АЛАКӨЛ көлінің емдеу қасиеттері
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І.КӨРНЕКТІ ЖЕРЛЕР НЕМЕСЕ РЕСПУБЛИКАНЫҢ ТУРИСТІК ОБЪЕКТІЛЕРІ
1.1 Туризмнің
инфрақұрылымы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..6
1.2 Негізгі танымдық жерлер мен туристік экскурциялық
орталықтар ... ... ... ... .8
1.3 Қазақстанның шипа жайларының сауықтандыру және емдеу саласындағы
туризмнің
үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
ІІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ КУРОРТТАРЫ МЕН САНАТОРИЯЛАРЫНЫҢ ТУРИЗМДЕГІ РОЛІ
2.1 Бальнеологиялық емдеу-сауықтандыру орындарының
рөлі ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Климатологиялық емдеу-сауықтандыру
орталықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.3 Балшықпен емдеу-сауықтандыру орындарының туризмдегі бағалануы ... ..54
ІІІ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАБИҒИ РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҚТАРЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан халқының курорттық саноториядағы емдеудің
қажеттілігі ... ... ..59
3.2 Қазақстандық туризмнің өзекті мәселелерін шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... 63
3.3 Туризм саласындағы табиғи рекреациялық аймақтарды жетілдіру ... ... . 68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 4
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
КІРІСПЕ
“Қазақстан-2030” стратегиялық бағдарламасында еліміздің келешектігі
дамуына айқынды бағдар берілгені мәлім. Осы орайда ел экономикасында өсіп-
өркендеуіне айтарлықтай үлес қосатын бір сала туризм екеніне бүгінде көз
жеткендей. Жиһангерлік және саяхатшылық-адамның танымдық көкжиегін
қеңейтетін, қазіргі замандағы ғаламат мүмкіншілігі бар, пайдасы шаш етектен
келетін, біз әлі толық игере алмаған саланың бірі екендігі баршамызға
белгілі. Бүгінгі туризм, яғни жиһангерлік және саяхатшылық–бұл мемлекет
пен қоғамның экономикалық әлеуметтік дамуының, тұлғаның жан-жақты
қалыптасуының маңызды факторы. Сондықтан туристік қызмет көрсету рыногында
мүдделі министірліктер мен ведомстволардың, уәкілетті органдардың, туристік
компаниялардың, фирмалардың және жеке кәсіпкерлердің күш мүмкіншіліктерін
жұмылдыруға, біріктіруге ықпал жасау - Қазақстан Республикасының Туризм
және спорт жөніндегі агенттігі жұмысының күн тәртібінен берік орын алған.
Қоғамның өндірістік интенсификациясы ең алдымен адамның психофизикалық
жүктемесінің күшейуіменен анықталынады. Ғылыми-техникалық прогресс,
урбандалу процесі, экологиялық дисбаланс прессингті нығайтады. Адамның
жұмыс қабілеттілігін (рекреацияны) жақсарту үшін арнайы жағдай жасау керек.
Рекреация сөзінің мағынасы - дем алу, адамның күшін қалпына келтіру
дегенді білдіреді [1, б.226].
Емдік сауықтыру туризмі туристік классификация ішінде өзіндік орны бар.
Соған орай елімізде емдік сауықтыру рекреациялық ресурстарын зерттеу талдау
мәселелері қолға алынуда. Адамдардың рекреациялық қызметі бірнеше
аспектілерден тұрады: медико-биологиялық, әлеуметтік-мәдени, экономикалық
болып. Рекреациялық қызметінің ең негізгі аспектісі медико-биологиялық
болып табылады. Оның құрамында - денсаулықты жақсарту, курортологиялық
емдеу қажет ететін адамдарға көмек көрсету және аурудың алдын алу;
Әлеуметтік-мәдени қызметке - әлемді, табиғатты, тарихты, мәдениетті
тану, яғни танымдылық мақсаты.
Экономикалық аспектіге - адамның еңбекке деген қабілеттілігін жақсарту.
Курорттық-рекреациялық шаруашылыққа (Қ.Р.Ш.) санаториялар, демалыс
үйлер, туризм және қызмет көрсету бөлімдері жатады. Олардың басты мақсаты
халықтың рекреациялық қажеттіліктерін рекреациялық (табиғи, мәдени-тарихи
және әлеуметтік-экономикалық) ресурстар арқылы қанағаттандыру. Жоғарыдағы
айтылғандарды қорытындылай келе емдік сауықтыру туризмі проблемасы
кокейтестілігі анықталады.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстанның табиғи рекреациялық ресурстарының емдік
сауықтыру мүмкімшіліктерін анықтау.
Жұмыстың міндеті: Табиғи рекреациялық мүмкімдіктерді талдау:
- Қазақстанның курорт-санаторияларын жіктеу:
- Емдік сауықтыру туризмін сипаттау үсыныстар беру.
Зерттеу объектісі. Зерттелетін объектілер көп: Қазақстан Республикасы
территориясында сонау Алтай тауларынан Каспий теңізіне дейін – таулар,
өзендер, ормандар, көлдер, шөл, шөлейт және дала кездеседі, сонымен қатар
ерекше климаты, жануарлар мен өсімдіктер әлемі, назар аударарлық басқа да
объектілер кездеседі.
Зерттеу пәні. Сарығағаш, Қапал-Арасан, Алма-Арасан және балшықпен
емдейтін курорттарға – Моялды, Жаңақорған, Атырау жатады. Сонымен қатар,
әйгілі атаққа ие болған Алматы мен Щушие-Борабай курортын Қазақстанның асыл
маржан орталықтары.
Негізгі дерек көздер: Жұмыстың негізгі дерек көздері ретінде
бүгінгі таңға дейін туризм саласындағы шетелдік, отандық зерттеушілердің
еңбектері, Қазақстан Республикасының нормативтік, құқықтық актілері,
түрлі әдістеме-лік нұсқаулар, қонақ үй әкімшілігінің құжаттары,
оқулықтар, газет-журналдар, басқа да мәліметтік ақпараттар алынды.
Туризм жалпы алғанда, мемелекеттің экономикасына үш оң нәтиже береді:
1.Шетел валютасының құйылуын қамтамасыз етеді және төлем теңгерімі мен
жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң ықпал жасайды.
2.Халықтың жұмыспен қамтылуын көбейтуге көмектеседі. ДТҰ мен
Дүниежүзілік туризм және саяхат кеңесінің бағалауы бойынша туризм
өндірісінде құрылатын әрбір жұмыс орнына басқа салаларда болатын 5-тен 9-
ға дейін жұмыс орны келеді екен. Туризм тура немесе жанама түрде
экономиканың 32 саласының дамуына ықпал жасайды.
3. Елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдеседі.
Туризм елдің тұтас аудандарының экономикасына белсенді әсер етеді.
Туризм саласындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрылуы және жұмыс
істеуі жол көлігін, сауданы, коммуналдық тұрмыстық, мәдени, медициналық
қызмет көрсетуі дамытумен тығыз байланысты. Сөйтіп, туризм индустриясы
басқа экономикалық секторлардың көпшілігімен салы стырғанда, неғұрлым
пәрменді мультипликаторлық тиімділікке ие.
Туризм жеке және ұжымдық жетілдіру құралы ретінде жоспарлануы және
тәжірибеде іске асырылуы тиіс демалыспен, босуақытты өткізумен, спортпен,
мәдениетпен және табиғатпен тікелей араласуға байланысты қызмет. Мұндай
жағдайда, ол өз бетімен білім алудың, толеранттықтың және халықтармен
олардың әртүрлі мәдениеттерінің аркасындағы олардың өзгешеліктерін танып-
білудің бірден бір факторы болып табылады [2, б.1026].
Туризмнің жылдам және тұрақты өсуі, оның қоршаған ортаға, экономиканың
барлық секторларымен қоғамның әл-ауқатына күшті әсерін назарға ала отырып,
үкімет Қазақстанның ұзақ мерзімдік даму бағдарламасында туристік саланы
басымдық ретінде белгіледі.
Осы Тұжырымдама туризм саласында тұтас мемлекеттік саясатты
қалыптастыруда, Қазақстанда қазіргі заманғы бәсекеге қабілетті туризм
индустриясының құқықтық, ұымдастырушылық және экономикалық негіздері
қалыптастыруды көздейді.
Жұмыстың құрылымы: Берілген диплом жұмысы кіріспе бөлімнен, үш
тараудан, қорытынды бөлімнен, әдебиеттер тізімінен тұрады.
І КӨРНЕКТІ ЖЕРЛЕР НЕМЕСЕ РЕСПУБЛИКАНЫҢ ТУРИСТІК ОБЪЕКТІЛЕРІ
1.1 Туризмнің инфрақұрылымы
Туризм - әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін ең тұрақты дамып келе
жатқан саласы. Өсу қарқынының жылдамдығына сәйкес туризм ғасырдың құбылысы
ретінде танылуы кездейсоқ емес. Бүгінде Қазақстанда туризмді дамыту
тұжырымдамасы бекітілд, туризмді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы
әзірленуде, ал ең бастысы – Қазақстан Республикасының туристік қызмет
туралың Заңы қабылданды. Мұнда туризм тұңғыш рет мемлекеттік экономикалық
саласы ретінде айқындалды. Заң жүзінде туристердің қауіпсіздігін қамтамасыз
ету жөніндегі нормалар бекітіліп, яғни оларды сертификаттау қарастырылды.
Туристердің алдында туристік ұйымдарының азаматтық-құқықтық жауапкершілігі
белігленіп, туристердің қоғамдық бірлестіктері мен туристік қызмет
субьектілернің, туризм саласындағы уәкілетті органдарының іс-әрекет аясы
анықталды. Жаңа Заңда туристік қызметке жәрдемдесу және оны дамыту үшін
ыңғайлы жағдай туғызу, туристік қызметтердің басым бағыттарын қолдау,
туризм үшін қолайлы ел ретінде Қазақстан Республикасы туризміне ұнамды
көзқарас қалыптастыру сияқты мемлекеттік реттердің қағидалары бекітілген.
Туристік обьектілерді түрлендірудің қорытындысы бойынша республикада
барлығы 311 туристік обьекті жұмыс істейді [32,112б].
Десек те, Алматы, Қарағанды, Ақтөбе, Оңтүстік Қазақстан облыстарында өз
мақсатында пайдаланбаған немесе ұстауға қаржының жоқтығынан бос тұрған
туристік обьектілер бар. Бұлардың қатарына, 142 орындық Ақтөбетурист
қонақ үйін, Алматыдағы 46 орындық Інжу-Маржан (Жемчужина) демалыс
аймағын, 200 орындық Қарқаралы туристік базасын жатқызамыз.
Еліміздегі туризм инфрақұрылымының даму проблемасын шешу үшін қаржы
керек екені түсінікті. Бүгінгі күнге дейін Алматы, Ақмола, Шығыс Қазақстан,
Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қызылорда, Қостанай облыстарының Алматы
қаласының туристік ұйымдары жалпы сомасы 725 559 АҚШ доллары-ның
инвестициялық жобасын ұсынып отыр.
Туризм инфрақұрылымын дамыту үшін ұсынылған аса қызықты жобалар ішінде
Шығыс Қазақстан облысындағы Экожүйе ЖШС-нің Рахманов бұлағындағы 50
орындық туристік кешен құрылысы, Көшпенділердің туристік сызбасын
жайластыру және одан әрі дамыту обьектісі, Қызылорда облысындағы Қамбаш
ЖШС-нің Қамбаш көліндегі туристік кешен құрылысы, Алматы облысындағы
Көлсай мемлекеттік коммуналдық қазыналық кәсіпорнының Көлсай, Балқаш,
Алакөл, Қапшағай көлдеріндегі демалысы аймақтарының және Шарын шатқалындағы
демалыс үйінің құрылыстары, Қостанай облысындағы Қостанайтурист ААҚ-ның
Киіз үй – отель құрылысы бар. Агенттік бұл жобаларды қаржыландыруға
отандық және шетелдік инвестицияны тартудың көздерін қарастыруда.
Беделді көтерудің негізгі шарттары – Қазақстанның туристік фирмалары мен
агенттіктердің халықаралық туристік көрмелерге, жәрмеңкелер мен
конференцияларға, оның ішінде Дүниежүзілік туристік ұйым тарапынан
өткізілетіндеріне қатысуы, сондай-ақ Қазақстан Республикасы аумағында
осыған ұқсас іс-шаралар ұйымдастыру.
Қазіргі кезде Ұлы Жібек жолының 1700 шақырымға созылған Қазақстан
аумағында туристік-рекрациялық қорларды қайта жаңғыртудың және
түрлендірудің, зерттеу жұмыстарын жүргізудің маңызы зор. Ендігі міндет –
осы игілікті іс-шараны жандандыру үшін шетелдік инвесторларды тарту керек.
Бір сөзбен айқтанда, ішкі және халықаралық туризмді одан әрі дамытуды
ынталандыру, Қазақстанның туристік бейнесін қалыптастыру жөніндегі жұмысты
күшейту мақсатында жыл сайын Алматы қаласында ұйымдастырылатын Жібек жолы
– Қазақстан халықаралық фестивалінің алдағы атқаратын жоспар-жобасы
осындай.
Екінші бір келелі мәселе – қазіргі заманғы туризм индустриясын құру
саланың, құрылымның, тетіктердің проблемаларын және туризм нарығының даму
заңдылықтарын ғылыми тұрғыдан зерделеу, сондай-ақ саланы дамытудың ғылыми
қамтамасыз ету жүйесін құру. Ол үшін ең алдымен туризмнің ғылыми-зерттеу
институтын құру күн тәртібіне қойылып отыр.
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі Жоғары
аттестациялық комитетінің ғылыми мамандықтары тізбесіне Туризм
географиясы, Туризмнің педагогикасы мен психологиясы, Туризмнің
құқықтық негіздері атты жаңа ғылыми бағыттарды енгізудің қажеттігі жетті.
Егер, осы айтылғандардың бәрі алдағы екі-үш жылдың белесінде жүзеге асса,
туризм ел экономикасының тұрақты кіріспе саласына айналары хақ. [16,115б.]
1.2 Негізгі танымдық жерлер мен туристік экскурциялық орталықтар
Туризмде басқа экономикалық сала сияқты өзінің құрамына бірнеше саланы
қосады, олар: емдік, демалу, спорттық, танымдық және т.б. Олардың әрқайсысы
табиғи ресурстарды қолдануға қамданады.
Туристік-экскурссиялық қызмет көрсету қаладағы урбанизация мен Ғылыми
Техникалық Революцияға байланысты адамдарға психологиялық ауртпалықтың өсуі
нәтижесінде туризмнің рөлі арта түседі. Бұл адамның бос уақытын тиімді
пайдалану қозғалысы болып табылады. Психологиялық ауртпалық, қала
көшелерінен тыс жерлерде, туристік походтар мен саяхаттар арқылы жүзеге
асады. Әрдайым адам жақсы, тиімді демалса, ол белсенді түрде жұмыс істей
бастайды.
Аймақтық туристік миграция экономикалық көзқарас арқылы адамның саяхат
жасауға,демалуға қажеттілігі, - сұраныс формасы ретінде танылып, әртүрлі
қызмет көрсету кешенге деген қолданыс салдарынан адамдардың материалдық,
рухани, мәдени-танымдық қызығушылығы арта түседі. Бұл кешен әртүрлі көлік
құралдарының, қоғамдық тамақтану, музейлерге және мәдени-танымдық ұйымдар,
ойын-сауық орталығы, спорттық, емдік орталықтарды қамтиды [31,22б].
Туризм өзі пайда болысынан саяхат барысында көп уақыт кетірмейді,
керісінше қоғамдық қажетті уақытты жинақтайды. Аурудың азаюы салдарынан
жұмыс уақытының қоры арта түседі. Және адамның физикалық денсаулығының
күшеюі, рухани күшінің және жұмыс істеуге деген қабілетінің күшеюіне әкеп
соғады.
Туризм де, басқа экономикалық сала сияқты өзінің құрамына бірнеше саланы
қосады, олар: емдік, демалу, спорттық, танымдық және т.б. Олардың әрқайсысы
табиғи ресурстарды қолдануға қамданады, өзінің даму жолында техникалық және
әлеуметтік инфрақұрылымға, потенциалды анықталған еңбек ресурстарына
сүйенеді және басқа да шаруашылық салалары мен сфераларына өз әсерін
тигізеді. Кез келген туризм саласы басқа туризм салаларымен тығыз
байланыста. Көп жағдайда олар бірін-бірі қалыптастырып, толықтырып отырады.
Қарым-қатынастық шаруашылық жүйесінде туристік-экскурсиялық қызмет
көрсетуді тура құқыпен қарастырады.
Қазақстанда туризмнің дамуы үшін туристік ресурстарға бай аудандар өте
көп және олар нәтижелі халық шаруашылығының саласына қосылуда. Соңғы
жылдары республикада біршама туристік шаруашылықтар құрылды, туристермен
жұмыс белсенділігі жиналуда. Әдемі, әсем, көрікті жерлерде туристік
кешендер салынды, көбінесе обылс орталықтарында комфортты туристік кешендер
жұмыс істейді. Олар кез келген уақытта қала тұрғындарын қабылдауға, қызмет
көрсетуге дайын тұрады, сонымен қатар, басқа да аудандардың қонақтарын
қабылдауда. Республикада барлығы 700 туристік кешен, 300-ге жуық туристік
қонақ үйлер кешені бар.
Әр кешен өз-өзімен қызықты әрі тартымды. Шыршалы-орманды Алтын бор
Солтүстік Қазақстан облысында, Орал өзенінің маңында, Оралдан алыс емес
жерде Орал, Қарқаралы туристік кешені – Қарағанды облысында және ол
өзінің велосипедті маршруттарымен ерекшеленеді, ол Қарқаралы таулы-орманды
оазистік жолдарымен жүргізіледі. Алтайлық бухта деп аталатын туристік
кешен Бұқтырма теңізінің жағасындағы Алтайлық орманмен Марқакөлге дейін өте
қызықты маршруттар басталып, әлемге танымал Рахмандық кілтке қарай
беттейді. Павлодар облысындағы көк көлдер жағасындағы ұмытылмас Баян ауыл
туристік кешеніне бару, өзінің жағымды әрі таза ауасымен ерекшеленеді. Іле
Алатауының көркем шатқалында Алматының туристік кешендері орналасқан.
Қазақстанда туризмнің әр түрлі саласының дамуына барлық туристік аймақтар
мен мүмкіндіктер бар: курорттар мен демалыс үйлерінде демалу, емделу,
аңшылық, соның ішінде бүркітпен, альпинизм, тау туризмі, балық аулау, салт
атты және су туризмі, вертолеттық экскурсия және халықаралық спорттық
жарыстарда этникалық туризм, негізгі қозғаушы күші – шет елдегі қазақ
оралмандары, - ғылыми, діни, профессионалдық, жанұялық, бизнес-тур,
коммерциялық туризм т.б [25,77б].
Қазіргі кезде туризмнің түрлері мен формаларын, сонымен қатар, туристік
маршруттарды да қалыптастыруға болады. Танымдық, топтық және маршруттық
туризм – міне, осы ең негізгі қалыптасқан республикалық туристік ұйымдар.
Соңғы жылдары республикадағы негізгі қызығушылық – бұл коммерциялық туризм,
соның ішінде шоп-туризм Польшаға, Қытайға, Түркияға, Араб Әмірлігіне және
т.б. Алматының өзінде шоп-туризммен айналысатын 200 ұйым мен фирма, ал
жалпы республика бойынша 400 ұйым бар. Жалпы жүйеде мемлекеттік және
мемлекеттік емес туристік-экскурсиялық қызмет көрсетулерде 10 мыңға тарта
адам жұмыс істеуде, бірақ республикада әлі күнге дейін туризмнің толық
жүйесі қалыптаспаған.
Қазақстандағы туризмнің төмен деңгейде дамуының себебі көп, бірақ ең
басты себебі – республиканың экономикалық және әлеуметтік даму деңгейінің
төмен болуы. Бүгінгі күні Қазақстан әлемге саяси-егеменді мемлекет болып
танылып отырғанымен, өзінің экономикалық егемендігін таныта алмай отыр.
Сонымен қатар, басқа да басты себептерді айта кеткен жөн: біріншіден,
туристік-экскурсиялық қызметтің экономикалық салалық дамуы – мемлекеттік
жоспарлық балансқа кірмеуі; екіншіден, туризмді ғылыми дамытудың жоқтығы.
Қазақстанда кешендік ғылыми болжамдар мен туризмді дамытудағы ұзақ уақыттық
жоспарлауды жүзеге асыратын ғылыми жоспардың жоқтығы; үшіншіден, туристік-
экскурсиялық қызмет көрсету саласында қалыптасқан жүйенің дайындық
кадрларының жоқтығы. Осы сұрақтарды шешіп және халықаралық туризмді дамыту
арқылы республиканың жоғарғы деңгейге көтерілуімен және жоспарлы кіріс
салдарынан төлем балансы жүзеге асады.
Географиялық зерттеулер нәтижесінде Қазақстан территориясындағы
рекреациялық аудандарды бөліп айтуға болады. Олар жағымды демалыс пен
туризмнің дамуына әсер етеді. Туризмді дамытудағы ең негізгі қолайлы
аудандар Қазақстанның шығысында орналасқан. Бұл жерде республиканың күрделі
су жүйелері қалыптасқан – Арал теңізі, Балқаш көлі, Зайсан, Алакөл,
Қапшағай және Шардара су қоймалары. Су температурасы 3-5 айға дейін шо-мылу
мен су туризміне жарамды. Осы саланы дамытуда Балқаш пен Алакөлдің алатын
орны ерекше. Қазіргі кезде бұл жерде су туризмі даму үстінде.
Шығыс пен Оңтүстік Шығыс өзінің әрқилы және кең ауқымды табиғатымен
ерекшеленіп, бір-бірімен тығыз байланыста жатқан тау жүйелері Алтай, Жоңғар
Алатауы және Тянь-Шань қалыптасқан. Бұл аудандар өзінің үлкен, көркем және
әрқилы өсімдік, жануар әлемімен ерекшеленеді.
Қазақстан туризмінің дамуына өз септігін тигізетін әртүрлі ландшафтық
өзгешеліктері бар аудандарды жатқызуға болады. Сонымен қатар, туризмнің
дамуына өз әсерін тигізетін үлкен өзен өңірлері – Орал, Сырдария, Іле,
Ертіс жатады [23,145б].
Географиялық бағалау нәтижесінде Қазақстандық туризммен демалыстың
дамуына 60-қа жуық туристік рекреациялық зоналар, және олар барлық
экономикалық аймақтың 10 облыстық территориясын қамтиды. Бұл зоналарда
туризмнің көп саласы әрекет етуде. Соның ішінде танымдық, спорттық-емдік
маршруттар, стационарлық демалыстар және жаяу жүріп өтетін, су арқылы,
шаңғы тебу арқылы жүріп өтетін танымдық маршруттар. Осы көп профильді
туризм саласына 4 аймақ жатады, олар: Шығыс Қазақстанда – Зыряновск және
Ульбы, Батыста – Орал және Оңтүстік Қазақстанда – Іленің орта таулы аймағы.
Емдік-спорттық туризмнің территориясы өте кіші. Санаулы ғана аймағы
мен қол тимеген табиғи ортада су жағасында қысқа мерзімдік жаяу жүріп
өтетін демалыстар жүзеге асырылуда. Республикадағы осындай зоналардың жалпы
саны – 29. Олардың көбісі Шығыс және Оңтүстік Қазақстанның таулы
өңірлерінде және Қарағанды, Павлодар облыстарында орналасқан. Стационарлық-
емдік зоналардағы туризм саласы табиғи ресурстарға бай болғандықтан, ұзақ
уақыттық маршруттарды қамти алады. Бұл зоналар қолайлы климаттық
жағдайларымен, жеке пляждарымен, қыдыруға арналған орындарымен, танымдық
обьектілерімен және саңырауқұлақ-бүлдіргенді бақтарымен өзгешеленеді.
Республикадағы мұндай зоналар саны – 19, олардың көбісі Солтүстік
Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қостанай,
Ақмола, Павлодар облыстарында орналасқан.
Спецификалық зонадағы туризм саласы өзіне республиканың шөлді және
биік таулы аймақтарын қосады. Бұл зоналарда спорттық және ғылыми зерттеу
туризмі (альпинистік, спецификалық табиғи жағдайлардың адам организміне
әсерін). Осы зерттеулік маршруттар арқылы жүзеге асырылады. Мұндай негізгі
үш зона бар. Іле Алатауының биік шатқалы, Алматы облысындағы Күнгей тау
шатқалы және Оңтүстік Қазақстан облысындағы – Өгем тау шатқалы.
Советтер Одағы кезінде Қазақ ССР Атласын жасауда авторлар Қазақ ССР
Туристік картасын жасаумен қатар, Республиканың туристік-экскурсиялық
обьектілері мен туристік инфрақұрылымының обьектілерін қарастырды. Оларға,
біріншіден, қорықтар, қызықты табиғи обьектілер, археологиялық және
архитектуралық орындар, музейлер, театрлар, курорттар, демалысқа арналған
орындар; екіншіден – туристік және экскурсиялық орталық туристік қонақ
үйлер, туристік кешендер және көлік қызметін көрсету орталықтары.
Қазақстан облыстарының туристік-экскурсиялық обьектілері мен туристік
инфрақұрылым обьектілерін туристік қызығушылық деңгейінде талдауға
болады. Республика осы көрсеткіште облысты 4 топқа бөлді:
1) 20 обьектіге дейін (Атырау, Маңғыстау, бұрынғы Торғай, Жезқазған,
Талдықорған облыстары);
2) 20-дан 40 обьектіге дейін (Қызылорда, Қарағанды, Солтүстік Қазақ-стан,
Шығыс Қазақстан облыстары);
3) 40-тан 60 обьектіге дейін (Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай, Көкшетау,
Ақмола, Семей, Оңтүстік Қазақстан облыстар);
4) 60 обьектіден жоғары (Алматы, Жамбыл, Павлодар облыстары).
Туристік кешендердегі орындармен қамтамасыз ету деңгейі келесілер:
1) түнеп шығуы жоқ туристік кешен (Атыраулық, Торғайлық, Маңғыс-таулық,
Солтүстік Қазақстандық, Ақмолалық, Жезқазғандық, Қызылордалық, Жамбылдық,
Талдықорғандық, Семей облыстары);
2) 300 орынға дейін (Ақтөбе, Павлодар облыстары);
3) 300-ден 600 орынға дейін (Қарағанды, Көкшетау, Оңтүстік Қазақстан
облыстары);
4) 600-ден 900 орынға дейін (Қостанай, Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан
облыстары);
5) 900-ден жоғары (Алматы облысы) [27,43б].
Республиканың табиғи әлеуметтік-экономикалық рекреациялық ресурста-рын
айта келе, Қазақстанның туристік потенциалын құруға болады.
Жұмысшыларды әлеуметтік сақтандыру мен емдік жүйеде санаториялы-
курорттық емдеу маңызды роль атқарады.
Революцияға дейін Қазақстан территориясында Буровойда орналасқан 60
орындық жекеменшік жалғыз ғана емхана болған. Бұның өзі кең көлемді
курорттық байлықтарға қарамастан тек Совет уақытында мемлекеттік меншікке
көше бастады. Бұл зонада емдік минерал көздері, тағы басқа табиғи ресурстар
мен факторлар республика жұмысшыларына санаториялы-курорттық қызмет көрсету
негізінде кешендер салына бастады.
Республикадағы курорттық байлықтарды зерттеу нәтижесінде Қазақстан-ның
барлық облыстарында әр түрлі санаториялы-курорттық кешендер салуға болатыны
анықталды. Қазіргі кезде 220 минералды су скважиналары, 75 емдік қасиеті
бар көлдер мен бірнеше ондық климаттық аймақтар есепке алынды.
Қазір Қазақстан территориясында 500 санаториялар мен демалыс орталықтары
бар. Оның ішінен ең негізгі орын алатыны санаториялы-профилакториялы (220
жоғары) және санаториялар мен емдік пансионаттар (110 жуық). Жалпы
санаториялар мен басқа да демалыс орындарында бір жылда 1,5 млн. тарта адам
демалуда.
Үлкен танымды емдік орталықтарға – Сарыағаш, Қапал-Арасан, Алма-Арасан
және балшықпен емдейтін курорттарға – Моялды, Жаңақорған, Атырау жатады.
Сонымен қатар, әйгілі атаққа ие болған Алматы мен Щушие-Бурабай курортын
Қазақстанның асыл маржаны деп атайды. Өтйкені онда тек өзіміз ғана демалып
қоймай, шет елдерден келгендер де демалуда.
Дене шынықтыру мен спорт денсаулықты, жұмыс істеу қабілетін нығайтуда
басты рөл атқарады. Республикамызда 15 мың дене шынықтыру ұйымы бар. Онда 2
млн. адам денсаулығын нығайтуда. Әр түрлі спортқа арналған 150 стадион, 5,5
мың спорт зал, 110 жүзу бассейіндері бар.
Спорт зал бойынша Қазақстан ТМД-да 3 орын алады. Республиканың көрікті
кешендерінің бірі – биік таулы Медей және Шымбұлақ.
Республикада бұл салада мамандар дайындауда екі институт – Алматы мен
Қарағанды, екі денешынықтыру техникумы бар.
Дегенмен, республикадағы спорт кешендері, спорт мектептері – спорт
мастерлерімен қамтамасыз етілген және 170 мың қыздар мен ұлдар өз
денсаулықтарын нығайтуда.
Яғни, туризм әлемінің көптеген елдерінде экономика мен қоршаған ортаға
әсер ететін маңызды әрі кешенді фактор болып табылады. Ол Қазақстан үшін де
табыс көзіне айналуға тиіс.
Міне, сол туризм индустриясын дамыту мақсатында қазірдің өзінде көптеген
шаралар қолға алынуда.
1.3 Қазақстанның шипа жайларының сауықтандыру және емдеу саласын-дағы
туризмнің үлесі
Қазақстан халқының материалдық және мәдени өмірінің деңгейінің өсуі,
өнеркәсіптің дамуы, Маңғышлақ түбегінің мұнай мен газ байлықтарының
меңгерілуі, тың жерлерді игеріп, жаңа шаруашылықтардың құрылыуы, сонымен
қатар ауыл шаруашылықтың басқа салаларының дамуы, қайта құру кезеңіне дейін
Қазақстан халқының санының ұдайы өсуіне әкеп соқты. Бірақ ол тек табиғи
өсімнен ғана шектелмеді, Қазақстандағы басқа жерлерден халык қоныс аударды.
Осының нәтижесінде курорттық-санаториялық емдеудің қажеттілігі өсті. Бірақ,
егер біз емдеуге қажетті ғимараттардың салыуының және халықтың түрмыс
жағдайы қажет ететін ғимараттарды салудың нәтижесін салыстырсақ емдеу
ғимараттардың, яғни санатория мен курорттардың саны халықтың кажеттілігін
қанағаттан дырмай ды.
Қазіргі кезде көптеген ғылыми зерттеулерде Қазақстан халқы көп ауыратын
ауруларының түрлері анықталып, халқының жалпы денсаулығының деңгейі
зерттелінді, сонымен бірге курорттық-санаториялық емдеудің кажеттілігі
жағынан есеп жүргізілді. Осы зерттеулер кейіннен физиотерапия және
курортология Орталық Институты қолдады. Нәтижесінде кейбір мәселелерді
шешуге мүмкіндік берді.Оларға: Қазақстан халқына үшін санаториялық
орындармен қамтамасыз ету; динамикалық жағынан 2000 жылға курорттық жәрдемі
жағынан қажеттіліктің өсуіне болжамдық-жоспар жүргізілді.
Осылай, Қазақстанда 1966 жылы 240 мың адам курорттық емдеуді керек етті.
Олардың қажеттіліктерін толық қанағаттандыру үшін 18 мың жылдық
санаториялық орындар керек болды. Фактілерге сүйенсек осы кезде бар болғаны
1445 жылдық және 1290 маусымдық орындар, жалпы есептегенде 2100
санаториялық орындар, ол 11,7% керекті мөлшерді құрады.
1971 жылы емдеуге қажет ететіндердің саны 280 мың адамға жетті. Ол 21
мың жылдық орындарды талап етті. Сол кезде курорттар мен санаторияларда
1782 жылдық және 675 маусымдық орындары жұмыс істеді. Яғни, 10,1 %.
1980 жылы Қазақстанда курортық емдеуді қажет ететіндер саны 330 мыңға
жетті. Олардың қажеттіліктерін толық қанағаттандыру үшін 24 мың жылдық
санаториялық орын керек еді [34,115б].
Физиотерапия және курортология Орталық Институтының көрсеткіші бойынша
қазіргі кезде курорттық емдеуді 342 мың адам қажет етеді, бірақ қазіргі
кезде санатория және курорттық жүйелердің толығымен емдеуге мүмкіншілігі
жоқ. Осыған байланысты бірнеше рет анализ жүргізіліп, төмендегі
көрсеткіштер анықталды. (соңғы 10 жыл аралығында). Бұрынғы КСРО-ның
құрамына енген курортарда халықтың 20%-ға ғана көмек көрсетілді. Дәлірек
айтсақ: 1966 жылы - 18,7%; 1971 жылы - 19,8%; 1980 жылы - 19,8%. Ал 1990
жылдан бастап халық мүлдем мемлекеттік тарапынан емдеулік жәрдем
көрсетілмеген.
Жоғарыдағы көрсетілген көрсеткіштерге қорытынды жасасақ -Қазақстанның
халқы көбінесе шет елдерде емделуге талаптанады.
Егерде біз қазақстандық курорттарға жалпы сипаттау жасасақ, ол біздің
халқымызға тиімді және ұтымды болып келеді:
▪ Емделу жағынан жақсы нәтижеге жетуге мүмкіншілігі бар, яғни
акклиматизация және реакклиматизация қажеттіліктері төмендейді.
▪ Біздің халқымызға өте тиімді болып келеді. Әрине біздің
курорттардың тек жағымдың жақтары ғана емес, сонымен бірге
жағымсызң да бар. Оны жағымсызң деп атасақ, шынымен қажетсіз.
Дәлірек айтсақ ол біздің курорттар мен санаторияларының дамуына кері
әсер ететін процесс. Яғни, проблема болып табылады. Ол ең алдымен:
а) кейбір курорттық-санаториялар өз жұмыстарының тоқталуына;
б) жаңа курорттық ресурстар зерттелінбейді.
Қазіргі кезде көптеген қолданылып жүрген климаттық, бальнеологиялық және
тағы басқа табиғи факторлар халықтың емдеу процесіне жақсы әсер етеді.
Бірақ олар курорттық емдеуді толығымен алмасытра алмайды. Сонымен бірге,
1993 жылдан Қазақстанның региондары жүргізілген зерттеулерге сүйенсек,
курорттық-санаториялык емдеуден қажет ететін адамның саны жылдан-жылға
өсуде. Қазіргі кезде шет елдерге емделуге баратындар денсаулығы бар және
әлеуметтік жағдайы жақсы адамдар.
Қазақстанның курорттық ресурстарды зерттегенде, республикада 500-дей
минералдық су бұлақтары, 78-аса балшық көлдер, 50-ге жуық климатты-емдеулік
тұрақтары [37,63б].
Қазіргі кезде республикалық профсоюздық құрамында 12 санаториялар, 2-
емдеу пансионаттар, 6-демалыс үйлер және Алматы мен Көкшетау жөндеу
кұрылысы басқару ұйымдары кіреді.
Санаториялық-курорттық мекемелер және демалыс мекемелер Қазақстанның 12
облыстарда жұмыс істейді, бірақ біздің табиғи-климаттық жағдайлары оларды
көптен ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Емдеулік пункттар Қарағанды,
Ақтөбе, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарында кездеспейді. Сонымен
қатар курорттық мақсаттарда Каспий теңізі, Атырау облысының тұзды шахтасы,
Шығыс және Солтүсік Қазақстанның курорттық жерлері. Қарқаралы және Баян
ауыл аймақтары дамымай, өз қалпында тұр. Қарағанды облысындағы құрамында
темір бар минералдық сулар және көптеген балшық көлдер қолданылмайды.
Егемендікті алғаннан кейін республикада санаториялық-курорттық жұмысын
жақсарту жөнінде бірталай жұмыстар өткізілді. Оған мемлекеттік бюджеттен
57,0 млн тенге қаржы бөлінді. 900-ға жуық жату орындар ашылып, жаңа
диагностикалық емдеу корпустар және басқа емдеу ғимараттар өз жұмысын
бастады. Бірак, жүргізілген жұмыстарға қарағанда материалдық-техникалық
база әлемдік стандартқа сай келмейді. Санаторилардың 45% астам - 30-шы және
20-шы жылдарда салынған болатын. Жаңа санаторияларды салу, жаңа минералдық
су бұлақтарының және кен орындарын зерттеу жұмыстары жүргізілмейді.
Қазіргі кезде кардиологиялық санаторияларды салу құрылысы өте тиімді
болып есептелінеді. Әсіресе, Орталық және Солтүстік Қазақстандағы -
Қарқаралы, таулы-орманды массивті (Қарағанды облысы); Қостанай облысындағы
Қазанбас орманы; Павлодар облысындағы Баянауыл таулы-орманды массиві болып
табылады.
Қарағанды облысындағы Қарқаралы таулы миссивінің климаты жанында
орналасқан жусалы темірлі бұлақтар мен Қарасор көлдің минералдық
балшықтармен үйлеседі.
Қостанай облысындағы Қазанбас орманы тұзды көлдердің сульфидті
балшықтарға және басқа да табиғи ресурстарға бай аудан болып есептелінеді.
Павлодар облысындағы Баянауыл массивтің континентті климаты ондағы
өсетін ормандар мен орналасқан көлдерімен (Сабынды көл көлі, Жасыбай көлі
және т.б.) сонымен қатар минералды-иловые балшықтарға және сульфидті-
хлоридтік кен орындарға бай (Жусалы бұлағы).
ІІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ КУРОРТТАРЫ МЕН САНАТОРИЯЛАРЫНЫҢ ТУРИЗМДЕГІ РОЛІ
1 Бальнеологиялық емдеу-сауықтандыру орындарының рөлі
Бальнеологиялық (латын тілінен шыққан Balneum - шомылу мағынасын
білдіреді) -табиғи немесе арнаулы минералдық сулармен емдеу процесі.
Қазақстанның курорттарының басты факторы ол - минералдық сулар болып
табылады. Сулардың минерализациясы, химиялық активтілігі және
компаненттердің әртүрлі болғандықтан адам ағзасын емдеу процесінде
қолданудан көп ерекшеленеді.
Қазіргі кезде республикада 6 бальнеологиялық-минералдық сулар бар.Олар:
Спецификалық компоненттері жоқ сулар - осы сулар көбінесе минерал-данған
және қүрамында ионндарының көп болуы. Осы сулардың минерализациясы 2-5 және
2-140 гл, ал температурасы 10ӘС-қа дейін.
Күкірттісутекті сулар. Құрамында 10-15-тен 100-250 мгл күкіртті-сутек,
йод, бром және т.б. биологиялық активті элементтер кездеседі. Судың
минерализациясы 7-10 - 150 гл жетеді.
Темірі бар сулар. Құрамында 20-100 мгл темір, кремни қышқылы, кейбір
металлдарға бай су.
Бромды және йодты сулар - 15-30 – 300-320 гл минералданған, құрамындағы
бромның мөлшері (25-50; 550-650 мгл), йодтың 5-30 мгл.
Радонды сулар - оның бұлақтары Қырғызстанда (Мерек), Сары-Арқа (Күйін,
Макинск, Зерендинск) және басқа жерлерде кездеседі.
Кремнилі термалар. Құрамында 50 мгл кремний қышқылы бар су.
АРАСАН-ҚАПАЛ курорты
1886 жылы қаланған. Талдықорған қаласынан 110 км қашықтықта, Арасан
ауылында [7,163б].
Биен өзенінің бойында, теңіз деңгейінен 980 метр биіктікте орналасқан.
Климаты - континентальды, құрғақ. Жаз айлары жылы, қыс айлары жұмсақ,
күз айлары құрғақ, ал көктем қысқа болып келеді. Ылғалдың орташа мөлшері -
60%.
Негізгі емделу факторы - әлсіз минералданған кремнилі, сульфатті-
хлоридтік, натрийлі, термальді (+39ӘС) құрамында -фтор және радонның
мөлшері жоғары су.
475 орынды АРАСАН-ҚАПАЛ санаториясы жыл бойы жабдықталған корпустарға
адамдарды қабылдайды. Емдеу процесінде сумен емдеу, диагностикалық емдеу
кабинеттері қолданылады. Сонымен бірге климаттық емдеу, уқалап емдеу
қолданылады.
АРАСАН-ҚАПАЛ санаторияда:
- артрит
- полиартрит
- остеохондроз
- гинекологиялық аурулар
- қанайналым жүйелерін
- дерматологиялық ауруларды
- қан тамырлары аурулары
- асқорыту мүшелерін емдейді
- қуық орындарының аурулары.
Емделуге келгендер өздерінің бальнеологиялық және физио бөлімдерінде
емделеді. Сумен емдейтін шараларға мыналар кіреді:
- душ-массаж
- душ Шарко
- циркулярлық
Массаж жасау кабинеттері жұмыс істейді, парафинозо-керитотерапия,
гинекологиялық т.б.
Емдеу курстың ұзақтығы - 24 күн, тері ауруларды емдеу үшін - 26 күн.
Кесте 1 - Панфилов ауданында жауын-шашынның түсу мөлшерінің
пайыздық есебі
Жыл мезгілдері % алғандағы жауын-шашынның мөлшері
Көктем 35%
Жаз 27%
Күз 18%
Қыс 20%
Сурет 1 - Ауданның территориясындағы шипалы бұлақтары
Кесте 2 - АРАСАН-ҚАПАЛ (Талдықорған облысы)
Құны
Нөмірлердің категориясы Жолдама (тәулік) адам
01.01.-31.05.05. 01.06-31.08.05.
Стандарт нөмірлер 3500 4200
Жартылай люкс 4500 5200
Люкс 6000 7000
12 жасқа дейінгі балаларға 20% 20%
АҚЖАЙЫҚ шипажайы
Орал қаласынан 45 км қашықтықта Орал өзенінің бойында орналасқан. 1989
жылдан бері жұмыс істейді.
Негізгі емдеу факторы: азминералданған хлоридті-магнилі-натрийлі,темірлі
минералды су.
Осында қанайаналым жүйесі, асқорыту жүйесі, эндокриндік жүйедегі
(диабет) аурулары емделінеді.
Жақсы жабдықталған физиобөлімі, диагностикалық лабораториясы, және т.б.
бар. Санаторий 226 орынды болып келеді.
Жол маршруты: Орал қаласынан, автовокзалдан санаторияға дейін автобуспен
жүруге болады.
Кесте 3 - АҚЖАЙЫҚ (Батыс Қазақстан облысы)
Нөмірлердің категориясы ҚұныЖолдама (тәулік) адам
Стандарт нөмір 2000
Жартылай люкс 2500
Люкс 3000
14 жасқа дейінгі балаларға 25%
МЕРКЕ шипажайы
Теңіз деңгейінен 1200 м биіктікте Мерке ауылының таулы
шатқалында орналасқан. Республикада теңдесі жоқ радон минералды суы бар.
Климаты — орташа таулы.
Негізгі табиғи емдік факторлары: радондық минералдық сулар және климат
болып келеді.
Шипажайда УФО, электрофорез, УВЧ, амплипульс, жарық ванналары, АФ,
дарсенвализация, қолмен уқалау, емдік денешынықтыру, гелиотерапия, инемен
емдеу бар.
Негізгі емдейтін ауру турлері:
▪ Жүрек қан-тамыр аурулары: ИБС, стенокардия ФК І-ІІ ст.,
гипертония І-ІІ ст. Ревматизм НК І т.б.
▪ Сүйек-буын аурулары: полиартрит, остеохондроз, радикулит,
подагра.
▪ Әйел-жыныс аурулары. Бедеуліктің түрлері (І және ІІ), жыныс
мүшелерінің қабыну аурулары, жатыр миомасы 12-апталық мерзімге
дейін.
▪ Нерв жүйесі аурулары: әр түрлі невроздар.
▪ Тері аурулары.Экзема, нейродермит, аллергиялық дерматиттер.
▪ Урологиялық аурулар: простатит, пиэлонефриттер, циститтер.
▪ Асқазан-ішек жолдары аурулары: созылмалы гастриттер, өт
жолдарының қабыну процестері.
▪ Стоматологиялық аурулар: парадонтоз.
▪ Эндокриндық аурулар: бүйрек үсті безінің гипофункциясы,
қалқанша безінің (зоб І-ІІ ст.) қабыну, семіздік аурулар.
▪ Қан-тамыр аурулары: аяқтың варикоздық аурулары және трофикалық
язвалары, атеросклероз, эндоартрит.
Демалушыларға - жабық бассейн, сауна, бильярд, би алаңы, теннис, клуб,
видеозал, караоке, кафе-бар, машина қою алаңы т.б. қызмет көрсетеді.
Демалушылардың бос уақыттары қызықты ұйымдастырылады. Осы жердің
радондық бұлақтар, қолайлы климаттық жағдайлар, ерекше ландшафт емдеу
жағынан жоғары сапаға жетуге мүмкіншілік береді [5,87б].
Санатория 1981 жылдан бері жұмыс істеуде. Жыл сайын 550-ге жуық адам
қабылдайды.
Шипажайға жету жолдары:
Жол маршруты: Алматы темір жолынан Мерке станциясына дейін, одан автобус
арқылы Мерке автовоказлына жетіп санаторияға жетуге болады.
Кесте 4 - МЕРКЕ (Жамбыл облысы)
Нөмірлердің категориясы Құны
Жолдама (тәулік) адам
Стандарт нөмір 1900
Жартылай люкс 3000
Люкс 3500
6 жастан 16 жасқа дейінгі балаларға 40%
жеңілдік
АЛАКӨЛ көлінің емдеу қасиеттері
АЛАКӨЛ - ағынсыз тұзды көл. Балхаш-Алакөл шұңғымасының шығыс жағында 343
м биіктікте шөлейт зонасында орналасқан. Көлдің ұзындығы 102 км, ені - 54
км, тереңдігі - 45 км. Мұз басу кезеңдері қаңтар айынан сәуір айына дейін.
Көлдің ауданы 55 мың км. Оның салалары -Ұллы, Сасықкөл, Жалаңашкөл
өзендері. Көлге – Емел өзені ғана құяды.
Мақаншы ауданының Жарбұлақ ауылына Алакөл көлінің шығыс бөлігінің 10-15
км ауданы кіреді. Осы ауданды, жергілікті тұрғындарға XVІІІ ғасырдан бері
мәлім - Барлық-Арасан минералды бұлақ орналасқан. Бұлақтың емдеу
қасиеттері, ол-тері ауруларды, жүйке және жүрек ауруларын емдеу үшін
қолайлы.
Курорттың ресурстары Кеңес үкіметі кезеңінде зерттеле бастады.
1975 жылдан бастап 300 орынды Барлық Арасан санаториясы ашылды. Оның
негізгі емдеу факторы - термалды минералды бұлақтар болып табылады. Кеңес
үкіметінен бастап Алакөл көлінің судың химиялық қасиеттері зерттеле
бастады, бірақ қазіргі уақытқа дейін зерттеу жұмыстары толық аяқталмаған.
Ал оның бальнеологиялық комплексіндегі шипалы қасиеттері толық зерттелінді.
Осы зерттеу жұмыстарға Өскемен медициналық институтының маманда-рының
С.Л.Сергеева (1966 ж), А.П.Базыка, Т.Ж.Масалимова (1983 ж) және
А.Қ.Жүнісованың (1985ж) еңбектерінде Барлық-Арасанң курорттың минерал-дық
сулардың қасиеттері мен Алакөл жағажайдың емдік қасиеттері жазылады.
Алакөл көлінің суы жоғары минералданған, 1 литр судың құрамында 21 грамм
құрғақ тұз (көпшілігінде хлоридтер) бар [12,78б].
1893 жылы терінің аллергиялық ауруларға ұшыраған бабаларды емдеу үшін
(нейродермит, экзема) Жарбұлақ ауылының ауруханасында маусымдық стационар
ашылды. Стационар алғашқы кезде 15 орынға ғана балаларды қабылдауға
мүмкіншілігі болған еді, ал 1986 жылдан бастап 20 орынға қабылдауға
мүмкіндігі туды. Стационарлық қабылдау кезеңі 20-ші маусымнан 20-ші тамызға
дейін жұмыс істейді. Соңғы 4 жыл ішінде стационарларда 282 балалар
емделінеді.
1986 ж Ө.М.И. педиатрия кафедрасының меңгерушісі, доцент Төлеутаева Г.А.
ауру адамдарды тексерген кезде қолданылған аллергологиялық және
иммунологиялық методтардың арқасында Алакөл бассейнінің жоғары қасиетті
нейродермит ауруларды емдеуге қолайлы деген тура қорытындыға келді.
Зерттелінген адамдардың инфекцияға қарсылығы күшейді, иммунитеттің
күшеюі және кейбір балалардың толығымен жазылуы да байқалды.
Сонымен, жоғарыда айтылған медициналық институттың ғылыми жұмыстарының
қорытындысы – Алаккөл көлінің шығыс бөлігі балаларға және аллергологиялық
аурулармен ауыратын балар үшін санаторияларды ашуға өте қолайлы екен.
АЛМААРАСАН курорты
Алматының оңтүстік-батыс жағындағы мекен Іле Алатауының солтүстік
беткейінде 1800 м. Биіктікте орналасқан. Жер бедері таулы, орманды,
шалғынды келеді. Граниттен, гранодиариттен, диориттен түзілген кристалдық
жыныстар кеңінен таралған. Төңірегі өте көрікті шыршалы орман, әр түрлі шөп
пен бұта (таңқурай, үшқат, итмұрын, долана) өседі. Ауа-райының таулық
сипаты бар, бұлтсыз ашық күндер көп болды. Алмаарасан арқылы Үлкен Алматы
өзенінің сол саласы - Өткелді өзімен аттас шатқалмен ағып өтеді. Термалдық,
радонды, күкіртті Алмаарасан бұлақтары осында. Өткелді шатқалының екі
беткейіндегі шипалы минералды 16 бұлақ суы негізінде мұнда 1931 жылы
бальнеологиялық курорт ашылды. Алмаарасан - қала тұрғындарының демалыс
орны[14,187б].
Алмаарасан - бальнеологиялық курорт. Іле Алатауының көркем табиғатты
алқабында, теңіз деңгейінен 1800-1850 м. биіктікте. Алматыдан 26 км. 1931
жылы ұйымдастырылған. Мұнда қыста 200, жазда 220 адам тынығады.
Емге пайдаланатын шипалы суында радон, сульфаты, карбонат, натрий
қосылыстарының әлсіз минералданған ерітінділері бар. Науқас осы судан булау
қабылдайды. Алмаарасан курортында нерв жүйесі, буын зақымдары, тері
аурулары емделеді. Алмаарасанда арнаулы булау, әртүрлі лабораториялар мен
емдеу бөлмелері, емдік физкультура кабинеттері бар.
Алмаарасан мекені маңындағы шипалық минералды жылы су көзі Іле
Алатауының солтүстік беткейіндегі Өткелді өзенінің көрікті шатқалында
орналасқан. Бұлақ ертеден бері белгілі 1931 жылы 100 м. тереңдікке дейін
бұрғы салынып жасалған скважиналардан су шығады. Мұнда 1931 жылдан
бальнеологиялық курорт жұмыс істейді. Су жер бетіне өздігінен шығатын
скважиналардың өнімі 0,25-6,1 мс. Минералды су диорит интрузиясын бойлап,
қиып өткен тектоника, жарықшақтардың арасынан шығады. Суы сәл минералды,
гидрокарбонатты, натрийлі, баяу сілтілі (РН - 7,9-9,6) радиоактивті.
Бұлақтардың жиынтық шығыны 48 м3тәулік. 1953 жылы толық барланды.
Тектоникалық жарықшақтардан өткен скважиналардың өнімі 52-525 м3тәулікке
дейін.
Скважиналардан шыққан судың температурасы 20,5-39,7ӘС. Тұз мөлшері 0,2
гл, кремний қышқылы 40-75 мгл, сульфидтер 8,3 мгл. Тереңдеген сайын
кремний қышқылының мөлшері артады да, су температурасы жоғарылайды. Газ
құрамы (%); азот пен инертті газдар -96; оттек -1,9; күкіртті сутек - 1
шамасы. Химиялық құрамы жағынан бұлақ суы әлемге әйгілі француздық
минералды судың пиренейлік типіне (Эжс-ле-Бен т.б.) өте ұқсас.
САРЫАҒАШ курорты
Сарыағаш курортының физикалық және географиялық жағдайы.
Теңіз деңгейінен 450 метр биіктіктегі Сарыағаштың жанға жайлы ауасы
жыл он екі ай бойы ас қорыту мүшелерінің, урологиялық, гинекологиялық,
буын, омыртқа ауруларында курорттың басқа емдік факторларымен бірге
комплексті қолданылады. Ташкент қаласынан 20 км және Шымкент қаласынан 130
км қашықтықта орналасқан. Елдің оңтүстік шетінде, Өзбекстанмен шекарада
орналасқан Сарыағаш өзінің жұмсақ қысымен, ыстық жазымен өзгешеленеді.
Жылдың қыс мезгілінің өзінде ауаның жылылығы 0 ӘС жоғары болады. Көктем 2
айға (наурыз, сәуір) созылса, жаз мамыр айынан басталады да, қыркүйекке
дейін жалғасады, күн өте ыстық және ауа өте кұрғақ болады. Жерге түсетін
жылдық ылғалдылық 310 мм болса, соның 2-3 мм ғана жаз айларының үлесінде.
Жазда күн көзінің ылғи ашық болуы, ауаның кұрғақтығының 10-15 мм дейін
төмендеуі, желдің болмауы 1980 жылы Сарыағашң курортында мамандандырылған
бүйрек ауруларын емдеуге арналған еліміздегі жалғыз нефрологиялық бөлімді
ашуға мүмкіндік берді. Бұл бөлімде бүйректің созылмалы гломерулонефрит
ауруын Байрамәлі (Түркменстан) және Ситор Мохи-Хоса (Өзбекстан)
санаторийлеріндей шипалы ауа негізінде емдеу мамыр айынан қыркүйекке дейін
қолданылады. Күз қазаннан басталып, желтоқсанға дейін созылып, кейде
жаңбырлы, салқын болғанымен, көбінесе күн ашық болады. Климаттың ем
мақсатында курорттың бағында серуендеп (теренкур) таза ауада ұзағырақ
болуға жағдай бар [1,24б].
Сарыағаш курортында климатпен емдеудің 2 түрі бар. Олар аэротерапия
(ауамен емдеу) және гемиотерапия (күн сәулесімен емдеу) деп аталады.
Аэротерапия киіммен ашық ауада болу және жартылай немесе толық шешініп,
таза ауада ванна (воздушные ванны) қабылдау арқылы жүргізіледі. Таза ауада
болу денсаулық үшін маңызды. Өйткені адамда оттегінің қоры жоқ. Сондықтан
басқа емнен бос күндері демалушы ауа райына қарай киініп, ашық аспан
астында тәулігіне 6-8 сағат дейін болу арқылы ағзасының аэроиондармен
қанығуына, оның сыртқы ортаның әсеріне төзімділігінің, реактивтілігінің
жоғарылауына, мүшелердің қызмет ету қабілетінің жақсаруына
жағдай жасай алады. Сарыағашта оған толық мүмкіндік жасалынған.
Минералды суға көбінесе жер астында кездесетін, құрамында биологиялық
белсенді және минералды заттары бар, өзіне тән физикалық, химиялық
қасиеттерімен адам ағзасына емдік әсер ететін шипалы су жатады. Қазір
Сарыағаш минералды суының курорт орналасқан жерде 6 шұңғымасы (скважинасы)
бар. Олардың бесеуі жер астындағы артезиан (бірінші рет жер астынан су
бұрғыланып алынған Францияның Артезия елді - мекеніне байланысты аталынады)
бассейнінің сеномандық, біреуі альбтік сулы қабатынан шығады.
Сарыағаш суы таза табиғи күйінде 12 түрлі емде қолданылады. Іші, тіс
ұяларын, тоқ ішекті шаю, асқазанды жуу, тік ішекті тазалап, әртүрлі емдік
клизмалар жасау, дуоденалды түтікшелеу (зондтау), гинекологиялық шаю,
минералды ванналар, су астында сумен массаж, циркулярлы душ, бұт арасында
берілетін душ сияқты Сарыағашң суымен емдеудің арнайы түрлері бар.
Сарыағаш курортында емделетін аурулардың түрлері:
▪ Ас қорыту мүшелерінің аурулары (созылмалы гастрит);
▪ Асқазан мен ұлтабардың ашық жара язва ауруы;
▪ Созылмалы холецистит, холангит, өт тасы;
▪ Созылмалы гепатит;
▪ Созылмалы панкреатит;
▪ Созылмалы колит;
▪ Іш қату;
▪ Іш кебуі;
▪ Іш өту (диарея)
▪ Геморрой;
▪ Тік ішектің жарық жарасы (трещина ануса);
▪ Бүйрек аурулары;
▪ Созылмалы пиелонефренит;
▪ Созылмалы гиомерулонефренит;
▪ Бүйрек мен зәр жолдарына тас байлануы (уролитиаз және
диатездер);
▪ Созылмалы простатит;
▪ Буын, омыртқа аурулары (артриттер-сорбуын);
▪ Остеохондриоз, созылмалы бел-сегізкөз құяңы редикулит;
▪ Әйелдердің жыныс мүшелерінің созылмалы қабынулары;
▪ Тері аурулары;
▪ Қант диабеті;
▪ Асқазан мен өт қалтасына жасалған операциялардан кейінгі
реабилитациялау шаралары.
Сарыағаш курортында емделмейтін аурулардың турлері:
- Барлық аурулардың асқынып кеткен түрлері;
- Жұқпалы аурулар;
- Жүйке ауруларына, эпилепцияға, наркоман мен маскүнемдік кеселіне
шалдыққандар;
- Қатерлі ісіктер;
- Эхинококк (жылауық құрт) ауруы;
- Жиі қан кету;
- Жүктілікке қатысты аурулар (26 аптадан бастап);
- Туберкулездің барлық түрлері.
Сарыағаш курортындағы диагностикалық бөлімдер:
▪ Клиникалық лаборатория (зертхана)
▪ Биохимиялық лаборатория (зертхана)
▪ Рентгенмен тексеру
▪ УЗИ (ультра дыбыстық аспаппен тексеру)
▪ Электрокардиография
▪ Фиброгастродуоденоскопия
▪ Ректеромоноскопия, колоноскопия
▪ Уретроцистоскопия
▪ Хелпер аспабымен ағзаның иммундық жағдайын анықтау
КАРДОН-АРАСАН бұлақтары
Жаркент өңірі Алматы облысының оңтүстік шығысында орналасқан.
Ауданымыздың шығысында – ҚХР мен оңтүстікте ұйғыр ауданымен, солтүстікте
Кербұлақ ауданымен шектесуі ауданның физикалық, экономикалық, саяси тұрғыда
дамуына үлкен әсер етеді. Жер көлемі 13000 шаршы км.
Жер бедері солтүстігі таулы, солтүстік батысы мен орталық бөлігі
қыратты, оңтүстігі жазық болып ерекшеленеді.
Қазақстан егемендігін алғалы бері Қорғас кедені арқылы ҚХР-мен арадағы
экономикалық байланыс жанданып өркендей түсті.
Жер бедеріне қарай ауданымыздың климаты да ерекшеленеді. Таулы аймақта
климат қатал, жазықта қысы жылы, жазы ұзақта ыстық, тау етектерінде климат
қоңыр салқын. Қаңтар айының орташа температурасы -8-10ӘС, шілде айының
орташа температурасы +20-+22ӘС.
Аудан территориясымен Іле, Қорғас, Үсек, Тышқан, Бурхан, Бурақожыр
өзендері ағып өтеді. Өзендер қар, жаңбыр, мұздық суымен қоректенеді.
Көлдері Алтынкөл, Сасықкөл, Жазықкөл т.б.
Өсімдіктерден терек, қайың, қарағаш, емен, арша, қыша, сексеуіл,
қарақат, шырғанақ, итмұрын, долана, адыраспан, жалбыз, қалақай, мыңжапрақ
т.б. өседі.
Лесновка ауылының территориясымен ірілі-ұсақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І.КӨРНЕКТІ ЖЕРЛЕР НЕМЕСЕ РЕСПУБЛИКАНЫҢ ТУРИСТІК ОБЪЕКТІЛЕРІ
1.1 Туризмнің
инфрақұрылымы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..6
1.2 Негізгі танымдық жерлер мен туристік экскурциялық
орталықтар ... ... ... ... .8
1.3 Қазақстанның шипа жайларының сауықтандыру және емдеу саласындағы
туризмнің
үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
ІІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ КУРОРТТАРЫ МЕН САНАТОРИЯЛАРЫНЫҢ ТУРИЗМДЕГІ РОЛІ
2.1 Бальнеологиялық емдеу-сауықтандыру орындарының
рөлі ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Климатологиялық емдеу-сауықтандыру
орталықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.3 Балшықпен емдеу-сауықтандыру орындарының туризмдегі бағалануы ... ..54
ІІІ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАБИҒИ РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҚТАРЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан халқының курорттық саноториядағы емдеудің
қажеттілігі ... ... ..59
3.2 Қазақстандық туризмнің өзекті мәселелерін шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... 63
3.3 Туризм саласындағы табиғи рекреациялық аймақтарды жетілдіру ... ... . 68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 4
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
КІРІСПЕ
“Қазақстан-2030” стратегиялық бағдарламасында еліміздің келешектігі
дамуына айқынды бағдар берілгені мәлім. Осы орайда ел экономикасында өсіп-
өркендеуіне айтарлықтай үлес қосатын бір сала туризм екеніне бүгінде көз
жеткендей. Жиһангерлік және саяхатшылық-адамның танымдық көкжиегін
қеңейтетін, қазіргі замандағы ғаламат мүмкіншілігі бар, пайдасы шаш етектен
келетін, біз әлі толық игере алмаған саланың бірі екендігі баршамызға
белгілі. Бүгінгі туризм, яғни жиһангерлік және саяхатшылық–бұл мемлекет
пен қоғамның экономикалық әлеуметтік дамуының, тұлғаның жан-жақты
қалыптасуының маңызды факторы. Сондықтан туристік қызмет көрсету рыногында
мүдделі министірліктер мен ведомстволардың, уәкілетті органдардың, туристік
компаниялардың, фирмалардың және жеке кәсіпкерлердің күш мүмкіншіліктерін
жұмылдыруға, біріктіруге ықпал жасау - Қазақстан Республикасының Туризм
және спорт жөніндегі агенттігі жұмысының күн тәртібінен берік орын алған.
Қоғамның өндірістік интенсификациясы ең алдымен адамның психофизикалық
жүктемесінің күшейуіменен анықталынады. Ғылыми-техникалық прогресс,
урбандалу процесі, экологиялық дисбаланс прессингті нығайтады. Адамның
жұмыс қабілеттілігін (рекреацияны) жақсарту үшін арнайы жағдай жасау керек.
Рекреация сөзінің мағынасы - дем алу, адамның күшін қалпына келтіру
дегенді білдіреді [1, б.226].
Емдік сауықтыру туризмі туристік классификация ішінде өзіндік орны бар.
Соған орай елімізде емдік сауықтыру рекреациялық ресурстарын зерттеу талдау
мәселелері қолға алынуда. Адамдардың рекреациялық қызметі бірнеше
аспектілерден тұрады: медико-биологиялық, әлеуметтік-мәдени, экономикалық
болып. Рекреациялық қызметінің ең негізгі аспектісі медико-биологиялық
болып табылады. Оның құрамында - денсаулықты жақсарту, курортологиялық
емдеу қажет ететін адамдарға көмек көрсету және аурудың алдын алу;
Әлеуметтік-мәдени қызметке - әлемді, табиғатты, тарихты, мәдениетті
тану, яғни танымдылық мақсаты.
Экономикалық аспектіге - адамның еңбекке деген қабілеттілігін жақсарту.
Курорттық-рекреациялық шаруашылыққа (Қ.Р.Ш.) санаториялар, демалыс
үйлер, туризм және қызмет көрсету бөлімдері жатады. Олардың басты мақсаты
халықтың рекреациялық қажеттіліктерін рекреациялық (табиғи, мәдени-тарихи
және әлеуметтік-экономикалық) ресурстар арқылы қанағаттандыру. Жоғарыдағы
айтылғандарды қорытындылай келе емдік сауықтыру туризмі проблемасы
кокейтестілігі анықталады.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстанның табиғи рекреациялық ресурстарының емдік
сауықтыру мүмкімшіліктерін анықтау.
Жұмыстың міндеті: Табиғи рекреациялық мүмкімдіктерді талдау:
- Қазақстанның курорт-санаторияларын жіктеу:
- Емдік сауықтыру туризмін сипаттау үсыныстар беру.
Зерттеу объектісі. Зерттелетін объектілер көп: Қазақстан Республикасы
территориясында сонау Алтай тауларынан Каспий теңізіне дейін – таулар,
өзендер, ормандар, көлдер, шөл, шөлейт және дала кездеседі, сонымен қатар
ерекше климаты, жануарлар мен өсімдіктер әлемі, назар аударарлық басқа да
объектілер кездеседі.
Зерттеу пәні. Сарығағаш, Қапал-Арасан, Алма-Арасан және балшықпен
емдейтін курорттарға – Моялды, Жаңақорған, Атырау жатады. Сонымен қатар,
әйгілі атаққа ие болған Алматы мен Щушие-Борабай курортын Қазақстанның асыл
маржан орталықтары.
Негізгі дерек көздер: Жұмыстың негізгі дерек көздері ретінде
бүгінгі таңға дейін туризм саласындағы шетелдік, отандық зерттеушілердің
еңбектері, Қазақстан Республикасының нормативтік, құқықтық актілері,
түрлі әдістеме-лік нұсқаулар, қонақ үй әкімшілігінің құжаттары,
оқулықтар, газет-журналдар, басқа да мәліметтік ақпараттар алынды.
Туризм жалпы алғанда, мемелекеттің экономикасына үш оң нәтиже береді:
1.Шетел валютасының құйылуын қамтамасыз етеді және төлем теңгерімі мен
жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң ықпал жасайды.
2.Халықтың жұмыспен қамтылуын көбейтуге көмектеседі. ДТҰ мен
Дүниежүзілік туризм және саяхат кеңесінің бағалауы бойынша туризм
өндірісінде құрылатын әрбір жұмыс орнына басқа салаларда болатын 5-тен 9-
ға дейін жұмыс орны келеді екен. Туризм тура немесе жанама түрде
экономиканың 32 саласының дамуына ықпал жасайды.
3. Елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдеседі.
Туризм елдің тұтас аудандарының экономикасына белсенді әсер етеді.
Туризм саласындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрылуы және жұмыс
істеуі жол көлігін, сауданы, коммуналдық тұрмыстық, мәдени, медициналық
қызмет көрсетуі дамытумен тығыз байланысты. Сөйтіп, туризм индустриясы
басқа экономикалық секторлардың көпшілігімен салы стырғанда, неғұрлым
пәрменді мультипликаторлық тиімділікке ие.
Туризм жеке және ұжымдық жетілдіру құралы ретінде жоспарлануы және
тәжірибеде іске асырылуы тиіс демалыспен, босуақытты өткізумен, спортпен,
мәдениетпен және табиғатпен тікелей араласуға байланысты қызмет. Мұндай
жағдайда, ол өз бетімен білім алудың, толеранттықтың және халықтармен
олардың әртүрлі мәдениеттерінің аркасындағы олардың өзгешеліктерін танып-
білудің бірден бір факторы болып табылады [2, б.1026].
Туризмнің жылдам және тұрақты өсуі, оның қоршаған ортаға, экономиканың
барлық секторларымен қоғамның әл-ауқатына күшті әсерін назарға ала отырып,
үкімет Қазақстанның ұзақ мерзімдік даму бағдарламасында туристік саланы
басымдық ретінде белгіледі.
Осы Тұжырымдама туризм саласында тұтас мемлекеттік саясатты
қалыптастыруда, Қазақстанда қазіргі заманғы бәсекеге қабілетті туризм
индустриясының құқықтық, ұымдастырушылық және экономикалық негіздері
қалыптастыруды көздейді.
Жұмыстың құрылымы: Берілген диплом жұмысы кіріспе бөлімнен, үш
тараудан, қорытынды бөлімнен, әдебиеттер тізімінен тұрады.
І КӨРНЕКТІ ЖЕРЛЕР НЕМЕСЕ РЕСПУБЛИКАНЫҢ ТУРИСТІК ОБЪЕКТІЛЕРІ
1.1 Туризмнің инфрақұрылымы
Туризм - әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін ең тұрақты дамып келе
жатқан саласы. Өсу қарқынының жылдамдығына сәйкес туризм ғасырдың құбылысы
ретінде танылуы кездейсоқ емес. Бүгінде Қазақстанда туризмді дамыту
тұжырымдамасы бекітілд, туризмді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы
әзірленуде, ал ең бастысы – Қазақстан Республикасының туристік қызмет
туралың Заңы қабылданды. Мұнда туризм тұңғыш рет мемлекеттік экономикалық
саласы ретінде айқындалды. Заң жүзінде туристердің қауіпсіздігін қамтамасыз
ету жөніндегі нормалар бекітіліп, яғни оларды сертификаттау қарастырылды.
Туристердің алдында туристік ұйымдарының азаматтық-құқықтық жауапкершілігі
белігленіп, туристердің қоғамдық бірлестіктері мен туристік қызмет
субьектілернің, туризм саласындағы уәкілетті органдарының іс-әрекет аясы
анықталды. Жаңа Заңда туристік қызметке жәрдемдесу және оны дамыту үшін
ыңғайлы жағдай туғызу, туристік қызметтердің басым бағыттарын қолдау,
туризм үшін қолайлы ел ретінде Қазақстан Республикасы туризміне ұнамды
көзқарас қалыптастыру сияқты мемлекеттік реттердің қағидалары бекітілген.
Туристік обьектілерді түрлендірудің қорытындысы бойынша республикада
барлығы 311 туристік обьекті жұмыс істейді [32,112б].
Десек те, Алматы, Қарағанды, Ақтөбе, Оңтүстік Қазақстан облыстарында өз
мақсатында пайдаланбаған немесе ұстауға қаржының жоқтығынан бос тұрған
туристік обьектілер бар. Бұлардың қатарына, 142 орындық Ақтөбетурист
қонақ үйін, Алматыдағы 46 орындық Інжу-Маржан (Жемчужина) демалыс
аймағын, 200 орындық Қарқаралы туристік базасын жатқызамыз.
Еліміздегі туризм инфрақұрылымының даму проблемасын шешу үшін қаржы
керек екені түсінікті. Бүгінгі күнге дейін Алматы, Ақмола, Шығыс Қазақстан,
Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қызылорда, Қостанай облыстарының Алматы
қаласының туристік ұйымдары жалпы сомасы 725 559 АҚШ доллары-ның
инвестициялық жобасын ұсынып отыр.
Туризм инфрақұрылымын дамыту үшін ұсынылған аса қызықты жобалар ішінде
Шығыс Қазақстан облысындағы Экожүйе ЖШС-нің Рахманов бұлағындағы 50
орындық туристік кешен құрылысы, Көшпенділердің туристік сызбасын
жайластыру және одан әрі дамыту обьектісі, Қызылорда облысындағы Қамбаш
ЖШС-нің Қамбаш көліндегі туристік кешен құрылысы, Алматы облысындағы
Көлсай мемлекеттік коммуналдық қазыналық кәсіпорнының Көлсай, Балқаш,
Алакөл, Қапшағай көлдеріндегі демалысы аймақтарының және Шарын шатқалындағы
демалыс үйінің құрылыстары, Қостанай облысындағы Қостанайтурист ААҚ-ның
Киіз үй – отель құрылысы бар. Агенттік бұл жобаларды қаржыландыруға
отандық және шетелдік инвестицияны тартудың көздерін қарастыруда.
Беделді көтерудің негізгі шарттары – Қазақстанның туристік фирмалары мен
агенттіктердің халықаралық туристік көрмелерге, жәрмеңкелер мен
конференцияларға, оның ішінде Дүниежүзілік туристік ұйым тарапынан
өткізілетіндеріне қатысуы, сондай-ақ Қазақстан Республикасы аумағында
осыған ұқсас іс-шаралар ұйымдастыру.
Қазіргі кезде Ұлы Жібек жолының 1700 шақырымға созылған Қазақстан
аумағында туристік-рекрациялық қорларды қайта жаңғыртудың және
түрлендірудің, зерттеу жұмыстарын жүргізудің маңызы зор. Ендігі міндет –
осы игілікті іс-шараны жандандыру үшін шетелдік инвесторларды тарту керек.
Бір сөзбен айқтанда, ішкі және халықаралық туризмді одан әрі дамытуды
ынталандыру, Қазақстанның туристік бейнесін қалыптастыру жөніндегі жұмысты
күшейту мақсатында жыл сайын Алматы қаласында ұйымдастырылатын Жібек жолы
– Қазақстан халықаралық фестивалінің алдағы атқаратын жоспар-жобасы
осындай.
Екінші бір келелі мәселе – қазіргі заманғы туризм индустриясын құру
саланың, құрылымның, тетіктердің проблемаларын және туризм нарығының даму
заңдылықтарын ғылыми тұрғыдан зерделеу, сондай-ақ саланы дамытудың ғылыми
қамтамасыз ету жүйесін құру. Ол үшін ең алдымен туризмнің ғылыми-зерттеу
институтын құру күн тәртібіне қойылып отыр.
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі Жоғары
аттестациялық комитетінің ғылыми мамандықтары тізбесіне Туризм
географиясы, Туризмнің педагогикасы мен психологиясы, Туризмнің
құқықтық негіздері атты жаңа ғылыми бағыттарды енгізудің қажеттігі жетті.
Егер, осы айтылғандардың бәрі алдағы екі-үш жылдың белесінде жүзеге асса,
туризм ел экономикасының тұрақты кіріспе саласына айналары хақ. [16,115б.]
1.2 Негізгі танымдық жерлер мен туристік экскурциялық орталықтар
Туризмде басқа экономикалық сала сияқты өзінің құрамына бірнеше саланы
қосады, олар: емдік, демалу, спорттық, танымдық және т.б. Олардың әрқайсысы
табиғи ресурстарды қолдануға қамданады.
Туристік-экскурссиялық қызмет көрсету қаладағы урбанизация мен Ғылыми
Техникалық Революцияға байланысты адамдарға психологиялық ауртпалықтың өсуі
нәтижесінде туризмнің рөлі арта түседі. Бұл адамның бос уақытын тиімді
пайдалану қозғалысы болып табылады. Психологиялық ауртпалық, қала
көшелерінен тыс жерлерде, туристік походтар мен саяхаттар арқылы жүзеге
асады. Әрдайым адам жақсы, тиімді демалса, ол белсенді түрде жұмыс істей
бастайды.
Аймақтық туристік миграция экономикалық көзқарас арқылы адамның саяхат
жасауға,демалуға қажеттілігі, - сұраныс формасы ретінде танылып, әртүрлі
қызмет көрсету кешенге деген қолданыс салдарынан адамдардың материалдық,
рухани, мәдени-танымдық қызығушылығы арта түседі. Бұл кешен әртүрлі көлік
құралдарының, қоғамдық тамақтану, музейлерге және мәдени-танымдық ұйымдар,
ойын-сауық орталығы, спорттық, емдік орталықтарды қамтиды [31,22б].
Туризм өзі пайда болысынан саяхат барысында көп уақыт кетірмейді,
керісінше қоғамдық қажетті уақытты жинақтайды. Аурудың азаюы салдарынан
жұмыс уақытының қоры арта түседі. Және адамның физикалық денсаулығының
күшеюі, рухани күшінің және жұмыс істеуге деген қабілетінің күшеюіне әкеп
соғады.
Туризм де, басқа экономикалық сала сияқты өзінің құрамына бірнеше саланы
қосады, олар: емдік, демалу, спорттық, танымдық және т.б. Олардың әрқайсысы
табиғи ресурстарды қолдануға қамданады, өзінің даму жолында техникалық және
әлеуметтік инфрақұрылымға, потенциалды анықталған еңбек ресурстарына
сүйенеді және басқа да шаруашылық салалары мен сфераларына өз әсерін
тигізеді. Кез келген туризм саласы басқа туризм салаларымен тығыз
байланыста. Көп жағдайда олар бірін-бірі қалыптастырып, толықтырып отырады.
Қарым-қатынастық шаруашылық жүйесінде туристік-экскурсиялық қызмет
көрсетуді тура құқыпен қарастырады.
Қазақстанда туризмнің дамуы үшін туристік ресурстарға бай аудандар өте
көп және олар нәтижелі халық шаруашылығының саласына қосылуда. Соңғы
жылдары республикада біршама туристік шаруашылықтар құрылды, туристермен
жұмыс белсенділігі жиналуда. Әдемі, әсем, көрікті жерлерде туристік
кешендер салынды, көбінесе обылс орталықтарында комфортты туристік кешендер
жұмыс істейді. Олар кез келген уақытта қала тұрғындарын қабылдауға, қызмет
көрсетуге дайын тұрады, сонымен қатар, басқа да аудандардың қонақтарын
қабылдауда. Республикада барлығы 700 туристік кешен, 300-ге жуық туристік
қонақ үйлер кешені бар.
Әр кешен өз-өзімен қызықты әрі тартымды. Шыршалы-орманды Алтын бор
Солтүстік Қазақстан облысында, Орал өзенінің маңында, Оралдан алыс емес
жерде Орал, Қарқаралы туристік кешені – Қарағанды облысында және ол
өзінің велосипедті маршруттарымен ерекшеленеді, ол Қарқаралы таулы-орманды
оазистік жолдарымен жүргізіледі. Алтайлық бухта деп аталатын туристік
кешен Бұқтырма теңізінің жағасындағы Алтайлық орманмен Марқакөлге дейін өте
қызықты маршруттар басталып, әлемге танымал Рахмандық кілтке қарай
беттейді. Павлодар облысындағы көк көлдер жағасындағы ұмытылмас Баян ауыл
туристік кешеніне бару, өзінің жағымды әрі таза ауасымен ерекшеленеді. Іле
Алатауының көркем шатқалында Алматының туристік кешендері орналасқан.
Қазақстанда туризмнің әр түрлі саласының дамуына барлық туристік аймақтар
мен мүмкіндіктер бар: курорттар мен демалыс үйлерінде демалу, емделу,
аңшылық, соның ішінде бүркітпен, альпинизм, тау туризмі, балық аулау, салт
атты және су туризмі, вертолеттық экскурсия және халықаралық спорттық
жарыстарда этникалық туризм, негізгі қозғаушы күші – шет елдегі қазақ
оралмандары, - ғылыми, діни, профессионалдық, жанұялық, бизнес-тур,
коммерциялық туризм т.б [25,77б].
Қазіргі кезде туризмнің түрлері мен формаларын, сонымен қатар, туристік
маршруттарды да қалыптастыруға болады. Танымдық, топтық және маршруттық
туризм – міне, осы ең негізгі қалыптасқан республикалық туристік ұйымдар.
Соңғы жылдары республикадағы негізгі қызығушылық – бұл коммерциялық туризм,
соның ішінде шоп-туризм Польшаға, Қытайға, Түркияға, Араб Әмірлігіне және
т.б. Алматының өзінде шоп-туризммен айналысатын 200 ұйым мен фирма, ал
жалпы республика бойынша 400 ұйым бар. Жалпы жүйеде мемлекеттік және
мемлекеттік емес туристік-экскурсиялық қызмет көрсетулерде 10 мыңға тарта
адам жұмыс істеуде, бірақ республикада әлі күнге дейін туризмнің толық
жүйесі қалыптаспаған.
Қазақстандағы туризмнің төмен деңгейде дамуының себебі көп, бірақ ең
басты себебі – республиканың экономикалық және әлеуметтік даму деңгейінің
төмен болуы. Бүгінгі күні Қазақстан әлемге саяси-егеменді мемлекет болып
танылып отырғанымен, өзінің экономикалық егемендігін таныта алмай отыр.
Сонымен қатар, басқа да басты себептерді айта кеткен жөн: біріншіден,
туристік-экскурсиялық қызметтің экономикалық салалық дамуы – мемлекеттік
жоспарлық балансқа кірмеуі; екіншіден, туризмді ғылыми дамытудың жоқтығы.
Қазақстанда кешендік ғылыми болжамдар мен туризмді дамытудағы ұзақ уақыттық
жоспарлауды жүзеге асыратын ғылыми жоспардың жоқтығы; үшіншіден, туристік-
экскурсиялық қызмет көрсету саласында қалыптасқан жүйенің дайындық
кадрларының жоқтығы. Осы сұрақтарды шешіп және халықаралық туризмді дамыту
арқылы республиканың жоғарғы деңгейге көтерілуімен және жоспарлы кіріс
салдарынан төлем балансы жүзеге асады.
Географиялық зерттеулер нәтижесінде Қазақстан территориясындағы
рекреациялық аудандарды бөліп айтуға болады. Олар жағымды демалыс пен
туризмнің дамуына әсер етеді. Туризмді дамытудағы ең негізгі қолайлы
аудандар Қазақстанның шығысында орналасқан. Бұл жерде республиканың күрделі
су жүйелері қалыптасқан – Арал теңізі, Балқаш көлі, Зайсан, Алакөл,
Қапшағай және Шардара су қоймалары. Су температурасы 3-5 айға дейін шо-мылу
мен су туризміне жарамды. Осы саланы дамытуда Балқаш пен Алакөлдің алатын
орны ерекше. Қазіргі кезде бұл жерде су туризмі даму үстінде.
Шығыс пен Оңтүстік Шығыс өзінің әрқилы және кең ауқымды табиғатымен
ерекшеленіп, бір-бірімен тығыз байланыста жатқан тау жүйелері Алтай, Жоңғар
Алатауы және Тянь-Шань қалыптасқан. Бұл аудандар өзінің үлкен, көркем және
әрқилы өсімдік, жануар әлемімен ерекшеленеді.
Қазақстан туризмінің дамуына өз септігін тигізетін әртүрлі ландшафтық
өзгешеліктері бар аудандарды жатқызуға болады. Сонымен қатар, туризмнің
дамуына өз әсерін тигізетін үлкен өзен өңірлері – Орал, Сырдария, Іле,
Ертіс жатады [23,145б].
Географиялық бағалау нәтижесінде Қазақстандық туризммен демалыстың
дамуына 60-қа жуық туристік рекреациялық зоналар, және олар барлық
экономикалық аймақтың 10 облыстық территориясын қамтиды. Бұл зоналарда
туризмнің көп саласы әрекет етуде. Соның ішінде танымдық, спорттық-емдік
маршруттар, стационарлық демалыстар және жаяу жүріп өтетін, су арқылы,
шаңғы тебу арқылы жүріп өтетін танымдық маршруттар. Осы көп профильді
туризм саласына 4 аймақ жатады, олар: Шығыс Қазақстанда – Зыряновск және
Ульбы, Батыста – Орал және Оңтүстік Қазақстанда – Іленің орта таулы аймағы.
Емдік-спорттық туризмнің территориясы өте кіші. Санаулы ғана аймағы
мен қол тимеген табиғи ортада су жағасында қысқа мерзімдік жаяу жүріп
өтетін демалыстар жүзеге асырылуда. Республикадағы осындай зоналардың жалпы
саны – 29. Олардың көбісі Шығыс және Оңтүстік Қазақстанның таулы
өңірлерінде және Қарағанды, Павлодар облыстарында орналасқан. Стационарлық-
емдік зоналардағы туризм саласы табиғи ресурстарға бай болғандықтан, ұзақ
уақыттық маршруттарды қамти алады. Бұл зоналар қолайлы климаттық
жағдайларымен, жеке пляждарымен, қыдыруға арналған орындарымен, танымдық
обьектілерімен және саңырауқұлақ-бүлдіргенді бақтарымен өзгешеленеді.
Республикадағы мұндай зоналар саны – 19, олардың көбісі Солтүстік
Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қостанай,
Ақмола, Павлодар облыстарында орналасқан.
Спецификалық зонадағы туризм саласы өзіне республиканың шөлді және
биік таулы аймақтарын қосады. Бұл зоналарда спорттық және ғылыми зерттеу
туризмі (альпинистік, спецификалық табиғи жағдайлардың адам организміне
әсерін). Осы зерттеулік маршруттар арқылы жүзеге асырылады. Мұндай негізгі
үш зона бар. Іле Алатауының биік шатқалы, Алматы облысындағы Күнгей тау
шатқалы және Оңтүстік Қазақстан облысындағы – Өгем тау шатқалы.
Советтер Одағы кезінде Қазақ ССР Атласын жасауда авторлар Қазақ ССР
Туристік картасын жасаумен қатар, Республиканың туристік-экскурсиялық
обьектілері мен туристік инфрақұрылымының обьектілерін қарастырды. Оларға,
біріншіден, қорықтар, қызықты табиғи обьектілер, археологиялық және
архитектуралық орындар, музейлер, театрлар, курорттар, демалысқа арналған
орындар; екіншіден – туристік және экскурсиялық орталық туристік қонақ
үйлер, туристік кешендер және көлік қызметін көрсету орталықтары.
Қазақстан облыстарының туристік-экскурсиялық обьектілері мен туристік
инфрақұрылым обьектілерін туристік қызығушылық деңгейінде талдауға
болады. Республика осы көрсеткіште облысты 4 топқа бөлді:
1) 20 обьектіге дейін (Атырау, Маңғыстау, бұрынғы Торғай, Жезқазған,
Талдықорған облыстары);
2) 20-дан 40 обьектіге дейін (Қызылорда, Қарағанды, Солтүстік Қазақ-стан,
Шығыс Қазақстан облыстары);
3) 40-тан 60 обьектіге дейін (Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай, Көкшетау,
Ақмола, Семей, Оңтүстік Қазақстан облыстар);
4) 60 обьектіден жоғары (Алматы, Жамбыл, Павлодар облыстары).
Туристік кешендердегі орындармен қамтамасыз ету деңгейі келесілер:
1) түнеп шығуы жоқ туристік кешен (Атыраулық, Торғайлық, Маңғыс-таулық,
Солтүстік Қазақстандық, Ақмолалық, Жезқазғандық, Қызылордалық, Жамбылдық,
Талдықорғандық, Семей облыстары);
2) 300 орынға дейін (Ақтөбе, Павлодар облыстары);
3) 300-ден 600 орынға дейін (Қарағанды, Көкшетау, Оңтүстік Қазақстан
облыстары);
4) 600-ден 900 орынға дейін (Қостанай, Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан
облыстары);
5) 900-ден жоғары (Алматы облысы) [27,43б].
Республиканың табиғи әлеуметтік-экономикалық рекреациялық ресурста-рын
айта келе, Қазақстанның туристік потенциалын құруға болады.
Жұмысшыларды әлеуметтік сақтандыру мен емдік жүйеде санаториялы-
курорттық емдеу маңызды роль атқарады.
Революцияға дейін Қазақстан территориясында Буровойда орналасқан 60
орындық жекеменшік жалғыз ғана емхана болған. Бұның өзі кең көлемді
курорттық байлықтарға қарамастан тек Совет уақытында мемлекеттік меншікке
көше бастады. Бұл зонада емдік минерал көздері, тағы басқа табиғи ресурстар
мен факторлар республика жұмысшыларына санаториялы-курорттық қызмет көрсету
негізінде кешендер салына бастады.
Республикадағы курорттық байлықтарды зерттеу нәтижесінде Қазақстан-ның
барлық облыстарында әр түрлі санаториялы-курорттық кешендер салуға болатыны
анықталды. Қазіргі кезде 220 минералды су скважиналары, 75 емдік қасиеті
бар көлдер мен бірнеше ондық климаттық аймақтар есепке алынды.
Қазір Қазақстан территориясында 500 санаториялар мен демалыс орталықтары
бар. Оның ішінен ең негізгі орын алатыны санаториялы-профилакториялы (220
жоғары) және санаториялар мен емдік пансионаттар (110 жуық). Жалпы
санаториялар мен басқа да демалыс орындарында бір жылда 1,5 млн. тарта адам
демалуда.
Үлкен танымды емдік орталықтарға – Сарыағаш, Қапал-Арасан, Алма-Арасан
және балшықпен емдейтін курорттарға – Моялды, Жаңақорған, Атырау жатады.
Сонымен қатар, әйгілі атаққа ие болған Алматы мен Щушие-Бурабай курортын
Қазақстанның асыл маржаны деп атайды. Өтйкені онда тек өзіміз ғана демалып
қоймай, шет елдерден келгендер де демалуда.
Дене шынықтыру мен спорт денсаулықты, жұмыс істеу қабілетін нығайтуда
басты рөл атқарады. Республикамызда 15 мың дене шынықтыру ұйымы бар. Онда 2
млн. адам денсаулығын нығайтуда. Әр түрлі спортқа арналған 150 стадион, 5,5
мың спорт зал, 110 жүзу бассейіндері бар.
Спорт зал бойынша Қазақстан ТМД-да 3 орын алады. Республиканың көрікті
кешендерінің бірі – биік таулы Медей және Шымбұлақ.
Республикада бұл салада мамандар дайындауда екі институт – Алматы мен
Қарағанды, екі денешынықтыру техникумы бар.
Дегенмен, республикадағы спорт кешендері, спорт мектептері – спорт
мастерлерімен қамтамасыз етілген және 170 мың қыздар мен ұлдар өз
денсаулықтарын нығайтуда.
Яғни, туризм әлемінің көптеген елдерінде экономика мен қоршаған ортаға
әсер ететін маңызды әрі кешенді фактор болып табылады. Ол Қазақстан үшін де
табыс көзіне айналуға тиіс.
Міне, сол туризм индустриясын дамыту мақсатында қазірдің өзінде көптеген
шаралар қолға алынуда.
1.3 Қазақстанның шипа жайларының сауықтандыру және емдеу саласын-дағы
туризмнің үлесі
Қазақстан халқының материалдық және мәдени өмірінің деңгейінің өсуі,
өнеркәсіптің дамуы, Маңғышлақ түбегінің мұнай мен газ байлықтарының
меңгерілуі, тың жерлерді игеріп, жаңа шаруашылықтардың құрылыуы, сонымен
қатар ауыл шаруашылықтың басқа салаларының дамуы, қайта құру кезеңіне дейін
Қазақстан халқының санының ұдайы өсуіне әкеп соқты. Бірақ ол тек табиғи
өсімнен ғана шектелмеді, Қазақстандағы басқа жерлерден халык қоныс аударды.
Осының нәтижесінде курорттық-санаториялық емдеудің қажеттілігі өсті. Бірақ,
егер біз емдеуге қажетті ғимараттардың салыуының және халықтың түрмыс
жағдайы қажет ететін ғимараттарды салудың нәтижесін салыстырсақ емдеу
ғимараттардың, яғни санатория мен курорттардың саны халықтың кажеттілігін
қанағаттан дырмай ды.
Қазіргі кезде көптеген ғылыми зерттеулерде Қазақстан халқы көп ауыратын
ауруларының түрлері анықталып, халқының жалпы денсаулығының деңгейі
зерттелінді, сонымен бірге курорттық-санаториялық емдеудің кажеттілігі
жағынан есеп жүргізілді. Осы зерттеулер кейіннен физиотерапия және
курортология Орталық Институты қолдады. Нәтижесінде кейбір мәселелерді
шешуге мүмкіндік берді.Оларға: Қазақстан халқына үшін санаториялық
орындармен қамтамасыз ету; динамикалық жағынан 2000 жылға курорттық жәрдемі
жағынан қажеттіліктің өсуіне болжамдық-жоспар жүргізілді.
Осылай, Қазақстанда 1966 жылы 240 мың адам курорттық емдеуді керек етті.
Олардың қажеттіліктерін толық қанағаттандыру үшін 18 мың жылдық
санаториялық орындар керек болды. Фактілерге сүйенсек осы кезде бар болғаны
1445 жылдық және 1290 маусымдық орындар, жалпы есептегенде 2100
санаториялық орындар, ол 11,7% керекті мөлшерді құрады.
1971 жылы емдеуге қажет ететіндердің саны 280 мың адамға жетті. Ол 21
мың жылдық орындарды талап етті. Сол кезде курорттар мен санаторияларда
1782 жылдық және 675 маусымдық орындары жұмыс істеді. Яғни, 10,1 %.
1980 жылы Қазақстанда курортық емдеуді қажет ететіндер саны 330 мыңға
жетті. Олардың қажеттіліктерін толық қанағаттандыру үшін 24 мың жылдық
санаториялық орын керек еді [34,115б].
Физиотерапия және курортология Орталық Институтының көрсеткіші бойынша
қазіргі кезде курорттық емдеуді 342 мың адам қажет етеді, бірақ қазіргі
кезде санатория және курорттық жүйелердің толығымен емдеуге мүмкіншілігі
жоқ. Осыған байланысты бірнеше рет анализ жүргізіліп, төмендегі
көрсеткіштер анықталды. (соңғы 10 жыл аралығында). Бұрынғы КСРО-ның
құрамына енген курортарда халықтың 20%-ға ғана көмек көрсетілді. Дәлірек
айтсақ: 1966 жылы - 18,7%; 1971 жылы - 19,8%; 1980 жылы - 19,8%. Ал 1990
жылдан бастап халық мүлдем мемлекеттік тарапынан емдеулік жәрдем
көрсетілмеген.
Жоғарыдағы көрсетілген көрсеткіштерге қорытынды жасасақ -Қазақстанның
халқы көбінесе шет елдерде емделуге талаптанады.
Егерде біз қазақстандық курорттарға жалпы сипаттау жасасақ, ол біздің
халқымызға тиімді және ұтымды болып келеді:
▪ Емделу жағынан жақсы нәтижеге жетуге мүмкіншілігі бар, яғни
акклиматизация және реакклиматизация қажеттіліктері төмендейді.
▪ Біздің халқымызға өте тиімді болып келеді. Әрине біздің
курорттардың тек жағымдың жақтары ғана емес, сонымен бірге
жағымсызң да бар. Оны жағымсызң деп атасақ, шынымен қажетсіз.
Дәлірек айтсақ ол біздің курорттар мен санаторияларының дамуына кері
әсер ететін процесс. Яғни, проблема болып табылады. Ол ең алдымен:
а) кейбір курорттық-санаториялар өз жұмыстарының тоқталуына;
б) жаңа курорттық ресурстар зерттелінбейді.
Қазіргі кезде көптеген қолданылып жүрген климаттық, бальнеологиялық және
тағы басқа табиғи факторлар халықтың емдеу процесіне жақсы әсер етеді.
Бірақ олар курорттық емдеуді толығымен алмасытра алмайды. Сонымен бірге,
1993 жылдан Қазақстанның региондары жүргізілген зерттеулерге сүйенсек,
курорттық-санаториялык емдеуден қажет ететін адамның саны жылдан-жылға
өсуде. Қазіргі кезде шет елдерге емделуге баратындар денсаулығы бар және
әлеуметтік жағдайы жақсы адамдар.
Қазақстанның курорттық ресурстарды зерттегенде, республикада 500-дей
минералдық су бұлақтары, 78-аса балшық көлдер, 50-ге жуық климатты-емдеулік
тұрақтары [37,63б].
Қазіргі кезде республикалық профсоюздық құрамында 12 санаториялар, 2-
емдеу пансионаттар, 6-демалыс үйлер және Алматы мен Көкшетау жөндеу
кұрылысы басқару ұйымдары кіреді.
Санаториялық-курорттық мекемелер және демалыс мекемелер Қазақстанның 12
облыстарда жұмыс істейді, бірақ біздің табиғи-климаттық жағдайлары оларды
көптен ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Емдеулік пункттар Қарағанды,
Ақтөбе, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарында кездеспейді. Сонымен
қатар курорттық мақсаттарда Каспий теңізі, Атырау облысының тұзды шахтасы,
Шығыс және Солтүсік Қазақстанның курорттық жерлері. Қарқаралы және Баян
ауыл аймақтары дамымай, өз қалпында тұр. Қарағанды облысындағы құрамында
темір бар минералдық сулар және көптеген балшық көлдер қолданылмайды.
Егемендікті алғаннан кейін республикада санаториялық-курорттық жұмысын
жақсарту жөнінде бірталай жұмыстар өткізілді. Оған мемлекеттік бюджеттен
57,0 млн тенге қаржы бөлінді. 900-ға жуық жату орындар ашылып, жаңа
диагностикалық емдеу корпустар және басқа емдеу ғимараттар өз жұмысын
бастады. Бірак, жүргізілген жұмыстарға қарағанда материалдық-техникалық
база әлемдік стандартқа сай келмейді. Санаторилардың 45% астам - 30-шы және
20-шы жылдарда салынған болатын. Жаңа санаторияларды салу, жаңа минералдық
су бұлақтарының және кен орындарын зерттеу жұмыстары жүргізілмейді.
Қазіргі кезде кардиологиялық санаторияларды салу құрылысы өте тиімді
болып есептелінеді. Әсіресе, Орталық және Солтүстік Қазақстандағы -
Қарқаралы, таулы-орманды массивті (Қарағанды облысы); Қостанай облысындағы
Қазанбас орманы; Павлодар облысындағы Баянауыл таулы-орманды массиві болып
табылады.
Қарағанды облысындағы Қарқаралы таулы миссивінің климаты жанында
орналасқан жусалы темірлі бұлақтар мен Қарасор көлдің минералдық
балшықтармен үйлеседі.
Қостанай облысындағы Қазанбас орманы тұзды көлдердің сульфидті
балшықтарға және басқа да табиғи ресурстарға бай аудан болып есептелінеді.
Павлодар облысындағы Баянауыл массивтің континентті климаты ондағы
өсетін ормандар мен орналасқан көлдерімен (Сабынды көл көлі, Жасыбай көлі
және т.б.) сонымен қатар минералды-иловые балшықтарға және сульфидті-
хлоридтік кен орындарға бай (Жусалы бұлағы).
ІІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ КУРОРТТАРЫ МЕН САНАТОРИЯЛАРЫНЫҢ ТУРИЗМДЕГІ РОЛІ
1 Бальнеологиялық емдеу-сауықтандыру орындарының рөлі
Бальнеологиялық (латын тілінен шыққан Balneum - шомылу мағынасын
білдіреді) -табиғи немесе арнаулы минералдық сулармен емдеу процесі.
Қазақстанның курорттарының басты факторы ол - минералдық сулар болып
табылады. Сулардың минерализациясы, химиялық активтілігі және
компаненттердің әртүрлі болғандықтан адам ағзасын емдеу процесінде
қолданудан көп ерекшеленеді.
Қазіргі кезде республикада 6 бальнеологиялық-минералдық сулар бар.Олар:
Спецификалық компоненттері жоқ сулар - осы сулар көбінесе минерал-данған
және қүрамында ионндарының көп болуы. Осы сулардың минерализациясы 2-5 және
2-140 гл, ал температурасы 10ӘС-қа дейін.
Күкірттісутекті сулар. Құрамында 10-15-тен 100-250 мгл күкіртті-сутек,
йод, бром және т.б. биологиялық активті элементтер кездеседі. Судың
минерализациясы 7-10 - 150 гл жетеді.
Темірі бар сулар. Құрамында 20-100 мгл темір, кремни қышқылы, кейбір
металлдарға бай су.
Бромды және йодты сулар - 15-30 – 300-320 гл минералданған, құрамындағы
бромның мөлшері (25-50; 550-650 мгл), йодтың 5-30 мгл.
Радонды сулар - оның бұлақтары Қырғызстанда (Мерек), Сары-Арқа (Күйін,
Макинск, Зерендинск) және басқа жерлерде кездеседі.
Кремнилі термалар. Құрамында 50 мгл кремний қышқылы бар су.
АРАСАН-ҚАПАЛ курорты
1886 жылы қаланған. Талдықорған қаласынан 110 км қашықтықта, Арасан
ауылында [7,163б].
Биен өзенінің бойында, теңіз деңгейінен 980 метр биіктікте орналасқан.
Климаты - континентальды, құрғақ. Жаз айлары жылы, қыс айлары жұмсақ,
күз айлары құрғақ, ал көктем қысқа болып келеді. Ылғалдың орташа мөлшері -
60%.
Негізгі емделу факторы - әлсіз минералданған кремнилі, сульфатті-
хлоридтік, натрийлі, термальді (+39ӘС) құрамында -фтор және радонның
мөлшері жоғары су.
475 орынды АРАСАН-ҚАПАЛ санаториясы жыл бойы жабдықталған корпустарға
адамдарды қабылдайды. Емдеу процесінде сумен емдеу, диагностикалық емдеу
кабинеттері қолданылады. Сонымен бірге климаттық емдеу, уқалап емдеу
қолданылады.
АРАСАН-ҚАПАЛ санаторияда:
- артрит
- полиартрит
- остеохондроз
- гинекологиялық аурулар
- қанайналым жүйелерін
- дерматологиялық ауруларды
- қан тамырлары аурулары
- асқорыту мүшелерін емдейді
- қуық орындарының аурулары.
Емделуге келгендер өздерінің бальнеологиялық және физио бөлімдерінде
емделеді. Сумен емдейтін шараларға мыналар кіреді:
- душ-массаж
- душ Шарко
- циркулярлық
Массаж жасау кабинеттері жұмыс істейді, парафинозо-керитотерапия,
гинекологиялық т.б.
Емдеу курстың ұзақтығы - 24 күн, тері ауруларды емдеу үшін - 26 күн.
Кесте 1 - Панфилов ауданында жауын-шашынның түсу мөлшерінің
пайыздық есебі
Жыл мезгілдері % алғандағы жауын-шашынның мөлшері
Көктем 35%
Жаз 27%
Күз 18%
Қыс 20%
Сурет 1 - Ауданның территориясындағы шипалы бұлақтары
Кесте 2 - АРАСАН-ҚАПАЛ (Талдықорған облысы)
Құны
Нөмірлердің категориясы Жолдама (тәулік) адам
01.01.-31.05.05. 01.06-31.08.05.
Стандарт нөмірлер 3500 4200
Жартылай люкс 4500 5200
Люкс 6000 7000
12 жасқа дейінгі балаларға 20% 20%
АҚЖАЙЫҚ шипажайы
Орал қаласынан 45 км қашықтықта Орал өзенінің бойында орналасқан. 1989
жылдан бері жұмыс істейді.
Негізгі емдеу факторы: азминералданған хлоридті-магнилі-натрийлі,темірлі
минералды су.
Осында қанайаналым жүйесі, асқорыту жүйесі, эндокриндік жүйедегі
(диабет) аурулары емделінеді.
Жақсы жабдықталған физиобөлімі, диагностикалық лабораториясы, және т.б.
бар. Санаторий 226 орынды болып келеді.
Жол маршруты: Орал қаласынан, автовокзалдан санаторияға дейін автобуспен
жүруге болады.
Кесте 3 - АҚЖАЙЫҚ (Батыс Қазақстан облысы)
Нөмірлердің категориясы ҚұныЖолдама (тәулік) адам
Стандарт нөмір 2000
Жартылай люкс 2500
Люкс 3000
14 жасқа дейінгі балаларға 25%
МЕРКЕ шипажайы
Теңіз деңгейінен 1200 м биіктікте Мерке ауылының таулы
шатқалында орналасқан. Республикада теңдесі жоқ радон минералды суы бар.
Климаты — орташа таулы.
Негізгі табиғи емдік факторлары: радондық минералдық сулар және климат
болып келеді.
Шипажайда УФО, электрофорез, УВЧ, амплипульс, жарық ванналары, АФ,
дарсенвализация, қолмен уқалау, емдік денешынықтыру, гелиотерапия, инемен
емдеу бар.
Негізгі емдейтін ауру турлері:
▪ Жүрек қан-тамыр аурулары: ИБС, стенокардия ФК І-ІІ ст.,
гипертония І-ІІ ст. Ревматизм НК І т.б.
▪ Сүйек-буын аурулары: полиартрит, остеохондроз, радикулит,
подагра.
▪ Әйел-жыныс аурулары. Бедеуліктің түрлері (І және ІІ), жыныс
мүшелерінің қабыну аурулары, жатыр миомасы 12-апталық мерзімге
дейін.
▪ Нерв жүйесі аурулары: әр түрлі невроздар.
▪ Тері аурулары.Экзема, нейродермит, аллергиялық дерматиттер.
▪ Урологиялық аурулар: простатит, пиэлонефриттер, циститтер.
▪ Асқазан-ішек жолдары аурулары: созылмалы гастриттер, өт
жолдарының қабыну процестері.
▪ Стоматологиялық аурулар: парадонтоз.
▪ Эндокриндық аурулар: бүйрек үсті безінің гипофункциясы,
қалқанша безінің (зоб І-ІІ ст.) қабыну, семіздік аурулар.
▪ Қан-тамыр аурулары: аяқтың варикоздық аурулары және трофикалық
язвалары, атеросклероз, эндоартрит.
Демалушыларға - жабық бассейн, сауна, бильярд, би алаңы, теннис, клуб,
видеозал, караоке, кафе-бар, машина қою алаңы т.б. қызмет көрсетеді.
Демалушылардың бос уақыттары қызықты ұйымдастырылады. Осы жердің
радондық бұлақтар, қолайлы климаттық жағдайлар, ерекше ландшафт емдеу
жағынан жоғары сапаға жетуге мүмкіншілік береді [5,87б].
Санатория 1981 жылдан бері жұмыс істеуде. Жыл сайын 550-ге жуық адам
қабылдайды.
Шипажайға жету жолдары:
Жол маршруты: Алматы темір жолынан Мерке станциясына дейін, одан автобус
арқылы Мерке автовоказлына жетіп санаторияға жетуге болады.
Кесте 4 - МЕРКЕ (Жамбыл облысы)
Нөмірлердің категориясы Құны
Жолдама (тәулік) адам
Стандарт нөмір 1900
Жартылай люкс 3000
Люкс 3500
6 жастан 16 жасқа дейінгі балаларға 40%
жеңілдік
АЛАКӨЛ көлінің емдеу қасиеттері
АЛАКӨЛ - ағынсыз тұзды көл. Балхаш-Алакөл шұңғымасының шығыс жағында 343
м биіктікте шөлейт зонасында орналасқан. Көлдің ұзындығы 102 км, ені - 54
км, тереңдігі - 45 км. Мұз басу кезеңдері қаңтар айынан сәуір айына дейін.
Көлдің ауданы 55 мың км. Оның салалары -Ұллы, Сасықкөл, Жалаңашкөл
өзендері. Көлге – Емел өзені ғана құяды.
Мақаншы ауданының Жарбұлақ ауылына Алакөл көлінің шығыс бөлігінің 10-15
км ауданы кіреді. Осы ауданды, жергілікті тұрғындарға XVІІІ ғасырдан бері
мәлім - Барлық-Арасан минералды бұлақ орналасқан. Бұлақтың емдеу
қасиеттері, ол-тері ауруларды, жүйке және жүрек ауруларын емдеу үшін
қолайлы.
Курорттың ресурстары Кеңес үкіметі кезеңінде зерттеле бастады.
1975 жылдан бастап 300 орынды Барлық Арасан санаториясы ашылды. Оның
негізгі емдеу факторы - термалды минералды бұлақтар болып табылады. Кеңес
үкіметінен бастап Алакөл көлінің судың химиялық қасиеттері зерттеле
бастады, бірақ қазіргі уақытқа дейін зерттеу жұмыстары толық аяқталмаған.
Ал оның бальнеологиялық комплексіндегі шипалы қасиеттері толық зерттелінді.
Осы зерттеу жұмыстарға Өскемен медициналық институтының маманда-рының
С.Л.Сергеева (1966 ж), А.П.Базыка, Т.Ж.Масалимова (1983 ж) және
А.Қ.Жүнісованың (1985ж) еңбектерінде Барлық-Арасанң курорттың минерал-дық
сулардың қасиеттері мен Алакөл жағажайдың емдік қасиеттері жазылады.
Алакөл көлінің суы жоғары минералданған, 1 литр судың құрамында 21 грамм
құрғақ тұз (көпшілігінде хлоридтер) бар [12,78б].
1893 жылы терінің аллергиялық ауруларға ұшыраған бабаларды емдеу үшін
(нейродермит, экзема) Жарбұлақ ауылының ауруханасында маусымдық стационар
ашылды. Стационар алғашқы кезде 15 орынға ғана балаларды қабылдауға
мүмкіншілігі болған еді, ал 1986 жылдан бастап 20 орынға қабылдауға
мүмкіндігі туды. Стационарлық қабылдау кезеңі 20-ші маусымнан 20-ші тамызға
дейін жұмыс істейді. Соңғы 4 жыл ішінде стационарларда 282 балалар
емделінеді.
1986 ж Ө.М.И. педиатрия кафедрасының меңгерушісі, доцент Төлеутаева Г.А.
ауру адамдарды тексерген кезде қолданылған аллергологиялық және
иммунологиялық методтардың арқасында Алакөл бассейнінің жоғары қасиетті
нейродермит ауруларды емдеуге қолайлы деген тура қорытындыға келді.
Зерттелінген адамдардың инфекцияға қарсылығы күшейді, иммунитеттің
күшеюі және кейбір балалардың толығымен жазылуы да байқалды.
Сонымен, жоғарыда айтылған медициналық институттың ғылыми жұмыстарының
қорытындысы – Алаккөл көлінің шығыс бөлігі балаларға және аллергологиялық
аурулармен ауыратын балар үшін санаторияларды ашуға өте қолайлы екен.
АЛМААРАСАН курорты
Алматының оңтүстік-батыс жағындағы мекен Іле Алатауының солтүстік
беткейінде 1800 м. Биіктікте орналасқан. Жер бедері таулы, орманды,
шалғынды келеді. Граниттен, гранодиариттен, диориттен түзілген кристалдық
жыныстар кеңінен таралған. Төңірегі өте көрікті шыршалы орман, әр түрлі шөп
пен бұта (таңқурай, үшқат, итмұрын, долана) өседі. Ауа-райының таулық
сипаты бар, бұлтсыз ашық күндер көп болды. Алмаарасан арқылы Үлкен Алматы
өзенінің сол саласы - Өткелді өзімен аттас шатқалмен ағып өтеді. Термалдық,
радонды, күкіртті Алмаарасан бұлақтары осында. Өткелді шатқалының екі
беткейіндегі шипалы минералды 16 бұлақ суы негізінде мұнда 1931 жылы
бальнеологиялық курорт ашылды. Алмаарасан - қала тұрғындарының демалыс
орны[14,187б].
Алмаарасан - бальнеологиялық курорт. Іле Алатауының көркем табиғатты
алқабында, теңіз деңгейінен 1800-1850 м. биіктікте. Алматыдан 26 км. 1931
жылы ұйымдастырылған. Мұнда қыста 200, жазда 220 адам тынығады.
Емге пайдаланатын шипалы суында радон, сульфаты, карбонат, натрий
қосылыстарының әлсіз минералданған ерітінділері бар. Науқас осы судан булау
қабылдайды. Алмаарасан курортында нерв жүйесі, буын зақымдары, тері
аурулары емделеді. Алмаарасанда арнаулы булау, әртүрлі лабораториялар мен
емдеу бөлмелері, емдік физкультура кабинеттері бар.
Алмаарасан мекені маңындағы шипалық минералды жылы су көзі Іле
Алатауының солтүстік беткейіндегі Өткелді өзенінің көрікті шатқалында
орналасқан. Бұлақ ертеден бері белгілі 1931 жылы 100 м. тереңдікке дейін
бұрғы салынып жасалған скважиналардан су шығады. Мұнда 1931 жылдан
бальнеологиялық курорт жұмыс істейді. Су жер бетіне өздігінен шығатын
скважиналардың өнімі 0,25-6,1 мс. Минералды су диорит интрузиясын бойлап,
қиып өткен тектоника, жарықшақтардың арасынан шығады. Суы сәл минералды,
гидрокарбонатты, натрийлі, баяу сілтілі (РН - 7,9-9,6) радиоактивті.
Бұлақтардың жиынтық шығыны 48 м3тәулік. 1953 жылы толық барланды.
Тектоникалық жарықшақтардан өткен скважиналардың өнімі 52-525 м3тәулікке
дейін.
Скважиналардан шыққан судың температурасы 20,5-39,7ӘС. Тұз мөлшері 0,2
гл, кремний қышқылы 40-75 мгл, сульфидтер 8,3 мгл. Тереңдеген сайын
кремний қышқылының мөлшері артады да, су температурасы жоғарылайды. Газ
құрамы (%); азот пен инертті газдар -96; оттек -1,9; күкіртті сутек - 1
шамасы. Химиялық құрамы жағынан бұлақ суы әлемге әйгілі француздық
минералды судың пиренейлік типіне (Эжс-ле-Бен т.б.) өте ұқсас.
САРЫАҒАШ курорты
Сарыағаш курортының физикалық және географиялық жағдайы.
Теңіз деңгейінен 450 метр биіктіктегі Сарыағаштың жанға жайлы ауасы
жыл он екі ай бойы ас қорыту мүшелерінің, урологиялық, гинекологиялық,
буын, омыртқа ауруларында курорттың басқа емдік факторларымен бірге
комплексті қолданылады. Ташкент қаласынан 20 км және Шымкент қаласынан 130
км қашықтықта орналасқан. Елдің оңтүстік шетінде, Өзбекстанмен шекарада
орналасқан Сарыағаш өзінің жұмсақ қысымен, ыстық жазымен өзгешеленеді.
Жылдың қыс мезгілінің өзінде ауаның жылылығы 0 ӘС жоғары болады. Көктем 2
айға (наурыз, сәуір) созылса, жаз мамыр айынан басталады да, қыркүйекке
дейін жалғасады, күн өте ыстық және ауа өте кұрғақ болады. Жерге түсетін
жылдық ылғалдылық 310 мм болса, соның 2-3 мм ғана жаз айларының үлесінде.
Жазда күн көзінің ылғи ашық болуы, ауаның кұрғақтығының 10-15 мм дейін
төмендеуі, желдің болмауы 1980 жылы Сарыағашң курортында мамандандырылған
бүйрек ауруларын емдеуге арналған еліміздегі жалғыз нефрологиялық бөлімді
ашуға мүмкіндік берді. Бұл бөлімде бүйректің созылмалы гломерулонефрит
ауруын Байрамәлі (Түркменстан) және Ситор Мохи-Хоса (Өзбекстан)
санаторийлеріндей шипалы ауа негізінде емдеу мамыр айынан қыркүйекке дейін
қолданылады. Күз қазаннан басталып, желтоқсанға дейін созылып, кейде
жаңбырлы, салқын болғанымен, көбінесе күн ашық болады. Климаттың ем
мақсатында курорттың бағында серуендеп (теренкур) таза ауада ұзағырақ
болуға жағдай бар [1,24б].
Сарыағаш курортында климатпен емдеудің 2 түрі бар. Олар аэротерапия
(ауамен емдеу) және гемиотерапия (күн сәулесімен емдеу) деп аталады.
Аэротерапия киіммен ашық ауада болу және жартылай немесе толық шешініп,
таза ауада ванна (воздушные ванны) қабылдау арқылы жүргізіледі. Таза ауада
болу денсаулық үшін маңызды. Өйткені адамда оттегінің қоры жоқ. Сондықтан
басқа емнен бос күндері демалушы ауа райына қарай киініп, ашық аспан
астында тәулігіне 6-8 сағат дейін болу арқылы ағзасының аэроиондармен
қанығуына, оның сыртқы ортаның әсеріне төзімділігінің, реактивтілігінің
жоғарылауына, мүшелердің қызмет ету қабілетінің жақсаруына
жағдай жасай алады. Сарыағашта оған толық мүмкіндік жасалынған.
Минералды суға көбінесе жер астында кездесетін, құрамында биологиялық
белсенді және минералды заттары бар, өзіне тән физикалық, химиялық
қасиеттерімен адам ағзасына емдік әсер ететін шипалы су жатады. Қазір
Сарыағаш минералды суының курорт орналасқан жерде 6 шұңғымасы (скважинасы)
бар. Олардың бесеуі жер астындағы артезиан (бірінші рет жер астынан су
бұрғыланып алынған Францияның Артезия елді - мекеніне байланысты аталынады)
бассейнінің сеномандық, біреуі альбтік сулы қабатынан шығады.
Сарыағаш суы таза табиғи күйінде 12 түрлі емде қолданылады. Іші, тіс
ұяларын, тоқ ішекті шаю, асқазанды жуу, тік ішекті тазалап, әртүрлі емдік
клизмалар жасау, дуоденалды түтікшелеу (зондтау), гинекологиялық шаю,
минералды ванналар, су астында сумен массаж, циркулярлы душ, бұт арасында
берілетін душ сияқты Сарыағашң суымен емдеудің арнайы түрлері бар.
Сарыағаш курортында емделетін аурулардың түрлері:
▪ Ас қорыту мүшелерінің аурулары (созылмалы гастрит);
▪ Асқазан мен ұлтабардың ашық жара язва ауруы;
▪ Созылмалы холецистит, холангит, өт тасы;
▪ Созылмалы гепатит;
▪ Созылмалы панкреатит;
▪ Созылмалы колит;
▪ Іш қату;
▪ Іш кебуі;
▪ Іш өту (диарея)
▪ Геморрой;
▪ Тік ішектің жарық жарасы (трещина ануса);
▪ Бүйрек аурулары;
▪ Созылмалы пиелонефренит;
▪ Созылмалы гиомерулонефренит;
▪ Бүйрек мен зәр жолдарына тас байлануы (уролитиаз және
диатездер);
▪ Созылмалы простатит;
▪ Буын, омыртқа аурулары (артриттер-сорбуын);
▪ Остеохондриоз, созылмалы бел-сегізкөз құяңы редикулит;
▪ Әйелдердің жыныс мүшелерінің созылмалы қабынулары;
▪ Тері аурулары;
▪ Қант диабеті;
▪ Асқазан мен өт қалтасына жасалған операциялардан кейінгі
реабилитациялау шаралары.
Сарыағаш курортында емделмейтін аурулардың турлері:
- Барлық аурулардың асқынып кеткен түрлері;
- Жұқпалы аурулар;
- Жүйке ауруларына, эпилепцияға, наркоман мен маскүнемдік кеселіне
шалдыққандар;
- Қатерлі ісіктер;
- Эхинококк (жылауық құрт) ауруы;
- Жиі қан кету;
- Жүктілікке қатысты аурулар (26 аптадан бастап);
- Туберкулездің барлық түрлері.
Сарыағаш курортындағы диагностикалық бөлімдер:
▪ Клиникалық лаборатория (зертхана)
▪ Биохимиялық лаборатория (зертхана)
▪ Рентгенмен тексеру
▪ УЗИ (ультра дыбыстық аспаппен тексеру)
▪ Электрокардиография
▪ Фиброгастродуоденоскопия
▪ Ректеромоноскопия, колоноскопия
▪ Уретроцистоскопия
▪ Хелпер аспабымен ағзаның иммундық жағдайын анықтау
КАРДОН-АРАСАН бұлақтары
Жаркент өңірі Алматы облысының оңтүстік шығысында орналасқан.
Ауданымыздың шығысында – ҚХР мен оңтүстікте ұйғыр ауданымен, солтүстікте
Кербұлақ ауданымен шектесуі ауданның физикалық, экономикалық, саяси тұрғыда
дамуына үлкен әсер етеді. Жер көлемі 13000 шаршы км.
Жер бедері солтүстігі таулы, солтүстік батысы мен орталық бөлігі
қыратты, оңтүстігі жазық болып ерекшеленеді.
Қазақстан егемендігін алғалы бері Қорғас кедені арқылы ҚХР-мен арадағы
экономикалық байланыс жанданып өркендей түсті.
Жер бедеріне қарай ауданымыздың климаты да ерекшеленеді. Таулы аймақта
климат қатал, жазықта қысы жылы, жазы ұзақта ыстық, тау етектерінде климат
қоңыр салқын. Қаңтар айының орташа температурасы -8-10ӘС, шілде айының
орташа температурасы +20-+22ӘС.
Аудан территориясымен Іле, Қорғас, Үсек, Тышқан, Бурхан, Бурақожыр
өзендері ағып өтеді. Өзендер қар, жаңбыр, мұздық суымен қоректенеді.
Көлдері Алтынкөл, Сасықкөл, Жазықкөл т.б.
Өсімдіктерден терек, қайың, қарағаш, емен, арша, қыша, сексеуіл,
қарақат, шырғанақ, итмұрын, долана, адыраспан, жалбыз, қалақай, мыңжапрақ
т.б. өседі.
Лесновка ауылының территориясымен ірілі-ұсақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz