Бухгалтерлік есеп теориясындағы материалды емес активтердің есебі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...4
1 Қазақстан Республикасындағы материалды емес активтердің есебін жүргізу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Бухгалтерлік есеп теориясындағы материалды емес активтер ... ... ... ... ...8
1.2 Кәсіпорындардағы технико-экономикалық көрсеткіштері мен есеп
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .16
1.3 Қазақстан Республикасындағы материалды емес активтердің бухгалтерлік
есебін ұйымдастыру және құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 Алперен Бурак сақтандыру компаниясының материалды емес активтерінің
есеБІ ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.1 Сақтандыру компаниясының материалды емес активтерін тиімді қолдану
көрсеткіштері мен жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2 Кәсіпорындағы материалды емес активтерінің кірістелу және шығысталу
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...36
2.3 Алперен Бурак сақтандыру компаниясының материалды емес активтерін
қолданудың тиімді әдістерін талдауы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...40
3 Материалды емес активтердің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ..48
3.1 Бухгалтерлік есептегі аудит теориясы және матариалды емес активтерді
талдау және бағалау есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3.2 Нақты қолда бар материалды емес активтердің кірісін және шығысын,
қозғалысын есепке алудың аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.3 Материалды емес активтерге есептелген амортизация есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
3.4 Қазіргі кездегі материалды емес активтерді жетілдірудің тиімді
жолдарын қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68 ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ҚОСЫМШЫЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...73
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда кәсіпорындардың меншігіндегі
материалды емес активтердің рөлі біртіндеп артылып келеді. Бұл құбылысқа
бір кәсіпорынның келесі бір кәсіпорынмен жұтылып кетуі, технологиялық
өзгерістердің масштабтары мен жылдамдығымен, ақпараттық технологияның
таралуымен Қазақстанның қаржы нарығының интеграциясы мен қиындауы әсер етсе
керек. Әдіс сұрақтары мен иеліктердің берілген түрлерінің есебін
ұйымдастыру бүкіл әлемде қызу талқылануда. Осы тұрғыдан алып қарағанда
диплом жобасының тақырыбы өзекті болып табылады. Материалдық емес активтер-
Қазақстандық бухгалтерлік есептеу әдістемесінің ең бір шешілмеген мәселесі
болып отыр деп батыл айтуға болады. Берілген дипломдық жобада материалдық
емес активтердің нақты классификациясы мен құрылымы, оның бағалануы
берілген, материалдық емес активтер объектілерінің аналитикалық және
синтетикалық есебін ұйымдастырудың ерекшеліктері қаралған. Материалды емес
активтерді иемдену сұрақтары, тозуы, есептен шығуы ағымдағы заң жобаларымен
тығыз байланысты. Сонымен қатар, материалды емес активтердің бухгалтерлік
есебі мен аудитіне де көңіл бөлінген. Жобада шаруашылық жұмыстарының
жиынтығы болып көрінетін бухгалтерлік есептер берілген. Қосымша беттерде
материалды емес активтердің есебін жүргізуді қажет ететін құжаттар
ұсынылғын. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Материалды емес активтер отандық бухгалтерлік тәжірибеде 1988 жылдың мамыр
айында пайда болды. Бірақ, тек шетелдік кәсіпорындармен біріккен
кәсіпорындар үшін. 1990 жылдың шілде айында материалды емес активтерді
бухгалтерлік есепте қолдану акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктерге де рұқсат етілді. Бұл енгізілген жаңалық СССР-дің
жаңа заңында материалды емес меншіктердің заңды тұлғалардың жарғылық
капиталына енгізу қаралғандықтан ұйымдастырылды. Бұған дейін, тіпті ЭЕМ-ға
арналған машиналардың өзі негізгі құралдар-электронды есептеуіш машиналар
құрамында болды.
Қазақстан Республикасының елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан 2030
атты халыққа жолдауында Еліміздің экономикасының өсуі-елдің өсуінің
кепілі болады деп көрсеткен, өйткені экономикалық өсу бүгінгі және
ертеңгі, сондай ақ алдағы жиырма жыл ішіндегі алға қойған мақсат.
Елімізде жаңа өмір басталып, оңды экономикалық саясат, озық Кәсіпорындық
сана деңгейіне көтеріліп, жан – жақты өркендеп, ғылыми – техникалық
прогресті барынша дамытып, Кәсіпорынның сапалық жаңа экономикалық типіне
көшу кезінде нақты мәліметтер қажет. Нақты мәлімет экономикалық өсу кепілі
ғана емес, сонымен қоса әлеуметтік дамудың, еліміздің халықаралық
қауымдастыққа енуіміздің нышаны.
Нарықтық қатынастардың даму салдарынан кәсіпорын мұлкінің есебін
жүргізумен қоса материалды емес активтердің есебін жүргізу енгізілді.
Материалды емес активтердің есебін жүргізу табиғи және заттай үлгілердің
есебінен жүргізілмейді [1,6 б].
Соңғы деректерге сүйенсек, материалды емес активтер кәсіпорын
табыстылығын қамтамасыз ететін көрсеткіштерге жатпайды, кейбір
көрсеткіштер классикалық белгісі, яғни заттық құрылымы болмаса да
табыстылықтың негізі бола алады.
Егер де батыс елдерінің деректеріне сүйенсек, онда көптеген
елдерде нарықтық экономикаға жататын материалды емес активтер,яғни ішкі
айналым активтері болып саналады деген теңестірулері жақын келгенімен
олардың мекеме баланысына келіп түсуі, бағалау, амортизациясы шешілмеген
мәселеге жатады.
Материалдық емес активтер бүгінгі күнгі бухгалтерлік есептегі
қазақстандық әдістемелер қолданудың өзекті мәселесі. Осы саладағы
есепшінің тәжірибелік қызметін төмендегі екі мәселе қиындатады:
- Бухгалтерлік есептің кейбір әдіс тәсілдерінің толық меңгерілмеуі.
Бухгалтерлік есеп әдістемесінің заң түрінде немесе экономикалық маңызы
бар операциялармен байланысының және қатынас концепциясының негізі
қарастырылмағандықтан;
- Қарапайым қарама қайшы келуі, кейбір актілердің заңға сәйкес келмеуі,
заңнамаларға қайшы келуі.
Кәсіпорыннның шаруашылық қаржылық қызметтерін дамыту шараларына
материалды емес активтер тікелей әсер етеді. Материалдық емес активтер
құрылымын, қамтамасыз етілуін және де тиімді қолдану жүйесін енгізуді
талап етеді.Нарық жағдайында материалды емес активтер есебінің ролі мен
оны дұрыс ұйымдастыру маңызы артады, оның есеп әдісін жетілдіруге көңіл
бөлініп, материалды емес активтер қолдану тиімділігін терең экономикалық
талдау жүргізу теориясы мен тәжірибеде дамыту алға қойылады. Сонымен
қоса, күні бүгінге дейін материалды емес активтер есебін ұйымдастырудың
нақты теориялық және практикалық жолдары анықталмаған. Материалды емес
активтер тиімді қолдану теориясы мен оларды бағалау әдістері
бекітілмеген. Осы уақытқа дейін зерттелген қағидалар бір біріне
қайшы, көрсеткіштері талданбаған. Сондықтан да осы саланы терең
зерттеуді талап етеді.Бұл тақырыпты зерттеуді материалды емес активтерді
қолданудың тиімді жолдарын анықтаудан ғана емес, көрсеткіштік
мәліметтерін талдаудан, бір біріне қатынасын анықтаудан бастау керек
[2,12-13 б].
Қазақстан Республикасының саяси, экономикалық және Кәсіпорындық
өмірінде өтіп жатқан іргелі өзгерістер кәсіпорындардың шаруашылық
іскерліктің жаңа жолдарын қарастырумен қатар, экономикалық тиімділікті
қамтамасыз етуде бірқатар маңызды мәселелердің шешімін табуын талап етеді.
Бухгалтерлік есепті Ұлттық стандарттар мен бухгалтерлік есептің Бас шоттар
жоспарын жасау және ендіру жолымен қайта құруы, алғашқы рет отандық
бухгалтерияның тарихында материалды-заттық мазмұны жоқ объектілерді
белгілеу үшін, материалды емес активтер түсінігі қалыптасты.
Материалды емес активтер есебі 28 стандартына сәйкес материалды емес
активтер – бұл физикалық мәні жоқ, өндірісте немесе дайын өнімді сатуда,
әкімшілік мақсатта және басқа ұйымға жалға беруге ұзақ уақыт пайдалануына
арналған ақшалай емес активтер
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті. Бұл дипломдық жұмыстық
мақсаты – Қазақстан Республикасында қызмет етіп келетін кәсіпорындардың
материалды емес активтерін тиімді қолдану шараларына талдау жасау ғана
емес, материалды емес активтерді терең зерттеу, экономикалық тұрғыдан
жіктелуін анықтау, оны болашақта жетілдіру, дамыту жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыс бойынша қойылған мақсатымыз төмендегі міндеттерді
зерттеуді талап етеді:
- материалды емес активтердің экономикалық мақмұнын ашу, теориялық қағидаға
негіздеу, жан-жақты сипаттау, материалды емес активтерді бағалау
әдістеріне талдау жасау, ғылыми негізде жіктеу;
- материалды емес активтердің негізгі белгілері мен тиімді
көрсеткіштерін анықтау, материалды емес активтердің құрылымын аналитикалық
тестілеу, даму динамикасынын сипаттау, экономикалық талдау мүмкіндіктерін
қолдану;
- Алперен Бурак сақтандыру акционерлік Кәсіпорын компаниясының материалды
емес активтерін тиімді қолдануға талдау жасау, олардың есебін жүргізудің
тиімді тәсілін қолдану, жаңа әдістерін зерттеу, есеп жүйесіндегі
негізгі кемшіліктерін табу, материалды емес актив объектілеріне
аналитикалық талдау жүргізу;
- материалды емес активтердің аудитіне тоқталу, оларды тиімді қолдануда
кешенді бағалау жүйесін енгізу, материалды емес активтер объектісін
жетілдіру әдістері бойынша ұсыныстар айту, дамыту.
Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі - Алперен-Бурак сақтандыру
акционерлік Кәсіпорын компаниясы
Дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Қаржылық
есеп берудің халықаралық стандарттары, Қаржылық есеп берудің қазақстандық
стандарттары, бухгалтерлік есептің Бас шоттар жоспары, Алперен-Бурак
сақтандыру акционерлік Кәсіпорын компаниясының статистикалық мәліметтері
мен көрсеткіштері, монографиялар, оқу құралдары, интернет сайттары
пайдаланылды. Өз ғылыми зерттеулерімнің де көрсеткіштері мен
жетістіктері қолданылған, оның нәтижелері мысалмен берілген. Материалды
емес активтер есеп әдісінің теориялық аспектілері беріліп, ерекшелік
сипаты анықталып, қаржылық талдаудың бірнеше түрі қолданылып, кешенді
зерттелді. Жұмыстағы бөлімдер бір- бірімен жалғасын тапты.
Зерттеу жұмыстары үстінде ғылыми деректерге сүйене отырып,
салыстырмалы, факторлы талдау қолдандым, статистикалық топтама жасадым,
баланстық әдіс қолдана отырып, кәсіпорынның даму көрсеткіштерін
формуламен, диаграммамен көрсеттім.
Дипломдық жұмыс құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
үш бөлімнен, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізім мен тіркемеден
тұрады.
Кіріспе бөлімінде тақырыптың маңыздылығы, тақырыптың зерттеу мен
зерттелу аясы анықталып, жұмыстың мақсаты мен міндеттері, зерттеу
объектісі көрсетіледі. Дипломдық жұмыстың ғылыми тұжырымдамасы беріліп,
оның тіжірибедегі орны анықталады, құрылымы мен көлемі, қағидалары
көрсетіледі.
Бірінші тарауда Қазақстан Республикасындағы материалды емес
активтер объектісіне тоқталу, оның мазмұнын ашу, Бүгінгі таңдағы
бухгалтерлік есеп теориясындағы материалды емес активтердің есебі,
кәсіпорындағы техникалық-экономикалық көрсеткіштері мен есеп саясаты,
материалды емес активтерді экономикалық-заңды сипатына жіктеу, құрылымын
талдау есебін талдау қарастырылады. Бірініші тарау үш бөлімнен тұрады:
бухгалтерлік есеп теориясындағы материалды емес активтердің есебі;
кәсіпорындағы техникалық экономикалық көрсеткіштері мен есеп саясаты;
Қазақстан Республикасындағы материалды емес активтердің бухгалтерлік есебін
ұйымдастыру және құрылымын талдау. Бұл тарауда материалды емес
активтердің Отандық және шетелдік алдыңғы қатарлы ғалымдарының
зерттеулері мен тұжырымдамалары қолданылады, сынды пікірлер айтылады.
Екінші тарауда тәжірибеден өткен Алперен Бурак сақтандыру АҚ
компаниясының құрылымы, баланстық көрсеткіштері, штаттық көрсеткіштері,
материалды емес активтерінің есеп әдісін жүргізу және оларды қолданудың
тиімділігін талдау жүйелері көрсетіледі. Өзім тәжірибемді осы
сақтандыру компаниясында өткендіктен, негізгі субъектім - Алперен-
Бурак сақтандыру АҚ компаниясы, объектім сол компанияның көрсеткіштері.
Бұл тарауда Алперен Бурак сақтандыру АҚ компаниясының штаттық кестесінен
бастап, кәсіпорын балансы, қаржылық тұрақтылық коэффиценті, материалды
емес активтерінің объектісі және басқа да көрсеткіштеріне салыстырмалы
талдау жасадым. Ол компанияның жетістіктері мен даму тенденциясына терең
тоқталдым.
Үшінші тарауым Материалды емес активтердің аудиті атты тақырыптан
тұрады. Бұл тарауда бухгалтерлік есептегі аудит теориясы мен материалды
емес активтерді талдау және оны бағалау есебінің аудитіне, нақты қолда
бар материалды емес активтердің кірісі мен шығысын, олардың қозғалысын
есепке алудың аудитіне, материалды емес активтерге есептелген амортизация
есебінің аудитіне, оларды жетілдіру жолдары мен тиімді қолдануға терең
тоқталдым.
Қорытынды бөлімде зерттеу жұмысымның нәтижесінен Қазақстандық
стандарттар мен халықаралық стандарттар бойынша қорытынды жасадым.
Материалды емес активтерді тиімді қолданудың инновациялық әдістеріне
шолып, оларды бухгалтерлік есеп шоттарынан көрсетіп, әдістемелік және
тәжірибелік сипаттама ұсыныстар мен жобалар ұсындым.
1 Қазақстан Республикасындағы материалды емес активтердің есебін
жүргізу
1.1 Бухгалтерлік есеп теориясындағы материалды емес активтердің
есебі
Материалды емес активтер бұл Қазақстандағы нарықтық қатынастар
жүйесінде бухгалтерлік есепке жататын отандық теория мен тәжірибеде енді
қалыптасып, дамып келе жатқан жаңа теориялық ұғым. Кеңес үкіметінің
ғалымдары материалды емес активтер теориясының енуіне жол бермеген.
Өйткені бұл активтер қалыпты субстанцияға жатпайды, оларды мекеме мүлкі
ретінде жүйелі тіркей алмаймыз және де оларға реттік сан беріп,
тізімін жүргізе алмаймыз.
Егер де фирма сапалы тауар өндірсе, онда ол тауарға сұраныстың
артатынын кәсіпкерлер білді. Сатып алушылар ондай тауарлар үшін оның
сапасына кепіл екендігін білдіріп, алдын ала ақшасын төлеп қояды. Ол
өндіруші фирма үшін үлкен табыс әкеледі. Фирманың дайын өнімі секілді
материалды емес активтері де таыс әкелу көзіне жатады, мысалы, дайын
өнім [3,61 б].
Мұндай жағдайды екі жолмен түсіндіруге болады. Біріншіден, ХХ
ғасырдың 80-ші жылдарына дейін бухгалтерлік есеп жүйесі материалды емес
активтерті есеп жүргізу объектісі ретінде санамады. Соның салдарынан отыз
жылдан астам астам уақыт бойы бұл мәселе зерттелмеді.
Алғаш рет 1988 жылы отандық бухгалтерлік тәжірибеде материалды емес
активтерді шетелдік компаниямен бірлескен кәсіпорын қолдана бастады.
1990 жылдан бастап материалды емес активтерді қолдану акционерлік
Кәсіпорындар мен жауапкершілігі шектеулі Кәсіпорындардың бухгалтерлік
есебінде қолдану рұқсат етілді. Мұндай жаңалықтың енуі ТМД елдерінде
жаңа заңды тұлғалардың жарғылық капиталға қаржы салуында интеллектуалды
меншіктің туындауы еді. Оған дейін ЭВМ машиналарының бағдарламалары да
кәсіпорынның негізгі құралдарына жататын.
Екіншіден, ХХ ғасырдың соңына дейін нарықтық экономикасы дамыған
елдерде де материалды емес активтерді зерттеу теория жүзінде де,
тәжірибе жүзінде де, сауалнама жүзінде нақты тоқтамға келе алмады.
Материалды емес активтерді зерттеу кезінде оларды бағалау
объективті факторларға емес, көбнесе субъективті факторларға тәуелді
болды. 1973 жылы Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары
комитеттінің (ары қарай ҚЕБХСК) құрылуы да осыған негіз болатын.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарының кіріспе бөлімінде
материалды емес активтердің құрамына жеке көңіл бөлінді. Осы уақыттан
жиырма жылдан кейін қағида қайта қаралды, яғни заман талабына сай
қажеттіліктер туындап, материалды емес активтерді ҚЕБХСК зерттеуіне
тура келді. Зерттеу нәтижесінде ХХ ғасырдың 90 жылдарының басында
материалды емес активтердің барлық баптарын қамтитын Е-50, Е-60 атты
жоба жасалды [2,2б.].
Жинақталған материалдар бойынша талқылаулар жүргізіліп, Қаржылық
есеп берудің халықаралық стандарттарына 28 Материалды емес активтер
бабы енгізілді. Ол заң 1999 жылдың 1шілдесінен бастап өз күшіне
енгізілді [4,23-24 б].
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары негізінде
Қазақстанда бухгалтерлік есеп жүргізу бағдарламасы қабылданып, ол 1999
жылдың 18 қазнынан бастап өз күшіне енді. Бухгалтерлік есепті Ұлттық
стандарттар мен бухгалтерлік есептің Бас шоттар жоспарын жасау және ендіру
жолымен қайта құруы, алғашқы рет отандық бухгалтерияның тарихында
материалды-заттық мазмұны жоқ объектілерді белгілеу үшін, материалды
емес активтер түсінігі қалыптасты. Материалды емес активтер есебі 28
стандартына сәйкес материалды емес активтер – бұл физикалық мәні жоқ,
өндірісте немесе дайын өнімді сатуда, әкімшілік мақсатта және басқа ұйымға
жалға беруге ұзақ уақыт пайдалануына арналған ақшалай емес активтер.
Оларды:
- анықтауға болады;
- ұйыммен бақылауға болады;
- пайдаланудан ұйым болашақта экономикалық пайда алуды күтеді.
Сауда ұйымдарының қаржы-шаруашылық қызметі процесінде
пайдаланылатын, материалды емес активтердің негізгі түрлерінің мазмұнын
қарастырайық.
Тауарлық белгі және қызмет ету белгілері – бұл 1996 жылдың 26 шілде
айында шыққан № 456-1 Тауарлық белгілері, қызмет ету белгілері және
тауардық орналасу жерінің атауы туралы Қазақстан Республикасының Заңына
сәйкес тіркелген, немесе бір заңды немесе жеке тұлғаның тауарларын басқа
бір заңды немесе жеке тұлғалардың тауарларынан ажырату үшін арналған,
Қазақстан Республикасы қатысқан, халықаралық келісімшарт күші негізінде
тіркелусіз қорғалған белгі. Тауарлық белгілерге құқық куәлік арқылы
куәландырылады. Тауарлық белгілерге құқық кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын заңды және жеке тұлғаларға жоғарыда аталған Заңға сәйкес тіркеу
негізінде беріледі. Тауарлық белгінің иесі өзінің тауарлық белгісін
пайдалану және куәлікте көрсетілген тауарларға байланысты тауарлық
белгісіне бұйрық ету құқығына ие, және бұл тауарлық белгіні иенің
рұқсатынсыз ешкім пайдалана алмайды [5, 11-13 б].
Тауарлық белгі ретінде бір тұлғаның тауарларын басқа бір тұлғаның
ұқсас тауарларынан ажыратуға көмектесетін бейнелік, әріптік, сандық
көлемдік және басқа да белгілері немесе олардың түрлі түстердің
комбинациялары бола алады. Ерекшелік сипаты жоқ, тек белгілерден тұратын
тауарлық белгілер тіркелуге жіберілмейді, соның ішінде: белгілі бір тауар
түрін белгілеу үшін жалпы тұтынуға кіретін; жалпы қабылданған символдар мен
терминдер; тауар сапасын, сипатын, санын, бағасын, түрін, сонымен қатар,
олардың өндіру немесе жеткізу орны мен уақытын көрсететін; тек түсті
көрсететін тауарлық белгілер. Тауарлық белгі ретінде мемлекеттік
елтаңбалар, тулар және эмблемалар, халықаралық ұйымдардың қысқартылған
немесе толық атауы, олимпиадалық символдар, және басқа да ерекшелік
белгілері тіркелінбейді.
Тауарлық белгінің теркеу үшін Қазпатентке бір немесе бірнеше
мәлімдеушілер сұранымды береді. Ұйымдық тауарлық белгіні тіркеуге берілген
сұраным ынтымақтастық атынан беріледі. Сұраным бір тауарлық белгісіне
қатысты болу керек және мемлекеттік немесе орыс тілінде типтік бланкінде
берілуі тиіс және оның мазмұнында болуы керек: мәлімдеуші бұйрығымен
тауарлық белгі ретінде белгіні тіркеу туралы өтініш, сонымен қатар, оның
орналасу жері немесе тұрғылықты жері; мәлімделген белгі; Тауардың
халықаралық жіктелуіне сәйкес, тауарлық белгінің тіркелуі жүргізілген
тауарлар тізімі [6, 43-45 б].
Қазпатент сұранымның сараптамасын сатымен жүргізеді:
- алдын ала сараптама – сұранымның түсу мерзімінен екі ай ішінде оның
мазмұны, орнатылған заңнамаға сәйкес қажетті құжаттардың болуы тексеріледі
- толық сараптама – сұранымды беру мерзімінен 12 ай ішінде орнатылған
заңнамаға сәйкес мәлімделген белгінің сәйкестігі тексеріледі.
Толық сараптама нәтижесі бойынша Қазпатент тауарлық белгіні тіркеу
немесе түсіндірілген қорытынды түрінде тіркеуден бас тарту туралы шешімді
қабылдайды. Тіркеу туралы шешімді тауардың барлық тізіміне немесе олардың
бөліктеріне жатқызуға болады.
Тауарлық белгінің тіркелуі тауарлық белгілердің Мемлекеттік
реестрінде жүргізіледі және сұранымды беру мерзімінен бастап он жыл әрекет
етеді және оның соңғы қызмет ету жыл ішінде берілген иенің ходатайствосы
бойынша, оны әр 10 жылға созуға болады.
Күші бар Заңдылығына сәйкес тіркелген тауарлық белгісіне, орнатылған
үлгіге сәйкес куәлік беріледі және ол тауарлық белгісінің тіркеу фактісін,
оның артықшылықтарын, куәлікте көрсетілген тауарларға байланысты тауарлық
белгіге иенің құқығын куәландырады.
Куәлікте көрсетілген барлық тауарлар немесе олардың бөліктеріне
байланысты тауарлық белгісіне құқығын, иесінің өзі (лицензиар) басқа бір
тұлғаға (лицензиат) лицензиялық келісім негізінде бере алады. Лицензиатқа
тауарлық белгіні пайдалануды рұқсат ететін лицензиялық келісімде тауардың
сапасы лицензир тауарының сапасынан төмен болмайтыны туралы шарты және
лицензиарға бұл шарттың орындаулуын бақылау құқығының болуы туралы бар
болуы тиіс. Тауарлық белгіге өту құқығы, соның ішінде, келісім бойынша
немесе қабылдау құқығы негізінде оны өткізу жазбаша түрде рәсімделіп,
Қазпатентте тіркелуі тиіс.
Тауарлық белгіге берілген куәлік иесі тауарлық белгімен бірге R латын
әрпі түріндегі маркировкасын, немесе тауар белгісі, товарный знак
немесе ҚР-да тіркелген белгі екенін көрсететін тіркелген тауар белгісі
сияқты сөз белгілерін өндіре алады.
Тауар шығарылған жердің атауы. Тауар шығарылған жердің атауы ретінде
ел, халықтың орналасу пунктері, жергілікті жер атауы, олардың тарихи атауын
қоса, сонымен қатар басқа да географиялық объектілер атауы.
Тауар шығарылған орны атауының тіркелуі және тауар шығарылған жердің
атауын пайдалану ққығын беруі сараптама шешімінің негізінде тауардың
орналасу орны атауының Мемлекеттік регистрінде Қазпатентпен жүзеге
асырылады Заңнамаға сәйкес тіркелген тауар шығарылған жердің атауына
Казпатентпен белгіленген үлгісі бойынша куәлік беріледі. Бұл куәлік тауар
шығарылған жер атауының тіркелуін және куәлікте көрсетілген тауарға қатысты
иесінің оны пайдалану құқығын куәландырады [7, 31-33 б].
Тауар шығарылған жер атауын пайдалану құқығы бар иесі тауар шығарылған
жер атауымен бірге R латын әрпі түріндегі маркировкасын, немесе Тауар
шығарылған жердің тіркелген атауы, Зарегистрированное наименование места
происхождения товара түріндегі белгісін өндіре алады.
Тауар белгілері және тауар шығарылған жердің атауы міндетті түрде
тауарда, жарнамада, тауар сыртында, проспектілерде және осы тауарды
шаруашылық айналымда жүргізумен байланысты бухгалтерлік құжаттардың
бланкілерінде белгіленеді. Олар тауарды ішкі, сонымен қатар сыртқы
нарығында сату мүмкіндігін жоғарлату мақсатында тауардың сапасы мен сипатын
жарнамалау үшін және тұтынушылардың мүдделері мен тарту үшін кең
пайдаланылады [6].
Патенттер – бұл заңды түрде тіркелген және қабылданған ерекше құқықты
куәландыратын құжат. Патенттік құқық оның иесіне басқа тұлғалар жағынан еш
араласуынсыз патенттің таратылуы жүретін бұйымды, үрдісті немесе қызметті
пайдалану, өндіру, сату және бақылау мүмкіндігін береді. Көбінесе, саудада
патент оның иесіне тауарды сатып алу, сақтау, өңдеу және сату, яғни саудa
қызметімен айналысу құқығын береді. Патентті беру кезінде патенттік баж
алынады.
Лицензия – (латын тілінен – құқық) – сыртқы экономикалық сауда
қызметін жүзеге асыру үшін сауда және индустрия Министрлігімен сауда
ұйымдарына берілген рұқсат қағазы.
Лицензия белгіленген бланк нысанында рәсімделеді және көрсетілген
мерзімде тауардың экспорты мен импортына рұқсат болып табылады және
лицензияланған тауарды кедендік рәсімдеу үшін негіз ретінде қызмет етеді.
Лицензия негізінде тауар экспорты мен импортына, сонымен қатар, валюталық
қаражаттарды пайдалануына бақылау жүргізіледі.
ЭЕМ қамсыздандыру бағдарламасы – бұл белгілі бір нәтижені алу
мақсатында (ЭЕМ үшін бағдарламаны жасау барысында алынған дайындау
материалдарын және ол туғызатын аудиовизуалдық бейнелерін қоса) сауда
ұйымымен сатып алынған ЭЕМ қызмет ету үшін арналған бағдарламалық
құжаттардың және мәліметтерді өңдеу жүйесінің жиынтық түрде берілудің
объективті формасы.
Фирма бағасы немесе гудвилл - бұл сатып алу күніне мүліктік
кешеннің барлық активтері мен міндеттемелердің (әрекет ететін сауда
кәсіпорындары немесе олардың құрылымдық бөлімшелері) ағымдағы (баланстық)
құнынан сатып алу құнының асып кетуі. Нарықтық экономика жағдайында осындай
кәсіпорындар шаруашылық қызметтің көлеміне, мөлшеріне, табыстылығына,
орналасу жеріне, оның нарықтағы орнына және басқа факторларға байланысты
жылжымайтын мүлікті сату бойынша белгілі-бір аукционда, конкурстарда
анықталған бағасы бойынша сатылады және сатылып алынады. Егер сатып алынған
сауда кәсіпорындарында тауар белгісі, тауардың шығарылған жері, патенттері,
лицензиялар бар болған жағдайда, сонымен қатар, тауарлы-материалдық
қорларды жеткізушілердің, сатып алушылардың жанында орналасатын болса, онда
мұндай мүмкіндіктерді рационалды пайдалану кезінде, ол белгілі-бір табысты
әкелетін болады. Сондықтан да, кәсіпорынның сатушысы көрсетілген және басқа
да артықшылықтарын айта келе, баланстық құнынан жоғары бағасын орнатуға
тырысады. Мысалы, баланстық құны бойынша кәсіпорынның барлық активтері 11,2
млн. теңге құрайтын болады. Активтердің баланстық құны (11,2 млн.) мен сату
құны (12,7 млн.) арасындағы айырманы фирма бағасын – гудвилл құрайды (1,5
млн. теңге).
Табиғи ресурстар мен жер учаскілерін пайдалану құқығын алу – бұл
сауда қызметін жүзеге асыру үшін шетелде немесе ел ішінде орналасатын
ғимараттар мен құрал жабдықтарды құру немесе сатып алу кезінде туындайтын
мүліктік құқық. Жер учаскісін және табиғи ресурстарын пайдалану құқығының
құны, құрылатын немесе алынатын сауда объектісінің орналасқан жер
үчаскісінің орналасу жерінің жер бағасына байланысты.
Ұйымдастыру шығындары – бұл сауда кәсіпорынның құрылу және тіркеу
сәтінде туындайтын шығындар. Оларға, жоғарыда айтылып кеткендей, жарнама
шығындары, заңды фирмалар қызметі үшін төлемі, мемлекетік баж және т.б.
жатады [8, 42-44 б].
Материалды емес активтер бухгалтерлік есептің 28 Материалды емес
активтер есебі атты стандартына сәйкес келесі бағалар түрлері бойынша
есепке алынады:
Бастапқы құн – бұл материалды емес активтерді құру немесе алу кезінде
ақшалай немесе оның эквивалентімен төленетін немесе ағымдағы бағадағы
немесе басқа да компенсациялардың құны. Материалды емес активтердің
бастапқы құнының өлшемі, бұл материалды емес активтің сырттан сатып
алынатынына немесе ұйымның өзімен құрылатынына байланысты.
Материалды емес активтер ұйымды сатып алу, біріктіру нәтижесінде,
мемлекеттік субсидия, айырбастау есебінен алынады.
Ақша және оның эквивалентімен сатып алу нәтижесінде алынатын
материалды емес активтердің бастапқы құны , ұйымды сатып алуға кететін
нақты шығындардың соммасы (төленген өтелмейтін салықтар мен алымдарды және
материалды емес активтерді пайдалануына дайын түріне әкелуімен байланысты
шығындарды қоса) ретінде мойындалады.
Ұйымды біріктіру нәтижесінде алынатын материалды емес активтердің
бастапқы құны сату құны бойынша мойындалады.
Сату құны – бұл келісімді жүргізуге дайын және хабардар тәуелсіз
жақтардың арасында айырбастауы мұмкін материалды емес активтердің құны.
Егер біріктірілген ұйымның бөлігі ретінде алынатын материалды емес
активтердің сату құны шыңайлы анықтау мүмкін болмаса, онда актив бөлек
материалды емес актив болып мойындалмайды, алайда гудвиллдің ішіне кіреді.
Сатып алушы материалды емес бабын, егер ол материалды емес активті
мойындаудың критерийлері мен анықтамасына жауап беретін болса және егер де
ол сатып алынатын ұйымның қаржылық есептілігінде материалды емес актив
ретінде мойындалмаса да, материалды емес актив ретінде мойындайды.
Мемлекеттен тегін, номиналды құны, немесе мемлекеттік субсидия
есебінен алынатын материалды емес активтердің бастапқы құны шыңайлы болып
табылатын сату құны бойынша мойындалады (егер ол осы материалды емес
активтің түрі активті нарық есебінен анықталса). Осы материалды емес
активтің активті нарығы жоқ болған жағдайда, олардың бастапқы құны нолдік
немесе номиналды құны немесе материалды емес активті пайдалануына дайын
түріне әкелуімен байланысты нақты шығындардың соммасы ретінде мойындалады
[9, 26-28 б].
Ұқсас емес активке айырбастау нәтижесінде алынатын материалдв емес
активтің бастапқы құны алынатын немесе төленетін ақша соммасына түзетілетін
айырбас негізінде алынатын активтің сату құны бойынша мойындалады. Ұқсас
активтке айырбастау нәтижесінде алынатын материалды емес активтердің
бастапқы құны активті құру және дайындауға кететін нақты тікелей шығындар
және үстеме шығындар соммасы бойынша мойындалады.
Баланстық құн – бұл бастапқы құны мен жинақталған амортизация соммасы
арасындағы айырма ретінде анықталатын, қаржылық есептілікте көрсетілетін
материалды емес активтер соммасы.
Амортизациялық сомма – бұл бастапқы құны мен жойылу құны арасындағы
айырма. Материалды емес активтердің амортизациялық соммасын, оның пайдалы
қызмет ету мерзімінің ішінде жүйелі бөлу амортизация деп аталынады.
Жойылу құны – бұл болжанатын сату шығындарын шегергеннен кейін,
пайдалы қызмет ету мерзімінің соңында материалды емес активтер үшін ұйым
алуға дайын соммасы.
Материалды емес активтердің жойылу құны нолге тең болып есептеледі,
егер:
- пайдалы қызмет ету мерзімінің соңында, оны сатып алу туралы үшінші жақтан
келісім жоқ болса;
- осы материалды емес актив үшін активті нарық жоқ болса.
Материалды емес активтердің бухгалтерлік есебі келесіні қамтамасыз
ету керек:
- олардың келіп түсуімен, орын ауыстырумен немесе шығысталуымен байланысты
есепте барлық өзгерістерді көрсету және құжатты дұрыс және уақтылы
рәсімдеу;
- материалды емес активтердің әр бір объектісінің рационалды пайдалануына
және сақталуына бақылау жасау;
- есепте материалды емес активтердің амортизация соммасын уақтылы және
дұрыс есептеу мен көрсету;
- материалды емес активтерді сату және басқа да шығысталу нәтижесін есепте
нақты көрсету;
- материалды емес активтердің уақтылы және толық түгендеу жүргізу және оның
нәтижесін есепте көрсету.
Көрсетілген сатыда материалды емес активтер есебінің тәртібі
көрсетіледі.
Материалды емес активтер төмендегідей ерекшеліктермен
сипатталады:
- анықтауға болады;
- ұйыммен бақылауға болады;
- пайдаланудан ұйым болашақта экономикалық пайда алуды күтеді.
Сонымен қоса материалды емес активтердің кемшілік тұстары да
бар:
- олар уақытына қарай тозады, кейде шығарылымнан шыққаннның өзінде де,
тозығы жеткенде де өз құнын жояды;
- шапшаң басқаруға келмейді, қысқа мерзімде құрылымы өзгертуге
келмейді, тауар нағыныда кездесетін уақытша өнім тоқталуының өзінде
оларды қолдану сұрансының төмендеуіне әкеледі;
- олар жойылуы төмен активтерге жатады, яғни кәсіпорынның шаруашылық
қаржылық әрекетін қамтамасыз ететін қаражатқа жатпайды.
Материалды емес активтердің жіктелуі.Материалды емес активтердің
құрамы мен оларды қолдану аясы әртүрлі болғандықтан оларды
экономикалық және әлеуметтік-экономикалық белгілеріне қарай ғылыми
негізделген жіктеулерден бастауға болады. Материалды емес активтердің
жіктелуі олардың даму тенденциясын (сатысын) көрсетеді. Болашақта
материалды емес активтердің жаңа түрі ретінде кәсіпорынның табысын
арттыруға қолданылатын монополиялық билік пен құқықты да қолданатын
боламыз [17].
Материалды емес активтер объектісін төмендегі белгілері бойынша
жіктеуге болады:
- орындалу мерзімі бойынша:
- шектеулі;
- шектеусіз.
1.Атқаратын қызметі бойынша:
- интеллектуалды жеке меншік;
- мүліктік құқық;
- капиталдандырылған шығындар.
2.Құқық қорғау нысаны бойынша:
- патентті құқық институты;
- авторлық құқық және аралас құқық институты;
- азаматтық айналыс қатысушылардың жеке қаражаттарын құқықтық қорғау
институты;
- интеллектуалды жеке меншіктің дәстүрлі емес объектілерін қорғау
институты [10, 74-76 б].
Мұндай жіктеу түрі заңдық сипатқа ие. Енді материалды емес
активтерді экономикалық сипатта жіктеп көрейік.
Бухгалтерлік есеп мақсаты үшін материалды емес активтердің құрамына
тек Стандартта ғана аталған шарттардың барлығы орындалған кезіндегі
обектілер жатқызылады, соның ішінде физикалық (материалды-заттық) мәннің
жоқтығы, объектіні бір жылдан аса пайдалану мүмкіндігі және экономикалық
пайданы табу қабілеттігін бөлуге болады.
Келтірілген шарттарға сәйкес материалды емес активтерге
интеллектуалды меншік объектісіне, табиғи ресурстарды пайдалану құқығы,
тауар белгісі және қызмет белгісі, тауардың атауы мен орналасу жері,
тауарлық марка, лицензия, патенттер, ЭЕМ бағдарламасы және т.б.
жатқызылады.
Қаржылық-шаруашылық қызметінде, орындалған бағыты мен қызметіне
байланысты материалды емес активтер халықаралық тәжірибеде 5 негізгі топқа
бөлінеді:
1. Өндірістік меншік объектілер құқығы. Олар жаңалық патенттерінен,
селекциондық жетістіктен, пайдалы модельдің куәлігінен, тауарлық белгі мен
қызмет ету белгісінен немесе лицензиялық келісімнен, оларды пайдалану
келісімшарттынан туындайды;
2. Авторлық және басқа да келісімнен туындайтын интеллектуалдық меншік
құқығы.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодекстің 961 бабына сәйкес
интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне келесілер жатады:
- Интеллектуалдық шығармашылық қызмет нәтижесі: ғылым, әдібиет және өнер
шығармашылығы; жаңалықтар, пайдалы модельдер, өндірістік үлгілер;
селекциондық жетістік; микросхемалардың интегралды топологиялары; ашылмаған
ақпарат, соның ішінде өндірістік құпиялар (ноу-хау); Азаматтық Кодекс
немесе басқа да заңды актілерімен қарастырылған басқа да интеллектуалдық
шығармашылық қызмет нәтижелері..
- Азаматтық айналым, тауарлар, жұмыстар мен қызметтер қатысушыларының жеке
құралдары: фирмалық атауы; тауарлық белгілер (қызмет ету белгілері)
тауарлардың орналасқан орынның атауы; Азаматтық Кодекс немесе басқа да
заңды актілерімен қарастырылған басқа да азаматтық айналым, тауарлар мен
қызметтер қатысушыларының жеке құралдары.
1. ноу-хау құқығы және т.б.
2. мүлік құқығы. Мүлік құқығына келесілер жатады: жерді, су ресурстарды,
жер қойнауын, мүлікті, пәтерді, лицензияны және т.б. пайдалану құқығы;
3. ұйымдастыру шығындары – бұл кәсіпорынды құру және тіркеу кезеңінде
туындайтын шығындар. Оларға жарнама шығындары, құрылтайшылық құжаттарды
дайындауға және кәсіпорынды тіркеуге көмектесетін заңды (юридические)
фирмалар қызметі үшін төлем; тіркеу үшін мемлекеттік баждар, кәсіпорынды
мемлекеттік тіркеу үшін алымдар; мөрді дайындау үшін төлем, банкте шот ашу
үшін; құрылтайшылық құжаттарды көбейту үшін төлем; заңдылығына сәйкес
қызметтің бөлек түрін жүзеге асыруға арнайы рұқсат алу шығындары және
құрылтайшылық құжаттарына сәйкес мойындалған ұқсат шығындар.
Тиестілігіне байланысты материалды емес активтерді төрт топқа бөлуге
болады:
1. өндіріспен байланысты материалды емес активтер. Оларға жататындар: ноу-
хау; өндірістік меншік объектілер құқығы; өндірістік ақпаратты пайдалану
құқығы; интегралды микросхемалар технологиялары; өндірістік үлгілер,
селекциондық жетістіктер; ұйымдастыру шығындары; ЭЕМ және мәліметтер базасы
қамсыздандыру бағдарламасы; табиғи ресурстарды пайдалану құқығы;
2. сауда қызметімен байланысты материалды емес активтер: Осы топқа
кіретіндер: тауарлық белгі мен қызмет ету белгілері; тауарлық маркалар;
тауардың орналасу жерінің атауы; ұйымдастыру шығындары; ЭЕМ және мәліметтер
базасы қамсыздандыру бағдарламасы және т.б.;
3. пайдалану ережесімен байланысты материалды емес активтер. Осы топқа
жаңалық құқығы; патенттер; лицензия; франшиза*; өндірістік үлгілер және
басқалары кіреді.
4. материалды емес активтердің басқа түрлері. Осыған кіретіндер: гудвилл
(фирманың бағасы), интеллектуалдық меншік және т.б. [11, 56-59 б].
1.2 Кәсіпорындардағы техникалық экономикалық көрсеткіштері мен есеп
саясаты
Кәсіпорынның мүлкі және капиталы. Кәсіпорынның мүлкін негізгі және
айналым қорлары, және құны өзіндік баланста көрсетілетін басқада мүліктер
құрайды. Мүлік кәсіпорынның жеке құқығында болады.
Кәсіпорын мүлкінің құрылу көздері:
- Акционерлердің жарғылық капиталға салымдары;
- Кәсіпорын қызметінен түскен түсім,
- Кәсіпорынның шаруашылық қызметі нәтижесінде өндірілген өнім;
- Казақстан Республикасының заңымен тиым салынбаған басқада көздер.
Кәсіпорынның жарғылық капиталы 7.903.485.000 теңге, 7.147.485 жай
акцияларға бөлінген, бір акцияның құны 1000 теңге; және 756.000 арнайы
акциялардан тұрады, бір акция құны 1000 теңге.
Жай акция акционерге сұрақтар шешіміне дауыс бере отырып, Толық
акционерлер жиналысына қатысуына құқық береді. Кәсіпорынның таза табыс
көлеміне байланысты дивиденд алу, Кәсіпорын жұмысы тоқтатылған жағдайда
Кәсіпорын мүлігінің бөлігін алуға құқы береді [12, 45б].
Арнайы акция номиналды құннан 10%-ті дивиденд алуға құқық береді.
Арнайы акция иелері жай акция иелеріне қарағанда, жұмыс тоқтаған жағдайда
Кәсіпорын мүлігінің көп бөлігін ала алады.
Алперен Бурак сақтандыру АҚ компаниясының негізгі және айналым
капиталдарының қаншалықты тиімді екендігін анықтап білу керек. Кәсіпорынның
пайдасы мен шығынын, өндірілген тауар, өткізілген тауар көлемін, жұмыс
персоналын, еңбек өнімділігін, таза табысты, жалпы табысын және т.б.
жағдайларын анығырақ көрсету үшін кәсіпорынның техникалық – экономикалық
көрсеткіштерін талдаған жөн.(кесте-1).
1 Кесте - Алперен Бурак сақтандыру АҚ компаниясының техникалық
экономикалық көрсеткіштері
Көрсеткіштер Өлшем 2009 жыл 2010 жыл Ауытқу
бірлігі
+; - %
Өткізілген өнімнен 34112605 47929954 13817349 140
түскен түсім млн.тг
Өткізілген өнімнің млн.тг24554972 30487588 5932616 120
өзіндік құны
Жалпы табыс млн.тг 9557633 17447366 7889733 180
Кезең шығындары млн.тг 3449815 11604472 8154657 340
Негізгі қызметтен млн.тг 6107818 5837894 -269924 90
түскен табыс
Негізгі емес млн.тг 15045430 281520 -14763910 2
қызметтен түскен
табыс
Салық салғанға млн.тг 21153248 5556374 -15596874 30
дейінгі жиынтық
табыс
Корпоративтік табыс % 6440481 2030805 -4409676 -
Салық салғаннан млн.тг 14712767 3525569 -11187198 20
кейінгі жиынтық
табыс
Таза табыс млн.тг 14712767 3525569 -11187198 20
Өнім рентабельдігі % 52,5 8,4 -44,1 -
Сату рентабельдігі % 43,1 7,4 -35,7 -
Өндіріс % 66,1 11,3 -54,8 -
рентабельдігі
Жұмыскерлер саны Адам 14238 15127 889 110
1 жұмыскердің еңбек млн.тг 2395,8 3168,5 772.7 130
өнімділігі
Негізгі капиталдың млн.тг 16057612 23470238 7412626 150
орт.ж. құны
Айналым капиталының млн.тг 6201831 7770147,5 1568316.5 120
орт.ж. құны
Қор қайтарымдығы теңге 2,1 2,0 -0,1 90
Қор сиымдылығы теңге 0,5 0,5 0 100
Қормен карулану млн.тг 1127,8 1551,5 423.7 140
Ескерту: Алперн Бурак Сақтандыру Компаниясының техникалық ақпаратынан
Жоғарыда, кестеде Алперен Бурак сақтандыру АҚ компаниясының
техникалық – экономикалық көрсеткіштері көрсетілген. Онда кәсіпорынның
шығыны мен пайдасы, түрлі тиімділікті өрнектейтін көрсеткіштері екі жылға
(2009-2010ж.ж) есептелінген. Әр көрсеткіштің мәнін, тиімділігін, жылдардағы
ауытқуларын олардың әрқайсысына тоқталып, талдау жасау арқылы көрсетуге
болады [13].
Төменде көрсетілген 1-суретке назар аударсақ, көрсетілген сақтандыру
қызметінен түскен түсім 2009 жылы 34112605 млн.теңге болса, 2010 жылы ол
47929954 млн.теңгені құрады. Сонда, 2010 жылы 13817349 млн. теңгеге артты
(140%).
1сурет - Көрсетілген қызметтен түскен түсім
Көрсетілген сақтандыру қызметінің құны кәсіпорында өндірістік
ресурстардың пайдаланылуын және нәтижелерін көрсетеді. Басты кызмет құны
2009 жылы 24554972 млн.теңгені құраса, 2010 жылы 30487588 млн.теңгені
жеткенін көрсеміз. Яғни, өткен жылға қарағанда 5932616 млн.теңгеге немесе
120%-ке өскен [13].
Жалпы табысқа келсек, ол көрсетілген қызмет кәсіпорынның тапқан
табысына тәуелді. Мысалы, 2009 жылы жалпы табыс көлемі 9557633 млн. тг
болса, 2010 жылы 17447366 млн. тг, 180%-ке артты.
Кезен шығындарын қарастырсақ, шығынның жоғарылап кеткенін көреміз.
2009 жылы ол 3449815 млн. тг болса, 2010 жылы 11604472 млн. тг жетті, яғни,
8154657 млн. теңгеге, 340%-ке өскен.
Негізгі және негізгі емес қызметтерден түскен табыстар 2009 жылы
6107818 және 15045430 млн. теңге, ал 2010 жылы 5837894 және 281520 млн.
теңгені құрады, яғни біріншісі – 269924 млн. теңгеге, екіншісі – 14763910
млн. теңгеге артқанын байқаймыз.
Кәсіпорынның таза табысының өзгерісін төменде келтірілген 2 – суреттен
көреміз. Яғни, 2009 жылы таза табыс 14712767 млн. тг құраса, 2010 жылы
3525569 млн. тг құраған. Сонда өткен жылға қарағанда 11187198 млн. теңгеге
кеміген (20%).
2 сурет - Алперен Бурак сақтандыру АҚ компаниясының таза табысының
өзгерісі
Өнім рентабельділігі 52,5%-дан 8,4%-ке кеміді, ол таза табыстың кеміп,
шығындардың артуына байланысты кеміді. Сату рентабельділігі 35,7%-ке
кеміді, бұдан біз кәсіпорын өткен жылға қарағанда едәуір шығынға ие
екендігін көре аламыз.
Негізгі капиталдың орташа жылдық құны екі жылға шаққандағы ауытқуы
7412626 млн. теңгеге өсті.Айналым капиталының орташа жылдық құны 2009 жылы
6201831 млн. теңге, ал 2010 жылы 7770147,5 млн. теңгені құрады. Яғни,
1568316,5 млн. теңгеге, 120%-ке өсті.[13.548б.]
Негізгі айналым капиталдарының екі жылдағы ауытқуларын 3 – суреттен
анық көруге болады:
3 сурет - Негізгі айналым капиталдары
Кәсіпорынның қызметінің қаншалықты тиімді атқарылуы оның есепті
көрсеткіштеріне ғана емес, басқа да, мысалы жұмысшылар санына тәуелді
болады. Төмендегі 4 – суреттен Алперен Бурак сақтандыру АҚ компаниясының
жұмысшылар миграциясын көруге болады. 2009 жылы жұмыскерлер саны 14238
адамды, 2010 жылы олар 15127 адамға жетті [13].
4 сурет - Алперен Бурак сақтандыру АҚ компаниясының жұмысшылар
миграциясы
1.3 Қазақстан Республикасындағы материалды емес активтердің
бухгалтерлік есебін ұйымдастыру және құрылымын талдау
Қаржы-шаруашылық қызметі процесінде материалды емес активтер пайдалы
қызмет ету мерзімінің ішінде өздерінің бастапқы құнын біртіндеп
амортизацияны есептеу көмегімен ұйымның шығындарына апарады. Амортизация
нормасын бастапқы құны мен пайдалы қызмет ету мерзімінің негізінде ұйымның
өзі анықтайды. Пайдалы қызмет ету мерзімі – бұл материалды емес активтердің
ұйымға табысты әкелу мерзімі ішіндегі кезең. Бұл мерзім материалды емес
активтердің әр бір түрі бойынша анықталады. Материалды емес активтердің
пайдалы қызмет ету мерзімі материлады емес активтерді пайдалану сәтінен
ұйым қызметінің мерзімінен аспауы керек.
Пайдалы қзмет ету мерзімі ұйымның өзімен бухгалтерлік есепке
объектіні қабылдау негізінде келесілердің негізінде анықталады:
- Куәліктің, патенттің, лицензияның және басқа да ресми құжаттардың қызмет
ету мерзімі;
- Ұйымның табысты алу мүмкін объектінің болжанған пайдалану мерзімі
Материалды емес активтердің бөлек топтары үшін пайдалы қызмет ету
мерзімі тауарайналымы көлемі негізінде анықталады.
Пайдалы қызмет ету мерзімін анықтау мүмкін емес болса, онда
амортизация нормасы 10 жыл есебінен анықталады, бірақ ұйымның қызмет ету
мерзімінен аспауы керек.
Материалды емес активтер әр бір объектінің пайдалы қызмет ету
мерзімін анықтаудың дұрыстығы мен дәлелдігі есептелген амортизация
нормасының нақтылығына және сәйкесіше, сауда ұйымының шығындарына кіретін
материалды емес активтердің амортизацияланған соммасына байланысты болады
[13, 64-65 б].
Материалды емес активтердің амортизациясы активтердің нормативті
пайдалы қызмет ету мерзімі мен бастапқы құны негізінде есептелген айлық
норма бойынша анықталады.
Материалды еме активтердің амортизациясы бастапқы құны мен есептелген
амортизация нормасын пайдалы қызмет ету мерзіміне бөлу негізінде біркелкі
шығыстау әдісімен есептелінеді.
Материалды емес активтер амортизацияның талдамалы есебі Материалды
емес активтер бойыншаамортизациялық жарна соммасын есептеудің құрастыру
кестесі бекітілген типтік нысанында жүргізіледі.
Құрастыру кестесі бір жылға ашылады және материалды емес активтердің
қозғалысы мен барын сонымен қатар, олар бойынша есетелген амортизация
соммасын есепке алу үшін қызмет етеді. Соның ішіне әр бір Материалды емес
активтер туралы мәліметтер сызықтық-позициялық әдісімен жазылады – түрі,
қысқаша сипаттамасы, пайдалы қызмет ету мерзімі, есепті кезең басындағы
қалдығы, дебет (кіріс), кредит (шығыс) қозғалысы, есепті кезең соңындағы
қалдығы (бастапқы құны) және амортизация туралы мәлімет. 8-ші графада
материалды емес активтердің әр бір түрінің құнынан пайыз есебінде
қолданылатын амортизацияның айлық нормасы көрсетіледі. Есептелген
амортизацияның айлық соммасының қорытынды соммасы № 10 журнал-ордеріндегі
№5 Ведомосте 7210 Әкімшілік шығындар шотының дебеті мен 2740 Материалды
емес активтердің амортизациясы шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
Материалды емес активтердің түрі бойынша жинақталған амортизациялық жарна
туралы айтуға болады.
2740 Материалды емес активтер амортизациясы соның ішінде:
- Лицензиялық келісім
- Қамсыздандыру бағдарлама
- Патенттер
- Ұйымдастыру шығындары
- Гудвилл
- Басқа да материалды емес активтер
Бұл шоттар пассивті, контрактивті және реттеуші шоттар болып
саналады. Сондықтан да көрсетілген шоттардың кредиті бойынша ай басындағы
амортизация соммасының қалдығы, ағымдағы айда есептелген амортизация
соммасы, ай соңындағы амортизация соммасының қалдығы; дебеті бойынша -
материалды емес активтердің шығысталған кездегі жинақталған амортизация
соммасые есептен шығарылуы көрсетіледі.
Амортизация соммасы шығын ретінде мойындалады, егер ол материалды
емес активтердің баланстық құнына кірмейтін болса. Сондықтан, материалды
емес активтер бойынша амортизациялық жарна соммасы есепті кезеңде ұйымның
шығындар есебінде көрсетіледі.
Материалды емес активтердің түрлері бойынша есептелген амортизация
соммасына есептеме бойынша бухгалтерлік есеп шотында келесі жазу жасалады:
7210 Әкімшілік шығындар
2740 Материалды емес активтердің амортизациясы
Есептелген амортизация сомасының азаюы материалды емес активтердің
есептен шығару нәтижесінде көрініс табады.
Материалды емес активтердің құрылымын талдау. 2700 Материалды емес
активтер бөлім шоттарының талдамалы есебі төменде келтірілген Материалды
емес активтер есебінің түгендеу карточкасында (№НОК-2 ныс) жүргізіледі.
Кәсіпорын акцияларының құнын, санын кәсіпорынның Директорлар кеңесі,
Қазақстан Республикасының Аталған акциялар мөлшерін үлғайту тәртібі
заңнамасына сәйкес белгілейді.
Салық және бюджетке міндетті төлемдерді төлегеннен кейін кәсіпорынның
таза табысын үйлестіру жөнінде шешімді кәсіпорынның толық акционерлер
жиналысы қабылдайды.
Жиналыстың шешімі бойынша, таза табыс, кәсіпорын қажеттіліктері
өтелгеннен кейін, акционерлер арасында дивиденд түрінде бөлінеді.
Кәсіпорынның акциялар бойынша дивидендтері ақшалай немесе құнды
қағаздар түрінде беріледі.
Бухгалтерияда түгендеу карточкасы материалды емес активтердің әр бір
объектісі үшін бір экземплярда ашылады. Оның ішіндегі жазулар Материалды
емес активтерді қабылдау-өткізу актісі, техникалық және басқа да құжаттама
негізінде жасалады.
Түгендеу карточкасында материалды емес актив түрінің толық атауы,
қысқаша сипаттамасы, есепке қабылдау мерзімі және құжат номірі, бастапқы
құны, амортизация нормасы мен соммасы, пайдалы қызмет ету мерзімі
келтіріледі. Болашақта материалды емес активтердің бөлек объектілерін
есептен шығарылуына қарай Материалды емес активтерді қабылдау-өткізу
актісінің негізінде олардың шығысталуы және шығысталу себебі, құжат нөмірі
мен мерзімі туралы белгі жасалады.
Материалды емес активтер есебінің түгендеу карточкасын материалды емес
активтердің атауы, қысқаша сипаттамасы, ай басындағы қалдығы, бір айдағы
бастапқы құны бойынша олардың қозғалысы және ай соңындағы қалдығы
көрсетілетін Материалды емес активтер есебінің Ведомосінде жинақтайды.
Ведомосттің нысаны төменде келтірілген.
Есептің компьютерлендіруі кезінде материалды емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...4
1 Қазақстан Республикасындағы материалды емес активтердің есебін жүргізу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Бухгалтерлік есеп теориясындағы материалды емес активтер ... ... ... ... ...8
1.2 Кәсіпорындардағы технико-экономикалық көрсеткіштері мен есеп
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .16
1.3 Қазақстан Республикасындағы материалды емес активтердің бухгалтерлік
есебін ұйымдастыру және құрылымын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 Алперен Бурак сақтандыру компаниясының материалды емес активтерінің
есеБІ ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.1 Сақтандыру компаниясының материалды емес активтерін тиімді қолдану
көрсеткіштері мен жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2 Кәсіпорындағы материалды емес активтерінің кірістелу және шығысталу
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...36
2.3 Алперен Бурак сақтандыру компаниясының материалды емес активтерін
қолданудың тиімді әдістерін талдауы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...40
3 Материалды емес активтердің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ..48
3.1 Бухгалтерлік есептегі аудит теориясы және матариалды емес активтерді
талдау және бағалау есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
3.2 Нақты қолда бар материалды емес активтердің кірісін және шығысын,
қозғалысын есепке алудың аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.3 Материалды емес активтерге есептелген амортизация есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
3.4 Қазіргі кездегі материалды емес активтерді жетілдірудің тиімді
жолдарын қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68 ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ҚОСЫМШЫЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...73
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда кәсіпорындардың меншігіндегі
материалды емес активтердің рөлі біртіндеп артылып келеді. Бұл құбылысқа
бір кәсіпорынның келесі бір кәсіпорынмен жұтылып кетуі, технологиялық
өзгерістердің масштабтары мен жылдамдығымен, ақпараттық технологияның
таралуымен Қазақстанның қаржы нарығының интеграциясы мен қиындауы әсер етсе
керек. Әдіс сұрақтары мен иеліктердің берілген түрлерінің есебін
ұйымдастыру бүкіл әлемде қызу талқылануда. Осы тұрғыдан алып қарағанда
диплом жобасының тақырыбы өзекті болып табылады. Материалдық емес активтер-
Қазақстандық бухгалтерлік есептеу әдістемесінің ең бір шешілмеген мәселесі
болып отыр деп батыл айтуға болады. Берілген дипломдық жобада материалдық
емес активтердің нақты классификациясы мен құрылымы, оның бағалануы
берілген, материалдық емес активтер объектілерінің аналитикалық және
синтетикалық есебін ұйымдастырудың ерекшеліктері қаралған. Материалды емес
активтерді иемдену сұрақтары, тозуы, есептен шығуы ағымдағы заң жобаларымен
тығыз байланысты. Сонымен қатар, материалды емес активтердің бухгалтерлік
есебі мен аудитіне де көңіл бөлінген. Жобада шаруашылық жұмыстарының
жиынтығы болып көрінетін бухгалтерлік есептер берілген. Қосымша беттерде
материалды емес активтердің есебін жүргізуді қажет ететін құжаттар
ұсынылғын. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
Материалды емес активтер отандық бухгалтерлік тәжірибеде 1988 жылдың мамыр
айында пайда болды. Бірақ, тек шетелдік кәсіпорындармен біріккен
кәсіпорындар үшін. 1990 жылдың шілде айында материалды емес активтерді
бухгалтерлік есепте қолдану акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктерге де рұқсат етілді. Бұл енгізілген жаңалық СССР-дің
жаңа заңында материалды емес меншіктердің заңды тұлғалардың жарғылық
капиталына енгізу қаралғандықтан ұйымдастырылды. Бұған дейін, тіпті ЭЕМ-ға
арналған машиналардың өзі негізгі құралдар-электронды есептеуіш машиналар
құрамында болды.
Қазақстан Республикасының елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан 2030
атты халыққа жолдауында Еліміздің экономикасының өсуі-елдің өсуінің
кепілі болады деп көрсеткен, өйткені экономикалық өсу бүгінгі және
ертеңгі, сондай ақ алдағы жиырма жыл ішіндегі алға қойған мақсат.
Елімізде жаңа өмір басталып, оңды экономикалық саясат, озық Кәсіпорындық
сана деңгейіне көтеріліп, жан – жақты өркендеп, ғылыми – техникалық
прогресті барынша дамытып, Кәсіпорынның сапалық жаңа экономикалық типіне
көшу кезінде нақты мәліметтер қажет. Нақты мәлімет экономикалық өсу кепілі
ғана емес, сонымен қоса әлеуметтік дамудың, еліміздің халықаралық
қауымдастыққа енуіміздің нышаны.
Нарықтық қатынастардың даму салдарынан кәсіпорын мұлкінің есебін
жүргізумен қоса материалды емес активтердің есебін жүргізу енгізілді.
Материалды емес активтердің есебін жүргізу табиғи және заттай үлгілердің
есебінен жүргізілмейді [1,6 б].
Соңғы деректерге сүйенсек, материалды емес активтер кәсіпорын
табыстылығын қамтамасыз ететін көрсеткіштерге жатпайды, кейбір
көрсеткіштер классикалық белгісі, яғни заттық құрылымы болмаса да
табыстылықтың негізі бола алады.
Егер де батыс елдерінің деректеріне сүйенсек, онда көптеген
елдерде нарықтық экономикаға жататын материалды емес активтер,яғни ішкі
айналым активтері болып саналады деген теңестірулері жақын келгенімен
олардың мекеме баланысына келіп түсуі, бағалау, амортизациясы шешілмеген
мәселеге жатады.
Материалдық емес активтер бүгінгі күнгі бухгалтерлік есептегі
қазақстандық әдістемелер қолданудың өзекті мәселесі. Осы саладағы
есепшінің тәжірибелік қызметін төмендегі екі мәселе қиындатады:
- Бухгалтерлік есептің кейбір әдіс тәсілдерінің толық меңгерілмеуі.
Бухгалтерлік есеп әдістемесінің заң түрінде немесе экономикалық маңызы
бар операциялармен байланысының және қатынас концепциясының негізі
қарастырылмағандықтан;
- Қарапайым қарама қайшы келуі, кейбір актілердің заңға сәйкес келмеуі,
заңнамаларға қайшы келуі.
Кәсіпорыннның шаруашылық қаржылық қызметтерін дамыту шараларына
материалды емес активтер тікелей әсер етеді. Материалдық емес активтер
құрылымын, қамтамасыз етілуін және де тиімді қолдану жүйесін енгізуді
талап етеді.Нарық жағдайында материалды емес активтер есебінің ролі мен
оны дұрыс ұйымдастыру маңызы артады, оның есеп әдісін жетілдіруге көңіл
бөлініп, материалды емес активтер қолдану тиімділігін терең экономикалық
талдау жүргізу теориясы мен тәжірибеде дамыту алға қойылады. Сонымен
қоса, күні бүгінге дейін материалды емес активтер есебін ұйымдастырудың
нақты теориялық және практикалық жолдары анықталмаған. Материалды емес
активтер тиімді қолдану теориясы мен оларды бағалау әдістері
бекітілмеген. Осы уақытқа дейін зерттелген қағидалар бір біріне
қайшы, көрсеткіштері талданбаған. Сондықтан да осы саланы терең
зерттеуді талап етеді.Бұл тақырыпты зерттеуді материалды емес активтерді
қолданудың тиімді жолдарын анықтаудан ғана емес, көрсеткіштік
мәліметтерін талдаудан, бір біріне қатынасын анықтаудан бастау керек
[2,12-13 б].
Қазақстан Республикасының саяси, экономикалық және Кәсіпорындық
өмірінде өтіп жатқан іргелі өзгерістер кәсіпорындардың шаруашылық
іскерліктің жаңа жолдарын қарастырумен қатар, экономикалық тиімділікті
қамтамасыз етуде бірқатар маңызды мәселелердің шешімін табуын талап етеді.
Бухгалтерлік есепті Ұлттық стандарттар мен бухгалтерлік есептің Бас шоттар
жоспарын жасау және ендіру жолымен қайта құруы, алғашқы рет отандық
бухгалтерияның тарихында материалды-заттық мазмұны жоқ объектілерді
белгілеу үшін, материалды емес активтер түсінігі қалыптасты.
Материалды емес активтер есебі 28 стандартына сәйкес материалды емес
активтер – бұл физикалық мәні жоқ, өндірісте немесе дайын өнімді сатуда,
әкімшілік мақсатта және басқа ұйымға жалға беруге ұзақ уақыт пайдалануына
арналған ақшалай емес активтер
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті. Бұл дипломдық жұмыстық
мақсаты – Қазақстан Республикасында қызмет етіп келетін кәсіпорындардың
материалды емес активтерін тиімді қолдану шараларына талдау жасау ғана
емес, материалды емес активтерді терең зерттеу, экономикалық тұрғыдан
жіктелуін анықтау, оны болашақта жетілдіру, дамыту жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыс бойынша қойылған мақсатымыз төмендегі міндеттерді
зерттеуді талап етеді:
- материалды емес активтердің экономикалық мақмұнын ашу, теориялық қағидаға
негіздеу, жан-жақты сипаттау, материалды емес активтерді бағалау
әдістеріне талдау жасау, ғылыми негізде жіктеу;
- материалды емес активтердің негізгі белгілері мен тиімді
көрсеткіштерін анықтау, материалды емес активтердің құрылымын аналитикалық
тестілеу, даму динамикасынын сипаттау, экономикалық талдау мүмкіндіктерін
қолдану;
- Алперен Бурак сақтандыру акционерлік Кәсіпорын компаниясының материалды
емес активтерін тиімді қолдануға талдау жасау, олардың есебін жүргізудің
тиімді тәсілін қолдану, жаңа әдістерін зерттеу, есеп жүйесіндегі
негізгі кемшіліктерін табу, материалды емес актив объектілеріне
аналитикалық талдау жүргізу;
- материалды емес активтердің аудитіне тоқталу, оларды тиімді қолдануда
кешенді бағалау жүйесін енгізу, материалды емес активтер объектісін
жетілдіру әдістері бойынша ұсыныстар айту, дамыту.
Дипломдық жұмыстың зерттеу обьектісі - Алперен-Бурак сақтандыру
акционерлік Кәсіпорын компаниясы
Дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының Қаржылық
есеп берудің халықаралық стандарттары, Қаржылық есеп берудің қазақстандық
стандарттары, бухгалтерлік есептің Бас шоттар жоспары, Алперен-Бурак
сақтандыру акционерлік Кәсіпорын компаниясының статистикалық мәліметтері
мен көрсеткіштері, монографиялар, оқу құралдары, интернет сайттары
пайдаланылды. Өз ғылыми зерттеулерімнің де көрсеткіштері мен
жетістіктері қолданылған, оның нәтижелері мысалмен берілген. Материалды
емес активтер есеп әдісінің теориялық аспектілері беріліп, ерекшелік
сипаты анықталып, қаржылық талдаудың бірнеше түрі қолданылып, кешенді
зерттелді. Жұмыстағы бөлімдер бір- бірімен жалғасын тапты.
Зерттеу жұмыстары үстінде ғылыми деректерге сүйене отырып,
салыстырмалы, факторлы талдау қолдандым, статистикалық топтама жасадым,
баланстық әдіс қолдана отырып, кәсіпорынның даму көрсеткіштерін
формуламен, диаграммамен көрсеттім.
Дипломдық жұмыс құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден,
үш бөлімнен, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізім мен тіркемеден
тұрады.
Кіріспе бөлімінде тақырыптың маңыздылығы, тақырыптың зерттеу мен
зерттелу аясы анықталып, жұмыстың мақсаты мен міндеттері, зерттеу
объектісі көрсетіледі. Дипломдық жұмыстың ғылыми тұжырымдамасы беріліп,
оның тіжірибедегі орны анықталады, құрылымы мен көлемі, қағидалары
көрсетіледі.
Бірінші тарауда Қазақстан Республикасындағы материалды емес
активтер объектісіне тоқталу, оның мазмұнын ашу, Бүгінгі таңдағы
бухгалтерлік есеп теориясындағы материалды емес активтердің есебі,
кәсіпорындағы техникалық-экономикалық көрсеткіштері мен есеп саясаты,
материалды емес активтерді экономикалық-заңды сипатына жіктеу, құрылымын
талдау есебін талдау қарастырылады. Бірініші тарау үш бөлімнен тұрады:
бухгалтерлік есеп теориясындағы материалды емес активтердің есебі;
кәсіпорындағы техникалық экономикалық көрсеткіштері мен есеп саясаты;
Қазақстан Республикасындағы материалды емес активтердің бухгалтерлік есебін
ұйымдастыру және құрылымын талдау. Бұл тарауда материалды емес
активтердің Отандық және шетелдік алдыңғы қатарлы ғалымдарының
зерттеулері мен тұжырымдамалары қолданылады, сынды пікірлер айтылады.
Екінші тарауда тәжірибеден өткен Алперен Бурак сақтандыру АҚ
компаниясының құрылымы, баланстық көрсеткіштері, штаттық көрсеткіштері,
материалды емес активтерінің есеп әдісін жүргізу және оларды қолданудың
тиімділігін талдау жүйелері көрсетіледі. Өзім тәжірибемді осы
сақтандыру компаниясында өткендіктен, негізгі субъектім - Алперен-
Бурак сақтандыру АҚ компаниясы, объектім сол компанияның көрсеткіштері.
Бұл тарауда Алперен Бурак сақтандыру АҚ компаниясының штаттық кестесінен
бастап, кәсіпорын балансы, қаржылық тұрақтылық коэффиценті, материалды
емес активтерінің объектісі және басқа да көрсеткіштеріне салыстырмалы
талдау жасадым. Ол компанияның жетістіктері мен даму тенденциясына терең
тоқталдым.
Үшінші тарауым Материалды емес активтердің аудиті атты тақырыптан
тұрады. Бұл тарауда бухгалтерлік есептегі аудит теориясы мен материалды
емес активтерді талдау және оны бағалау есебінің аудитіне, нақты қолда
бар материалды емес активтердің кірісі мен шығысын, олардың қозғалысын
есепке алудың аудитіне, материалды емес активтерге есептелген амортизация
есебінің аудитіне, оларды жетілдіру жолдары мен тиімді қолдануға терең
тоқталдым.
Қорытынды бөлімде зерттеу жұмысымның нәтижесінен Қазақстандық
стандарттар мен халықаралық стандарттар бойынша қорытынды жасадым.
Материалды емес активтерді тиімді қолданудың инновациялық әдістеріне
шолып, оларды бухгалтерлік есеп шоттарынан көрсетіп, әдістемелік және
тәжірибелік сипаттама ұсыныстар мен жобалар ұсындым.
1 Қазақстан Республикасындағы материалды емес активтердің есебін
жүргізу
1.1 Бухгалтерлік есеп теориясындағы материалды емес активтердің
есебі
Материалды емес активтер бұл Қазақстандағы нарықтық қатынастар
жүйесінде бухгалтерлік есепке жататын отандық теория мен тәжірибеде енді
қалыптасып, дамып келе жатқан жаңа теориялық ұғым. Кеңес үкіметінің
ғалымдары материалды емес активтер теориясының енуіне жол бермеген.
Өйткені бұл активтер қалыпты субстанцияға жатпайды, оларды мекеме мүлкі
ретінде жүйелі тіркей алмаймыз және де оларға реттік сан беріп,
тізімін жүргізе алмаймыз.
Егер де фирма сапалы тауар өндірсе, онда ол тауарға сұраныстың
артатынын кәсіпкерлер білді. Сатып алушылар ондай тауарлар үшін оның
сапасына кепіл екендігін білдіріп, алдын ала ақшасын төлеп қояды. Ол
өндіруші фирма үшін үлкен табыс әкеледі. Фирманың дайын өнімі секілді
материалды емес активтері де таыс әкелу көзіне жатады, мысалы, дайын
өнім [3,61 б].
Мұндай жағдайды екі жолмен түсіндіруге болады. Біріншіден, ХХ
ғасырдың 80-ші жылдарына дейін бухгалтерлік есеп жүйесі материалды емес
активтерті есеп жүргізу объектісі ретінде санамады. Соның салдарынан отыз
жылдан астам астам уақыт бойы бұл мәселе зерттелмеді.
Алғаш рет 1988 жылы отандық бухгалтерлік тәжірибеде материалды емес
активтерді шетелдік компаниямен бірлескен кәсіпорын қолдана бастады.
1990 жылдан бастап материалды емес активтерді қолдану акционерлік
Кәсіпорындар мен жауапкершілігі шектеулі Кәсіпорындардың бухгалтерлік
есебінде қолдану рұқсат етілді. Мұндай жаңалықтың енуі ТМД елдерінде
жаңа заңды тұлғалардың жарғылық капиталға қаржы салуында интеллектуалды
меншіктің туындауы еді. Оған дейін ЭВМ машиналарының бағдарламалары да
кәсіпорынның негізгі құралдарына жататын.
Екіншіден, ХХ ғасырдың соңына дейін нарықтық экономикасы дамыған
елдерде де материалды емес активтерді зерттеу теория жүзінде де,
тәжірибе жүзінде де, сауалнама жүзінде нақты тоқтамға келе алмады.
Материалды емес активтерді зерттеу кезінде оларды бағалау
объективті факторларға емес, көбнесе субъективті факторларға тәуелді
болды. 1973 жылы Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары
комитеттінің (ары қарай ҚЕБХСК) құрылуы да осыған негіз болатын.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарының кіріспе бөлімінде
материалды емес активтердің құрамына жеке көңіл бөлінді. Осы уақыттан
жиырма жылдан кейін қағида қайта қаралды, яғни заман талабына сай
қажеттіліктер туындап, материалды емес активтерді ҚЕБХСК зерттеуіне
тура келді. Зерттеу нәтижесінде ХХ ғасырдың 90 жылдарының басында
материалды емес активтердің барлық баптарын қамтитын Е-50, Е-60 атты
жоба жасалды [2,2б.].
Жинақталған материалдар бойынша талқылаулар жүргізіліп, Қаржылық
есеп берудің халықаралық стандарттарына 28 Материалды емес активтер
бабы енгізілді. Ол заң 1999 жылдың 1шілдесінен бастап өз күшіне
енгізілді [4,23-24 б].
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттары негізінде
Қазақстанда бухгалтерлік есеп жүргізу бағдарламасы қабылданып, ол 1999
жылдың 18 қазнынан бастап өз күшіне енді. Бухгалтерлік есепті Ұлттық
стандарттар мен бухгалтерлік есептің Бас шоттар жоспарын жасау және ендіру
жолымен қайта құруы, алғашқы рет отандық бухгалтерияның тарихында
материалды-заттық мазмұны жоқ объектілерді белгілеу үшін, материалды
емес активтер түсінігі қалыптасты. Материалды емес активтер есебі 28
стандартына сәйкес материалды емес активтер – бұл физикалық мәні жоқ,
өндірісте немесе дайын өнімді сатуда, әкімшілік мақсатта және басқа ұйымға
жалға беруге ұзақ уақыт пайдалануына арналған ақшалай емес активтер.
Оларды:
- анықтауға болады;
- ұйыммен бақылауға болады;
- пайдаланудан ұйым болашақта экономикалық пайда алуды күтеді.
Сауда ұйымдарының қаржы-шаруашылық қызметі процесінде
пайдаланылатын, материалды емес активтердің негізгі түрлерінің мазмұнын
қарастырайық.
Тауарлық белгі және қызмет ету белгілері – бұл 1996 жылдың 26 шілде
айында шыққан № 456-1 Тауарлық белгілері, қызмет ету белгілері және
тауардық орналасу жерінің атауы туралы Қазақстан Республикасының Заңына
сәйкес тіркелген, немесе бір заңды немесе жеке тұлғаның тауарларын басқа
бір заңды немесе жеке тұлғалардың тауарларынан ажырату үшін арналған,
Қазақстан Республикасы қатысқан, халықаралық келісімшарт күші негізінде
тіркелусіз қорғалған белгі. Тауарлық белгілерге құқық куәлік арқылы
куәландырылады. Тауарлық белгілерге құқық кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыратын заңды және жеке тұлғаларға жоғарыда аталған Заңға сәйкес тіркеу
негізінде беріледі. Тауарлық белгінің иесі өзінің тауарлық белгісін
пайдалану және куәлікте көрсетілген тауарларға байланысты тауарлық
белгісіне бұйрық ету құқығына ие, және бұл тауарлық белгіні иенің
рұқсатынсыз ешкім пайдалана алмайды [5, 11-13 б].
Тауарлық белгі ретінде бір тұлғаның тауарларын басқа бір тұлғаның
ұқсас тауарларынан ажыратуға көмектесетін бейнелік, әріптік, сандық
көлемдік және басқа да белгілері немесе олардың түрлі түстердің
комбинациялары бола алады. Ерекшелік сипаты жоқ, тек белгілерден тұратын
тауарлық белгілер тіркелуге жіберілмейді, соның ішінде: белгілі бір тауар
түрін белгілеу үшін жалпы тұтынуға кіретін; жалпы қабылданған символдар мен
терминдер; тауар сапасын, сипатын, санын, бағасын, түрін, сонымен қатар,
олардың өндіру немесе жеткізу орны мен уақытын көрсететін; тек түсті
көрсететін тауарлық белгілер. Тауарлық белгі ретінде мемлекеттік
елтаңбалар, тулар және эмблемалар, халықаралық ұйымдардың қысқартылған
немесе толық атауы, олимпиадалық символдар, және басқа да ерекшелік
белгілері тіркелінбейді.
Тауарлық белгінің теркеу үшін Қазпатентке бір немесе бірнеше
мәлімдеушілер сұранымды береді. Ұйымдық тауарлық белгіні тіркеуге берілген
сұраным ынтымақтастық атынан беріледі. Сұраным бір тауарлық белгісіне
қатысты болу керек және мемлекеттік немесе орыс тілінде типтік бланкінде
берілуі тиіс және оның мазмұнында болуы керек: мәлімдеуші бұйрығымен
тауарлық белгі ретінде белгіні тіркеу туралы өтініш, сонымен қатар, оның
орналасу жері немесе тұрғылықты жері; мәлімделген белгі; Тауардың
халықаралық жіктелуіне сәйкес, тауарлық белгінің тіркелуі жүргізілген
тауарлар тізімі [6, 43-45 б].
Қазпатент сұранымның сараптамасын сатымен жүргізеді:
- алдын ала сараптама – сұранымның түсу мерзімінен екі ай ішінде оның
мазмұны, орнатылған заңнамаға сәйкес қажетті құжаттардың болуы тексеріледі
- толық сараптама – сұранымды беру мерзімінен 12 ай ішінде орнатылған
заңнамаға сәйкес мәлімделген белгінің сәйкестігі тексеріледі.
Толық сараптама нәтижесі бойынша Қазпатент тауарлық белгіні тіркеу
немесе түсіндірілген қорытынды түрінде тіркеуден бас тарту туралы шешімді
қабылдайды. Тіркеу туралы шешімді тауардың барлық тізіміне немесе олардың
бөліктеріне жатқызуға болады.
Тауарлық белгінің тіркелуі тауарлық белгілердің Мемлекеттік
реестрінде жүргізіледі және сұранымды беру мерзімінен бастап он жыл әрекет
етеді және оның соңғы қызмет ету жыл ішінде берілген иенің ходатайствосы
бойынша, оны әр 10 жылға созуға болады.
Күші бар Заңдылығына сәйкес тіркелген тауарлық белгісіне, орнатылған
үлгіге сәйкес куәлік беріледі және ол тауарлық белгісінің тіркеу фактісін,
оның артықшылықтарын, куәлікте көрсетілген тауарларға байланысты тауарлық
белгіге иенің құқығын куәландырады.
Куәлікте көрсетілген барлық тауарлар немесе олардың бөліктеріне
байланысты тауарлық белгісіне құқығын, иесінің өзі (лицензиар) басқа бір
тұлғаға (лицензиат) лицензиялық келісім негізінде бере алады. Лицензиатқа
тауарлық белгіні пайдалануды рұқсат ететін лицензиялық келісімде тауардың
сапасы лицензир тауарының сапасынан төмен болмайтыны туралы шарты және
лицензиарға бұл шарттың орындаулуын бақылау құқығының болуы туралы бар
болуы тиіс. Тауарлық белгіге өту құқығы, соның ішінде, келісім бойынша
немесе қабылдау құқығы негізінде оны өткізу жазбаша түрде рәсімделіп,
Қазпатентте тіркелуі тиіс.
Тауарлық белгіге берілген куәлік иесі тауарлық белгімен бірге R латын
әрпі түріндегі маркировкасын, немесе тауар белгісі, товарный знак
немесе ҚР-да тіркелген белгі екенін көрсететін тіркелген тауар белгісі
сияқты сөз белгілерін өндіре алады.
Тауар шығарылған жердің атауы. Тауар шығарылған жердің атауы ретінде
ел, халықтың орналасу пунктері, жергілікті жер атауы, олардың тарихи атауын
қоса, сонымен қатар басқа да географиялық объектілер атауы.
Тауар шығарылған орны атауының тіркелуі және тауар шығарылған жердің
атауын пайдалану ққығын беруі сараптама шешімінің негізінде тауардың
орналасу орны атауының Мемлекеттік регистрінде Қазпатентпен жүзеге
асырылады Заңнамаға сәйкес тіркелген тауар шығарылған жердің атауына
Казпатентпен белгіленген үлгісі бойынша куәлік беріледі. Бұл куәлік тауар
шығарылған жер атауының тіркелуін және куәлікте көрсетілген тауарға қатысты
иесінің оны пайдалану құқығын куәландырады [7, 31-33 б].
Тауар шығарылған жер атауын пайдалану құқығы бар иесі тауар шығарылған
жер атауымен бірге R латын әрпі түріндегі маркировкасын, немесе Тауар
шығарылған жердің тіркелген атауы, Зарегистрированное наименование места
происхождения товара түріндегі белгісін өндіре алады.
Тауар белгілері және тауар шығарылған жердің атауы міндетті түрде
тауарда, жарнамада, тауар сыртында, проспектілерде және осы тауарды
шаруашылық айналымда жүргізумен байланысты бухгалтерлік құжаттардың
бланкілерінде белгіленеді. Олар тауарды ішкі, сонымен қатар сыртқы
нарығында сату мүмкіндігін жоғарлату мақсатында тауардың сапасы мен сипатын
жарнамалау үшін және тұтынушылардың мүдделері мен тарту үшін кең
пайдаланылады [6].
Патенттер – бұл заңды түрде тіркелген және қабылданған ерекше құқықты
куәландыратын құжат. Патенттік құқық оның иесіне басқа тұлғалар жағынан еш
араласуынсыз патенттің таратылуы жүретін бұйымды, үрдісті немесе қызметті
пайдалану, өндіру, сату және бақылау мүмкіндігін береді. Көбінесе, саудада
патент оның иесіне тауарды сатып алу, сақтау, өңдеу және сату, яғни саудa
қызметімен айналысу құқығын береді. Патентті беру кезінде патенттік баж
алынады.
Лицензия – (латын тілінен – құқық) – сыртқы экономикалық сауда
қызметін жүзеге асыру үшін сауда және индустрия Министрлігімен сауда
ұйымдарына берілген рұқсат қағазы.
Лицензия белгіленген бланк нысанында рәсімделеді және көрсетілген
мерзімде тауардың экспорты мен импортына рұқсат болып табылады және
лицензияланған тауарды кедендік рәсімдеу үшін негіз ретінде қызмет етеді.
Лицензия негізінде тауар экспорты мен импортына, сонымен қатар, валюталық
қаражаттарды пайдалануына бақылау жүргізіледі.
ЭЕМ қамсыздандыру бағдарламасы – бұл белгілі бір нәтижені алу
мақсатында (ЭЕМ үшін бағдарламаны жасау барысында алынған дайындау
материалдарын және ол туғызатын аудиовизуалдық бейнелерін қоса) сауда
ұйымымен сатып алынған ЭЕМ қызмет ету үшін арналған бағдарламалық
құжаттардың және мәліметтерді өңдеу жүйесінің жиынтық түрде берілудің
объективті формасы.
Фирма бағасы немесе гудвилл - бұл сатып алу күніне мүліктік
кешеннің барлық активтері мен міндеттемелердің (әрекет ететін сауда
кәсіпорындары немесе олардың құрылымдық бөлімшелері) ағымдағы (баланстық)
құнынан сатып алу құнының асып кетуі. Нарықтық экономика жағдайында осындай
кәсіпорындар шаруашылық қызметтің көлеміне, мөлшеріне, табыстылығына,
орналасу жеріне, оның нарықтағы орнына және басқа факторларға байланысты
жылжымайтын мүлікті сату бойынша белгілі-бір аукционда, конкурстарда
анықталған бағасы бойынша сатылады және сатылып алынады. Егер сатып алынған
сауда кәсіпорындарында тауар белгісі, тауардың шығарылған жері, патенттері,
лицензиялар бар болған жағдайда, сонымен қатар, тауарлы-материалдық
қорларды жеткізушілердің, сатып алушылардың жанында орналасатын болса, онда
мұндай мүмкіндіктерді рационалды пайдалану кезінде, ол белгілі-бір табысты
әкелетін болады. Сондықтан да, кәсіпорынның сатушысы көрсетілген және басқа
да артықшылықтарын айта келе, баланстық құнынан жоғары бағасын орнатуға
тырысады. Мысалы, баланстық құны бойынша кәсіпорынның барлық активтері 11,2
млн. теңге құрайтын болады. Активтердің баланстық құны (11,2 млн.) мен сату
құны (12,7 млн.) арасындағы айырманы фирма бағасын – гудвилл құрайды (1,5
млн. теңге).
Табиғи ресурстар мен жер учаскілерін пайдалану құқығын алу – бұл
сауда қызметін жүзеге асыру үшін шетелде немесе ел ішінде орналасатын
ғимараттар мен құрал жабдықтарды құру немесе сатып алу кезінде туындайтын
мүліктік құқық. Жер учаскісін және табиғи ресурстарын пайдалану құқығының
құны, құрылатын немесе алынатын сауда объектісінің орналасқан жер
үчаскісінің орналасу жерінің жер бағасына байланысты.
Ұйымдастыру шығындары – бұл сауда кәсіпорынның құрылу және тіркеу
сәтінде туындайтын шығындар. Оларға, жоғарыда айтылып кеткендей, жарнама
шығындары, заңды фирмалар қызметі үшін төлемі, мемлекетік баж және т.б.
жатады [8, 42-44 б].
Материалды емес активтер бухгалтерлік есептің 28 Материалды емес
активтер есебі атты стандартына сәйкес келесі бағалар түрлері бойынша
есепке алынады:
Бастапқы құн – бұл материалды емес активтерді құру немесе алу кезінде
ақшалай немесе оның эквивалентімен төленетін немесе ағымдағы бағадағы
немесе басқа да компенсациялардың құны. Материалды емес активтердің
бастапқы құнының өлшемі, бұл материалды емес активтің сырттан сатып
алынатынына немесе ұйымның өзімен құрылатынына байланысты.
Материалды емес активтер ұйымды сатып алу, біріктіру нәтижесінде,
мемлекеттік субсидия, айырбастау есебінен алынады.
Ақша және оның эквивалентімен сатып алу нәтижесінде алынатын
материалды емес активтердің бастапқы құны , ұйымды сатып алуға кететін
нақты шығындардың соммасы (төленген өтелмейтін салықтар мен алымдарды және
материалды емес активтерді пайдалануына дайын түріне әкелуімен байланысты
шығындарды қоса) ретінде мойындалады.
Ұйымды біріктіру нәтижесінде алынатын материалды емес активтердің
бастапқы құны сату құны бойынша мойындалады.
Сату құны – бұл келісімді жүргізуге дайын және хабардар тәуелсіз
жақтардың арасында айырбастауы мұмкін материалды емес активтердің құны.
Егер біріктірілген ұйымның бөлігі ретінде алынатын материалды емес
активтердің сату құны шыңайлы анықтау мүмкін болмаса, онда актив бөлек
материалды емес актив болып мойындалмайды, алайда гудвиллдің ішіне кіреді.
Сатып алушы материалды емес бабын, егер ол материалды емес активті
мойындаудың критерийлері мен анықтамасына жауап беретін болса және егер де
ол сатып алынатын ұйымның қаржылық есептілігінде материалды емес актив
ретінде мойындалмаса да, материалды емес актив ретінде мойындайды.
Мемлекеттен тегін, номиналды құны, немесе мемлекеттік субсидия
есебінен алынатын материалды емес активтердің бастапқы құны шыңайлы болып
табылатын сату құны бойынша мойындалады (егер ол осы материалды емес
активтің түрі активті нарық есебінен анықталса). Осы материалды емес
активтің активті нарығы жоқ болған жағдайда, олардың бастапқы құны нолдік
немесе номиналды құны немесе материалды емес активті пайдалануына дайын
түріне әкелуімен байланысты нақты шығындардың соммасы ретінде мойындалады
[9, 26-28 б].
Ұқсас емес активке айырбастау нәтижесінде алынатын материалдв емес
активтің бастапқы құны алынатын немесе төленетін ақша соммасына түзетілетін
айырбас негізінде алынатын активтің сату құны бойынша мойындалады. Ұқсас
активтке айырбастау нәтижесінде алынатын материалды емес активтердің
бастапқы құны активті құру және дайындауға кететін нақты тікелей шығындар
және үстеме шығындар соммасы бойынша мойындалады.
Баланстық құн – бұл бастапқы құны мен жинақталған амортизация соммасы
арасындағы айырма ретінде анықталатын, қаржылық есептілікте көрсетілетін
материалды емес активтер соммасы.
Амортизациялық сомма – бұл бастапқы құны мен жойылу құны арасындағы
айырма. Материалды емес активтердің амортизациялық соммасын, оның пайдалы
қызмет ету мерзімінің ішінде жүйелі бөлу амортизация деп аталынады.
Жойылу құны – бұл болжанатын сату шығындарын шегергеннен кейін,
пайдалы қызмет ету мерзімінің соңында материалды емес активтер үшін ұйым
алуға дайын соммасы.
Материалды емес активтердің жойылу құны нолге тең болып есептеледі,
егер:
- пайдалы қызмет ету мерзімінің соңында, оны сатып алу туралы үшінші жақтан
келісім жоқ болса;
- осы материалды емес актив үшін активті нарық жоқ болса.
Материалды емес активтердің бухгалтерлік есебі келесіні қамтамасыз
ету керек:
- олардың келіп түсуімен, орын ауыстырумен немесе шығысталуымен байланысты
есепте барлық өзгерістерді көрсету және құжатты дұрыс және уақтылы
рәсімдеу;
- материалды емес активтердің әр бір объектісінің рационалды пайдалануына
және сақталуына бақылау жасау;
- есепте материалды емес активтердің амортизация соммасын уақтылы және
дұрыс есептеу мен көрсету;
- материалды емес активтерді сату және басқа да шығысталу нәтижесін есепте
нақты көрсету;
- материалды емес активтердің уақтылы және толық түгендеу жүргізу және оның
нәтижесін есепте көрсету.
Көрсетілген сатыда материалды емес активтер есебінің тәртібі
көрсетіледі.
Материалды емес активтер төмендегідей ерекшеліктермен
сипатталады:
- анықтауға болады;
- ұйыммен бақылауға болады;
- пайдаланудан ұйым болашақта экономикалық пайда алуды күтеді.
Сонымен қоса материалды емес активтердің кемшілік тұстары да
бар:
- олар уақытына қарай тозады, кейде шығарылымнан шыққаннның өзінде де,
тозығы жеткенде де өз құнын жояды;
- шапшаң басқаруға келмейді, қысқа мерзімде құрылымы өзгертуге
келмейді, тауар нағыныда кездесетін уақытша өнім тоқталуының өзінде
оларды қолдану сұрансының төмендеуіне әкеледі;
- олар жойылуы төмен активтерге жатады, яғни кәсіпорынның шаруашылық
қаржылық әрекетін қамтамасыз ететін қаражатқа жатпайды.
Материалды емес активтердің жіктелуі.Материалды емес активтердің
құрамы мен оларды қолдану аясы әртүрлі болғандықтан оларды
экономикалық және әлеуметтік-экономикалық белгілеріне қарай ғылыми
негізделген жіктеулерден бастауға болады. Материалды емес активтердің
жіктелуі олардың даму тенденциясын (сатысын) көрсетеді. Болашақта
материалды емес активтердің жаңа түрі ретінде кәсіпорынның табысын
арттыруға қолданылатын монополиялық билік пен құқықты да қолданатын
боламыз [17].
Материалды емес активтер объектісін төмендегі белгілері бойынша
жіктеуге болады:
- орындалу мерзімі бойынша:
- шектеулі;
- шектеусіз.
1.Атқаратын қызметі бойынша:
- интеллектуалды жеке меншік;
- мүліктік құқық;
- капиталдандырылған шығындар.
2.Құқық қорғау нысаны бойынша:
- патентті құқық институты;
- авторлық құқық және аралас құқық институты;
- азаматтық айналыс қатысушылардың жеке қаражаттарын құқықтық қорғау
институты;
- интеллектуалды жеке меншіктің дәстүрлі емес объектілерін қорғау
институты [10, 74-76 б].
Мұндай жіктеу түрі заңдық сипатқа ие. Енді материалды емес
активтерді экономикалық сипатта жіктеп көрейік.
Бухгалтерлік есеп мақсаты үшін материалды емес активтердің құрамына
тек Стандартта ғана аталған шарттардың барлығы орындалған кезіндегі
обектілер жатқызылады, соның ішінде физикалық (материалды-заттық) мәннің
жоқтығы, объектіні бір жылдан аса пайдалану мүмкіндігі және экономикалық
пайданы табу қабілеттігін бөлуге болады.
Келтірілген шарттарға сәйкес материалды емес активтерге
интеллектуалды меншік объектісіне, табиғи ресурстарды пайдалану құқығы,
тауар белгісі және қызмет белгісі, тауардың атауы мен орналасу жері,
тауарлық марка, лицензия, патенттер, ЭЕМ бағдарламасы және т.б.
жатқызылады.
Қаржылық-шаруашылық қызметінде, орындалған бағыты мен қызметіне
байланысты материалды емес активтер халықаралық тәжірибеде 5 негізгі топқа
бөлінеді:
1. Өндірістік меншік объектілер құқығы. Олар жаңалық патенттерінен,
селекциондық жетістіктен, пайдалы модельдің куәлігінен, тауарлық белгі мен
қызмет ету белгісінен немесе лицензиялық келісімнен, оларды пайдалану
келісімшарттынан туындайды;
2. Авторлық және басқа да келісімнен туындайтын интеллектуалдық меншік
құқығы.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодекстің 961 бабына сәйкес
интеллектуалдық меншік құқығы объектілеріне келесілер жатады:
- Интеллектуалдық шығармашылық қызмет нәтижесі: ғылым, әдібиет және өнер
шығармашылығы; жаңалықтар, пайдалы модельдер, өндірістік үлгілер;
селекциондық жетістік; микросхемалардың интегралды топологиялары; ашылмаған
ақпарат, соның ішінде өндірістік құпиялар (ноу-хау); Азаматтық Кодекс
немесе басқа да заңды актілерімен қарастырылған басқа да интеллектуалдық
шығармашылық қызмет нәтижелері..
- Азаматтық айналым, тауарлар, жұмыстар мен қызметтер қатысушыларының жеке
құралдары: фирмалық атауы; тауарлық белгілер (қызмет ету белгілері)
тауарлардың орналасқан орынның атауы; Азаматтық Кодекс немесе басқа да
заңды актілерімен қарастырылған басқа да азаматтық айналым, тауарлар мен
қызметтер қатысушыларының жеке құралдары.
1. ноу-хау құқығы және т.б.
2. мүлік құқығы. Мүлік құқығына келесілер жатады: жерді, су ресурстарды,
жер қойнауын, мүлікті, пәтерді, лицензияны және т.б. пайдалану құқығы;
3. ұйымдастыру шығындары – бұл кәсіпорынды құру және тіркеу кезеңінде
туындайтын шығындар. Оларға жарнама шығындары, құрылтайшылық құжаттарды
дайындауға және кәсіпорынды тіркеуге көмектесетін заңды (юридические)
фирмалар қызметі үшін төлем; тіркеу үшін мемлекеттік баждар, кәсіпорынды
мемлекеттік тіркеу үшін алымдар; мөрді дайындау үшін төлем, банкте шот ашу
үшін; құрылтайшылық құжаттарды көбейту үшін төлем; заңдылығына сәйкес
қызметтің бөлек түрін жүзеге асыруға арнайы рұқсат алу шығындары және
құрылтайшылық құжаттарына сәйкес мойындалған ұқсат шығындар.
Тиестілігіне байланысты материалды емес активтерді төрт топқа бөлуге
болады:
1. өндіріспен байланысты материалды емес активтер. Оларға жататындар: ноу-
хау; өндірістік меншік объектілер құқығы; өндірістік ақпаратты пайдалану
құқығы; интегралды микросхемалар технологиялары; өндірістік үлгілер,
селекциондық жетістіктер; ұйымдастыру шығындары; ЭЕМ және мәліметтер базасы
қамсыздандыру бағдарламасы; табиғи ресурстарды пайдалану құқығы;
2. сауда қызметімен байланысты материалды емес активтер: Осы топқа
кіретіндер: тауарлық белгі мен қызмет ету белгілері; тауарлық маркалар;
тауардың орналасу жерінің атауы; ұйымдастыру шығындары; ЭЕМ және мәліметтер
базасы қамсыздандыру бағдарламасы және т.б.;
3. пайдалану ережесімен байланысты материалды емес активтер. Осы топқа
жаңалық құқығы; патенттер; лицензия; франшиза*; өндірістік үлгілер және
басқалары кіреді.
4. материалды емес активтердің басқа түрлері. Осыған кіретіндер: гудвилл
(фирманың бағасы), интеллектуалдық меншік және т.б. [11, 56-59 б].
1.2 Кәсіпорындардағы техникалық экономикалық көрсеткіштері мен есеп
саясаты
Кәсіпорынның мүлкі және капиталы. Кәсіпорынның мүлкін негізгі және
айналым қорлары, және құны өзіндік баланста көрсетілетін басқада мүліктер
құрайды. Мүлік кәсіпорынның жеке құқығында болады.
Кәсіпорын мүлкінің құрылу көздері:
- Акционерлердің жарғылық капиталға салымдары;
- Кәсіпорын қызметінен түскен түсім,
- Кәсіпорынның шаруашылық қызметі нәтижесінде өндірілген өнім;
- Казақстан Республикасының заңымен тиым салынбаған басқада көздер.
Кәсіпорынның жарғылық капиталы 7.903.485.000 теңге, 7.147.485 жай
акцияларға бөлінген, бір акцияның құны 1000 теңге; және 756.000 арнайы
акциялардан тұрады, бір акция құны 1000 теңге.
Жай акция акционерге сұрақтар шешіміне дауыс бере отырып, Толық
акционерлер жиналысына қатысуына құқық береді. Кәсіпорынның таза табыс
көлеміне байланысты дивиденд алу, Кәсіпорын жұмысы тоқтатылған жағдайда
Кәсіпорын мүлігінің бөлігін алуға құқы береді [12, 45б].
Арнайы акция номиналды құннан 10%-ті дивиденд алуға құқық береді.
Арнайы акция иелері жай акция иелеріне қарағанда, жұмыс тоқтаған жағдайда
Кәсіпорын мүлігінің көп бөлігін ала алады.
Алперен Бурак сақтандыру АҚ компаниясының негізгі және айналым
капиталдарының қаншалықты тиімді екендігін анықтап білу керек. Кәсіпорынның
пайдасы мен шығынын, өндірілген тауар, өткізілген тауар көлемін, жұмыс
персоналын, еңбек өнімділігін, таза табысты, жалпы табысын және т.б.
жағдайларын анығырақ көрсету үшін кәсіпорынның техникалық – экономикалық
көрсеткіштерін талдаған жөн.(кесте-1).
1 Кесте - Алперен Бурак сақтандыру АҚ компаниясының техникалық
экономикалық көрсеткіштері
Көрсеткіштер Өлшем 2009 жыл 2010 жыл Ауытқу
бірлігі
+; - %
Өткізілген өнімнен 34112605 47929954 13817349 140
түскен түсім млн.тг
Өткізілген өнімнің млн.тг24554972 30487588 5932616 120
өзіндік құны
Жалпы табыс млн.тг 9557633 17447366 7889733 180
Кезең шығындары млн.тг 3449815 11604472 8154657 340
Негізгі қызметтен млн.тг 6107818 5837894 -269924 90
түскен табыс
Негізгі емес млн.тг 15045430 281520 -14763910 2
қызметтен түскен
табыс
Салық салғанға млн.тг 21153248 5556374 -15596874 30
дейінгі жиынтық
табыс
Корпоративтік табыс % 6440481 2030805 -4409676 -
Салық салғаннан млн.тг 14712767 3525569 -11187198 20
кейінгі жиынтық
табыс
Таза табыс млн.тг 14712767 3525569 -11187198 20
Өнім рентабельдігі % 52,5 8,4 -44,1 -
Сату рентабельдігі % 43,1 7,4 -35,7 -
Өндіріс % 66,1 11,3 -54,8 -
рентабельдігі
Жұмыскерлер саны Адам 14238 15127 889 110
1 жұмыскердің еңбек млн.тг 2395,8 3168,5 772.7 130
өнімділігі
Негізгі капиталдың млн.тг 16057612 23470238 7412626 150
орт.ж. құны
Айналым капиталының млн.тг 6201831 7770147,5 1568316.5 120
орт.ж. құны
Қор қайтарымдығы теңге 2,1 2,0 -0,1 90
Қор сиымдылығы теңге 0,5 0,5 0 100
Қормен карулану млн.тг 1127,8 1551,5 423.7 140
Ескерту: Алперн Бурак Сақтандыру Компаниясының техникалық ақпаратынан
Жоғарыда, кестеде Алперен Бурак сақтандыру АҚ компаниясының
техникалық – экономикалық көрсеткіштері көрсетілген. Онда кәсіпорынның
шығыны мен пайдасы, түрлі тиімділікті өрнектейтін көрсеткіштері екі жылға
(2009-2010ж.ж) есептелінген. Әр көрсеткіштің мәнін, тиімділігін, жылдардағы
ауытқуларын олардың әрқайсысына тоқталып, талдау жасау арқылы көрсетуге
болады [13].
Төменде көрсетілген 1-суретке назар аударсақ, көрсетілген сақтандыру
қызметінен түскен түсім 2009 жылы 34112605 млн.теңге болса, 2010 жылы ол
47929954 млн.теңгені құрады. Сонда, 2010 жылы 13817349 млн. теңгеге артты
(140%).
1сурет - Көрсетілген қызметтен түскен түсім
Көрсетілген сақтандыру қызметінің құны кәсіпорында өндірістік
ресурстардың пайдаланылуын және нәтижелерін көрсетеді. Басты кызмет құны
2009 жылы 24554972 млн.теңгені құраса, 2010 жылы 30487588 млн.теңгені
жеткенін көрсеміз. Яғни, өткен жылға қарағанда 5932616 млн.теңгеге немесе
120%-ке өскен [13].
Жалпы табысқа келсек, ол көрсетілген қызмет кәсіпорынның тапқан
табысына тәуелді. Мысалы, 2009 жылы жалпы табыс көлемі 9557633 млн. тг
болса, 2010 жылы 17447366 млн. тг, 180%-ке артты.
Кезен шығындарын қарастырсақ, шығынның жоғарылап кеткенін көреміз.
2009 жылы ол 3449815 млн. тг болса, 2010 жылы 11604472 млн. тг жетті, яғни,
8154657 млн. теңгеге, 340%-ке өскен.
Негізгі және негізгі емес қызметтерден түскен табыстар 2009 жылы
6107818 және 15045430 млн. теңге, ал 2010 жылы 5837894 және 281520 млн.
теңгені құрады, яғни біріншісі – 269924 млн. теңгеге, екіншісі – 14763910
млн. теңгеге артқанын байқаймыз.
Кәсіпорынның таза табысының өзгерісін төменде келтірілген 2 – суреттен
көреміз. Яғни, 2009 жылы таза табыс 14712767 млн. тг құраса, 2010 жылы
3525569 млн. тг құраған. Сонда өткен жылға қарағанда 11187198 млн. теңгеге
кеміген (20%).
2 сурет - Алперен Бурак сақтандыру АҚ компаниясының таза табысының
өзгерісі
Өнім рентабельділігі 52,5%-дан 8,4%-ке кеміді, ол таза табыстың кеміп,
шығындардың артуына байланысты кеміді. Сату рентабельділігі 35,7%-ке
кеміді, бұдан біз кәсіпорын өткен жылға қарағанда едәуір шығынға ие
екендігін көре аламыз.
Негізгі капиталдың орташа жылдық құны екі жылға шаққандағы ауытқуы
7412626 млн. теңгеге өсті.Айналым капиталының орташа жылдық құны 2009 жылы
6201831 млн. теңге, ал 2010 жылы 7770147,5 млн. теңгені құрады. Яғни,
1568316,5 млн. теңгеге, 120%-ке өсті.[13.548б.]
Негізгі айналым капиталдарының екі жылдағы ауытқуларын 3 – суреттен
анық көруге болады:
3 сурет - Негізгі айналым капиталдары
Кәсіпорынның қызметінің қаншалықты тиімді атқарылуы оның есепті
көрсеткіштеріне ғана емес, басқа да, мысалы жұмысшылар санына тәуелді
болады. Төмендегі 4 – суреттен Алперен Бурак сақтандыру АҚ компаниясының
жұмысшылар миграциясын көруге болады. 2009 жылы жұмыскерлер саны 14238
адамды, 2010 жылы олар 15127 адамға жетті [13].
4 сурет - Алперен Бурак сақтандыру АҚ компаниясының жұмысшылар
миграциясы
1.3 Қазақстан Республикасындағы материалды емес активтердің
бухгалтерлік есебін ұйымдастыру және құрылымын талдау
Қаржы-шаруашылық қызметі процесінде материалды емес активтер пайдалы
қызмет ету мерзімінің ішінде өздерінің бастапқы құнын біртіндеп
амортизацияны есептеу көмегімен ұйымның шығындарына апарады. Амортизация
нормасын бастапқы құны мен пайдалы қызмет ету мерзімінің негізінде ұйымның
өзі анықтайды. Пайдалы қызмет ету мерзімі – бұл материалды емес активтердің
ұйымға табысты әкелу мерзімі ішіндегі кезең. Бұл мерзім материалды емес
активтердің әр бір түрі бойынша анықталады. Материалды емес активтердің
пайдалы қызмет ету мерзімі материлады емес активтерді пайдалану сәтінен
ұйым қызметінің мерзімінен аспауы керек.
Пайдалы қзмет ету мерзімі ұйымның өзімен бухгалтерлік есепке
объектіні қабылдау негізінде келесілердің негізінде анықталады:
- Куәліктің, патенттің, лицензияның және басқа да ресми құжаттардың қызмет
ету мерзімі;
- Ұйымның табысты алу мүмкін объектінің болжанған пайдалану мерзімі
Материалды емес активтердің бөлек топтары үшін пайдалы қызмет ету
мерзімі тауарайналымы көлемі негізінде анықталады.
Пайдалы қызмет ету мерзімін анықтау мүмкін емес болса, онда
амортизация нормасы 10 жыл есебінен анықталады, бірақ ұйымның қызмет ету
мерзімінен аспауы керек.
Материалды емес активтер әр бір объектінің пайдалы қызмет ету
мерзімін анықтаудың дұрыстығы мен дәлелдігі есептелген амортизация
нормасының нақтылығына және сәйкесіше, сауда ұйымының шығындарына кіретін
материалды емес активтердің амортизацияланған соммасына байланысты болады
[13, 64-65 б].
Материалды емес активтердің амортизациясы активтердің нормативті
пайдалы қызмет ету мерзімі мен бастапқы құны негізінде есептелген айлық
норма бойынша анықталады.
Материалды еме активтердің амортизациясы бастапқы құны мен есептелген
амортизация нормасын пайдалы қызмет ету мерзіміне бөлу негізінде біркелкі
шығыстау әдісімен есептелінеді.
Материалды емес активтер амортизацияның талдамалы есебі Материалды
емес активтер бойыншаамортизациялық жарна соммасын есептеудің құрастыру
кестесі бекітілген типтік нысанында жүргізіледі.
Құрастыру кестесі бір жылға ашылады және материалды емес активтердің
қозғалысы мен барын сонымен қатар, олар бойынша есетелген амортизация
соммасын есепке алу үшін қызмет етеді. Соның ішіне әр бір Материалды емес
активтер туралы мәліметтер сызықтық-позициялық әдісімен жазылады – түрі,
қысқаша сипаттамасы, пайдалы қызмет ету мерзімі, есепті кезең басындағы
қалдығы, дебет (кіріс), кредит (шығыс) қозғалысы, есепті кезең соңындағы
қалдығы (бастапқы құны) және амортизация туралы мәлімет. 8-ші графада
материалды емес активтердің әр бір түрінің құнынан пайыз есебінде
қолданылатын амортизацияның айлық нормасы көрсетіледі. Есептелген
амортизацияның айлық соммасының қорытынды соммасы № 10 журнал-ордеріндегі
№5 Ведомосте 7210 Әкімшілік шығындар шотының дебеті мен 2740 Материалды
емес активтердің амортизациясы шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
Материалды емес активтердің түрі бойынша жинақталған амортизациялық жарна
туралы айтуға болады.
2740 Материалды емес активтер амортизациясы соның ішінде:
- Лицензиялық келісім
- Қамсыздандыру бағдарлама
- Патенттер
- Ұйымдастыру шығындары
- Гудвилл
- Басқа да материалды емес активтер
Бұл шоттар пассивті, контрактивті және реттеуші шоттар болып
саналады. Сондықтан да көрсетілген шоттардың кредиті бойынша ай басындағы
амортизация соммасының қалдығы, ағымдағы айда есептелген амортизация
соммасы, ай соңындағы амортизация соммасының қалдығы; дебеті бойынша -
материалды емес активтердің шығысталған кездегі жинақталған амортизация
соммасые есептен шығарылуы көрсетіледі.
Амортизация соммасы шығын ретінде мойындалады, егер ол материалды
емес активтердің баланстық құнына кірмейтін болса. Сондықтан, материалды
емес активтер бойынша амортизациялық жарна соммасы есепті кезеңде ұйымның
шығындар есебінде көрсетіледі.
Материалды емес активтердің түрлері бойынша есептелген амортизация
соммасына есептеме бойынша бухгалтерлік есеп шотында келесі жазу жасалады:
7210 Әкімшілік шығындар
2740 Материалды емес активтердің амортизациясы
Есептелген амортизация сомасының азаюы материалды емес активтердің
есептен шығару нәтижесінде көрініс табады.
Материалды емес активтердің құрылымын талдау. 2700 Материалды емес
активтер бөлім шоттарының талдамалы есебі төменде келтірілген Материалды
емес активтер есебінің түгендеу карточкасында (№НОК-2 ныс) жүргізіледі.
Кәсіпорын акцияларының құнын, санын кәсіпорынның Директорлар кеңесі,
Қазақстан Республикасының Аталған акциялар мөлшерін үлғайту тәртібі
заңнамасына сәйкес белгілейді.
Салық және бюджетке міндетті төлемдерді төлегеннен кейін кәсіпорынның
таза табысын үйлестіру жөнінде шешімді кәсіпорынның толық акционерлер
жиналысы қабылдайды.
Жиналыстың шешімі бойынша, таза табыс, кәсіпорын қажеттіліктері
өтелгеннен кейін, акционерлер арасында дивиденд түрінде бөлінеді.
Кәсіпорынның акциялар бойынша дивидендтері ақшалай немесе құнды
қағаздар түрінде беріледі.
Бухгалтерияда түгендеу карточкасы материалды емес активтердің әр бір
объектісі үшін бір экземплярда ашылады. Оның ішіндегі жазулар Материалды
емес активтерді қабылдау-өткізу актісі, техникалық және басқа да құжаттама
негізінде жасалады.
Түгендеу карточкасында материалды емес актив түрінің толық атауы,
қысқаша сипаттамасы, есепке қабылдау мерзімі және құжат номірі, бастапқы
құны, амортизация нормасы мен соммасы, пайдалы қызмет ету мерзімі
келтіріледі. Болашақта материалды емес активтердің бөлек объектілерін
есептен шығарылуына қарай Материалды емес активтерді қабылдау-өткізу
актісінің негізінде олардың шығысталуы және шығысталу себебі, құжат нөмірі
мен мерзімі туралы белгі жасалады.
Материалды емес активтер есебінің түгендеу карточкасын материалды емес
активтердің атауы, қысқаша сипаттамасы, ай басындағы қалдығы, бір айдағы
бастапқы құны бойынша олардың қозғалысы және ай соңындағы қалдығы
көрсетілетін Материалды емес активтер есебінің Ведомосінде жинақтайды.
Ведомосттің нысаны төменде келтірілген.
Есептің компьютерлендіруі кезінде материалды емес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz