Коммерциялық банктер сондай-ақ несие беру жүйесінің негізгі буыны
ретінде саналады. Нарықтық экономика жағдайында коммерциялық банктер-бұл
активті іскерлік банктер болып саналады және олар барлық елдің банк
жүйесінде ерекше орын алады. Бұл банктер бүкіл экономикаға қызмет көрсете
отырып, шаруашылықтарға, кәсіпкерлерге, жекелеген тұлғаларға несиелер
береді, тұтынушыларға неғұрлым жақындай отырып, өндіріс саласы мен айналым
дамуына көмегін тигізеді. Коммерциялық банктер клиенттер үшін бүкіл
операциялық қызметтерді орындайтын ақша нарығының жұмыс жасаушы әмбебаб
буыны ретінде қатысады. Коммерциялық банк түсінігін кең түрде түсіндіре
отырып, оларды манадай белгілері бойынша жіктеуге болады (кесте 1):
Кесте 1*
Коммерциялық банктердің негізгі қызметтерін топтастыру
Дәстүрлі Дәстүрлі емес
Депозиттік- ссудалық Есеп айырысулар және несие
Клиенттерге кассалық қызмет көрсету.қарыздарын өтеу кезінде үшінші жақ
клиенттердің есе шоттарын, тапсырма міндетемелер мен кепілдіктер беру
бойынша есеп айырысуларын жүргізу Шетел валюталарын, қымбат металдар
Төлем құжаттарын шығау (чектер, мен тастарды сатып алу және сату
вексельдер аккредетивтер) Сенім білдіру негізінде қаржыларды
Мемлекеттік және өзге де бағалы тарту мен орналастыру және
қағаздарды сатып алу, сату және клиенттердің тапсырмасы бойынша
сақтау олардың қаржылары мен бағалы
Қызметтер көрсету (лизингтік, қағаздарын басқару
факторингтік, инжирингтік). Банк қызметімен байланысты мәселелер
бойынша клиенттерге кеңестер беру
* 12. 43 б. бойынша
Жалпыға белгідней, коммерциялық банктер өздерінің базалық қызметтері
негізінде жұртшылық арқылы қабылданады, олар клиенттерге сан алуан
қаржылық қызметтер көрсетеді, трасталық операциялар жасйды, клиенттер үшін
бағалы қағаздар сатып алады, қозғалмайтын мүлік пен кепілдікміндеттемелері
басқарады.
Комерциялық банктердің қызметтерін дәстүрлі және дәстүрлі емеске,
базалық (қатардағы) және жаңа нарықтық қызметтерге бөлуге болады.
Коммерциялық банктердің жалпылай топтастырғанда былай болып шығады:
– Бос ақша капилдарын жұмылдыру мен шоғырландыру , қор жинау
– Менсақтықтар (салымдық және депозиттік операциялар);
– Экономика және тұрғын халыққа (активті операциялар) несиелер беру;
– Төлемдер жасау мен ақша аударымдарын (делдалдық операциялар)
– ұйымдастыру;
– Сейфтрге құндылықтарды сақтау;
– Клиенттерге өзгеде қызметтер көрсету.
Жинақтарды жұмылдыру мен шоғырландыру қызметі жеке адамдардың ұсақ
шашыранды ақша қаражаттарын жинақтай отырып, ақша ресурстарының ортақ қорын
құру арқылы оларды экономиканың неғұрлым тиімді салаларына бағыттауға
болатындығын растайды. 11, 42 б.
Өнеркәсібі дамыған елдерде қаржы активтерінің көбеюін коммерциялық
банктер сенім (трасталық, ағылшынша trast- сенім) операцияларын ұлғайта
түседі. Банктердің бұл қызмет көрсету түрлері сенім хаттар бойынша
жасалатын қатынастармен байланысты болады. Траст- сенім білдірген тұлғалар
құқығына клиенттердің тапсыруы бойынша әрекет ететін және негізінен
меншікті басқарумен байланысты операцияларды жүзеге асыратын, сондай-ақ
басқа қызмет түрлерін көрсетуді орындайтын коммерциялық банктердің
бөлімдері. Банктер мен тұлғалар, кәсіпорындар мен фирмалар, қайырымдылық
компаниялары (қорлар) мен өзге де мекемелер үшін сенім операцияларын
орындайды. Сенім операцияларын үш түрге бөлуге болады:
– мұрагерлікті басқару;
– сенім хат бойынша қорғаншылыққа байланысты операцияларды орындау;
– агенттік қызметтерді орындау;
Жеке тұлғалардың келісімдері бойынша мұрагерлікке иелік ету трасты
банктің траст бөлімі атқарушыларының бірсыпыра міндеттерін орындауын
болжайды. Олардың негізгілері жазбаша аманатқа сәйкес немесе соттың өкімі
бойынша мұраға қалдырушының активтерін жинап және оны қауіпсіздендіруден,
әкімшілік шығындарды, берешектерді, салықтарды төлеуден, мұрагерлік
арасында мүлікті бөлуден және отбасы мүшелеріне жеке қызмет көрсетулерден
тұрады.
Траст бөлімдері кәмелетке толмаған, заңды әрекет етуге қабілетсіз
тұлғалардың қорғаншылық қызметтерін орындау тәртібінде жекелеген
тұлғалардың сенім хаттары бойынша мүлік басқарумен байланысты
оперецияларды жүзеге асырады. Сенім негізінде меншікті басқарумен
байланысты операциялар болып табылады. Олар сенім білдіруші мен сенім
білдірген тұлғалар арасындағы келісімдер нәтижесінде туындайды және одан
әрі оған иелік ететін, басқаратын сенген тұлғаға сенім білдірушінің
мүдделері үшін мүлікті өткізіп берумен байланысты болады. Осыған орай банк
келісім шарттарына сәйкес негізгі сома мен кірістерді басқара алады,
инвестициялайды және мүлікті сақтай алады.
Агенттік қызмет көрсетулер агент қызметін қабылдай отырып, коммерциялық
банктер бөлімдерінің трастын (сенімін) орындайды. Егер операциялар
меншікпен байланысты болатын болса, онда меншік басқару, заң қызметін
көрсету және өзге де агенттік операцияларды орындау негізгі қызмет
көрсетулер болып саналыды.
Кәсіпорындар мен фирмалар әдетте, олар үшін алуан түрлі қызмет түрлерін
орындайтын өз коммерцилық банктерінің траст бөлімдерінің қызметіне
жүгінеді. Сенім өзіне сенім білдірген тұлғаға мүлікке иелік ету құқығын
өткізіп берумен, қызметкерлерді займмен қамтамасыз етумен қоса қабаттасып
жүретін облигациялық займмен қызмет көрсетуді енгізеді. Акционерлік
компаниялар, оларға акциялар мен облигациялар бойынша меншік құқығына сенім
білдіру, зейнет ақы қорларын басқару, биржада шығарылатын акцияларды
тіркеуді банкке тапсыру арқылы банк қызметтеріне жүгінеді. Фирмалар үшін
банк: компаниялардың акционерлердің дивиденттерді төлеу мерзімінің келуі
бойынша купондар төлеу, облигацияларды өтеу сияқты төлем қызметтерін жүзеге
асырады. Траст бөлімдері депозитарий қызметін, яғни сол бойынша акционерлер
дауыс беру құқығын өкілдерге беру арқылы (дауыс беруші траст деп аталады)
акцияларды сақтау қызметін орындайды. Банк компаниялардың қайта құрылуы,
таратылуы немесе банкроттығы жағдайында олардың ісін уақытша басқаруы
мүмкін.
Коммерциялық банктер сенім операциялары бойынша делдалдық
(коммиссиялық) сыйақылар алады. Агенттік қызмет көрсеткені үшін делдалдық
(комиссиялық) төлемдер көпшілік жағдайда шарттық бастаулар негізінде
айқындалады. Өйткені жұмыс көлемі опперациялардың төлемі бойынша әртүрлі.
Делдалдық (комиссиялық) сыйақылар траст кірістерінің жыл сайынғы
аударымдарынан, негізгі сомалардың жыл сайынғы жарналарынан және бірқатар
жағдайларда траст туралы келісім мерзімінің қолданылуы аяқталғандағы
негізгі сомалардан тұрады. Сенім операцияларының көлемі осы операциялармен
байланысты шығындарды ақтайтындай және банктің пайда табуын қамтамасыз
ететін болуы тиіс.9, 26б.
Кесте 2*
Қызмет көрсету мен операциялар түсінігі
Қызмет көрсету Операция
Басқаға беретін іс-әрекет Бір мақсатқа бағытталған
Тұрғындардың қажеттіліктерін іс-әрекеттердің жиынтығы.
қанағаттандыруда етілген еңбек. Клиенттердің тапсырысы
Іс-әрекет түрлері. Бір өнім іс- бойынша орындалған комиссиондық
әрекетінің сапасы жақсарады. операция.
Ақша құралдарын тарату мен
орналастыру операциясы.
Алдына қойған мақсаттарға жету үшін
қолданылатын іс-әрекет.
*14. 36 б. бойынша
Операция - бұл қозғалыс, бұл іс-әрекет. Бұл банктің іс-әрекеті,
қозғалысы. Мұны ақша құралдарының қозғалысы деп түсінуге болады. Ал қызмет
көрсетудің мәні операцияларды оптималды орындау жатыр. Мысалы, несиелендіру
кезінде банк көптеген қызмет көрсетулерді ұсынады, оның мазмұны алынатын
комиссияларда жатыр: сөйлескен үшін комиссия, басқару үшін комиссия,
қатысқан үшін комиссия және тағы басқалары. Мұнда сөйлескені, басқарғаны
және т.б. банк операциясына жатпайды. Сонда банктік операция дегеніміз
А.Ю.Викуллиннің айтуы бойынша Бұл заңдылықпен бекітілген банктер
айналысатын істер, бұның объектілері ақша, бағалы қағаздар, бағалы
металдар, табиғи бағалы тастар болып табылады. 9, 21б.
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде банктік өнімдер деген терминдер көп
кездеседі. Бұл көбінесе банктік қызмет көрсетулермен бірге үйлеседі немесе
онымен алмастырылады. Француз экономисті профессор Куссергтің ойы бойнша
банктер банктік қызмет көрсетуі бұл банктік өнімдердің іске шығып оның,
банктің іс-әрекет жасауындағы саны болып табылады. О.И.Лаврушин банктік
өнімдерді банктік несиелерге жатқызады. 6, бет 69
С. де Куссергтің ойынша банктік өнімдердің циклдық өмірдің даму
фазалары:
• Бірінші фаза- айналымға ендіру.
• Екінші фаза- жоғарлау, гүлдену.
• Үшінші фаза- төмендеу, құлдырау.
Банктік өнім-қызмет көрсетулердің және банктік операциялардың өзара
байланысқан кешені. Банктік өнім бірнеше параметрлерді өзіне тартады:
мақсаттарды, соманы, табыстылықты, тарифті, салық салушылықты және тағы
басқа параметрлерді. Банктік қызмет көрсетулердің жіктелуі клиенттерге
қызмет көрсету критерийлеріне негізделген:
1) Клиенттердің қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында:
• Тура қызмет көрсету (direkt dervices) клиенттің негізгі қажеттіліктерін
қанағаттандыру (төлемдік, коммерциялық).
• Жанама қызмет көрсету (related services) клиенттердің тура қызмет көрсету
түрлерін жеңілдететін қызмет көрсетулер ( клирингтік қызмет көрсетулер,
телефон арқылы өз есеп шоттарын басқару (үй банкісі), консультациялық
қызмет, депозиттік шот базасында пластикалық карточкалар беру және тағы
басқалары ).
• Шығындарды шегеретін немесе қосымша табыс әкелетін қызмет түрлері (fdded-
value services) (депозит-овернайттер).
2) Клиенттерді топтар бойынша сегментациялау (бөлу). Осыған байланысты
банктік өнім мен банктік қызмет көрсетулерді клиенттердің қолдануына
байланысты бірнеше деңгейге бөлуге болады.
• бірінші деңгей – өнімдер мен қызмет көрсетулерді үлкен көлемде
тұтынушылар қажет етеді (осы шот ашу, қолма-қол ақшаны басқару,
клирингтік қызмет көрсету түрлері ).
• екінші деңгей – қызмет көрсету түрлері, мұнда арнайы деңгейдегі дайындығы
бар банктік кадрларды қажет етеді (активтерді басқару, инвистициялық
қызмет көрсету).
• үшінші деңгей – қызмет көрсетуді қолдану үшін кәсіптік білімді қажет
ететін қызмет ету түрлері ( корпоративті қаржыларды және аралас
активтерді басқару).
• төртінші деңгей – қаржылық жоспарлау және қаржылық инжиниринг сферасында
арнайы білімді қажет ететін қызмет түрлері.
Банктік қызмет көрсету дегеніміз – бұл банк операциясын жетілдіру
мақсатында банктік клиенттерге көрсетілген техникалық, технологиялық,
қаржылық интелектуалдық және кәсіптік іс- әрекеттері болып табылады.
Банктік операция дегеніміз – бұл банк пен клиенттердің өзара
байланысқан іс- әрекеттердің кешені. Нақты экономикалық мәселені шешуде
банк өз атынан іс- әрекеттер жасайды.
Банктік өнім дегеніміз – бұл банк іс- әрекеттеріндегі клиенттердің
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында банктік қызмет көрсетулер мен
банктік операциялардың өзара байланысқан кешені.
Банктік қызмет көрсету қоржыны дегенімі – бұл банктік қызмет
көрсетулердің жиынтығы. 11, 87б.
Банктік іс- әрекет банктік қызмет көрсету қоржынын құрылғанын талап
етеді, яғни банктік әрекетке банктік қызмет көрсету нарығы қажет. Банктік
қызмет көрсету нарығы – клиенттердің қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатында банктік операцияларды ынталандыру және банктік қызмет
көрсетулерге сұраным мен ұсынымды қамтамасыз ететін нарықтық қатынастың
спецификалық сферасы болып табылады.
Банктік қызмет көрсету нарығының элементтері:
• ішкі заңдылықтарымен және ішкі халықаралық нормаларымен банктік қызмет
көрсету нарығында нарықтық қатынастарды реттеу және регламентациялау
(тәртіппен белгілеу);
• әр түрлі қызмет көрсету қоржынының бар болуы;
• банктік қызмет көрсету ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz