Толық экономикалық одақ
Жоспар
Кіріспе
3
І Бөлім. Аймақтық экономикалық интеграцияның теориялық негіздемелері
1. Ғаламдану және аймақтық экономикалық интеграция түсініктері
5
2. Экономикалық теориядағы интеграциялық үрдістердің зерттелінуі 10
3. Аймақтық интеграциялық бірлестіктердің құрылуы мен даму тәжірибелері
20
ІІ Бөлім. ТМД кеңістігіндегі мемлекеттердің әлемдік ынтымақтастық
үрдістерге кіруі
2.1 ТМД мемлекеттеріндегі экономикалық реинтеграция мәселелері мен даму
ерекшеліктері
29
2.2 Қазақстан Республикасының аймақтық интеграциялық топтарға кіруінің
алғышарттары
37
2.3 Еуразиялық экономикалық қауымдастықтың қалыптасуы
46
ІІІ Бөлім. Қазақстан Республикасының аймақтық интеграциялық топтардағы орны
мен даму болашағы
3.1 ЕурАзЭҚ шеңберіндегі сыртқы сауданы дамыту жолдары
54
3.2 ЕурАзЭҚ қаржылық интеграциясы және даму болашағы
61
Қорытынды
67
Қолданылған әдебиет тізімі
70
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың таңдап алған тақырыбы көптеген себептермен
түсіндіріледі, ол әлемдік шаруашылықтың қазіргі кезде дамуының
күрделенуімен, оның ғаламдық сипат алуымен және аймақтану үрдістерінің кең
таралуымен сипатталады.
Біріншіден, қазіргі кездегі әлемдік экономиканың елдері жаһандану
әсерінен әлемнің басқа елдерімен көпжақты ынтымақтастықты жедел түрде
дамыта бастады. Оның бірден-бір себебі – бірқатар жаһандық проблемаларды
бірлескен күштермен шешудің және табиғи ресурстарды, инфрақұрылымның
бірлескен объектілерін тиімді пайдаланудың қажеттілігі және т.б.
ТМД елдерінің қатысуымен орын алған экономикалық интеграция қиын да
күрделі, әрі көп жағдайда қарама-қайшылықтармен дамуда. ТМД-ның қалыптасуы
мен дамуы бұрынғы республикалардың экономикалық және әлеуметтік-саяси
дамуларының бырыңғай болмауы салдарынан достастық ішінде әртүрлі қарқынды
интеграциялық процестердің тууына әкелді, ал оның нәтижесі ТМД
территориясында одақтар, блоктар және бірлестіктердің пайда болуымен
көрініс тапты. Қазақстан үшін де бұл мәселе айырықша мәнге ие, өйткені,
біріншіден, Қазақстанның халықаралық экономикалық интеграцияға қатысуы
Қазақстан Республикасы егемендігінің экономикалық негіздерін құрудың,
Қазақстанның жоғары экономикалық өсуін қамтамасыз етудің, толыққанды мүше
ретінде оның әлемдік қауымдастыққа кіруінің шарты болып табылады.
1994 жылдан бастап Қазақстан Президенті Н.Назарбаев Еуразиялық одақ құру
идеясын ұсынып келеді. Оның айтуынша: ... Біз - өзінің жеке тарихи және
өзінің жеке болашағы бар еуразиялық елміз. Сондықтан да біздің үлгі
басқаларға ұқсамайтын болады. ол өзінің өн бойына әртүрлі өркениет
жетістіктерін сіңіреді.
Посткеңестік кеңістікте тарихи тағдырлары ортақ, жақын немесе геосаяси
және экономикалық мүдделері сәйкес елдердегі интеграцияны жақтаушылардың
күш-жігерлерінің нәтижесі ретінде 2000 жылдың 10 қазанында еліміздің бас
қаласы Астанада Белорусь Республикасы, Қазақстан Республикасы, Қырғызстан
Республикасы, Ресей Федерациясы және Тәжікстан Республикасы президенттері
Еуразиялық экономикалық қауымдастық (ЕурАзЭҚ) құру туралы келісім-шартқа
қол қойды.
Әлем елдерінің аймақтық интеграциялануға деген жаппай бетбұрыстарын
ескерсек, интеграциялық әлеуеттері өте жоғары ЕурАзЭҚ елдерінің аймақтық
бірігуі – объективті қажет үрдіс еді. ТМД елдері ұзақ уақыт бойына
социалистік достастық елдері шеңберімен шектеле отырып, халықаралық
экономикалық ынтымақтастықтан тыс қалып қойды. Әлемдік экономикалық
кеңістікке кіру кезінде нарықтық бағытты таңдай отырып, ТМД-ның барлық
елдері үшін әлемдік қауымдастыққа ортақ экономикалық блок ретінде ену
тиімді және қауіпсіз болар еді. Ол ТМД мемлекеттерінің тең құқықты
серіктестер ретінде басқа экономикалық және саудалық одаққа қатысуының
маңызды шарты болуы тиіс.
Екіншіден, бұл мәселені шешудің маңыздылығы бүгінгі таңда қалыптасқан
күрделі саяси жағдаймен түсіндіріледі. Екі жүйенің күйреуі, жаңа тәуелсіз
мемлекеттердің туындауы және әлемдік экономикалық қатынастардың жаһандануы
нәтижесінде қалыптасқан жаңа жаһандық жағдайлардың пайда болуы. Қазіргі
кезде әлемдегі әскери-саяси шиеленістердің бірқатар төмендеуі, көптеген
елдердің басымды болу пікірлерінен бас тартуы, мемлекеттердің экономикалық
өсуі мен мәдени дамуына мүмкіндіктердің кеңеюі, соған байланысты елдердің
халықаралық қатынастарға қатысуының күшеюі байқалады.
Үшіншіден, Қазақстан Республикасы Президенті Қазақстан халқына
жолдауында Біздің ары қарайғы интеграциялануымыз – бұл аймақтағы
тұрақтылыққа, прогреске, экономикалық және әскери-саяси тәуелсіздікке жүру
жолы дегенді атап көрсетті. Бұл әлемде жинақталған интеграциялық
бірлестіктердің қалыптасу тәжірибесінің әрекет ету қажеттілігін туындатады.
Бірақ та қазіргі кездегі ғылымда жаһандану, интернационализациялану және
ХЭИ үрдістерінің әлемдік шаруашылық байланыстарға ықпал етуін бағалаудың
ортақ қөзқарасы қалыптаса қоймады.
Қауіпсіздікті қамтамасыз ету Азия үшін де өзекті мәселе болып табылады.
Мұнда 3,5 млрд-тан астам адам өмір сүреді, әлемдік ЖҰӨ-нің 55%-ы
өндіріледі, әлемдік сауданың 40%-ы шоғырланған. Сонымен қатар бұл аймақ өте
тұрақсыз аймақтың бірі болып сипатталады. Осы уақытқа дейін Азияда көптеген
қақтығыстар, өзара сенімсіздік орын алып келеді.
Интеграциялық үрдістердің дамуы осындай экономикалық, саяси, әлеуметтік
мәселелерді шешуге, осы елдердің әрқайсысының саяси хал-ахуалын жақсартуға,
оларда мекендейтін және тарихында көптеген ортақтығы бар халықтар достығын
нығайтуға ықпал ететін болады.
Сондықтан да, ТМД елдері үшін интеграцияның даму сатылары теориялық
мәселелерін және осы үрдіске ықпал етуші факторларды зерттеу, сонымен бірге
ТМД-да интеграциялық байланыстардың қалыптасуы тәжірибесін талдау үлкен
мәнге ие болып отыр. Осыларға негізделе отырып, дипломдық жұмыстың тақырыбы
бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің біріне арналумен қатар халықаралық
экономикалық интеграцияның әлемдік тәжірибесін қарастырады. Алайда бұл ХЭИ
сферасында біз осы елдер тәжірибесін көзсіз көшіруіміз керек дегенді
көрсетпейді. Ол үшін біз елдердің ұлттық ерекшеліктерін, посткеңестік
кеңістікте қалыптасатын тенденцияларды анықтап алуымыз керек, сонымен қатар
Батыс Еуропаның ХЭИ-сының элементтері мен механизмдерінің ішінен Қазақстан
Республикасының экономикасына белгілі бір дәрежеде тиімді болатынын таңдап
алып, қолдануымыз керек. Менің ойымша, интеграция мәселелерін кешенді түрде
зерттеу Қазақстан Республикасы қатысатын интеграциялық топтастықтар
қызметінің механизмдерін жетілдіруге және әлемдік тәжірбие үлгілеріне
сүйене отырып экономикалық интеграцияның тиімді жақтарын дамытуға мүмкіндік
туғызады. Осындай жағдайда дипломдық жұмыстың тақырыбы өзінің өзектілігімен
және іс жүзінде қажеттілігімен ерекшеленеді.
І Бөлім. Аймақтық экономикалық интеграцияның теориялық негіздемелері
1. Ғаламдану және аймақтық экономикалық интеграция түсініктері
ХХ ғасыр бойына әлемдік масштабта елдердің экономикалық өзара әрекеті
жандана түсті және экономикалық қатынастардың анағұрлым көп бөлігін
қамтыды. Халықаралық еңбек бөлінісінің, ең алдымен халықаралық өндіріс
кооперациясының нәтижесі болып табылатын шаруашылық өмірдің
интернационализациялануы тереңдей түсті.
Қазіргі заманғы әлемдік экономиканың дамуы өзара қарама-қайшы әрекет
етуші, әрі күрделі басты екі үрдіспен анықталады: бір жағынан шаруашылық
қызметтердің ғаламдану процесі, ал екіншіден – аймақтық және субаймақтық
интеграцияның өсуі. Бұл екі феномен де халықаралық экономика үшін жаңа
түсініктер емес. Дегенмен соңғы онжылдықта бұл процестердің өріс алуы аса
қызығушылықпен көңіл аударарлық бірқатар жаңа мазмұнды элементтерді
иеленді. ХХ ғ. 80-ші жж.бастап жекелеген мемлекеттер саясаттарындағы сауда
либерализациясы мен капитал қозғалысының ұлғаюы нәтижесінде тауарлар мен
қызметтер тасқыны, шаруашылық байланыстардың интернационализациясы
айтарлықтай кеңейе түсті.
ХХ ғ. басында әлемдік даму ғаламдану процесінің тікелей әсерімен
жүруде. Ғаламданудың мәні – мемлекеттер арасындағы өзара байланыстар мен
өзара тәуекелдіктердің жедел дамуымен және күрделенуімен сипатталады.
Ғаламдану процесін қазіргі кездегі халықаралық қатынастардың барлық
жүйесіндегі болып жатқан терең өзгерістердің басты белгісі ретінде айтуға
болады. Аймақтану мен интеграция процестерінің үйлесімділігі ғаламданудың
экономикадағы елеулі белгілерінің біріне айналады.
Ғаламдану терминін әдебиет беттеріне алғаш болып енгізген (1983ж.)
американдық экономист Т.Левитт болды. Дегенмен термин 90-шы жж. ғана кең
қолданыс тапты деуге болады.
Сыртқы экономикалық түсіндірме сөздіктерде ғаламдану терминін
келесідей түсіндіреді: Экономиканың ғаламдануы – капитал мен өндірістің
интернационализациялануының тереңдеуі негізіндегі әлемдегі барлық елдер
экономикаларының өзара тәуелділігінің өсуі. Ғаламдану нәтижесінде
шаруашылық шарттары теңеседі, бағалар жақындайды, тауарлар мен қызметтер,
сондай-ақ әртүрлі елдердің қаржылық және қор нарықтары қызметтерінде
кедергілер алынып тасталынады. [1, 69 бет]
Төмендегідей бірқатар көрсеткіштер әлемдік экономиканың ғаламдануының
мәнін ашады:
1) ұлттық шаруашылық субъекттерінің мүдделерінің ұлттық-мемлекеттік
шекарадан шығуы (трансұлттық экономикалық және қаржылық құрылымдар
қызметінің кеңеюі);
2) ұлттық және жеке экономикалық проблемалардың және әлемдік
шаруашылық мүдделерінің әлемдік ресурстарды жұмылдырылуы есебінен
шешілуі;
3) дамушы және дамыған елдердегі экономикалық жағдайлардың өзара
тәуелділігі;
4) экономикалық және қаржы саясаттарының ұлттық нұсқасын жалпы әлемдік
координациялау қажеттілігі.
Экономист-ғалымдар қазіргі уақытта экономиканың ғаламдануының бірқатар
бағыттарын атап көрсетті.: [2. 10 бет]
- қаржылық ғаламдану;
- ғаламдық трансұлттық корпорациялардың орын алуы;
- әлемдік сауданың қарқын алуы;
- экономиканың аймақталуы;
- конвергенцияға ұмтылыс.
Дегенмен ғаламдану әлі де болса шын мәнінде глобалды болған жоқ
деген пікір айтылады. Себебі қазіргі кездегі дамушы елдер тұрғындарының
шамамен жартысы жабық экономикада өмір сүруде, яғни халықаралық
экономикалық айырбас пен капитал қозғалысы бұл елдерде көрініс таппаған.
Ал, бірқатар елдер үшін ғаламдану гүлденудің бірден-бір жолы болуда.
Мысалы, Оңтүстік Корея, Тайвань, Сингапур, Чили, жаңа индустриалды
мемлекеттер, әсіресе АҚШ үшін.
Планетаның ауқатты елдерінде тұратын 20% тұрғындарға әлемдік жалпы
ішкі өнімнің (ЖІӨ) 86% келеді, ал кедей елдерде тұратын 20% тұрғындарға –
не бары 1%. Озық технология саласында бұл елдер үстемдік етуде (алдыңғы
қатарлы постиндустриалды мемлекеттер үлесінде әлемдік компьютерлік
техниканың 80,4%, озық технологиялық өндірістің 90,5%, әлемдік тіркелген
барлық патенттердің 87% келеді). Осы орайда әлемнің экономикалық дамуы
алдыңғы қатарлы елдермен анықталады, яғни периферия, олардың ережелерін
ұстануға мәжбүр болады. Бұған байланысты әлемде өзара тәуелділіктен гөрі
бір жақты тәуелділіктің етек алуын айтуға болады.
Соңғы онжылдықтардағы халықаралық қаржы тасқындарының көлемі мен
сауданың өсуінің ерекше жоғары қарқын алуын трансұлттық корпорациялардың
(ТҰК) шапшаң дамуымен түсіндіруге болады. 50 мыңға жуық ТҰК үлесіне қазіргі
заманғы әлемдік өндірістің жартысынан астам бөлігі және әлемдік экспорттың
үштен бір бөлігіне дейінгі мөлшері тиесілі. ТҰК – ғаламдық экономиканы
қалыптастыратын басты элемент. Олар бірте-бірте ұлттық үкіметтің қолдауына
сүйенетін, әлемдік экономиканы басқарушы органдарға айналуда. ТҰК-дың
дамуы, ғаламданудың басқа да құрамдас бөліктері сияқты ұзақ уақыт даму
нәтижесінде өз шапшаңдығын алған процесс болып табылады. Екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін олар жылына 100 шетелдік филиалдарын ашса, ал
қазір тіпті мың есеге дейін ұлғайды. Әлемде барлығы 800 мыңнан астам
шетелдік филиалдары бар 63 мың бас компаниялар бар. Олардың ішінде 270 мың
филиалдар дамыған елдерде, 360 мыңы дамушы елдерде және 170 мыңы өтпелі
экономикалы елдерде орналасқан.
Ирак, Иран, Ауғаныстан мемлекеттері, Африка елдері үшін ғаламдану
барлық проблемаларды шешудің жолы бола алмайды және аса үлкен көмек ретінде
де орын алмайды. Олардың көпшілігі кедейшілікте және экономикалық оқшаулану
жағдайында өмір сүруде, сондай-ақ ғаламдану процесі жағдайында әлемдік
бәсекелестік күресте бұл елдер әлдеқайда әлсіз.
Дамушы елдер әлемдік өндіріс процесіне ТҰК қызметтері арқылы қатысады,
олар үшін жаңа жұмыс орындары пайда болады, ақпараттар мен қазіргі заманғы
ғылыми-техникалық жетістіктерге ену мүмкіндігі кеңейеді. Ғаламданудың
бірден-бір негізгі артықшылығы өндіріс масштабындағы үнемділігі екені, яғни
оның шығындарының азаюына, бағаның арзандауына және тұрақты экономикалық
өсімге әкелетіні белгілі. Сонымен бірге ғаламдану көптеген мемлекеттер
үшін, сондай-ақ ТМД мемлекеттері үшін бірқатар қиындықтар мен
тәуекелділіктер туындатады. Бұлар ең алдымен осы елдердің экономикалық
әлеуеттерінің төмендігінен, посткеңестік кеңістіктегі дезинтеграциялық
процестерден, сондай-ақ ұлттық экономикалық, әкімшілік және құқықтық
жүйелерінің жеткіліксіз дәрежедегі дайындықтарынан туындайды. Әлемдегі ірі
аймақтық топтардың экономикалық көрсеткіштерімен ТМД-ны қатарластырып
қарайтын болсақ, күштер ара-қатынасы ТМД елдерін шаруашылық айырбастың
неғұрлым күшті қатысушыларының ойын ережелерін қабылдауға мәжбүр етеді.
Бақылап отырғанымыздай әлемдегі ұлттық экономикалардың әртүрлі
нышандағы ұлттық аймақтық құрылымдарға бірігулерге зор ұмтылыстары – бұл
әлемдік ғаламданудың келеңсіз әсерлеріне қарсы тұрудың жалғыз ғана
мүмкіндігі дегенмен қатар, біздің елдердің әлемдік нарыққа енулерінің
минималды мүмкіндіктері екендігін айта аламыз. Тек бір ғана даусыз айта
алатын нәрсе: ғаламдану адамзат жолында тарихи мүмкіндіктерді ашумен қатар,
өз дамуында жаңа қауіптерді де туғызады. Әрине оның қырлары да сөзсіз,
айталық, мемлекеттер арасындағы экономикалық байланыстар тереңдей түседі,
экономикадағы адамзаттық алдынғы қатарлы жетістіктерге елдердің кедергісіз
енулеріне жағдайлар жасалады, әртүрлі аймақтар даму деңгейлерінің
теңестірілуіне себепші болатын капитал тасқынына оң әсерін тигізеді.
Сондықтан да ғаламдану процесіне төтеп беру, ғаламдану әсерінен
қалыптасқан жаңа жағдайларға икемделу болып табылады. Мұндай икемделудің
бірден-бір әдісі – экономикалық интеграция.
Ғаламданумен салыстырғанда аймақтану экономиканың қаржы және нақты
секторларының байланысын және анағұрлым терең интеграцияны білдіреді. Мұны
интеграциялық топтар шеңберіндегі капитал мен жұмыс күшінің қозғалысы,
әртүрлі деңгейдегі сауда либерализациясы орын алатын ұйым құрушы елдер
тобын қамтитын шектеулі масштабтағы ғаламдану деп түсінуге болады.
Аймақтану, бір жағынан өз қатысушыларының экономикалық өсуін ынталандырса,
ал екінші жағынан жекелеген экономикалық топтардың алшақтығын тереңдете
отырып, олардың арасындағы қарама-қайшылық пен бәсекелестікті нығайта
отырып ғаламдану процестерін тежейді.
Немістің белгілі саяси қайраткері Г.Геншер былай деп жазады: Жер
бетінің барлық бөлігіндегі пайда болған жаңа аймақтық топтар
идентификацияны және ғаламданудың кері әсерлеріне қарсы жаңашыл жауап үшін
мүмкіндіктер туғызады. Аймақталу – басқа елдер топтарымен конфронтацияны
емес, керісінше ынтымақтастықтың рухын дамытуы тиіс.
Интеграциялық процестердің дамуы тауарлар мен олардың өндіріс
факторларының халықаралық қозғалысының өсуінің заңды нәтижесіне айналды.
Осы орайда елдер арасында неғұрлым берік өндірістік байланыстар құру және
халықаралық сауда мен өндіріс факторлары қозғалысы жолындағы көптеген
кедергілерді жою қажеттіліктері туындады. Толық түрде мұны тек
мемлекетаралық интеграциялық бірігулер шеңберінде ғана жүзеге асыруға
болады.
Кейбір экономикалық әдебиеттерде ғаламдану және интеграция
процестерінің байланысына берілетін тұжырымдамаларда оларды қарама-қарсы
үрдістер деп қарастырады. Мысалы, Қазіргі заманғы әлемдік шаруашылық екі
түрлі қарама-қайшы үрдісті бөліп көрсетеді. Бір үрдіс әлемдік экономиканың
біртұтастығы, яғни ғаламданудың етек алуымен сипатталса, екіншісі әлемдік
шаруашылықтың экономикалық орталықтарының қалыптасуы мен оғаштануы,
жекелеген елдер және аймақтардың экономикалық жақындасуы мен өзара
әсерлесуі, халықаралық интеграциялық топтардың құрылуы сияқты процестермен
сипатталады.
Дегенмен ғаламдану және интеграция ХХІ ғ. әлемдік экономиканың дамуын
анықтайтын объективті, өзара байланысты процестер.
Аймақтық экономикалық интеграция – ғаламданудың негізгі құрам бөлігі.
Дей тұрғанмен ғаламдану интеграциялық процестердің қосындысы болып
табылмайды. Қазіргі кезеңде әлемдік экономиканың ғаламдануы мен аймақтық
экономикалық интеграция – біркелкі түсініктер емес, бірақ олардың негізінде
ортақ процестің бар екендігін айтамыз. Ол – шаруашылық өмірдің
интернационализациялануы.
Интеграциялық үрдісті зерттеуші ресейлік Ю.В.Шишковтың айтуы бойынша,
ғаламдану – интеграцияның кеңейе дамуының жаңа бір қыры болса, ал
интеграция интернационализацияның тереңдей дамуының жаңа бір сатысы.
Шаруашылық өмірдің интернационализацияның ғаламдану және аймақтық
интеграция үрдістерін байланыстырушы ортақ басты қасиетіне жатса, олардың
әрекет етуіне қарай басқа да ұқсастықтарын атауға болады: ұлттық
экономиканың өзара тәуелділіктерінің күшеюі; ұлтүсті институттар рөлінің
күшеюі; әлемдік экономиканы реттегіш жаңа субъекттердің пайда болуына
тікелей әсерлерін тигізеді.
Ғаламдану үрдісін тұтастай әлемде орын алып отырған объективті үрдіс
дейтін болсақ, интеграция үрдісін қажеттілігі жөнінен – объективті, ал оның
қалыптастыру ғаламдануға қарағанда субъективті процесс екендігін айта
аламыз. Осы тұста бұл екі процестің басты ұқсастықтары мен айырмашылықтарын
толық жіктеуге ұмтылыс жасалды. Оны 1-кестеден көруге болады:
1-кесте. Ғаламдану және интеграция құбылыстарының негізгі
ұқсастықтары мен айырмашылықтары.
ХХ ғ. екінші жартысынан бастап алдыңғы қатарлы индустриалды елдер
экономикаларының жедел дамуы және халықаралық транспорт пен коммуникацияның
жетілдірілуі салдарынан, халықаралық тауар және қызметтер саудасының
қарқынды өсуі орын алды. Халықаралық сауда көлемі, уақыт өткен сайын
халықаралық өндіріс факторларының әртүрлі формаларымен толыға бастады,
нәтижесінде шетелдерге тек дайын тауарлар ғана емес, сонымен бірге оған
жұмсалатын өндіріс факторлары да шығарыла бастады.
Тауар бағасындағы пайда ұлттық шегаралар шеңберімен қоса шет елдерде
де жасалына басталды. Экономикалық интеграция халықаралық тауарлар мен
қызметтер саудасы және өндіріс факторларының халықаралық қозғалысы дамуының
заңды нәтижесіне айналды. Сыртқы экономикалық айырбас пен өндіріс саласын
қамтитын экономикалық интеграция ұлттық шаруашылықтың тығыз байланысуы және
аймақтық шаруашылық кешенінің қалыптасуын туғызды.
Экономикалық интеграция өзара әрекет етуші жақтар үшін қолайлы
жағдайлар жасайды. Біріншіден, интеграциялық қарым-қатынас шаруашылық
субъектілеріне, қаржылық, материалдық, еңбек, жаңа технология сияқты
әртүрлі ресурстардың енуіне аймақ көлемінде неғұрлым кең жол ашады.
Екіншіден, аймақтық шеңберде елдердің экономикалық жақындасуы қатысушы
елдер фирмалары үшін, оларды үшінші бір елдер фирмалары тарапынан белгілі
дәрежеде бәсекелестіктен қорғай отырып, айрықша (привилегированный) жағдай
қалыптастырады. Үшіншіден, интеграциялық әрекеттер, оған қатысушы-елдер
үшін жекелеген неғұрлым артта қалған аудандар даму шарттарын қалыпқа
келтіру, еңбек нарығындағы жағдайды райландыру, жеткілікті түрде қамтамасыз
етілмеген тұрғындар топтарына әлеуметтік кепілдемелер көрсету, денсаулық
сақтау, еңбекті қорғау және әлеуметтік қамсыздандыру жүйелерінің әрі қарай
дамуы сияқты күрделі әлеуметтік мәселелерді бірігіп шешуге мүмкіндік
береді.
Ғаламдану парадоксы, қоғамның ішкі байланыстары неғұрлым ауқатты және
оның экономикалық, әлеуметтік нығаюы дәрежесі жоғары және неғұрлым ішкі
ресурстар таратылуы толығырақ жүрсе, соғұрлым ол интеграциялық байланыстар
артықшылықтарын табысты пайдалана біледі және ғаламдық нарық шарттарына
бейімделе алады.
Халықаралық экономикада, әсіресе дамушы елдерде интеграциялық топтар
кездейсоқ пайда болуымен қатар көп ұзамай жойылуда. БСҰ-ның есебі бойынша,
Батыс Еуропадағы интеграциялық прогресс әлемнің басқа бөліктерінде
интеграциялық бірігулердің сандық өсуіне түрткі болу нәтижесінде 70-
жылдардағы 18-20 топтармен салыстырғанда, 90-жылдар ортасында әртүрлі
типтегі 30-дан астам интеграциялық бірлестіктер қалыптасқан.
Елдердің өзара әрекет етуі мен жақындасуына әкелетін нарықтық
экономиканың жалпы заңдары, тарихи, экономикалық әлеуметтік, дәстүрлік және
басқа да факторлар жиынтығымен байланысты әртүрлі географиялық аймақ
жағдайларында әртүрлі ерекшеліктермен көрініс табады.
Қатысушы-елдер шаруашылықтарының бірігуі алдағы уақытта перспективті
өз дамуын алатын, олардың байланыстары одан ары тереңдей түсетін, Еуропалық
Одақ (ЕО), Азия-тынық мұхиттық экономикалық ынтымақтастық ұйымы (АТЭЫ) және
Солтүстік американдық еркін сауда келісімі (НАФТА) сияқты үш алып аймақтық
топтарды атап айтуға болады. Бұл топтардың экономикалық өзара әрекеті
әлемдік шаруашылықтың дамуына өте үлкен әсерін тигізуде.
Аймақтық интеграциялық топтардың әсер ету мүмкіндіктері мен күштерінің
өсуіне орай, олар ірі үстем елдердің орнына өздерін әлемдік экономикалық
дамудың басты субъектісі ретінде қабылдайды. ХХ ғ. аяғынан бастау алған
әлемдік экономикалық дамудың басты ерекшеліктері де осында. Әлемдік
шаруашылық облыстарындағы көпшілік экономист сарапшылардың көзқарастарын
ескере отырып, бұл құбылыстың қазіргі 21 жүзжылдық барысында анағұрлым
нығая түсетінін айтуға болады..
2. Экономикалық теориядағы интеграциялық үрдістердің зерттелінуі
ХХ ғасырдағы әлемдік өркениеттің дамуының жетекші тенденцияларының бірі
халықаралық байланыстардың күрделі және тармақталған жүйесінің қалыптасуы
болып саналады. Өткен тәжірибеге көз жүгіртсек, әрбір мемлекет басқа
мемлекеттерден жоғары тұруға, сыртқы дүниеден оқшаулануға ұмтылды, ал бұл
жағдай экономиканың тоқырауына және сыртқы саясаттағы шиеленістерге әкеліп
соқты. Қазіргі кездегі елдер халықаралық қатынастарға белсенді түрде
қатысады, әр алуан үкіметаралық ұйымдарды құрады, оларға жекелеген
мемлекеттің ішкі және сыртқы құзіретіндегі көптеген мәселелерді шешу істері
жүктеледі. Осыдан мемлекеттердің халықаралық ынтымақтастығының жедел өсуі
байқалады.
Қазіргі кездегі мемлекеттердің халықаралық ынтымақтастығының маңызды
аспектісі - бұл халықаралық экономикалық байланыстарды орнату. Бүгінде
көптеген елдер тұйық ұлттық шаруашылықтан сыртқы нарыққа бағытталған ашық
экономикаға өту үстінде. Осыған байланысты әлемдік шаруашылық өмірдің
интернационализациялануы, жаһандануы және халықаралық экономикалық
интеграция бүкіл әлемдік шаруашылықтың дамуының жетекші тенденциясы болып
табылады.
Экономикалық интеграцияға беталыс қазіргі кездегі халықаралық өмірге тән
құбылыстардың біріне айналып келеді. Әлемдік шаруашылық байланыстардың
жаһандануы жағдайында экономикалық интеграцияның мазмұндылығы одан сайын
түрлене түсуде. Интеграцияның терең негіздерін және алуан түрлі қасиеттерін
айқындау үшін осы терминнің түбіріне көңіл аудару керек. Интеграция
латынның Integratio сөзінен туындайды, оның аудармасы бөлшектелген
бөліктердің бірігуі деген мағынаны береді [3, 299б]. Бұл түсінік қоғамдық
өмірдің әр алуан сфераларында қолданылады, сәйкесінше, әрбір жағдайда оның
мағынасы да әр алуан болып келеді, жалпы алғанда, интеграция дегеніміз
бөлшектелген бөліктердің бірігуі.
Егер де экономикалық әдебиеттердегі талдауға назар аударсақ, мынаны атап
өтуге болады, яғни бүгінгі таңда экономикалық ғылымның көптеген мәселелері
өз шешімін таппай отыр. Оларға интеграция түсінігі және онымен өзара
байланысқан әлемдік шаруашылық өмірдің жаһандануы мен
интернационализациялануы сияқты құбылыстар жатады. Бұл мәселелер отандық
қана емес, сонымен бірге әлемдік экономикалық әдебиеттерде де негізгі
орынды алады. Бірақ та, жаһандану, интернационализациялану және интеграция
түсініктері әлемдік экономикаға қатысты әр қалай түсіндіріледі. Сонымен
қатар, мемлекеттердің ұлттық экономикаларының және бүкіл әлемдік
қауымдастықтың дамуына осы аталған үрдістердің ықпалын бағалаушы ортақ
көзқарас әлі де жоқ.
Халықаралық экономикалық интеграцияның туындауы мен дамуын И.Кант,
А.Сен-Симон, Ж.Ж.Руссо, Ж.Прудон сияқты атақты ойшылдар көре білген.
Мысалы, 200 жыл бұрын-ақ И.Кант халықтар арасындағы өзара қарым-
қатынастардың мынандай жүйесінің күшеюін болжаған, ол жүйеде қауіпсіздік
мәселесі барлық адамдардың әрқайсының мүдделері үшін тұтастықты сақтау
қажеттілігін түсінуі есебінен шешілетін болады. И.Кант халықтар одағы
идеясын негіздеп, әлемдік құрылымның абсолюттік жаңа моделін ұсынды және
осы жағдайда интернационализациялану үрдісі және ұлттық мемлекетті сақтау
үрдісі арасындағы сөзсіз туындайтын қарама-қайшылықты атап көрсетті [4, 96
б.]. Осылайша, бұл қарама-қайшылықты шешу адамзаттың ақырындап
эволюциялануы нәтижесінде мүмкін болады: абсолюттік әр түрлі, жекелеген
қоғамдардан планеталық көлемдегі біртұтас азаматтық қоғамға айналуы.
Ғаламдық мағынада, осы тектес идеяларды болжай отырып, хх ғасырдың
ортасында интеграцияның маңызды аспектілерін негіздеуге А.Мюллер-Армак,
В.Репке, Дж.Вайнер, Л.Тинберген, Ф.Перру, Дж.Мид, Р.Фриш, П.Стритен,
А.Стритен және тағы басқа экономистер едәуір үлес қосты. Олар бірте-бірте
толыққанды интеграцияның тиімділігін дәлелдей отырып, қазіргі кездегі
интеграциялық бірлестіктердің қалыптасуына ықпал етті.
Бүкіләлемдік шаруашылықтың біртұтас қағидалары мен ережелерінің
таратылу қажеттілігін болжай отырып, интеграцияның қалыптасуында
мемлекеттің рөлінің күшеюімен, парасатты экономикалық саясаттың жүргізілуі
маңызды рөль атқарады деп білді. Сәйкесінше, Э.Хаос, М.Бийе, А.Филипп,
А.Маршалл, Р.Сменд, В.Хупер интеграцияның мәнісін елдер арасындағы
экономикалық және заңнамалық шаралардың келісілуінен және ұлт үстінен
қараушы органдар көмегімен бірлескен экономикалық саясаттың жүзеге
асырылуынан көреді. Атап айтсақ, швед экономисті Г. Мюрдаль интеграция
туралы былай деп жазды: Экономикалық интеграция негізінде басты мәселелер
экономикалық болмауы мүмкін, онда саяси, әлеуметтік, әлеуметтік-
психологиялық мәселелер орын алуы мүмкін. Мүмкіндіктердің бірте-бірте
теңесуіне қол жеткізу, еркіндікпен нормалардың теңестірілу нәтижесінде
әлеуметтік біртұтас қоғамның пайда болуын болжайды. Бұл қоғамда
байланыстардың дамуы мен қолайлы ынтымақтастық болуы тиіс. [5, 29 б].
Интеграцияның планетарлық масштабта дамуын теріске шығармай-ақ бір қатар
ғалымдар аймақтық экономикалық интеграцияның дамуы интернационали-
зацияланудың бастамасы деп есептейді. Аймақтық экономикалық интеграцияның
бастауын ғалымдардың үлкен тобы қалады. Мысалы, А.Предоль және Х.Юргенсен,
шамамен интеграцияға мынандай анықтама бере отырып, оны түсінудегі шешуші
сәт болып бөлшектердің өте жоғары тұтастыққа бейімделуі және байланысуы
болып саналады деп баса айтты. Сонымен бірге ол бірнеше мемлекеттік
кеңістіктердің ішкі нарығында қалыптасқан қатынастарға ұқсас қатынастары
бар экономикалық салаға бірігуі деп түсіндіріледі.
Айта кететін жайт, бұл экономисттердің интеграцияға философиялық-
экономикалық түсініктеме беруі біржақты сипатқа ие, өйткені А.Предоль мен
Х.Юргенсеннің пікіріне сәйкес, интеграцияның рөлі халықаралық айырбастағы
барлық кедергілерді жоюға сайып келеді. Мысалы, Р.Арон интеграция
дегеніміз капиталдар мен тұлғалардың қозғалу шарттарының, сәйкесінше ұлттық
шаруашылық шеңберіндегі шарттарға сай интеграцияланған кеңістіктегі
кәсіпкерлік мәмілелерді бекіту мүмкіндігінің толық ұқсастығы деп анықтады.
Халықаралық экономикалық интеграция теориясының дамуына Б.Бэлаш қомақты
үлес қосты. Б.Бэлаштың пікірінше, интеграция - бұл интеграциялық
топтастыққа біріккен екі немесе одан да көп мемлекеттердің қайсысының
резиденттері болып табылатындығына байланыссыз нарық субъектілерінің
экономикалық қызметіне арналған жағдайларды (шарттарды) теңестіру.
Б.Бэлаштың концепциясы бес тізбекті формадан тұратын интеграция сатыларын
болжап көрсетті:
- біріншіден, қатысушы елдер арасындағы саудада тарифтер мен сандық
шектеулерді алып тастау арқылы еркін сауда аймағын құру;
- екіншіден, үшінші елдермен сауда жасау кезінде ортақ тарифтерді бекіту
арқылы кедендік одақты құру;
- үшіншіден, ортақ нарық құру, онда тауарлар саудасында, капитал мен
еңбек қозғалысында шектеулер жойылады;
- төртіншіден, экономикалық одақты құру, онда жоғарыда аталғандармен
қатар кез-келген дискриминация жойылады және ұлттық экономикалық саясат
келісіледі;
- бесіншіден, толық экономикалық интеграция, ол ұлттық экономикалық
саясаттың бірлігін және ұлт үстінен қараушы билік органдарын құруды
көздейді [6, 35б].
Бүгінгі таңда экономикалық әдебиетте ХЭИ-ның теориялық негіздемесіне
қатысты бірнеше ғылыми көзқарастар қалыптасты. Халықаралық экономикалық
интеграцияға қатысты теориялық шарттарды зерттеу барысында мынаны атап
өтуге болады, ұзақ уақыт бойына экономикалық ғылымда ХЭИ мемлекетер
арасындағы еңбек бөлінісінің нәтижесі болып табылады деген көзқарас басым
болып келді. Бұл көзқарасты экономика ғылымының классиктері қалыптастырды.
Бұл көзқарас тар, әрі біржақты болып табылады, онда халықаралық
қатынастардың дамуының қазіргі кездегі тенденциялары толығымен
айқындалмайды.
Өткен ғасырдың 50-ші және 60-шы жылдары жақсы қарқын алған экономикалық
интеграция үрдісін әрі үрдіс, әрі қарым-қатынастар ретінде анықтауға
болады. Үрдіс ретіндегі интеграция әр алуан мемлекеттерге қатысы бар
экономикалық субъектілер арасындағы айырмашылықтарды жою шараларын
көрсетеді. Қарым-қатынастар ретіндегі интеграция ұлттық экономикалардың
әрқайсысындағы шетелдік серіктестерді дискриминациялаудың (алалаудың)
белгілі бір формасының болмауымен сипатталады.
Дәстүрлі теорияның өкілдері ХЭИ-ны кедендік одақ шеңберінде құрылатын
экономикалық алғышарттарға ғана сүйеніп негіздейді. Ол сауда кедергілерін
жоюды, процеске белгіленген үйлестіруші регламентті енгізуді көздейді. ХЭИ
өндірістің өсуінің, мүше елдердің әл-ауқатының жақсаруының қажетті алғышарт-
тарын қалыптастырады, халықаралық мамандануға ықпал етеді. Бірақ та бұл
концепция стандартты емес жағдайларды ескермейді, оның әлсіз жағы осында
жатыр. Тәжірибеде мынандай жағдай жиі кездеседі, яғни интеграцияланған
елмен салыстырғанда, сыртқы сауда саясатын ырықтандыру жөніндегі біржақты
келісімдерді қабылдаған ел жақсы көрсеткіштерге қол жеткізеді. Осыған
байланысты ХЭИ шеңберінде оның кейбір мүшелері басқалармен салыстырғанда
көп артықшылықты алады.
Басқа теориялық мектеп өкілдері ХЭИ-ның басымды артықшылықтары ретінде
сыртқы саяси факторларды қарастырады, атап айтқанда: өте сенімді қорғаныс
қабілеті, элиталық клубқа енудің беделділігі. ХЭИ процесінде саяси
факторлар маңызды, бірақ оның рөлі шешуші емес, өйткені ХЭИ объективті
экономикалық заңдарға сүйене отырып дамиды.
Қазіргі кезеңде басқа көзқарас қалыптасты, оны жақтаушылар ХЭИ-ның басты
алғышарты - ортақ мақсатты шешу және оған қол жеткізуде бірлескен қызметті
жүргізу (өндірістің, жұмысбастылықтың өсуі, әлеуметтік тұрақтылық және
т.б.) деп есептейді. Бұл көзқарастың өкілдері сыртқы экономикалық қызметті
мемлекеттік реттеуді кеңейту қажеттілігін негіздейді.
Соңғы уақытта жаңа теория пайда болды, оған сәйкес жекелеген мемлекеттер
шектеулілік факторын (табиғи ресурстар, энергия тасымалдау-шылар, шикізат
және т.б.) жеңуге арналған интеграцияға ұмтылады. Басқа жағдайларда ХЭИ-ның
технологиялық факторларының айырықша мәніне баса назар аударылады [7, 21-23
б.].
Е.Ф.Борисов және Ф.М.Волков өздерінің Экономикалық теория негіздері
атты оқулықтарында мынандай пікір келтіреді, яғни экономикалық интеграция
дегеніміз кең сипаттағы мемлекетаралық бірлестік, ол арнайы келісімдерге
сәйкес әрекет етеді және оның өзіндік ұйымдастырушылық құрылымы бар.
Бірлестік шеңберінде қатысушы елдердің территориясында басқа елдермен
салыстырғанда айырықша, жеңілдетілген жағдайда шаруашылық қызметтің
белгіленген түрлері қалыптасады.
Олардың пікірінше, экономикалық интеграция - бұл қазіргі кездегі
шаруашылық өмірдің интернационализациялануының жоғарғы сатысы. Интеграцияға
қатысушылар арасында өте терең халықаралық еңбек бөлінісі жүзеге асады,
тауар-лардың, қызметтердің, капиталдың, жұмысшы күшінің интенсивті айырбасы
жүргізіледі. Өндірістің кеңейтілу процесі өте жоғары деңгейге көтеріледі,
ал оның өзі экономикалық процестерді тиімді әрі жоспарлы реттеудің
ұйымдастырылуын талап етеді.
М.Н. Чепурин және Е.А.Киселеваның редакциясындағы экономикалық теория
курсында интеграцияға мынандай анықтама беріледі: интеграция - бұл бірнеше
елдердің ұлттық щаруашылықтарының жақындасуы мен өзара енуі процесі, ол
ортақ шаруашылық организмді құруға бағытталады. Мәскеулік экономикалық
әдебиетте интеграцияның мынандай анықтамасы келтірілген: Интеграциялық
процесс - бұл өте кең мағынадағы қоғамдық ұдайы өндірістің ұлттық
процестерінің, соның ішінде оның әлеуметтік, құқықтық және саяси
механизмдерінің өзара араласуы және бірігуі.
Интеграция түсінігін А.С.Булатовтың Экономика атты оқулығында
келтірілген анықтамамен келісуге болады: халықаралық экономикалық
интеграция - бұл ұлттық шаруашылықтар арасында терең әрі тұрақты өзара
байланыстар мен еңбек бөлінісінің дамуы, олардың өндірістік құрылымдарының
әр түрлі деңгейлерде және әр түрлі формаларда өзара ықпалдасуының негізінде
елдердің шаруашылық саяси бірлесуі процесі.
Осының барлығын қорыта келе мынаны атап өту керек, яғни интеграция
теориясының даму тарихын ескермеу мүмкін емес. Осының барлығы интеграция-
ның эволюциялық дамуын көрсетеді.
Интеграция категориясы мынаны көрсетеді, яғни экономикалық
интеграцияның табиғатын түсіну қоғамдық өмірдің барлық жақтарын белгілі бір
дәрежеде қамтитын интеграциялық процестердің күрделілігімен және
ерекшелігімен байланысты.
Оған әр түрлі құралдар мен әдістер кіреді: айырбас пен өндіріс
саласындағы уақытша және бір реттік мәмілелерден бастап тұрақты және ұзақ
мерзімдік келісімдерге дейін. Олардың негізгілеріне мыналар жатады:
1) экономикалық байланыстарды реттейтін мемлекетаралық органдар жүйесін
құру;
2) еркін сауда аймағын, кедендік одақтарды, ортақ нарықтарды құру;
3) макроэкономикалық процестерге мемлекетаралық араласу, бұл процестер
өндірістің өсу қарқынымен, құрылымымен және орналастырылуымен, ғылым мен
техниканың дамуымен, валюталық-қаржылық жағдаймен байланысты;
4) микродеңгейдегі келісімдер мен байланыстарды кең көлемде қолдану;
кәсіпорындар арасында әр түрлі елдердің монополиялары мен фирмалары, осылар
арқылы интеграциялық процестер іске асады, әр түрлі елдердің нарықтары ғана
емес, сонымен бірге олардың экономикаларының әр түрлі салалары бірігеді;
5) интеграциялық механизмдердің қызметі ерекше заң жүйелерімен, атап
айтқанда ұлт үстінен қарайтын заңдармен бекітіледі.
Сонымен, интеграция өзінің айырықша категория ретінде қарастырылуымен
бірге, халықаралық экономикалық байланыс процестерімен, бірнеше
белгілерімен ерекшеленеді. Осы белгілер тұрғысынан қарастырғанда ХЭИ - бұл
елдер арасындағы терең, тұрақты өзара байланыстар және еңбек бөлінісі,
сонымен бірге олардың әр түрлі формадағы және әр түрлі деңгейдегі ұдайы
өндірістік құрылымдарының өзара енуі негізінде жекелеген ұлттық
шаруашылықтардың жақындасуы мен өзара бейімделуі процесі.
Интеграцияның мақсаты - ұлттық экономикаларды жақындастыру және
экономикалық проблемаларды тиімді түрде бірлесе шешуді қамтамасыз ету. Бұл
жағдайда елдердің ұлттық ерекшеліктерінің әр алауандығы мемлекеттердің
экономикалық бірлестіктерінің әр алуандығын туындатады. Бұл бірлестіктер
бір-бірінен қатысушылардың саны, жиынтық экономикалық потенциал және адам
ресурстары іс-әрекеттердің нақты бағдарламасы, экономикалық саясаттың
құралдары, мемлекетаралық органдардың өкілеттіктері бойынша ерекшеленеді.
Интеграциялық процестер Еуропалық интеграциялық топтастық, яғни ЕО
шеңберінде кең түрде дамыды.
Интеграциялық үрдістердің кезеңдеріне келетін болсақ, онда
төмендегілерді айтуға болады. Бұндай тарихи мұраны әрине, тәуелсіз елдің
лидерлері қанша жылдам саяси шешім қабылдағанымен қысқа мерзімде шеше
алмайды. Сондықтанда интеграцияның формаларын таңдауда басқаша ауытқуға жол
жоқ, және Бэлаштың классикалық схемасы іс жүзінде қолдануда.
Американдық экономист Б.Бэлаш бірінші рет интеграцияға екі түрлі көз
қараспен қарады. Аймақтық экономикалық интеграция проблемалары көптеген
экономистерді, тарихшы және политолог, социологтарды қызықтырды. Көптеген
зерттеулердің нәтижесінде аймақтық экономикалық интеграция тереңірек және
толығырақ қарастыру қажеттігі туындап отыр.
Интеграция ұғымы - күрделі, жан-жақты дамудың қарапайым түрінен күрделі
нысандарына қарай дамитын процесс ретінде қарастырылды. Қазіргі күнде ХЭИ-
ның теориялық негізінде Б.Бэлаштың схемасы классикалық болып табылады.
Батыс-Европа интеграциялық ынтымақтастығының алғашқы қадамдарының негізінде
Б.Бэлаш интеграцияның бес түрлі кезеңдерін қарастырады. Б.Бэлаша ең алдымен
ынтымақтастық пен интеграцияны ажырату керек екендігін ескертеді. Егер
ынтымақтастық процессі әртүрлі дискриминацияны азайтуға бағытталған шаралар
жүргізуді білдірсе, интеграция процессі дискриминацияны мүлдем жоюды
білдіреді.
Сонымен Бэлаш интеграцияның бес кезеңін анықтайды: І. Бірінші кезеңде
еркін сауда аймағы. ІІ. Кеден одағы. ІІІ. Ортақ нарық. IV. Валюталық одақ.
V. Толық экономикалық одақ.
Бірінші кезеңнің алдында мемлекеттер жақындасуға бет алған, олардың
арасында преференциалды келісімдер қабылданды. Мұндай келісімдер жекелеген
елдер арасында 2 жақты негізінде құрылуы мүмкін, сонымен қатар
интеграциялық топтар мен сауда топтарының арасында да құрылуы мүмкін.
Осыған сәйкес олар бір-біріне үшінші елдерге қарағанда қолайлы тәртіп
тудырады. Преференциалды келісімдерді басқару үшін ешқандай мемлекетаралық
органдар құрылмайды. Бірінші кезеңде елдер еркін сауда аймағын құруға
көшеді. Еркін сауда аймағын құруда мүше елдер арасында тарифтер мен сандық
шектеулерді алып тастау жұмыстары жүргізіледі.
Көп жағдайларда, еркін сауда аймағының талаптары ауыл шаруашылық
өнімдерінен басқа, барлық тауарларға қолданылады. Еркін сауда аймағын құру
келісімдері баждардың өсуіне өзара мораторий қағидасына негізделген, яғни
серіктес елдер өздері кеден баждарын өсіруге немесе жаңа сауда кедергілерін
ендіруге мүмкіндіктері жоқ.
Еркін сауда аймағын құруда артықшылықтар мен қатар кемшіліктер де
кездеседі. Оның оң қатарына мыналар жатады, еркін сауда аймағының қызмет
етуі елдерге Уругвай раунд шеңберінде өздеріне алған міндеттерін
орындауға, сыртқы экономикалық қызмет жүйесін жетілдіруге, халықаралық
саудаға икемді бағытталуға мүмкіндік береді. Ал теріс жақтарына мыналар
жатады: еркін сауда аймағының құрылуы ішкі нарықта бәсекелестіктің күшеюіне
әкеледі, бұл отандық өнеркәсіптік өнімдердің сапалылығына кері әсерін
тигізуі мүмкін. Импорттың еркін кіруі, ұлттық тауар өндірушілерге үлкен
қауіп қатер тудыруы мүмкін. Импорт тауарларының сапасының бәсекелестігіне
шыдамай, банкротқа ұшырау қауіпі өседі.
Мемлекеттің қолдауынсыз, шетелдік өндірушілер қорғану шараларына
қарамастан ішкі нарықтан отандық өндірушілерді ығыстырып шығару қауіпі
өседі. Интеграцияның екінші кезеңі Кеден одағының құрылуымен байланысты.
Кеден одағы - үшінші елдерге қатысты бірдей ортақ кедендік тарифтерін және
бейтарифтік реттеу жүйесін енгізу, ұлттық кедендік тарифтердің алынып
тасталуы. Кеден одағы-аймақ ішінде тауар мен қызметтердің еркін қозғалысы
мен бажсыз өтуін қамтамасыз етеді.
Еркін сауда аймағы мен кеден одағы арасындағы баста айырмашылық мынады.
Еркін сауда аймағында кеден баждарының біртіндеп төмендеуі, бейтарифтік
кедергілердің жойылуы т.б. соңында мүше елдер арасында баж салығын алып
тастауды қамтамсыз етеді. Ал кеден одағында мүше елдер арасында бажсыз
сауда жүргізіледі және одаққа кірмейтін үшінші елдерге қатысты ортақ
кедендік тариф орнатылады. Кеден одағының интеграциялық құрылымы еркін
сауда аймағына қарағанда жетілген болып табылады. КО шеңберінде мүше
елдерің тұтынуында және өндіріс құрылымында күрделі өзгерістер болып
тұрады. Біріншіден, протекционизм, әртүрлі сыртқы жеңілдіктер, кедендік
тарифтерге қатысты бірдей сыртқы сауда саясатын жүргізуде, елдер сыртқы
тариф деңгейі мен бағалар арқылы тауар ағымдарын реттейді. Бұл өз кезегінде
өндірісте, тұтынуда, ресурстарда басқа бағыт алуға итереді.
Тарифтер қалыптаусының екі варианты бар: кеден одағының сыртқы
шекарасында кез-келген тауарға орнатылатын сыртқы тариф интеграциялық
құрылымының құрылмай тұрғанда болған тарифтен жоғары болуы, ал екіншісі
төмен болуы. Егер сыртқы тариф жоғары орнатылса, КО-на мүше елдер арзан
экспорт тауарларынан бас тартуына мәжбүр болады. Ал егер сыртқы тариф төмен
орнатылса, олардың сыртқы саудасы үшінші елдердің нарықтарына бағыттану
басталады. Мұндай шаралар ішкі және сыртқы өндірушілердің бәсекелестігін
күшейтуге әсерін тигізеді. Сондықтан, сыртқы сауда тарифтерін реттеу кеден
одағы ішіндегі интеграциялық процестердің дамуына бір түрде әсер етеді.
Тәжірибе көрсеткедей, сыртқы тарифті реттеу тауар мен қызмет ішкі нарығының
дамуына қолайлы әсер етеді. Кеден одағы шеңберінде импорт таурларды
өндірушілер мен жеткізушілер арасындағы бәсекелестік күшейіп, бағалар
өсуінің төмендуі байқалады.
Кеден одағының құрамында бір немесе екі ірі державаның болуы одақ үшін
маңызды. Онда КО шеңберіндегі ресурстық проблемалар өте тез шешіледі.
Кедендік тарифтік реттеу экономикалық өсуге әсерін тигізетін шетел
инвестицияларын ынталандыруға қолайлы жағдайдар туғызуға мүмкіндік беред.
Кеден одағының қызмет етуі интеграциялық процестерді басқаруда өзгертулерді
қажет етеді.
Біріншіден, бірдей кедендік баждарға ауысу, әр елдегі ұлттық
экономиканың көптеген кешендерінің дамуын қайта қарауды талап етеді.
Екіншіден, макроэкономикалық деңгейде жекелеген (кешендердің) салалардың
дамуын үйлестіру қажет, бұл басқа қызмет сфераларында әртүрлі
проблемалардың пайда болуына әкеледі. Үшіншіден, тек кедендік тарифтік
саясаты туралы келісімдер мен ғана емес, ішкі нарықтарды үйлестіру кезінде
жүргізілетін келісімдердің қажет екені туындайды. Бірақ, сонымен қатар
кеден одағының қызмет етуі барлық өндірілетін, тұтынылатын тауарларға
кедендік тарифтік саясаттың бірдей болуы міндетті емес. Практика
көрсеткендей, қорғаныс өнеркәсібі, энергетиканың жеке салалары және т.б.
ірі бағыттар кеден одағы сферасынан және ортақ кеден-тарифтік саясаттан тыс
қалады.
Интеграциялық процестің үшінші кезеңі - ортақ нарық - интеграцияланушы
елдер тек тауар және қызметтердің ғана еркін қозғалуы туралы емес, сонымен
қатар өндіріс факторлары; капитал, жұмыс күшінің қозғалуы туралы келіседі.
Кеден одағының ортақ нарыққа өтуі экономикалық факторлармен қатар, саяси
факторларға байланысты. Тарифтік кедергілердің белгілі бір мөлшерде
жойылуына қарамастан, бейтарифтік кедергілер тұрады: техникалық
нормалардағы айырмашылықтар, тауарлардың ұлттық маркаларын заңды қорғау
және т.б. Эксперттердің айтуынша ортақ нарықтың құрылуы көптеген
заңдылықтар мен нормалардың гармонизациясын талап етеді.
Ортақ нарық құру үшін алты-жеті ірі міндеттерді орындау тиіс. Бірінші
және екінші міндеті КО-ғы алғышарттар, кеден баждарын жою және үшінші
елдерге қатысты бірдей сауда саясатын жүргізу. Ортақ нарық үшін бұл
жеткіліксіз. Үшінші міндеті экономика секторлары мен жекелеген салалардың
дамуына ортақ саясат жүргізу. Төртінші міндеті капитал, жұмыс күші, қызмет,
ақпараттардың еркін қозғалуына жағдай жасау. Бесінші міндеті әлеуметтік
және аймақтық дамуға әсер ететін ортақ қорларды қалыптастыру. Сонымен,
төртінші кезең - валюталық одақ бұл ортақ кеден тарифтерімен тауар және
өндіріс факторларының еркін қозғалысымен қатар, макроэкономикалық саясаттың
үйлестірілуі мен валюталық, бюджеттік, ақша саясаттарының бірдей болуын
қарастырады. Экономикалық одаққа қатысты механизмедер мен инструменттердің
теориялық бағдарламасы да аз. Өзімізге белгілі ЕО ортақ нарық 1993 жылдың
басында құрылды. Одан кейін экономикалық және валюталық одақ және толық
экономикалық одақ құру міндетін қойды.
Экономикалық одақтың қазіргі кезде қызмет етуі схема түрінде былай
көрсетіледі. Мүше елдердің саясатының негізгі бағыттары, мүше елдер
Министрлер Кеңесінің шешімі ретінде бірігіп анықталады ол одақтың және әр
елдің экономикалық дамуын бақылап отырады. Егер де бір елдің экономикалық
саясатының сәйкессіздігі байқалса немесе экономикалық одақтың дұрыс қызмет
етуіне кедергі келтірсе, Министрлер кеңесі қажетті шаралар жүзеге асырады.
Сондықтан, мүше елдер мемлекеттік бюджет дефицитінен сақтанулары керек,
және оған бақылау орнату қажет. Ал валюталық одақ құрудағы негізгі міндет
бірыңғай валюта еңгізілуі евро қарастырылған.
Б.Бэлаш батыс экономика ғылымының беделді экономисті ретінде кеден одағы
концепциясын ары қарай тереңірек талдау жасады. Кеден одағының экономикалық
тиімділгін тек статикалық тұрғыдан емес өсудің динамикалық көрсеткіштерінде
қарастырды. Осы құбылыстарға талдау жасай отырып экономикалық тиімділіктің
негізгі көзі бәсекелесуді жеделдету идеясына сүйенді. Бұл өздігінен
ресурстарды ұтымды пайдалану және технологиялық процесті дамытуға зор ықпал
етеді. Осы тұрғыдан қарастырғанда қазіргі жағдайда кейбір сауда
теорияларына сүйенсек оның ішінде технологиялық (С.Линдерт) және бәсекелесу
(М.Портер) факторлары әлемдік шаруашылық байланыстарының қалыптасуының
артықшылықтарын ашып көрсетеді.
Бұл жерде экономика ғылымдарының классиктері (А.Смит, Д.Рикардо,
Д.С.Миль, Ж.Б.Сей) олардың идеяларын алға жылжытушы қазіргі экономист-
ғалымдар (С.Харрис, Э.Хекшер, Б.Олин, Г.Мюрдаль) және т.б. халықаралық
сауданың мәнін ашып берді. А.Смиттің 1776 жылы шыққан Табиғатты зерттеу
және елдердің баю себептері деген еңбегінде осы күнге дейін өзінің мәнін
жоғалпаған жаңа түсініктер енгізді.
Көптеген интеграциялық топтар бірдей технологиялық байланыстардан еркін
сауда аймағы, кеден одағы, орта нарықтың қалыптасуы валюта одағының
қалыптасуына дейін өтеді. Бірақта евро одақтан басқа бірде-бір блок
интеграцияның ең жоғарғы кезеңіне жеткен жоқ. Солтүстік Америка, Азия,
Оңтүстік-Шығыс Азия және тағыда басқа елдердің саяси күш-жігері 20 жылдан
астам бұрын жарияланса да әліде болса еркін сауда аймағынан шыға қойған
жоқ.
Кеден Одағына және Орталық Азия экономикалық қауымдастығына мүше елдері
осы экономикалық одақтардың қызметінің тиімді болуына қызығушылығын
білдіруде. Кеден Одағына мүше елдер өзінің негізгі бағыттарын ұстана
отырып, экономикалық және саяси ынтымақтастығын кеңейту жолында Кеден
Одағының негізінде мемлекетаралық Еуроазиялық экономикалық қауымдастық
құруға шешім қабылдады (ЕурАзЭҚ).
Сонымен посткеңестік кеңістікте мемлекетаралық деңгейде құрылған одақтар
қалыптасу кезеңінде деп айтуға болады. Бұл жағдай олардың жаңа жоғарғы
сатыларға көтерілуін көрсетеді.
3. Аймақтық интеграциялық бірлестіктердің құрылуы мен даму тәжірибелері
Әлемдік экономика өмірінде аймақтық интеграциялық топтардың құрылуы мен
олардың өзара бірлесіп іс-қимылдар жасауында үлкен жеткілікті тәжірибелер
жиналды. Осы тәжірибелерді Қазақстанның аймақтық интеграциялық топтарға,
оның ішінде Еуразиялық экономикалық қауымдастыққа қатысуы мен оны одан әрі
дамытуда ескерудің маңызы зор. Бұл орайда әсіресе Еуропа елдерінің өзара
қарым-қатынасының қалыптасуы мен даму тәжірибесінің маңызы зор.
Кейіннен Еуропалық одақ болып қайта құрылған Еуропалық экономикалық
қауымдастықтың пайда болуына олардың өндіріс пен капиталдарын біріктіруге
шынайы ұмтылысы бірден-бір негіз болды. Әрқайсысының өз ерекшеліктері бар
аз ауқымды Еуропаның жеке елдерінің нарықтарын сақтау олардың
экономикасының тұрақты дамып, өсуіне мүмкіндік бермеді, ғылым мен
техниканың соңғы жетістіктерін толық, әрі барынша қолдануға, әлемдік
нарықта бәсекелесе алатын ірі корпорациялар құруға кедергі жасады. Бұл
интеграциялық топтың қалыптасып дамуына оған мүше болған елдердің
экономикалық мүдделерінен басқа саяси факторлардың, атап айтқанда Еуропалық
континентте халықтардың бейбіт өмір сүруін қамтамасыз етуге ұмтылудың да
себеп болғанын айта кету керек.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Батыс Еуропа елдерінің алдында не
бірігу керектігі, не әлемдік дамудан шеттеп қалу қаупі тұрды. Еуропалықтар
бірігуді таңдады және соның нәтижесінде Еуропалық одақ әлемдегі ең ірі
экономикалық орталықтардың біріне айналды.
Еуропадағы интеграциялық бірлестік Еуропалық болат пен көмір бірлестігін
құрудан басталды және ол кез-келген ұлттың ішкі нарығының жұмыс істеу
принциптері сияқты принциптерге негізделген ортақ шаруашылық кеңістігі мен
нарығын құруға бағытталған Еуропалық қауымдастықты құру туралы Рим
келісіміне қол қойғаннан кейін тез жанданды. Келісімдегі көзделген
мақсаттарға жету үшін екі топ ережелер қарастырылды:
а қатысушы елдер келіскен жақтар ретінде сақтауы қажет принциптер (төрт
еркіндік принциптері – тауарлардың, капиталдың, қызмет көрсетудің және
адамдардың қозғалыстарының еркіндігі);
б ұлттық заңдарды сәйкестендіру және қажетті ережелер енгізу арқылы
аталған принциптерді қолданудағы кедергілерді жою және аталған принциптерді
іске асыруды жеңілдететін т.б. шараларды қолдану.
Жалпы Еуропалық қауымдастық ортақ нарықтарын құруда мынадай негізгі
белестерден өтті:
09.04.1950ж. ұлт үстінен басқаратын Болат пен көмірдің Еуропалық одағын
құру туралы Шуман жоспарын халыққа жариялады;
18.04.1951ж. Болат пен көмірдің Еуропалық одағын құру туралы Париж
келісіміне қол қойылды және ол 1951-1952 жылдары ратификация жасалып, 1953
ж. күшіне енді;
01.01.1957ж. Еуропалық экономикалық қауымдастықты (ЕЭҚ) ұйымдастыратын,
алты ел қатысқан Рим келісіміне қол жетті;
01.01.1959ж. алтылықтың арасындағы өзара саудада бірінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3
І Бөлім. Аймақтық экономикалық интеграцияның теориялық негіздемелері
1. Ғаламдану және аймақтық экономикалық интеграция түсініктері
5
2. Экономикалық теориядағы интеграциялық үрдістердің зерттелінуі 10
3. Аймақтық интеграциялық бірлестіктердің құрылуы мен даму тәжірибелері
20
ІІ Бөлім. ТМД кеңістігіндегі мемлекеттердің әлемдік ынтымақтастық
үрдістерге кіруі
2.1 ТМД мемлекеттеріндегі экономикалық реинтеграция мәселелері мен даму
ерекшеліктері
29
2.2 Қазақстан Республикасының аймақтық интеграциялық топтарға кіруінің
алғышарттары
37
2.3 Еуразиялық экономикалық қауымдастықтың қалыптасуы
46
ІІІ Бөлім. Қазақстан Республикасының аймақтық интеграциялық топтардағы орны
мен даму болашағы
3.1 ЕурАзЭҚ шеңберіндегі сыртқы сауданы дамыту жолдары
54
3.2 ЕурАзЭҚ қаржылық интеграциясы және даму болашағы
61
Қорытынды
67
Қолданылған әдебиет тізімі
70
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың таңдап алған тақырыбы көптеген себептермен
түсіндіріледі, ол әлемдік шаруашылықтың қазіргі кезде дамуының
күрделенуімен, оның ғаламдық сипат алуымен және аймақтану үрдістерінің кең
таралуымен сипатталады.
Біріншіден, қазіргі кездегі әлемдік экономиканың елдері жаһандану
әсерінен әлемнің басқа елдерімен көпжақты ынтымақтастықты жедел түрде
дамыта бастады. Оның бірден-бір себебі – бірқатар жаһандық проблемаларды
бірлескен күштермен шешудің және табиғи ресурстарды, инфрақұрылымның
бірлескен объектілерін тиімді пайдаланудың қажеттілігі және т.б.
ТМД елдерінің қатысуымен орын алған экономикалық интеграция қиын да
күрделі, әрі көп жағдайда қарама-қайшылықтармен дамуда. ТМД-ның қалыптасуы
мен дамуы бұрынғы республикалардың экономикалық және әлеуметтік-саяси
дамуларының бырыңғай болмауы салдарынан достастық ішінде әртүрлі қарқынды
интеграциялық процестердің тууына әкелді, ал оның нәтижесі ТМД
территориясында одақтар, блоктар және бірлестіктердің пайда болуымен
көрініс тапты. Қазақстан үшін де бұл мәселе айырықша мәнге ие, өйткені,
біріншіден, Қазақстанның халықаралық экономикалық интеграцияға қатысуы
Қазақстан Республикасы егемендігінің экономикалық негіздерін құрудың,
Қазақстанның жоғары экономикалық өсуін қамтамасыз етудің, толыққанды мүше
ретінде оның әлемдік қауымдастыққа кіруінің шарты болып табылады.
1994 жылдан бастап Қазақстан Президенті Н.Назарбаев Еуразиялық одақ құру
идеясын ұсынып келеді. Оның айтуынша: ... Біз - өзінің жеке тарихи және
өзінің жеке болашағы бар еуразиялық елміз. Сондықтан да біздің үлгі
басқаларға ұқсамайтын болады. ол өзінің өн бойына әртүрлі өркениет
жетістіктерін сіңіреді.
Посткеңестік кеңістікте тарихи тағдырлары ортақ, жақын немесе геосаяси
және экономикалық мүдделері сәйкес елдердегі интеграцияны жақтаушылардың
күш-жігерлерінің нәтижесі ретінде 2000 жылдың 10 қазанында еліміздің бас
қаласы Астанада Белорусь Республикасы, Қазақстан Республикасы, Қырғызстан
Республикасы, Ресей Федерациясы және Тәжікстан Республикасы президенттері
Еуразиялық экономикалық қауымдастық (ЕурАзЭҚ) құру туралы келісім-шартқа
қол қойды.
Әлем елдерінің аймақтық интеграциялануға деген жаппай бетбұрыстарын
ескерсек, интеграциялық әлеуеттері өте жоғары ЕурАзЭҚ елдерінің аймақтық
бірігуі – объективті қажет үрдіс еді. ТМД елдері ұзақ уақыт бойына
социалистік достастық елдері шеңберімен шектеле отырып, халықаралық
экономикалық ынтымақтастықтан тыс қалып қойды. Әлемдік экономикалық
кеңістікке кіру кезінде нарықтық бағытты таңдай отырып, ТМД-ның барлық
елдері үшін әлемдік қауымдастыққа ортақ экономикалық блок ретінде ену
тиімді және қауіпсіз болар еді. Ол ТМД мемлекеттерінің тең құқықты
серіктестер ретінде басқа экономикалық және саудалық одаққа қатысуының
маңызды шарты болуы тиіс.
Екіншіден, бұл мәселені шешудің маңыздылығы бүгінгі таңда қалыптасқан
күрделі саяси жағдаймен түсіндіріледі. Екі жүйенің күйреуі, жаңа тәуелсіз
мемлекеттердің туындауы және әлемдік экономикалық қатынастардың жаһандануы
нәтижесінде қалыптасқан жаңа жаһандық жағдайлардың пайда болуы. Қазіргі
кезде әлемдегі әскери-саяси шиеленістердің бірқатар төмендеуі, көптеген
елдердің басымды болу пікірлерінен бас тартуы, мемлекеттердің экономикалық
өсуі мен мәдени дамуына мүмкіндіктердің кеңеюі, соған байланысты елдердің
халықаралық қатынастарға қатысуының күшеюі байқалады.
Үшіншіден, Қазақстан Республикасы Президенті Қазақстан халқына
жолдауында Біздің ары қарайғы интеграциялануымыз – бұл аймақтағы
тұрақтылыққа, прогреске, экономикалық және әскери-саяси тәуелсіздікке жүру
жолы дегенді атап көрсетті. Бұл әлемде жинақталған интеграциялық
бірлестіктердің қалыптасу тәжірибесінің әрекет ету қажеттілігін туындатады.
Бірақ та қазіргі кездегі ғылымда жаһандану, интернационализациялану және
ХЭИ үрдістерінің әлемдік шаруашылық байланыстарға ықпал етуін бағалаудың
ортақ қөзқарасы қалыптаса қоймады.
Қауіпсіздікті қамтамасыз ету Азия үшін де өзекті мәселе болып табылады.
Мұнда 3,5 млрд-тан астам адам өмір сүреді, әлемдік ЖҰӨ-нің 55%-ы
өндіріледі, әлемдік сауданың 40%-ы шоғырланған. Сонымен қатар бұл аймақ өте
тұрақсыз аймақтың бірі болып сипатталады. Осы уақытқа дейін Азияда көптеген
қақтығыстар, өзара сенімсіздік орын алып келеді.
Интеграциялық үрдістердің дамуы осындай экономикалық, саяси, әлеуметтік
мәселелерді шешуге, осы елдердің әрқайсысының саяси хал-ахуалын жақсартуға,
оларда мекендейтін және тарихында көптеген ортақтығы бар халықтар достығын
нығайтуға ықпал ететін болады.
Сондықтан да, ТМД елдері үшін интеграцияның даму сатылары теориялық
мәселелерін және осы үрдіске ықпал етуші факторларды зерттеу, сонымен бірге
ТМД-да интеграциялық байланыстардың қалыптасуы тәжірибесін талдау үлкен
мәнге ие болып отыр. Осыларға негізделе отырып, дипломдық жұмыстың тақырыбы
бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің біріне арналумен қатар халықаралық
экономикалық интеграцияның әлемдік тәжірибесін қарастырады. Алайда бұл ХЭИ
сферасында біз осы елдер тәжірибесін көзсіз көшіруіміз керек дегенді
көрсетпейді. Ол үшін біз елдердің ұлттық ерекшеліктерін, посткеңестік
кеңістікте қалыптасатын тенденцияларды анықтап алуымыз керек, сонымен қатар
Батыс Еуропаның ХЭИ-сының элементтері мен механизмдерінің ішінен Қазақстан
Республикасының экономикасына белгілі бір дәрежеде тиімді болатынын таңдап
алып, қолдануымыз керек. Менің ойымша, интеграция мәселелерін кешенді түрде
зерттеу Қазақстан Республикасы қатысатын интеграциялық топтастықтар
қызметінің механизмдерін жетілдіруге және әлемдік тәжірбие үлгілеріне
сүйене отырып экономикалық интеграцияның тиімді жақтарын дамытуға мүмкіндік
туғызады. Осындай жағдайда дипломдық жұмыстың тақырыбы өзінің өзектілігімен
және іс жүзінде қажеттілігімен ерекшеленеді.
І Бөлім. Аймақтық экономикалық интеграцияның теориялық негіздемелері
1. Ғаламдану және аймақтық экономикалық интеграция түсініктері
ХХ ғасыр бойына әлемдік масштабта елдердің экономикалық өзара әрекеті
жандана түсті және экономикалық қатынастардың анағұрлым көп бөлігін
қамтыды. Халықаралық еңбек бөлінісінің, ең алдымен халықаралық өндіріс
кооперациясының нәтижесі болып табылатын шаруашылық өмірдің
интернационализациялануы тереңдей түсті.
Қазіргі заманғы әлемдік экономиканың дамуы өзара қарама-қайшы әрекет
етуші, әрі күрделі басты екі үрдіспен анықталады: бір жағынан шаруашылық
қызметтердің ғаламдану процесі, ал екіншіден – аймақтық және субаймақтық
интеграцияның өсуі. Бұл екі феномен де халықаралық экономика үшін жаңа
түсініктер емес. Дегенмен соңғы онжылдықта бұл процестердің өріс алуы аса
қызығушылықпен көңіл аударарлық бірқатар жаңа мазмұнды элементтерді
иеленді. ХХ ғ. 80-ші жж.бастап жекелеген мемлекеттер саясаттарындағы сауда
либерализациясы мен капитал қозғалысының ұлғаюы нәтижесінде тауарлар мен
қызметтер тасқыны, шаруашылық байланыстардың интернационализациясы
айтарлықтай кеңейе түсті.
ХХ ғ. басында әлемдік даму ғаламдану процесінің тікелей әсерімен
жүруде. Ғаламданудың мәні – мемлекеттер арасындағы өзара байланыстар мен
өзара тәуекелдіктердің жедел дамуымен және күрделенуімен сипатталады.
Ғаламдану процесін қазіргі кездегі халықаралық қатынастардың барлық
жүйесіндегі болып жатқан терең өзгерістердің басты белгісі ретінде айтуға
болады. Аймақтану мен интеграция процестерінің үйлесімділігі ғаламданудың
экономикадағы елеулі белгілерінің біріне айналады.
Ғаламдану терминін әдебиет беттеріне алғаш болып енгізген (1983ж.)
американдық экономист Т.Левитт болды. Дегенмен термин 90-шы жж. ғана кең
қолданыс тапты деуге болады.
Сыртқы экономикалық түсіндірме сөздіктерде ғаламдану терминін
келесідей түсіндіреді: Экономиканың ғаламдануы – капитал мен өндірістің
интернационализациялануының тереңдеуі негізіндегі әлемдегі барлық елдер
экономикаларының өзара тәуелділігінің өсуі. Ғаламдану нәтижесінде
шаруашылық шарттары теңеседі, бағалар жақындайды, тауарлар мен қызметтер,
сондай-ақ әртүрлі елдердің қаржылық және қор нарықтары қызметтерінде
кедергілер алынып тасталынады. [1, 69 бет]
Төмендегідей бірқатар көрсеткіштер әлемдік экономиканың ғаламдануының
мәнін ашады:
1) ұлттық шаруашылық субъекттерінің мүдделерінің ұлттық-мемлекеттік
шекарадан шығуы (трансұлттық экономикалық және қаржылық құрылымдар
қызметінің кеңеюі);
2) ұлттық және жеке экономикалық проблемалардың және әлемдік
шаруашылық мүдделерінің әлемдік ресурстарды жұмылдырылуы есебінен
шешілуі;
3) дамушы және дамыған елдердегі экономикалық жағдайлардың өзара
тәуелділігі;
4) экономикалық және қаржы саясаттарының ұлттық нұсқасын жалпы әлемдік
координациялау қажеттілігі.
Экономист-ғалымдар қазіргі уақытта экономиканың ғаламдануының бірқатар
бағыттарын атап көрсетті.: [2. 10 бет]
- қаржылық ғаламдану;
- ғаламдық трансұлттық корпорациялардың орын алуы;
- әлемдік сауданың қарқын алуы;
- экономиканың аймақталуы;
- конвергенцияға ұмтылыс.
Дегенмен ғаламдану әлі де болса шын мәнінде глобалды болған жоқ
деген пікір айтылады. Себебі қазіргі кездегі дамушы елдер тұрғындарының
шамамен жартысы жабық экономикада өмір сүруде, яғни халықаралық
экономикалық айырбас пен капитал қозғалысы бұл елдерде көрініс таппаған.
Ал, бірқатар елдер үшін ғаламдану гүлденудің бірден-бір жолы болуда.
Мысалы, Оңтүстік Корея, Тайвань, Сингапур, Чили, жаңа индустриалды
мемлекеттер, әсіресе АҚШ үшін.
Планетаның ауқатты елдерінде тұратын 20% тұрғындарға әлемдік жалпы
ішкі өнімнің (ЖІӨ) 86% келеді, ал кедей елдерде тұратын 20% тұрғындарға –
не бары 1%. Озық технология саласында бұл елдер үстемдік етуде (алдыңғы
қатарлы постиндустриалды мемлекеттер үлесінде әлемдік компьютерлік
техниканың 80,4%, озық технологиялық өндірістің 90,5%, әлемдік тіркелген
барлық патенттердің 87% келеді). Осы орайда әлемнің экономикалық дамуы
алдыңғы қатарлы елдермен анықталады, яғни периферия, олардың ережелерін
ұстануға мәжбүр болады. Бұған байланысты әлемде өзара тәуелділіктен гөрі
бір жақты тәуелділіктің етек алуын айтуға болады.
Соңғы онжылдықтардағы халықаралық қаржы тасқындарының көлемі мен
сауданың өсуінің ерекше жоғары қарқын алуын трансұлттық корпорациялардың
(ТҰК) шапшаң дамуымен түсіндіруге болады. 50 мыңға жуық ТҰК үлесіне қазіргі
заманғы әлемдік өндірістің жартысынан астам бөлігі және әлемдік экспорттың
үштен бір бөлігіне дейінгі мөлшері тиесілі. ТҰК – ғаламдық экономиканы
қалыптастыратын басты элемент. Олар бірте-бірте ұлттық үкіметтің қолдауына
сүйенетін, әлемдік экономиканы басқарушы органдарға айналуда. ТҰК-дың
дамуы, ғаламданудың басқа да құрамдас бөліктері сияқты ұзақ уақыт даму
нәтижесінде өз шапшаңдығын алған процесс болып табылады. Екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін олар жылына 100 шетелдік филиалдарын ашса, ал
қазір тіпті мың есеге дейін ұлғайды. Әлемде барлығы 800 мыңнан астам
шетелдік филиалдары бар 63 мың бас компаниялар бар. Олардың ішінде 270 мың
филиалдар дамыған елдерде, 360 мыңы дамушы елдерде және 170 мыңы өтпелі
экономикалы елдерде орналасқан.
Ирак, Иран, Ауғаныстан мемлекеттері, Африка елдері үшін ғаламдану
барлық проблемаларды шешудің жолы бола алмайды және аса үлкен көмек ретінде
де орын алмайды. Олардың көпшілігі кедейшілікте және экономикалық оқшаулану
жағдайында өмір сүруде, сондай-ақ ғаламдану процесі жағдайында әлемдік
бәсекелестік күресте бұл елдер әлдеқайда әлсіз.
Дамушы елдер әлемдік өндіріс процесіне ТҰК қызметтері арқылы қатысады,
олар үшін жаңа жұмыс орындары пайда болады, ақпараттар мен қазіргі заманғы
ғылыми-техникалық жетістіктерге ену мүмкіндігі кеңейеді. Ғаламданудың
бірден-бір негізгі артықшылығы өндіріс масштабындағы үнемділігі екені, яғни
оның шығындарының азаюына, бағаның арзандауына және тұрақты экономикалық
өсімге әкелетіні белгілі. Сонымен бірге ғаламдану көптеген мемлекеттер
үшін, сондай-ақ ТМД мемлекеттері үшін бірқатар қиындықтар мен
тәуекелділіктер туындатады. Бұлар ең алдымен осы елдердің экономикалық
әлеуеттерінің төмендігінен, посткеңестік кеңістіктегі дезинтеграциялық
процестерден, сондай-ақ ұлттық экономикалық, әкімшілік және құқықтық
жүйелерінің жеткіліксіз дәрежедегі дайындықтарынан туындайды. Әлемдегі ірі
аймақтық топтардың экономикалық көрсеткіштерімен ТМД-ны қатарластырып
қарайтын болсақ, күштер ара-қатынасы ТМД елдерін шаруашылық айырбастың
неғұрлым күшті қатысушыларының ойын ережелерін қабылдауға мәжбүр етеді.
Бақылап отырғанымыздай әлемдегі ұлттық экономикалардың әртүрлі
нышандағы ұлттық аймақтық құрылымдарға бірігулерге зор ұмтылыстары – бұл
әлемдік ғаламданудың келеңсіз әсерлеріне қарсы тұрудың жалғыз ғана
мүмкіндігі дегенмен қатар, біздің елдердің әлемдік нарыққа енулерінің
минималды мүмкіндіктері екендігін айта аламыз. Тек бір ғана даусыз айта
алатын нәрсе: ғаламдану адамзат жолында тарихи мүмкіндіктерді ашумен қатар,
өз дамуында жаңа қауіптерді де туғызады. Әрине оның қырлары да сөзсіз,
айталық, мемлекеттер арасындағы экономикалық байланыстар тереңдей түседі,
экономикадағы адамзаттық алдынғы қатарлы жетістіктерге елдердің кедергісіз
енулеріне жағдайлар жасалады, әртүрлі аймақтар даму деңгейлерінің
теңестірілуіне себепші болатын капитал тасқынына оң әсерін тигізеді.
Сондықтан да ғаламдану процесіне төтеп беру, ғаламдану әсерінен
қалыптасқан жаңа жағдайларға икемделу болып табылады. Мұндай икемделудің
бірден-бір әдісі – экономикалық интеграция.
Ғаламданумен салыстырғанда аймақтану экономиканың қаржы және нақты
секторларының байланысын және анағұрлым терең интеграцияны білдіреді. Мұны
интеграциялық топтар шеңберіндегі капитал мен жұмыс күшінің қозғалысы,
әртүрлі деңгейдегі сауда либерализациясы орын алатын ұйым құрушы елдер
тобын қамтитын шектеулі масштабтағы ғаламдану деп түсінуге болады.
Аймақтану, бір жағынан өз қатысушыларының экономикалық өсуін ынталандырса,
ал екінші жағынан жекелеген экономикалық топтардың алшақтығын тереңдете
отырып, олардың арасындағы қарама-қайшылық пен бәсекелестікті нығайта
отырып ғаламдану процестерін тежейді.
Немістің белгілі саяси қайраткері Г.Геншер былай деп жазады: Жер
бетінің барлық бөлігіндегі пайда болған жаңа аймақтық топтар
идентификацияны және ғаламданудың кері әсерлеріне қарсы жаңашыл жауап үшін
мүмкіндіктер туғызады. Аймақталу – басқа елдер топтарымен конфронтацияны
емес, керісінше ынтымақтастықтың рухын дамытуы тиіс.
Интеграциялық процестердің дамуы тауарлар мен олардың өндіріс
факторларының халықаралық қозғалысының өсуінің заңды нәтижесіне айналды.
Осы орайда елдер арасында неғұрлым берік өндірістік байланыстар құру және
халықаралық сауда мен өндіріс факторлары қозғалысы жолындағы көптеген
кедергілерді жою қажеттіліктері туындады. Толық түрде мұны тек
мемлекетаралық интеграциялық бірігулер шеңберінде ғана жүзеге асыруға
болады.
Кейбір экономикалық әдебиеттерде ғаламдану және интеграция
процестерінің байланысына берілетін тұжырымдамаларда оларды қарама-қарсы
үрдістер деп қарастырады. Мысалы, Қазіргі заманғы әлемдік шаруашылық екі
түрлі қарама-қайшы үрдісті бөліп көрсетеді. Бір үрдіс әлемдік экономиканың
біртұтастығы, яғни ғаламданудың етек алуымен сипатталса, екіншісі әлемдік
шаруашылықтың экономикалық орталықтарының қалыптасуы мен оғаштануы,
жекелеген елдер және аймақтардың экономикалық жақындасуы мен өзара
әсерлесуі, халықаралық интеграциялық топтардың құрылуы сияқты процестермен
сипатталады.
Дегенмен ғаламдану және интеграция ХХІ ғ. әлемдік экономиканың дамуын
анықтайтын объективті, өзара байланысты процестер.
Аймақтық экономикалық интеграция – ғаламданудың негізгі құрам бөлігі.
Дей тұрғанмен ғаламдану интеграциялық процестердің қосындысы болып
табылмайды. Қазіргі кезеңде әлемдік экономиканың ғаламдануы мен аймақтық
экономикалық интеграция – біркелкі түсініктер емес, бірақ олардың негізінде
ортақ процестің бар екендігін айтамыз. Ол – шаруашылық өмірдің
интернационализациялануы.
Интеграциялық үрдісті зерттеуші ресейлік Ю.В.Шишковтың айтуы бойынша,
ғаламдану – интеграцияның кеңейе дамуының жаңа бір қыры болса, ал
интеграция интернационализацияның тереңдей дамуының жаңа бір сатысы.
Шаруашылық өмірдің интернационализацияның ғаламдану және аймақтық
интеграция үрдістерін байланыстырушы ортақ басты қасиетіне жатса, олардың
әрекет етуіне қарай басқа да ұқсастықтарын атауға болады: ұлттық
экономиканың өзара тәуелділіктерінің күшеюі; ұлтүсті институттар рөлінің
күшеюі; әлемдік экономиканы реттегіш жаңа субъекттердің пайда болуына
тікелей әсерлерін тигізеді.
Ғаламдану үрдісін тұтастай әлемде орын алып отырған объективті үрдіс
дейтін болсақ, интеграция үрдісін қажеттілігі жөнінен – объективті, ал оның
қалыптастыру ғаламдануға қарағанда субъективті процесс екендігін айта
аламыз. Осы тұста бұл екі процестің басты ұқсастықтары мен айырмашылықтарын
толық жіктеуге ұмтылыс жасалды. Оны 1-кестеден көруге болады:
1-кесте. Ғаламдану және интеграция құбылыстарының негізгі
ұқсастықтары мен айырмашылықтары.
ХХ ғ. екінші жартысынан бастап алдыңғы қатарлы индустриалды елдер
экономикаларының жедел дамуы және халықаралық транспорт пен коммуникацияның
жетілдірілуі салдарынан, халықаралық тауар және қызметтер саудасының
қарқынды өсуі орын алды. Халықаралық сауда көлемі, уақыт өткен сайын
халықаралық өндіріс факторларының әртүрлі формаларымен толыға бастады,
нәтижесінде шетелдерге тек дайын тауарлар ғана емес, сонымен бірге оған
жұмсалатын өндіріс факторлары да шығарыла бастады.
Тауар бағасындағы пайда ұлттық шегаралар шеңберімен қоса шет елдерде
де жасалына басталды. Экономикалық интеграция халықаралық тауарлар мен
қызметтер саудасы және өндіріс факторларының халықаралық қозғалысы дамуының
заңды нәтижесіне айналды. Сыртқы экономикалық айырбас пен өндіріс саласын
қамтитын экономикалық интеграция ұлттық шаруашылықтың тығыз байланысуы және
аймақтық шаруашылық кешенінің қалыптасуын туғызды.
Экономикалық интеграция өзара әрекет етуші жақтар үшін қолайлы
жағдайлар жасайды. Біріншіден, интеграциялық қарым-қатынас шаруашылық
субъектілеріне, қаржылық, материалдық, еңбек, жаңа технология сияқты
әртүрлі ресурстардың енуіне аймақ көлемінде неғұрлым кең жол ашады.
Екіншіден, аймақтық шеңберде елдердің экономикалық жақындасуы қатысушы
елдер фирмалары үшін, оларды үшінші бір елдер фирмалары тарапынан белгілі
дәрежеде бәсекелестіктен қорғай отырып, айрықша (привилегированный) жағдай
қалыптастырады. Үшіншіден, интеграциялық әрекеттер, оған қатысушы-елдер
үшін жекелеген неғұрлым артта қалған аудандар даму шарттарын қалыпқа
келтіру, еңбек нарығындағы жағдайды райландыру, жеткілікті түрде қамтамасыз
етілмеген тұрғындар топтарына әлеуметтік кепілдемелер көрсету, денсаулық
сақтау, еңбекті қорғау және әлеуметтік қамсыздандыру жүйелерінің әрі қарай
дамуы сияқты күрделі әлеуметтік мәселелерді бірігіп шешуге мүмкіндік
береді.
Ғаламдану парадоксы, қоғамның ішкі байланыстары неғұрлым ауқатты және
оның экономикалық, әлеуметтік нығаюы дәрежесі жоғары және неғұрлым ішкі
ресурстар таратылуы толығырақ жүрсе, соғұрлым ол интеграциялық байланыстар
артықшылықтарын табысты пайдалана біледі және ғаламдық нарық шарттарына
бейімделе алады.
Халықаралық экономикада, әсіресе дамушы елдерде интеграциялық топтар
кездейсоқ пайда болуымен қатар көп ұзамай жойылуда. БСҰ-ның есебі бойынша,
Батыс Еуропадағы интеграциялық прогресс әлемнің басқа бөліктерінде
интеграциялық бірігулердің сандық өсуіне түрткі болу нәтижесінде 70-
жылдардағы 18-20 топтармен салыстырғанда, 90-жылдар ортасында әртүрлі
типтегі 30-дан астам интеграциялық бірлестіктер қалыптасқан.
Елдердің өзара әрекет етуі мен жақындасуына әкелетін нарықтық
экономиканың жалпы заңдары, тарихи, экономикалық әлеуметтік, дәстүрлік және
басқа да факторлар жиынтығымен байланысты әртүрлі географиялық аймақ
жағдайларында әртүрлі ерекшеліктермен көрініс табады.
Қатысушы-елдер шаруашылықтарының бірігуі алдағы уақытта перспективті
өз дамуын алатын, олардың байланыстары одан ары тереңдей түсетін, Еуропалық
Одақ (ЕО), Азия-тынық мұхиттық экономикалық ынтымақтастық ұйымы (АТЭЫ) және
Солтүстік американдық еркін сауда келісімі (НАФТА) сияқты үш алып аймақтық
топтарды атап айтуға болады. Бұл топтардың экономикалық өзара әрекеті
әлемдік шаруашылықтың дамуына өте үлкен әсерін тигізуде.
Аймақтық интеграциялық топтардың әсер ету мүмкіндіктері мен күштерінің
өсуіне орай, олар ірі үстем елдердің орнына өздерін әлемдік экономикалық
дамудың басты субъектісі ретінде қабылдайды. ХХ ғ. аяғынан бастау алған
әлемдік экономикалық дамудың басты ерекшеліктері де осында. Әлемдік
шаруашылық облыстарындағы көпшілік экономист сарапшылардың көзқарастарын
ескере отырып, бұл құбылыстың қазіргі 21 жүзжылдық барысында анағұрлым
нығая түсетінін айтуға болады..
2. Экономикалық теориядағы интеграциялық үрдістердің зерттелінуі
ХХ ғасырдағы әлемдік өркениеттің дамуының жетекші тенденцияларының бірі
халықаралық байланыстардың күрделі және тармақталған жүйесінің қалыптасуы
болып саналады. Өткен тәжірибеге көз жүгіртсек, әрбір мемлекет басқа
мемлекеттерден жоғары тұруға, сыртқы дүниеден оқшаулануға ұмтылды, ал бұл
жағдай экономиканың тоқырауына және сыртқы саясаттағы шиеленістерге әкеліп
соқты. Қазіргі кездегі елдер халықаралық қатынастарға белсенді түрде
қатысады, әр алуан үкіметаралық ұйымдарды құрады, оларға жекелеген
мемлекеттің ішкі және сыртқы құзіретіндегі көптеген мәселелерді шешу істері
жүктеледі. Осыдан мемлекеттердің халықаралық ынтымақтастығының жедел өсуі
байқалады.
Қазіргі кездегі мемлекеттердің халықаралық ынтымақтастығының маңызды
аспектісі - бұл халықаралық экономикалық байланыстарды орнату. Бүгінде
көптеген елдер тұйық ұлттық шаруашылықтан сыртқы нарыққа бағытталған ашық
экономикаға өту үстінде. Осыған байланысты әлемдік шаруашылық өмірдің
интернационализациялануы, жаһандануы және халықаралық экономикалық
интеграция бүкіл әлемдік шаруашылықтың дамуының жетекші тенденциясы болып
табылады.
Экономикалық интеграцияға беталыс қазіргі кездегі халықаралық өмірге тән
құбылыстардың біріне айналып келеді. Әлемдік шаруашылық байланыстардың
жаһандануы жағдайында экономикалық интеграцияның мазмұндылығы одан сайын
түрлене түсуде. Интеграцияның терең негіздерін және алуан түрлі қасиеттерін
айқындау үшін осы терминнің түбіріне көңіл аудару керек. Интеграция
латынның Integratio сөзінен туындайды, оның аудармасы бөлшектелген
бөліктердің бірігуі деген мағынаны береді [3, 299б]. Бұл түсінік қоғамдық
өмірдің әр алуан сфераларында қолданылады, сәйкесінше, әрбір жағдайда оның
мағынасы да әр алуан болып келеді, жалпы алғанда, интеграция дегеніміз
бөлшектелген бөліктердің бірігуі.
Егер де экономикалық әдебиеттердегі талдауға назар аударсақ, мынаны атап
өтуге болады, яғни бүгінгі таңда экономикалық ғылымның көптеген мәселелері
өз шешімін таппай отыр. Оларға интеграция түсінігі және онымен өзара
байланысқан әлемдік шаруашылық өмірдің жаһандануы мен
интернационализациялануы сияқты құбылыстар жатады. Бұл мәселелер отандық
қана емес, сонымен бірге әлемдік экономикалық әдебиеттерде де негізгі
орынды алады. Бірақ та, жаһандану, интернационализациялану және интеграция
түсініктері әлемдік экономикаға қатысты әр қалай түсіндіріледі. Сонымен
қатар, мемлекеттердің ұлттық экономикаларының және бүкіл әлемдік
қауымдастықтың дамуына осы аталған үрдістердің ықпалын бағалаушы ортақ
көзқарас әлі де жоқ.
Халықаралық экономикалық интеграцияның туындауы мен дамуын И.Кант,
А.Сен-Симон, Ж.Ж.Руссо, Ж.Прудон сияқты атақты ойшылдар көре білген.
Мысалы, 200 жыл бұрын-ақ И.Кант халықтар арасындағы өзара қарым-
қатынастардың мынандай жүйесінің күшеюін болжаған, ол жүйеде қауіпсіздік
мәселесі барлық адамдардың әрқайсының мүдделері үшін тұтастықты сақтау
қажеттілігін түсінуі есебінен шешілетін болады. И.Кант халықтар одағы
идеясын негіздеп, әлемдік құрылымның абсолюттік жаңа моделін ұсынды және
осы жағдайда интернационализациялану үрдісі және ұлттық мемлекетті сақтау
үрдісі арасындағы сөзсіз туындайтын қарама-қайшылықты атап көрсетті [4, 96
б.]. Осылайша, бұл қарама-қайшылықты шешу адамзаттың ақырындап
эволюциялануы нәтижесінде мүмкін болады: абсолюттік әр түрлі, жекелеген
қоғамдардан планеталық көлемдегі біртұтас азаматтық қоғамға айналуы.
Ғаламдық мағынада, осы тектес идеяларды болжай отырып, хх ғасырдың
ортасында интеграцияның маңызды аспектілерін негіздеуге А.Мюллер-Армак,
В.Репке, Дж.Вайнер, Л.Тинберген, Ф.Перру, Дж.Мид, Р.Фриш, П.Стритен,
А.Стритен және тағы басқа экономистер едәуір үлес қосты. Олар бірте-бірте
толыққанды интеграцияның тиімділігін дәлелдей отырып, қазіргі кездегі
интеграциялық бірлестіктердің қалыптасуына ықпал етті.
Бүкіләлемдік шаруашылықтың біртұтас қағидалары мен ережелерінің
таратылу қажеттілігін болжай отырып, интеграцияның қалыптасуында
мемлекеттің рөлінің күшеюімен, парасатты экономикалық саясаттың жүргізілуі
маңызды рөль атқарады деп білді. Сәйкесінше, Э.Хаос, М.Бийе, А.Филипп,
А.Маршалл, Р.Сменд, В.Хупер интеграцияның мәнісін елдер арасындағы
экономикалық және заңнамалық шаралардың келісілуінен және ұлт үстінен
қараушы органдар көмегімен бірлескен экономикалық саясаттың жүзеге
асырылуынан көреді. Атап айтсақ, швед экономисті Г. Мюрдаль интеграция
туралы былай деп жазды: Экономикалық интеграция негізінде басты мәселелер
экономикалық болмауы мүмкін, онда саяси, әлеуметтік, әлеуметтік-
психологиялық мәселелер орын алуы мүмкін. Мүмкіндіктердің бірте-бірте
теңесуіне қол жеткізу, еркіндікпен нормалардың теңестірілу нәтижесінде
әлеуметтік біртұтас қоғамның пайда болуын болжайды. Бұл қоғамда
байланыстардың дамуы мен қолайлы ынтымақтастық болуы тиіс. [5, 29 б].
Интеграцияның планетарлық масштабта дамуын теріске шығармай-ақ бір қатар
ғалымдар аймақтық экономикалық интеграцияның дамуы интернационали-
зацияланудың бастамасы деп есептейді. Аймақтық экономикалық интеграцияның
бастауын ғалымдардың үлкен тобы қалады. Мысалы, А.Предоль және Х.Юргенсен,
шамамен интеграцияға мынандай анықтама бере отырып, оны түсінудегі шешуші
сәт болып бөлшектердің өте жоғары тұтастыққа бейімделуі және байланысуы
болып саналады деп баса айтты. Сонымен бірге ол бірнеше мемлекеттік
кеңістіктердің ішкі нарығында қалыптасқан қатынастарға ұқсас қатынастары
бар экономикалық салаға бірігуі деп түсіндіріледі.
Айта кететін жайт, бұл экономисттердің интеграцияға философиялық-
экономикалық түсініктеме беруі біржақты сипатқа ие, өйткені А.Предоль мен
Х.Юргенсеннің пікіріне сәйкес, интеграцияның рөлі халықаралық айырбастағы
барлық кедергілерді жоюға сайып келеді. Мысалы, Р.Арон интеграция
дегеніміз капиталдар мен тұлғалардың қозғалу шарттарының, сәйкесінше ұлттық
шаруашылық шеңберіндегі шарттарға сай интеграцияланған кеңістіктегі
кәсіпкерлік мәмілелерді бекіту мүмкіндігінің толық ұқсастығы деп анықтады.
Халықаралық экономикалық интеграция теориясының дамуына Б.Бэлаш қомақты
үлес қосты. Б.Бэлаштың пікірінше, интеграция - бұл интеграциялық
топтастыққа біріккен екі немесе одан да көп мемлекеттердің қайсысының
резиденттері болып табылатындығына байланыссыз нарық субъектілерінің
экономикалық қызметіне арналған жағдайларды (шарттарды) теңестіру.
Б.Бэлаштың концепциясы бес тізбекті формадан тұратын интеграция сатыларын
болжап көрсетті:
- біріншіден, қатысушы елдер арасындағы саудада тарифтер мен сандық
шектеулерді алып тастау арқылы еркін сауда аймағын құру;
- екіншіден, үшінші елдермен сауда жасау кезінде ортақ тарифтерді бекіту
арқылы кедендік одақты құру;
- үшіншіден, ортақ нарық құру, онда тауарлар саудасында, капитал мен
еңбек қозғалысында шектеулер жойылады;
- төртіншіден, экономикалық одақты құру, онда жоғарыда аталғандармен
қатар кез-келген дискриминация жойылады және ұлттық экономикалық саясат
келісіледі;
- бесіншіден, толық экономикалық интеграция, ол ұлттық экономикалық
саясаттың бірлігін және ұлт үстінен қараушы билік органдарын құруды
көздейді [6, 35б].
Бүгінгі таңда экономикалық әдебиетте ХЭИ-ның теориялық негіздемесіне
қатысты бірнеше ғылыми көзқарастар қалыптасты. Халықаралық экономикалық
интеграцияға қатысты теориялық шарттарды зерттеу барысында мынаны атап
өтуге болады, ұзақ уақыт бойына экономикалық ғылымда ХЭИ мемлекетер
арасындағы еңбек бөлінісінің нәтижесі болып табылады деген көзқарас басым
болып келді. Бұл көзқарасты экономика ғылымының классиктері қалыптастырды.
Бұл көзқарас тар, әрі біржақты болып табылады, онда халықаралық
қатынастардың дамуының қазіргі кездегі тенденциялары толығымен
айқындалмайды.
Өткен ғасырдың 50-ші және 60-шы жылдары жақсы қарқын алған экономикалық
интеграция үрдісін әрі үрдіс, әрі қарым-қатынастар ретінде анықтауға
болады. Үрдіс ретіндегі интеграция әр алуан мемлекеттерге қатысы бар
экономикалық субъектілер арасындағы айырмашылықтарды жою шараларын
көрсетеді. Қарым-қатынастар ретіндегі интеграция ұлттық экономикалардың
әрқайсысындағы шетелдік серіктестерді дискриминациялаудың (алалаудың)
белгілі бір формасының болмауымен сипатталады.
Дәстүрлі теорияның өкілдері ХЭИ-ны кедендік одақ шеңберінде құрылатын
экономикалық алғышарттарға ғана сүйеніп негіздейді. Ол сауда кедергілерін
жоюды, процеске белгіленген үйлестіруші регламентті енгізуді көздейді. ХЭИ
өндірістің өсуінің, мүше елдердің әл-ауқатының жақсаруының қажетті алғышарт-
тарын қалыптастырады, халықаралық мамандануға ықпал етеді. Бірақ та бұл
концепция стандартты емес жағдайларды ескермейді, оның әлсіз жағы осында
жатыр. Тәжірибеде мынандай жағдай жиі кездеседі, яғни интеграцияланған
елмен салыстырғанда, сыртқы сауда саясатын ырықтандыру жөніндегі біржақты
келісімдерді қабылдаған ел жақсы көрсеткіштерге қол жеткізеді. Осыған
байланысты ХЭИ шеңберінде оның кейбір мүшелері басқалармен салыстырғанда
көп артықшылықты алады.
Басқа теориялық мектеп өкілдері ХЭИ-ның басымды артықшылықтары ретінде
сыртқы саяси факторларды қарастырады, атап айтқанда: өте сенімді қорғаныс
қабілеті, элиталық клубқа енудің беделділігі. ХЭИ процесінде саяси
факторлар маңызды, бірақ оның рөлі шешуші емес, өйткені ХЭИ объективті
экономикалық заңдарға сүйене отырып дамиды.
Қазіргі кезеңде басқа көзқарас қалыптасты, оны жақтаушылар ХЭИ-ның басты
алғышарты - ортақ мақсатты шешу және оған қол жеткізуде бірлескен қызметті
жүргізу (өндірістің, жұмысбастылықтың өсуі, әлеуметтік тұрақтылық және
т.б.) деп есептейді. Бұл көзқарастың өкілдері сыртқы экономикалық қызметті
мемлекеттік реттеуді кеңейту қажеттілігін негіздейді.
Соңғы уақытта жаңа теория пайда болды, оған сәйкес жекелеген мемлекеттер
шектеулілік факторын (табиғи ресурстар, энергия тасымалдау-шылар, шикізат
және т.б.) жеңуге арналған интеграцияға ұмтылады. Басқа жағдайларда ХЭИ-ның
технологиялық факторларының айырықша мәніне баса назар аударылады [7, 21-23
б.].
Е.Ф.Борисов және Ф.М.Волков өздерінің Экономикалық теория негіздері
атты оқулықтарында мынандай пікір келтіреді, яғни экономикалық интеграция
дегеніміз кең сипаттағы мемлекетаралық бірлестік, ол арнайы келісімдерге
сәйкес әрекет етеді және оның өзіндік ұйымдастырушылық құрылымы бар.
Бірлестік шеңберінде қатысушы елдердің территориясында басқа елдермен
салыстырғанда айырықша, жеңілдетілген жағдайда шаруашылық қызметтің
белгіленген түрлері қалыптасады.
Олардың пікірінше, экономикалық интеграция - бұл қазіргі кездегі
шаруашылық өмірдің интернационализациялануының жоғарғы сатысы. Интеграцияға
қатысушылар арасында өте терең халықаралық еңбек бөлінісі жүзеге асады,
тауар-лардың, қызметтердің, капиталдың, жұмысшы күшінің интенсивті айырбасы
жүргізіледі. Өндірістің кеңейтілу процесі өте жоғары деңгейге көтеріледі,
ал оның өзі экономикалық процестерді тиімді әрі жоспарлы реттеудің
ұйымдастырылуын талап етеді.
М.Н. Чепурин және Е.А.Киселеваның редакциясындағы экономикалық теория
курсында интеграцияға мынандай анықтама беріледі: интеграция - бұл бірнеше
елдердің ұлттық щаруашылықтарының жақындасуы мен өзара енуі процесі, ол
ортақ шаруашылық организмді құруға бағытталады. Мәскеулік экономикалық
әдебиетте интеграцияның мынандай анықтамасы келтірілген: Интеграциялық
процесс - бұл өте кең мағынадағы қоғамдық ұдайы өндірістің ұлттық
процестерінің, соның ішінде оның әлеуметтік, құқықтық және саяси
механизмдерінің өзара араласуы және бірігуі.
Интеграция түсінігін А.С.Булатовтың Экономика атты оқулығында
келтірілген анықтамамен келісуге болады: халықаралық экономикалық
интеграция - бұл ұлттық шаруашылықтар арасында терең әрі тұрақты өзара
байланыстар мен еңбек бөлінісінің дамуы, олардың өндірістік құрылымдарының
әр түрлі деңгейлерде және әр түрлі формаларда өзара ықпалдасуының негізінде
елдердің шаруашылық саяси бірлесуі процесі.
Осының барлығын қорыта келе мынаны атап өту керек, яғни интеграция
теориясының даму тарихын ескермеу мүмкін емес. Осының барлығы интеграция-
ның эволюциялық дамуын көрсетеді.
Интеграция категориясы мынаны көрсетеді, яғни экономикалық
интеграцияның табиғатын түсіну қоғамдық өмірдің барлық жақтарын белгілі бір
дәрежеде қамтитын интеграциялық процестердің күрделілігімен және
ерекшелігімен байланысты.
Оған әр түрлі құралдар мен әдістер кіреді: айырбас пен өндіріс
саласындағы уақытша және бір реттік мәмілелерден бастап тұрақты және ұзақ
мерзімдік келісімдерге дейін. Олардың негізгілеріне мыналар жатады:
1) экономикалық байланыстарды реттейтін мемлекетаралық органдар жүйесін
құру;
2) еркін сауда аймағын, кедендік одақтарды, ортақ нарықтарды құру;
3) макроэкономикалық процестерге мемлекетаралық араласу, бұл процестер
өндірістің өсу қарқынымен, құрылымымен және орналастырылуымен, ғылым мен
техниканың дамуымен, валюталық-қаржылық жағдаймен байланысты;
4) микродеңгейдегі келісімдер мен байланыстарды кең көлемде қолдану;
кәсіпорындар арасында әр түрлі елдердің монополиялары мен фирмалары, осылар
арқылы интеграциялық процестер іске асады, әр түрлі елдердің нарықтары ғана
емес, сонымен бірге олардың экономикаларының әр түрлі салалары бірігеді;
5) интеграциялық механизмдердің қызметі ерекше заң жүйелерімен, атап
айтқанда ұлт үстінен қарайтын заңдармен бекітіледі.
Сонымен, интеграция өзінің айырықша категория ретінде қарастырылуымен
бірге, халықаралық экономикалық байланыс процестерімен, бірнеше
белгілерімен ерекшеленеді. Осы белгілер тұрғысынан қарастырғанда ХЭИ - бұл
елдер арасындағы терең, тұрақты өзара байланыстар және еңбек бөлінісі,
сонымен бірге олардың әр түрлі формадағы және әр түрлі деңгейдегі ұдайы
өндірістік құрылымдарының өзара енуі негізінде жекелеген ұлттық
шаруашылықтардың жақындасуы мен өзара бейімделуі процесі.
Интеграцияның мақсаты - ұлттық экономикаларды жақындастыру және
экономикалық проблемаларды тиімді түрде бірлесе шешуді қамтамасыз ету. Бұл
жағдайда елдердің ұлттық ерекшеліктерінің әр алауандығы мемлекеттердің
экономикалық бірлестіктерінің әр алуандығын туындатады. Бұл бірлестіктер
бір-бірінен қатысушылардың саны, жиынтық экономикалық потенциал және адам
ресурстары іс-әрекеттердің нақты бағдарламасы, экономикалық саясаттың
құралдары, мемлекетаралық органдардың өкілеттіктері бойынша ерекшеленеді.
Интеграциялық процестер Еуропалық интеграциялық топтастық, яғни ЕО
шеңберінде кең түрде дамыды.
Интеграциялық үрдістердің кезеңдеріне келетін болсақ, онда
төмендегілерді айтуға болады. Бұндай тарихи мұраны әрине, тәуелсіз елдің
лидерлері қанша жылдам саяси шешім қабылдағанымен қысқа мерзімде шеше
алмайды. Сондықтанда интеграцияның формаларын таңдауда басқаша ауытқуға жол
жоқ, және Бэлаштың классикалық схемасы іс жүзінде қолдануда.
Американдық экономист Б.Бэлаш бірінші рет интеграцияға екі түрлі көз
қараспен қарады. Аймақтық экономикалық интеграция проблемалары көптеген
экономистерді, тарихшы және политолог, социологтарды қызықтырды. Көптеген
зерттеулердің нәтижесінде аймақтық экономикалық интеграция тереңірек және
толығырақ қарастыру қажеттігі туындап отыр.
Интеграция ұғымы - күрделі, жан-жақты дамудың қарапайым түрінен күрделі
нысандарына қарай дамитын процесс ретінде қарастырылды. Қазіргі күнде ХЭИ-
ның теориялық негізінде Б.Бэлаштың схемасы классикалық болып табылады.
Батыс-Европа интеграциялық ынтымақтастығының алғашқы қадамдарының негізінде
Б.Бэлаш интеграцияның бес түрлі кезеңдерін қарастырады. Б.Бэлаша ең алдымен
ынтымақтастық пен интеграцияны ажырату керек екендігін ескертеді. Егер
ынтымақтастық процессі әртүрлі дискриминацияны азайтуға бағытталған шаралар
жүргізуді білдірсе, интеграция процессі дискриминацияны мүлдем жоюды
білдіреді.
Сонымен Бэлаш интеграцияның бес кезеңін анықтайды: І. Бірінші кезеңде
еркін сауда аймағы. ІІ. Кеден одағы. ІІІ. Ортақ нарық. IV. Валюталық одақ.
V. Толық экономикалық одақ.
Бірінші кезеңнің алдында мемлекеттер жақындасуға бет алған, олардың
арасында преференциалды келісімдер қабылданды. Мұндай келісімдер жекелеген
елдер арасында 2 жақты негізінде құрылуы мүмкін, сонымен қатар
интеграциялық топтар мен сауда топтарының арасында да құрылуы мүмкін.
Осыған сәйкес олар бір-біріне үшінші елдерге қарағанда қолайлы тәртіп
тудырады. Преференциалды келісімдерді басқару үшін ешқандай мемлекетаралық
органдар құрылмайды. Бірінші кезеңде елдер еркін сауда аймағын құруға
көшеді. Еркін сауда аймағын құруда мүше елдер арасында тарифтер мен сандық
шектеулерді алып тастау жұмыстары жүргізіледі.
Көп жағдайларда, еркін сауда аймағының талаптары ауыл шаруашылық
өнімдерінен басқа, барлық тауарларға қолданылады. Еркін сауда аймағын құру
келісімдері баждардың өсуіне өзара мораторий қағидасына негізделген, яғни
серіктес елдер өздері кеден баждарын өсіруге немесе жаңа сауда кедергілерін
ендіруге мүмкіндіктері жоқ.
Еркін сауда аймағын құруда артықшылықтар мен қатар кемшіліктер де
кездеседі. Оның оң қатарына мыналар жатады, еркін сауда аймағының қызмет
етуі елдерге Уругвай раунд шеңберінде өздеріне алған міндеттерін
орындауға, сыртқы экономикалық қызмет жүйесін жетілдіруге, халықаралық
саудаға икемді бағытталуға мүмкіндік береді. Ал теріс жақтарына мыналар
жатады: еркін сауда аймағының құрылуы ішкі нарықта бәсекелестіктің күшеюіне
әкеледі, бұл отандық өнеркәсіптік өнімдердің сапалылығына кері әсерін
тигізуі мүмкін. Импорттың еркін кіруі, ұлттық тауар өндірушілерге үлкен
қауіп қатер тудыруы мүмкін. Импорт тауарларының сапасының бәсекелестігіне
шыдамай, банкротқа ұшырау қауіпі өседі.
Мемлекеттің қолдауынсыз, шетелдік өндірушілер қорғану шараларына
қарамастан ішкі нарықтан отандық өндірушілерді ығыстырып шығару қауіпі
өседі. Интеграцияның екінші кезеңі Кеден одағының құрылуымен байланысты.
Кеден одағы - үшінші елдерге қатысты бірдей ортақ кедендік тарифтерін және
бейтарифтік реттеу жүйесін енгізу, ұлттық кедендік тарифтердің алынып
тасталуы. Кеден одағы-аймақ ішінде тауар мен қызметтердің еркін қозғалысы
мен бажсыз өтуін қамтамасыз етеді.
Еркін сауда аймағы мен кеден одағы арасындағы баста айырмашылық мынады.
Еркін сауда аймағында кеден баждарының біртіндеп төмендеуі, бейтарифтік
кедергілердің жойылуы т.б. соңында мүше елдер арасында баж салығын алып
тастауды қамтамсыз етеді. Ал кеден одағында мүше елдер арасында бажсыз
сауда жүргізіледі және одаққа кірмейтін үшінші елдерге қатысты ортақ
кедендік тариф орнатылады. Кеден одағының интеграциялық құрылымы еркін
сауда аймағына қарағанда жетілген болып табылады. КО шеңберінде мүше
елдерің тұтынуында және өндіріс құрылымында күрделі өзгерістер болып
тұрады. Біріншіден, протекционизм, әртүрлі сыртқы жеңілдіктер, кедендік
тарифтерге қатысты бірдей сыртқы сауда саясатын жүргізуде, елдер сыртқы
тариф деңгейі мен бағалар арқылы тауар ағымдарын реттейді. Бұл өз кезегінде
өндірісте, тұтынуда, ресурстарда басқа бағыт алуға итереді.
Тарифтер қалыптаусының екі варианты бар: кеден одағының сыртқы
шекарасында кез-келген тауарға орнатылатын сыртқы тариф интеграциялық
құрылымының құрылмай тұрғанда болған тарифтен жоғары болуы, ал екіншісі
төмен болуы. Егер сыртқы тариф жоғары орнатылса, КО-на мүше елдер арзан
экспорт тауарларынан бас тартуына мәжбүр болады. Ал егер сыртқы тариф төмен
орнатылса, олардың сыртқы саудасы үшінші елдердің нарықтарына бағыттану
басталады. Мұндай шаралар ішкі және сыртқы өндірушілердің бәсекелестігін
күшейтуге әсерін тигізеді. Сондықтан, сыртқы сауда тарифтерін реттеу кеден
одағы ішіндегі интеграциялық процестердің дамуына бір түрде әсер етеді.
Тәжірибе көрсеткедей, сыртқы тарифті реттеу тауар мен қызмет ішкі нарығының
дамуына қолайлы әсер етеді. Кеден одағы шеңберінде импорт таурларды
өндірушілер мен жеткізушілер арасындағы бәсекелестік күшейіп, бағалар
өсуінің төмендуі байқалады.
Кеден одағының құрамында бір немесе екі ірі державаның болуы одақ үшін
маңызды. Онда КО шеңберіндегі ресурстық проблемалар өте тез шешіледі.
Кедендік тарифтік реттеу экономикалық өсуге әсерін тигізетін шетел
инвестицияларын ынталандыруға қолайлы жағдайдар туғызуға мүмкіндік беред.
Кеден одағының қызмет етуі интеграциялық процестерді басқаруда өзгертулерді
қажет етеді.
Біріншіден, бірдей кедендік баждарға ауысу, әр елдегі ұлттық
экономиканың көптеген кешендерінің дамуын қайта қарауды талап етеді.
Екіншіден, макроэкономикалық деңгейде жекелеген (кешендердің) салалардың
дамуын үйлестіру қажет, бұл басқа қызмет сфераларында әртүрлі
проблемалардың пайда болуына әкеледі. Үшіншіден, тек кедендік тарифтік
саясаты туралы келісімдер мен ғана емес, ішкі нарықтарды үйлестіру кезінде
жүргізілетін келісімдердің қажет екені туындайды. Бірақ, сонымен қатар
кеден одағының қызмет етуі барлық өндірілетін, тұтынылатын тауарларға
кедендік тарифтік саясаттың бірдей болуы міндетті емес. Практика
көрсеткендей, қорғаныс өнеркәсібі, энергетиканың жеке салалары және т.б.
ірі бағыттар кеден одағы сферасынан және ортақ кеден-тарифтік саясаттан тыс
қалады.
Интеграциялық процестің үшінші кезеңі - ортақ нарық - интеграцияланушы
елдер тек тауар және қызметтердің ғана еркін қозғалуы туралы емес, сонымен
қатар өндіріс факторлары; капитал, жұмыс күшінің қозғалуы туралы келіседі.
Кеден одағының ортақ нарыққа өтуі экономикалық факторлармен қатар, саяси
факторларға байланысты. Тарифтік кедергілердің белгілі бір мөлшерде
жойылуына қарамастан, бейтарифтік кедергілер тұрады: техникалық
нормалардағы айырмашылықтар, тауарлардың ұлттық маркаларын заңды қорғау
және т.б. Эксперттердің айтуынша ортақ нарықтың құрылуы көптеген
заңдылықтар мен нормалардың гармонизациясын талап етеді.
Ортақ нарық құру үшін алты-жеті ірі міндеттерді орындау тиіс. Бірінші
және екінші міндеті КО-ғы алғышарттар, кеден баждарын жою және үшінші
елдерге қатысты бірдей сауда саясатын жүргізу. Ортақ нарық үшін бұл
жеткіліксіз. Үшінші міндеті экономика секторлары мен жекелеген салалардың
дамуына ортақ саясат жүргізу. Төртінші міндеті капитал, жұмыс күші, қызмет,
ақпараттардың еркін қозғалуына жағдай жасау. Бесінші міндеті әлеуметтік
және аймақтық дамуға әсер ететін ортақ қорларды қалыптастыру. Сонымен,
төртінші кезең - валюталық одақ бұл ортақ кеден тарифтерімен тауар және
өндіріс факторларының еркін қозғалысымен қатар, макроэкономикалық саясаттың
үйлестірілуі мен валюталық, бюджеттік, ақша саясаттарының бірдей болуын
қарастырады. Экономикалық одаққа қатысты механизмедер мен инструменттердің
теориялық бағдарламасы да аз. Өзімізге белгілі ЕО ортақ нарық 1993 жылдың
басында құрылды. Одан кейін экономикалық және валюталық одақ және толық
экономикалық одақ құру міндетін қойды.
Экономикалық одақтың қазіргі кезде қызмет етуі схема түрінде былай
көрсетіледі. Мүше елдердің саясатының негізгі бағыттары, мүше елдер
Министрлер Кеңесінің шешімі ретінде бірігіп анықталады ол одақтың және әр
елдің экономикалық дамуын бақылап отырады. Егер де бір елдің экономикалық
саясатының сәйкессіздігі байқалса немесе экономикалық одақтың дұрыс қызмет
етуіне кедергі келтірсе, Министрлер кеңесі қажетті шаралар жүзеге асырады.
Сондықтан, мүше елдер мемлекеттік бюджет дефицитінен сақтанулары керек,
және оған бақылау орнату қажет. Ал валюталық одақ құрудағы негізгі міндет
бірыңғай валюта еңгізілуі евро қарастырылған.
Б.Бэлаш батыс экономика ғылымының беделді экономисті ретінде кеден одағы
концепциясын ары қарай тереңірек талдау жасады. Кеден одағының экономикалық
тиімділгін тек статикалық тұрғыдан емес өсудің динамикалық көрсеткіштерінде
қарастырды. Осы құбылыстарға талдау жасай отырып экономикалық тиімділіктің
негізгі көзі бәсекелесуді жеделдету идеясына сүйенді. Бұл өздігінен
ресурстарды ұтымды пайдалану және технологиялық процесті дамытуға зор ықпал
етеді. Осы тұрғыдан қарастырғанда қазіргі жағдайда кейбір сауда
теорияларына сүйенсек оның ішінде технологиялық (С.Линдерт) және бәсекелесу
(М.Портер) факторлары әлемдік шаруашылық байланыстарының қалыптасуының
артықшылықтарын ашып көрсетеді.
Бұл жерде экономика ғылымдарының классиктері (А.Смит, Д.Рикардо,
Д.С.Миль, Ж.Б.Сей) олардың идеяларын алға жылжытушы қазіргі экономист-
ғалымдар (С.Харрис, Э.Хекшер, Б.Олин, Г.Мюрдаль) және т.б. халықаралық
сауданың мәнін ашып берді. А.Смиттің 1776 жылы шыққан Табиғатты зерттеу
және елдердің баю себептері деген еңбегінде осы күнге дейін өзінің мәнін
жоғалпаған жаңа түсініктер енгізді.
Көптеген интеграциялық топтар бірдей технологиялық байланыстардан еркін
сауда аймағы, кеден одағы, орта нарықтың қалыптасуы валюта одағының
қалыптасуына дейін өтеді. Бірақта евро одақтан басқа бірде-бір блок
интеграцияның ең жоғарғы кезеңіне жеткен жоқ. Солтүстік Америка, Азия,
Оңтүстік-Шығыс Азия және тағыда басқа елдердің саяси күш-жігері 20 жылдан
астам бұрын жарияланса да әліде болса еркін сауда аймағынан шыға қойған
жоқ.
Кеден Одағына және Орталық Азия экономикалық қауымдастығына мүше елдері
осы экономикалық одақтардың қызметінің тиімді болуына қызығушылығын
білдіруде. Кеден Одағына мүше елдер өзінің негізгі бағыттарын ұстана
отырып, экономикалық және саяси ынтымақтастығын кеңейту жолында Кеден
Одағының негізінде мемлекетаралық Еуроазиялық экономикалық қауымдастық
құруға шешім қабылдады (ЕурАзЭҚ).
Сонымен посткеңестік кеңістікте мемлекетаралық деңгейде құрылған одақтар
қалыптасу кезеңінде деп айтуға болады. Бұл жағдай олардың жаңа жоғарғы
сатыларға көтерілуін көрсетеді.
3. Аймақтық интеграциялық бірлестіктердің құрылуы мен даму тәжірибелері
Әлемдік экономика өмірінде аймақтық интеграциялық топтардың құрылуы мен
олардың өзара бірлесіп іс-қимылдар жасауында үлкен жеткілікті тәжірибелер
жиналды. Осы тәжірибелерді Қазақстанның аймақтық интеграциялық топтарға,
оның ішінде Еуразиялық экономикалық қауымдастыққа қатысуы мен оны одан әрі
дамытуда ескерудің маңызы зор. Бұл орайда әсіресе Еуропа елдерінің өзара
қарым-қатынасының қалыптасуы мен даму тәжірибесінің маңызы зор.
Кейіннен Еуропалық одақ болып қайта құрылған Еуропалық экономикалық
қауымдастықтың пайда болуына олардың өндіріс пен капиталдарын біріктіруге
шынайы ұмтылысы бірден-бір негіз болды. Әрқайсысының өз ерекшеліктері бар
аз ауқымды Еуропаның жеке елдерінің нарықтарын сақтау олардың
экономикасының тұрақты дамып, өсуіне мүмкіндік бермеді, ғылым мен
техниканың соңғы жетістіктерін толық, әрі барынша қолдануға, әлемдік
нарықта бәсекелесе алатын ірі корпорациялар құруға кедергі жасады. Бұл
интеграциялық топтың қалыптасып дамуына оған мүше болған елдердің
экономикалық мүдделерінен басқа саяси факторлардың, атап айтқанда Еуропалық
континентте халықтардың бейбіт өмір сүруін қамтамасыз етуге ұмтылудың да
себеп болғанын айта кету керек.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Батыс Еуропа елдерінің алдында не
бірігу керектігі, не әлемдік дамудан шеттеп қалу қаупі тұрды. Еуропалықтар
бірігуді таңдады және соның нәтижесінде Еуропалық одақ әлемдегі ең ірі
экономикалық орталықтардың біріне айналды.
Еуропадағы интеграциялық бірлестік Еуропалық болат пен көмір бірлестігін
құрудан басталды және ол кез-келген ұлттың ішкі нарығының жұмыс істеу
принциптері сияқты принциптерге негізделген ортақ шаруашылық кеңістігі мен
нарығын құруға бағытталған Еуропалық қауымдастықты құру туралы Рим
келісіміне қол қойғаннан кейін тез жанданды. Келісімдегі көзделген
мақсаттарға жету үшін екі топ ережелер қарастырылды:
а қатысушы елдер келіскен жақтар ретінде сақтауы қажет принциптер (төрт
еркіндік принциптері – тауарлардың, капиталдың, қызмет көрсетудің және
адамдардың қозғалыстарының еркіндігі);
б ұлттық заңдарды сәйкестендіру және қажетті ережелер енгізу арқылы
аталған принциптерді қолданудағы кедергілерді жою және аталған принциптерді
іске асыруды жеңілдететін т.б. шараларды қолдану.
Жалпы Еуропалық қауымдастық ортақ нарықтарын құруда мынадай негізгі
белестерден өтті:
09.04.1950ж. ұлт үстінен басқаратын Болат пен көмірдің Еуропалық одағын
құру туралы Шуман жоспарын халыққа жариялады;
18.04.1951ж. Болат пен көмірдің Еуропалық одағын құру туралы Париж
келісіміне қол қойылды және ол 1951-1952 жылдары ратификация жасалып, 1953
ж. күшіне енді;
01.01.1957ж. Еуропалық экономикалық қауымдастықты (ЕЭҚ) ұйымдастыратын,
алты ел қатысқан Рим келісіміне қол жетті;
01.01.1959ж. алтылықтың арасындағы өзара саудада бірінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz