Халықаралық сауда саясатының мәні мен рөлі
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .5
БӨЛІМ 1. СЫРТҚЫ САУДА ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН
ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ НЫСАНЫ
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .7
1.1. Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіндегі халықаралық сауданың
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Сыртқы сауда саясатының мақсаттары мен негізгі бағыттары ... ... ..12
1.3. Халықаралық сауда саясатының мәні мен
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
БӨЛІМ 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ЭКСПОРТТЫҚ СЕКТОРЫ ДАМУЫНЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... 29
2.1. Қазақстан Республикасы сыртқы сауда айналымына талдау ... ... ... 29
2.2. Қазақстан Республикасының экспорттық құрылымына талдау ... ... .42
2.3. Қазақстанның экспорттық саясатына баға
беру ... ... ... ... ... ... ... . .52
БӨЛІМ 3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКСПОРТҚА БАҒЫТТАЛҒАН СЫРТҚЫ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ МЕН
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
3.1. Қазақстан Республикасы экспортын ынталандыру саясаты мен мемлекеттік
қолдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 71
3.2. Қазақстан Республикасының экспорттық саясатын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 79
3.3. Қазақстанның Әлемдік сауда ұйымына кіруінің перспективалары ... 84
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..95
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 98
КІРІСПЕ
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін қоғамның өмірінің саясаттық
сферасының өзгеруіне ғана емес, сонымен қатар экономикалық жүйенің іргелі
өзгерулеріне де бағытты алды. Экономикалық реформалар қиын және қарама-
қайшылық сипат алды. Бастапқыда нарықтық жүйенің ашық түрін құруына бағыт
алынған болатын. Реформа нарыққа жылжу ақиқаттығынан емес дәл сол
экономиканы "ашудан" басталған. Нақты экономикалық қатынастар кәсіпорындар
арсында емес шетел серіктестерімен жинала бастады. Әлемдік нарық ұлттық
нарықтың болмауын толтықтырды.
Макроэкономикалық реттеу жүйесін қолдануына сәйкес ашық экономиканы
құру үшін табандану көбінесе Қазақстан дағдарыстық даму этапын және
тұрақтануға жағдай жасауын жеңуінің ауыртпалы және ұзақтық сипатын алдын
ала анықтады.
Сыртқы сауда осы реформаның тым қарама-қайшылы этапында мәндес емес
жеткілікті рөлде болды.
Сыртқы сауда ұлттық экономиканың тиімділігін арттырудың маңызды
факторы, өйткені еңбек, капитал, материал және басқа да өндірістік
ресурстардың басқа елдермен салыстырғанда еңбек өнімділігі, өндіріс
шығындары, өнім сапасы бойынша абсолютті және салыстырмалы артықшылығын
сипаттайды. Мұндай салалардың өнімдері дүниежүзілік рынокта сол қатарлы
елдердің өнімдерімен тез айырбасқа түседі. Сыртқы сауда арқылы мұндай ел
өнеркәсіп шикізат көздері мен ауыл шаруашылығы тауарларын әкеле отырып,
өзінің шектеулі табиғи ресурстарының орнын толтырады.
Сыртқы сауда, тауарларды басқа елдерге шығарудан экспорттан және
тауарды басқа елдерден әкелуден импорттан құралады. Белгілі кезеңде
тауарлар экспортының құны мен олардың импортының құны арасындағы арақатынас
сауда балансы деп аталады. Егер экспортталатын тауарлардың құны
импортталатын тауарлардың құнынан асып кетсе, ел активті сауда балансына ие
болады. Ал импорт экспорттан асып кетсе пассивті сауда балансының жай-күйі
сол елдің дүниежүзілік рыноктағы бәсекелестік қабілеттілігінің белгілі
мағынада сол ел экономикасы жай-күйінің маңызды көрсеткіші.
Ашық экономика проблемаларын талдау сыртқы сауданы қарастырудан
басталады, өйткені халықаралық экономикалық қатынастардың негізін сыртқы
сауда құрайды. Бұл жерде сыртқы сауданың өнім деңгейіне, жұмысбастылыққа,
баға және басқа айнымалыларға әсері макроэкономика тұрғысынан және
халықаралық саудада үлесі бар жеке тауарлардың, экономикалық агенттердің
пайдасы мен шығынын бағалау тұрғысынан микроталдаулар бір-бірімен тығыз
байланысты.
Біз макроэкономикалық талдау барысында ашық экономика проблемаларының
кейбіреуін қарастырдық. Өйткені экспорт пен импорттың көлемі жалпы ұлттық
өнім деңгейіне, жұмысбастылыққа тікелей әсер етеді. Бұл көрсеткіштер
макроэкономикалық тепе-теңдікке әсерін тигізеді.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы Қазақстан Республикасының экспорттық
саясатының ерекшеліктері мен қазіргі даму тенденцияларына арналған.
Берілген жұмыстың басты мақсаты – халықаралық экономикалық қатынастар
жүйесіндегі халықаралық сауданың алатын орнын анықтау, Қазақстан
Республикасының сыртқы сауда айналымының қазіргі жағдайы мен даму
тенденцияларына талдау жасай отыра, еліміздің экспорттық құрылымына және
осы бағытта жүргізетін мемлекеттің саясатына баға беру, елдің экспортты
ынталандыру жөніндегі ұсыныстарын қарастыру.
Берілген мақсатта сәйкес дипломдық жұмыстың тапсырмалары анықталған:
- халықаралық экономикалық қатынастардағы сыртқы сауданың теориялық
негіздерін қарастыру;
- халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіндегі халықаралық
сауданың алатын орны мен мәнін ашу;
- сауда саясатының мәнін, негізгі түрлері мен оны жүзеге асыратын
құралдарын анықтау;
- Қазақстан Республикасы сыртқы сауда айналымының қазіргі жағдайы
мен даму тенденцияларын көрсету;
- Қазақстан Республикасының экспорттық құрылымына талдау жасау;
- Қазақстан Республикасының экспорттық саясатына баға беру;
- Қазақстан Республикасының экспортты дамыту приоритеттерін
көрсету;
- Қазақстанның Әлемдік сауда ұйымына кіруінің халықаралық
экономикалық негіздерін болжау.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қортынды мен қолданылған
әдебиеттертізімінен тұрады.
БӨЛІМ 1. СЫРТҚЫ САУДА ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН
ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
1.1. Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіндегі халықаралық
сауданың теориялық негіздері
Сыртқы сауда - бұл бір елдің екінші бір елмен тауарды сыртқа шығарып
(экспорт) және сырттан ішке (импорт) әкелумен байланысты сауда қатынасы.
Сыртқы сауда ұлттық экономиканың тиімділігін арттырудың маңызды факторы,
өйткені еңбек, капитал, материал және басқа да өндірістік ресурстардың
басқа елдермен салыстырғанда еңбек өнімділігі, өндіріс шығындары, өнім
сапасы бойынша абсолютті және салыстырмалы артықшылығын сипаттайды. Мұндай
салалардың өнімдері дүниежүзілік рынокта сол қатарлы елдердің өнімдерімен
тез айырбасқа түседі. Сыртқы сауда арқылы мұндай ел өнеркәсіп шикізат
көздері мен ауыл шаруашылығы тауарларын әкеле отырып, өзінің шектеулі
табиғи ресурстарының орнын толтырады. Қазіргі ғылыми-техникалық револиция
кезеңінің бір ерекшелігі, сол елдің өз ішіндегі ішкі салық өнім алмасуда
зор маңызға ие болып отыр. Осымен байланысты мамандану тереңдейді, (заттық,
технологиялық т.б.) ал кәсіпорындардың өз өнімдерін тұтыну шеңбері
тарылады, сөйтіп тек қана рынокпен шектеледі. Осындай кәсіпорындар арасында
(әртүрлі елдерде) тұрақты ұзақ мерзімді байланыстар орнығады. Кейбір
деректерге қарағанда капиталистік мемлекеттердің сыртқы сауда айналымының
25%-ін құрастырмалы өнімдер, оның бөлшектері құрайды. Кейбір елдерде
сырттан әкелінетін тауарларға есеп айырысуды, сыртқа шығаратын тауарлар
есебінен емес, қызмет көрсету (мыс, транспорт, қамсыздандыру, банктер т.б.)
шетелдердегі капитал, лицензия және техникалық қызмет көрсету есебінен
жүргізіледі. Бұл да сыртқы сауда саясатындағы қазіргі бір ерекшелік.
Капитализм тұсында сыртқы сауданың қажеттігі және оның өсуі мынадай
факторларға байланысты болып отыр:
1. қоғамдық еңбек бөлінісінің және ұлттық мемлекеттердің шекарасынан
шығып кеткен тауар өндірісінің дамуы;
2. капиталистік экономика дамуының әркелкілігі, осының салдарынан
жедел дамып отырған салалар мен кәсіпорындардың өнімдерін өткізу
үшін зат өткізетін қосымша рыноктар қажет болады;
3. неғұрлым көп тауар массаларын едәуір қашықтыққа тасымалдауды
экономикалық жағынан тиімді еткен транспорттағы техникалық прогресс
т.б.
Сыртқы сауда, тауарларды басқа елдерге шығарудан экспорттан және
тауарды басқа елдерден әкелуден импорттан құралады. Белгілі кезеңде
тауарлар экспортының құны мен олардың импортының құны арасындағы арақатынас
сауда балансы деп аталады. Егер экспорт-алатын тауарлардың құны
импортталатын тауарлардың құнынан асып кетсе, ел активті сауда балансына ие
болады. Ал импорт экспорттан асып кетсе пассивті сауда балансының жай-күйі
сол елдің дүниежүзілік рыноктағы бәсекелестік қабілеттілігінің белгілі
мағынада сол ел экономикасы жай-күйінің маңызды көрсеткіші.
Ашық экономика проблемаларын талдау сыртқы сауданы қарас-тырудан
басталады, өйткені Халықаралық экономикалық қатынастардың негізін сыртқы
сауда құрайды. Бұл жерде сыртқы сауданың өнім деңгейіне, жұмысбастылыққа,
баға және басқа айнымалыларға әсері макроэкономика тұрғысынан және
халықаралық саудада үлесі бар жеке тауарлардың, экономикалық агенттердің
пайдасы мен шығынын бағалау тұрғысынан микроталдаулар бір-бірімен тығыз
байланысты.
Біз макроэкономикалық талдау барысында ашық экономика проб-лемаларының
кейбіреуін қарастырдық. Өйткені экспорт пен импорттың көлемі жалпы ұлттық
өнім деңгейіне, жұмысбастылыққа тікелей әсер етеді. Бұл көрсеткіштер
макроэкономикалық тепе-теңдікке әсерін тигізеді.
Экспорттық салалардағы өндірістің өсуі шет мемлекеттерде қарастырылып
отырған мемлекеттің тауарларына сұраныстың өсуін көрсетеді, бұл
қарастырылып отырған мемлекеттің Жалпы ұлттық өнім көлемін өсіреді.
Керісінше, импорттың өсуі шет мемлекеттердің тауарына сұранысты өсіреді,
бұл жағдай Жалпы ұлттық өнім көлемін кемітеді. Кейнс үлгісіне сәйкес таза
экспорттың экономикасындағы жалпы табысқа әсері мультипликатор әсері арқылы
өлшенеді.
Халықаралық экономикалық қатынастардың дәстүрлі және ең кең дамыған
формасына сыртқы сауда жатады. Дүние жүзіндегі елдердің барлығы үшін сыртқы
сауданың рөлі ерекше маңызды.
Американ ғалымы Дж. Сакстың пікірінше "қандай бір ел болмасын оның
экономикалық жетістігі сыртқы саудаға байланысты. Дүниежүзілік экономикадан
оқшауланып, ешқандай ел дені сау, жөні түзу экономика жасай алған жоқ".
Халықаралық сауда – еңбек бөлінісі негізінде әр түрлі елдердің тауар
өндірушілер арасында пайда болатын байланыстардың нысаны және олардың өзара
экономикалық тәуелділігі.
Ғылыми-техникалық прогрестің ықпалымен экономикада жүріп жатқан
құрылымдық өзгерістер, өнеркәсіп өндірісінің мамандануы мен кооперациялануы
ұлттық шаруашылықтардың қарым-қатынасын күшейтеді. Мұның өзі халықаралық
сауданың мейлінше дамуына мүмкіндіктер туғызады.
Халықаралық сауда дегеніміз – дүние жүзі елдері арасындағы төлемді,
жиынтық тауар айналысы.
Сыртқы саудада "фритредерствоны" (еркін сауда), немесе
"протекционизмді" (өз тауар өндірушілерін қолдау) таңдап алудағы ымырсыздық
өткен уақыттардың еншісінде қалды. Қазіргі кезде бұл екі бағыт өзара
кірігіп, араласып кетті.
Фритредерство саясатын ең алғаш А.Смит өзінің "Абсолютті ар-тықшылық
теориясында" анықтаған. Ол: "айырбас қандай елге болса да қолайлы; әрбір ел
одан абсолютті артықшылықтар табады",-деп жазған.
Халықаралық сауда теориясы ХІХ ғасырдың басында Давид Рикардо айтып
өткен салыстырмалы артықшылық тұжырымдамасы негізінде құрылды. Д.Рикардодан
бұрын бұл проблемаларды А.Смит зерттеген еді. А.Смит халықаралық сауданың
пайда болуын түсіндірді және әр түрлі мемлекеттерде тауар өндіруге кететін
абсолютті шығындарының айырмашылығы арқылы пайда табу жолдарын көрсетті.
Халықаралық еңбекті бөлісу және мамандыққа бөлу тиімді деп есептеледі.
Өйткені әр түрлі мемлекеттерде ресурстар көлемі мен еңбек жағдайлары әр
түрлі, бұл ерекшеліктер мемлекеттер арасындағы артықшылықты туғызады.
Мысалы, белгілі бір тауарды аз шығынмен өндіру. А.Смиттің абсолюттік
артықшылық теориясы, шаруашылықпен айналысатын субъектілердің іс-әрекеттері
принципі халықаралық сауда теориясына да таралады.
Егер де шет мемлекеттерден тауарды өз мемлекетіне қарағанда төмен
бағаға сатып алуға болса, онда сол тауарды арзан өндіретін мемлекеттен
сатып алған жөн.
Еңбекті бөлісу және мемлекеттердің тауар өндіруге мамандануы, өндірісте
абсолюттік артықшылыққа ие бола алатындығы – ішкі тұтынуды қанағаттандырған
соң, бұл тауарларды экспортқа шығарып, басқа тауарлармен айырбастауға
болады – мұның барлығы жалпы үнемдеуге мүмкіндік береді.
Д.Рикардоның теориясы халықаралық саудаға тағы бір қадам жасады. Бұл
теорияның негізінде салыстырмалы артықшылық принципі жатыр.
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап халықаралық сауда жоғары қарқынмен
жедел дами бастады.
Халықаралық сауданың жедел өсуіне мынадай факторлар әсер етті:
1) Халықаралық еңбек бөлінісі мен өндірісті интернационалдаудың дамуы;
2) Экономикада жаңа салалардың пайда болуына және негізгі капиталды
жаңартуға игі әсерін тигізген ғылыми-техникалық революция;
3) Дүниежүзілік рыноктағы трансұлттық корпорациялардың белсенді
қызметі;
4) Тарифтер мен сауда туралы Бас келісімнің шаралары арқылы халықаралық
сауданың реттелуі;
5) Көптеген елдердің импортына кедергілердің жойылып, кеден бажы
төмендеп, еркін экономикалық аймақтардың құрылуы;
6) Сауда-экономикалық интеграция процестері дамып, жалпыға бірдей
рыноктардың қалыптасуы;
7) Сыртқы рынокқа бейімделген экономикасы бар "жаңа индустриалды
елдердің" пайда болуы т.б.
Соңғы онжылдықтарда сыртқы сауда динамикасының әркелкілігі біліне
бастады. Бұл дүниежүзілік рынокқа белсенді қатысушы елдердің өзара сауда-
экономикалық қатынастарына әсерін тигізді. АҚШ дүниежүзілік рыноктағы
басымдығынан айырыла бастады.
Егер 1950 жылы АҚШ-тың үлесіне дүниежүзілік экспорттың 31 тиген болса,
1990 жылы ол тек қана 81 тең болды. Өз кезегінде Алманияның экспорты АҚШ-
тың деңгейіне жақындады.
Сөйтіп, 90-жылдары Батыс Еуропа халықаралық сауданың орталығына
айналды. 80-жылдары халықаралық сауда-саттықта Жапония едәуір жетістіктерге
жетті. Бұл жылдары машина мен жабдықтар экспорттауда Жапония дүние жүзінде
бірінші орынға шықты. Сол кезеңде өз тауарларының бәсекелік мүмкіндіктері
бойынша Жапонияға Азияның "жаңа индустриалды елдері" – Сингапур, Гонконг
және Тайвань жақындады.
Бәсекеге қабілеттіліктің дүниежүзілік классификациясы төрт жүзге жуық
критерийлерден тұрады. Олардың негізгілеріне жан басына шақ-қандағы табыс,
инфляцияның деңгейі және сыртқы сауда балансы жа-тады. Классификацияда,
байланыс құрал-жабдықтар т.б. факторлар ескеріледі.
Женевада өткен дүниежүзілік экономикалық форумның баяндама-сында
бәсекелікті нақты мемлекеттің дүниежүзілік рынокқа салыстыр-малы түрде
бәсекелестерінен артық байлық шығаруы деп анықтады.
Мамандардың болжауы бойынша ХХІ ғасырдың алғашқы жылдарында бәсекеге ең
қабілетті елдер санатында АҚШ пен Азиялық мемлекеттер болады. 2030 жылы
бәсекеге ең қабілетті үш мемлекеттің қатарында АҚШ, Жапония, Қытай болмақ.
Бұлардан соң Алмания, Сингапур, Оңтүстік Корея, Индия, Тайвань, Малайзия
және Швейцария мемлекеттерінің мүмкіндіктері мол.
Дамушы елдердің өз экспортын диверсификациялауға (шаруашылық қызметіне
жаңа өріс табуға) ұмтылыстары өнеркәсібі дамыған елдер тарапынан қандай
нысанда болмасын, қарсылыққа кездесуде. Дегенмен, кейбір дамушы елдер, ең
алдымен "жаңа индустриалды елдер" өз экспорттарының құрылымын өзгерту
ісінде айтарлықтай жетістіктерге жетті. Олардың экспорттарында дайын
өнімнің, өнеркәсіп бұйымдарының, соның ішінде машиналар мен жабдықтардың
үлесі артты.
Елдер арасындағы еркін сауданы қолдаушылар оның келесідей
артықшылықтарын атайды:
1. Тұтынушыларға пайда түсіреді. Саудаға қойылатын кез келген
шектеулер сол қорғалған өнеркәсіп саласына түсетін пайданы тек
тұтынушылардан алады. Мысалға, Солтүстік Каролинадай Айоваға
әкелінетін киімдер тарифі осы саланың Айовада дамуына көмегін
тигізеді, алайда ол ақшалар қымбаттатыла сатылған киімдерді
тұтынушылар алғаннан кейінгі түскен ақшалар. Бұл дәлел
халықаралық сауда үшін де осындай қатынаста болады.
2. Қайта қойылатын шектеулік шараларды болдырмайды. Басқа елдің бір
елге қоятын шектеулері, әдетте оған қарама-қарсы жауап шараларын
қабылдауға алып келді. Американың басқа ел тауарына қойылған
тарифтері мен импорт үлестері, ол елде Америка тауарларына
сондай шаралардың қабылдануына себеп болады. Сондықтан да ондай
қолдаушы тарифтер америка экономикасының онша тиімді емес
салалары үшін қолданылып, оны шетел бәсекелестігінен қорғайды.
Соның өзінде АҚШ-тың экспорт шығаратын салалары ол шектеулерге
қарсы жасалған шектеулерден зиян тартатын болады. Бұл тұста
кейбір елдер америкада өндірілген тауарлардың әкелуіне тура
шектеулер қойса, енді біреулерінің оларға төлейтін қаржыларының
болмауы кесірін тигізеді.
Дүниежүзілік сауданың ең қарқынды және өскелең дамып келе жатқан
секторы өңдеуші өнеркәсіп саласының тауарлары, оның ішінде ғылыми сыйымды
тауарлар.
Өнеркәсібі дамыған елдерде ғылыми сыйымды тауарлар экспорты жылына 500
млрд. долл. құрайды, ал жоғарғы технологиялық өнімнің үлесі 40%-ға жақын.
Машиналар мен жабдықтар саудасының да рөлі артып келеді. Осымен байланысты
ғылыми-техникалық, өндірістік, коммерциялық, қаржы-несие қызметтерінің
айырбасы кең қанат жаюда. Машиналар мен жабдықтар саудасының қарқыны
бірқатар жаңа қызметтер түрлерін өмірге алып келді. Оларға: инжиниринг,
лизинг, консалтинг, ақпаратты-есептеу қызметтері жатады.
Инжиниринг – клиентке көрсетілетін инженерлік қызметтердің жиынтығы.
Оның түпкі мақсаты өндіріске жұмсалған күрделі қаржыны, немесе басқа
шығындарды өтеуде жоғары нәтижеге жету. Ондай нәтижеге жету үшін инжиниринг
материалдық, технологиялық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді
пайдаланудың әдістерін іздестіреді,
Лизинг – машиналар мен жабдықтарды белгілі бір мерзімге арендаға
(жалға) беру туралы келісім. Лизинг халықаралық және ұлттық деңгейде
өнеркәсіп-банк монополияларының жалғасып кетуінің жаңа нысаны.
Консалтинг – жобаларды дайындау және жүзеге асыру кезіндегі кеңес беру
қызметі.
Халықаралық саудада жедел дамып келе жатқан саланың бірі хи-миялық
өнімдер саудасы. Энергоресурстар мен шикізатқа сұраныстың көбейгенімен
шикізат саудасының қарқыны дүниежүзілік сауда қарқы-нынан едәуір төмен.
Мұның себебі, біріншіден, шикізатты алмастыратын жасанды өнімдерді өндіруді
ұлғайту; екіншіден, шикізаттың өзін ұтымды пайдалану арқылы қалдықсыз,
терең өңдеу процестерін қолдану.
Дүниежүзілік азық-түлік саудасының оған деген сұраныстың біршама
азайғаны байқалады. Бұл белгілі дәрежеде өнеркәсібі дамыған елдерде азық-
түлікпен қамтамасыз ету деңгейінің жоғарылауымен байланысты.
Дүниежүзілік саудада жүріп жатқан процестерді талдасақ, оның басты
тенденциясы сыртқы сауданы ырықтандыру дер едік. Бұл орайда бірқатар
проблемалар да бой көрсетеді. Олардың негізгісі – мемлекетаралық
экономикалық топтар мен сауда экономикалық одақтар деңгейіндегі
протекционистік тенденциялардың ұлғаюы.
Ең ірі тоғыз халықаралық аймақтың сауда одақтарының құрамы мынандай:
1. Еуропалық Одақ – Австрия, Алмания, Ұлыбритания, Италия, Ирландия,
Франция, Испания, Португалия, Финляндия, Дания, Бельгия, Люксембург,
Нидерланды, Греция.
2. Еуропалық еркін сауда ассоциациясы – Исландия, Норвегия, Швейцария,
Лихтенштейн.
3. Еркін сауда туралы Солтүстік Америкалық келісім – АҚШ,
Канада,Мексика.
4. Азия-Тынық мұхит экономикалық ынтымақтастығы – Австралия, Бруней,
Малайзия, Сингапур, Тайланд, Жаңа Зеландия, Папуа-Жаңа Гвинея,
Индонезия, Филлипин, Тайвань, Гонконг, Жапония, Оңтүстік Корея,
Қытай, АҚШ, Мексика, Чили.
5. "Меркосур" – Бразилия, Аргентина, Парагвай, Уругвай.
6. Оңтүстік Африкалық даму комитеті – Ангола, Ботсвана, Лесото, Малави,
Мозамбик, Маврикий, Намибия, ЮАР, Свазиленд, Танзания, Зимбабве.
7. Батыс Африкалық экономикалық және валюталық одақ - Кот'д Ивуар,
Буркина-Фасо, Нигерия, Того, Сенегал, Бенин, Мали.
8. Оңтүстік Азиялық аймақтың ынтымақтастық ассоциациясы – Индия,
Пакистан, Шри Ланка, Бангладеш, Мальдив, Бутан, Непал.
9. Анд пакті – Венесуэла, Колумбия, Эквадор, Перу, Боливия.
Аталған одақтастықтарды құрудың негізінде саяси, экономикалық тарихи
мәні бар объективті процестер жатыр. Бұл процестердің күшеюі бір жағынан,
халықаралық сауданың дамуына игі әсер етеді ( аймақ, одақ шеңберінде),
екінші жағынан, кез - келген жабық құрылымдарға тән бірқатар кедергілер де
болады.
Әлемдік рыноктар жүйесін қалыптастыру бағытында әлі де болса көптеген
кедергілер мен қайшылықтар бар. Еркін сауда немесе протекционизм мәселесі
күн тәртібінен түскен жоқ. Сауда-экономикалық одақтастықтарына мүше елдер
қайшылықты жағдайларды түсіне, ескере отырып, проблемалардың оңтайлы
шешімін іздестіру үстінде.
1.2. Сыртқы сауда саясатының мақсаттары мен негізгі бағыттары
Тұрақты даму проблемасы ғаламдық масштабта шешілді. Бұл мағынадағы
экономикалық саясат ұлттық деңгейдегі экономикалық мүдделері мен
құндылықтары бар объективті заңдылықтардың тоғысуымен анықталады. Соңғы он
жылдықтарда бұл кеңістікке экономикалық блоктардың ұжымдық мүдделері көптеп
шығуда. Дамыған мемлекеттер блогы немесе жекелеген мемлекет тарапынан
белгілі бір қарама-қайшы іс-әрекеттер орын алуы мүмкін.
Өйткені кез келген ұлттық саясат олардың нақты экономикалық мүдделерін
қорғауы немесе оларға қысым көрсетуі мүмкін. Мұндай жағдайда мемлекеттердің
мүдделері арасындағы балансқа, мәмілеге немесе өзара жеңілдік жасауға қол
жеткізуге бағытталуы тиіс. Ол сыртқы экономикалық саясаттың баламалы
варианттар жиынтығымен, ең алдымен қысым көрсету немесе қарама-қарсы шығу
әрекеттерімен толығуы қажеттілігін алдын-ала анықтайды.
Сауда саясаты негізіне әлемдік кеңістіктегі мемлекеттердің өзара қарым-
қатынастар типі жатады. Олардың ішіндегі үш негізгі бағыттарды атап өтуге
болады: яғни "Солтүстік-Оңтүстік", "Солтүстік-Солтүстік", "Оңтүстік-
Оңтүстік".
"Солтүстік-Оңтүстік" жүйесінің сауда саясаты халықаралық еңбек
бөлінісінің тік моделін көрсетеді, мұнда дамушы елдер ресурстардың елеулі
түрлерін шетке шығарады да, техника, азық-түлік және ұзақ мерзімдік
пайдаланулардағы тауарларды шеттен әкеледі.
Өзара қарым-қатынастардың мұндай моделін "Солтүстік-Солтүстік"
жүйесіндегі экономикалардың өзара қатынастарының мазмұндылығымен
салыстырғанда, алдыңғы модельде экономикалардың өзара толықтырылуы жоқ
екендігі анықталған.
Кез келген жағдайда Солтүстіктің және Оңтүстіктің саудасы жөнінде сөз
еткенде жүзеге асырылатын саясаттың екі түрі жөнінде айтуға болады:
- сыртқы сауда саясаты жөнінде;
- халықаралық сауда саясаты жөнінде;
Сыртқы сауда саясаты дегеніміз – мемлекеттің басқа елдермен жасайтын
сауда қатынастарына мақсатты түрде әсер етуі.
Халықаралық сауда саясаты – ұжымдық жекелеген елдер тобының,
монополияларының, қаржылық-сауда және басқа да топтардың мүдделерінің
көрінісі.
Сыртқы сауда саясаты атауымен мемлекеттің басқа елдермен сауда
қатынасына бағытталған іс-әрекеті түсіндіріледі. Сыртқы сауда саясатының
негізгі мақсаттары:
- осы елдің халықаралық еңбек бөлінісіне кіруінің дәрежесі мен
әдісін өзгерту;
- экспорт пен импорт көлемдерін өзгерту;
- елді қажетті ресурстармен қамтамасыз ету (шикізат, энергия және
т.б.);
- экспорт пен импорт бағаларының арақатынасын өзгерту.
Кейбір мақсаттар ұзақ мерзімді сипатта болады, мысалы халықаралық еңбек
бөлінісіне кіру дәрежесі мен әдісін өзгерту. Басқа мақсаттар одан гөрі аз
мерзімде жүзеге асырылуы мүмкін, мысалға экспорт пен импорт көлемін
өзгерту.
Сыртқы сауда саясатының негізгі екі бағыты бар:
- еркін сауда саясаты;
- протекционизм.
Еркін сауда саясаты таза күйінде мемлекеттің сыртқы саудаға тікелей
араласудан бас тартып, рынокқа негізгі реттеуші рөлін жүктеуін білдіреді.
Бірақ бұл мемлекеттің осы шаруашылық іс-әрекетінің бағытына әсер етуден
толық шеттелуін білдірмейді. Мемлекет өз шаруашылық субъектілеріне
максималды еркіндік беру үшін басқа елдермен келісім-шарттарға отырады.
Еркін сауда оң саяси салдарға әкеледі, өйткені елдердің өзара
байланыстылығы күшейіп, бір-біріне дұшпандық әрекетінің мүмкіндігін
төмендетеді.
Еркін сауда саясатының жүргізілуі экономикасы дамыған елдерге
халықаралық айырбастан неғұрлым көп пайда алуға мүмкіндік береді. Іс
жүзінде, еркін сауда саясаты таза күйінде ешқашан және еш жерде қолданылған
жоқ.
Протекционизм – отандық экономиканы шетелдік бәсекелестерден қорғауға
бағытталған саясат. Еркін сауда саясатымен салыстырғанда протекционизмдегі
рыноктық күштерден еркін іс-әрекеті жоққа шығары-лады, өйткені әлемдік
рыноктағы жекелеген елдердің экономикалық потенциалы мен бәсекеге
жарамдылығы әр түрлі, осыған байланысты дамуы жағынан артта қалып отырған
елдер үшін рыноктық күштердің еркін іс-әрекеті пайдасыз болуы мүмкін. Күшті
шетелдік мемлекеттер жағынан шектелмеген бәсеке экономикалық дамуы
төменірек елдерде экономиканың тоқырауына және осы елде тиімсіз
экономикалық құрылымның қалыптасуына әкелуі мүмкін.
Протекционизм елде белгілі бір салалардың дамуына көмектеседі. Аграрлы
елдерде протекционизм көбінесе индустриализацияның қажетті шарты болады.
Одан басқа, протекционизм жұмыссыздықтың азаюына әсер етеді. Бірақ бұл
саясатты ұзақ мерзім бойына пайдалану экономиканың тоқырауына әкеледі,
өйткені шетелдік бәсеке болмаса, жергілікті кәсіпкерлердің техникалық
деңгейі мен өндіріс тиімділігін жоғарылатуға ынтасы төмендейді.
Өзінің төтенше формасында протекционизм экономикалық автаркия түрінде
болады, яғни ел импортты тек өз елінде шығаруға мүмкін болмайтын
тауарлармен ғана шектейді. Экспорт болса, импортты қамтамасыз ету
деңгейінде ғана рұқсат етіледі.
Протекционизм дамушы елдерде ғана емес, өндірісі дамыған елдерде
шиеленіске бәсекелестік жағдайында ұлттық тауар өндірушілерін қорғау үшін
пайдаланылуда.
Халықаралық саудадағы кедергілер:
Кеден тарифтері. Бұл импортқа келетін тауарлар және қызмет көрсетулерге
салынатын салық. Кеден тарифтерінің негізгі екі түрі бар. Мемлекеттің ақша
қаржысын толтыру үшін қолданатын ресми тарифтері және ұлт өнеркәсібін
шетелдік бәсекелестерінен қорғау үшін қол-данылатын қолдаушы тарифтері
болады. 1910 жылға дейін АҚШ-тың негізгі табыс көзі ресми тарифтер болып
келген. Бұл тарифтердің негізгі мақсаты шетел тауарлары мен қызмет
көрсетулерін отандық өнім-дерден қымбаттатып, олардың сатылуына шектеулер
қою болып табылады.
Импорт үлесі. Бұл импортқа келетін қайсыбір тауарлар және қызмет
көрсетулердің аты мен санына қойылатын шектеулер. Бұл шектеулерде қолдаушы
тарифтер сияқты ұлт өнеркәсібінің белгілі бір салаларын жекелей шетел
бәсекелестерінен қорғау болады. Мысалға, 1980 жылдары АҚШ үкіметі
Жапониядан импортқа келетін автокөліктер үшін осындай шектеулер енгізген
болатын.
Басқа шектеулер. Аталғаннан басқа да елдер арасындағы сауда еркіндігін
шектейтін бір қатар әрекеттер бар. Оларға мысал ретінде экспорт
субсидияларын айтуға болады. Бұл экспортқа тауар шығаратын кәсіпорындарға
өнімдерін шетелдерде төменірек бағамен сатуы үшін берілетін ақшадай жәрдем.
Шетелдегі тауарлардың осы елдің өзінің нарығындағы бағадан кем бағада
сатылуы демпинг деп аталады. Халықаралық саудаға шектеу жасайтын тағы бір
нәрсе "балықшылық" деп аталады. Бұл жағдайда мемлекеттік ережелер мен
тәртіптерге сүйеніп, кеденнен өтетін тауарлардың құжаттарының толтырылуы
әуре-сарсаңға айналдырып, көпке созылады.
Кеден тарифтерінің, импорт үлесінің және басқа да шектеулердің негізгі
мақсаты, импорттық тауарлар және қызмет көрсетулерді қымбаттату болып
табылады. Ендеше оны сатып алатындардың саны кеміп, адамдардың өмір сүру
деңгейі төмендейді. Онда олардың не керегі бар? Деген заңды сұрақ туады.
Сондықтан да халықаралық саудадағы шектеулерді қолдайтын дәлелдер
келтірейік.
Халықаралық сауданың шектелу себептері:
Ұлт қорғанысына байланысты салаларды қорғау. Ұлт қорғанысы үшін кейбір
өнеркәсіп салалары өмірлік маңызды болады. Сондықтан да, бұл салалардағы
өнімдерді шетелдерден алатын болсақ, соғыс бола қойған жағдайда, ол үлкен
тәуелділік жүктейді.
Жаңа салаларды қорғау. Көптеген елдер, өздеріндегі индустрияландыруды
бастағанда, қолдаушы тарифтер енгізіп, өзінің дамып келе жатқан өнеркәсібін
қорғаған. Жаңа өнеркәсіп салалары мұндай көмексіз, ешуақытта дамып, басқа
елдермен бәсекелесу деңгейіне көтеріле алмас еді. 1791 жылы Александр
Гамильтон америка өнеркәсібінің барлық жаңа салаларын қорғау үшін қолдаушы
тарифтер енгізген. Мұндай әрекеттерсіз Америка өндірушілері Батыс Еуропаның
тиімді кәсіпорындарымен бәсекелесе алмаған болар еді.
Экономиканы диверсификациялау. Бұл әрекеттің де дәлелі алдағы сияқты.
Онша дамымаған елдердің экономикасы, әдетте, бір өнімге, әлде тауарлар
тобына байланысты болады. Егер осы негізгі өнімнің бағасы тез төмендеп
кетсе, ол елдегі қаржы шым-шытырығын тудырар еді. Осындай жағдайларды
болдырмау үшін, оларға әртүрлі тарифтер қолданып, субсидиялар бөліп,
экономиканы диверсификациялайды (жанжақтыландырады).
Зерттеулер көрсеткендей, осы шараларды іске қосудың уақытша
параметрлері бойынша, барлық мемлекеттер бір-бірінен өзгешеленеді. Мысалы,
бірқатар мемлекеттер өз реформаларын импорттық саясатты басқарудың қатаң
курсынан; ал кейбіреулері оны толық ырықтандырудан бастайды.
Мысалы, Оңтүстік Корея, Бразилия және басқа елдер алғашқы кездері тек
қана экспорттық өндіріске арналған импорттық тауарларды шеттен әкелуге
жағдайлар жасады, ал экспорттық өндіріске қатысы жоқ тауарлардың импорты
шектеді немесе оларға тыйым салынды.
Осыған ұқсас әдістемені Тайвань қолданды. Ол жерде импортты алмастыру
саясаты жүргізілді. Тым аса диференцияланған әдіс-айлалар Малайзия
тәжірибесінде көрініс тапты, ондағы шектеулер белгілі бір өнімнің
экспортына, өндірістік фирманың немесе жалпы саланың сандық параметрлеріне
байланысты белгіленді.
Сонымен бірге, сауда саясатының тиімділігі үшін импортты алмастыруды
жүзеге асыру жолын таңдау өте маңызды.
Осылайша, көптеген елдер экспортты өңдеу дәрежесін арттыру ісін
менсінбеді де, дамудың экстенсивті жолдарын таңдады (Аргентина), бұған
қарағанда Бразилия өз тауарларын терең өңдеуді арттыру жолы бойынша
жүргізіп отырды.
Әлемдік нарықтың динамикалық, өзгермелі коньюнктурасы жағдайында
аргентиналық нұсқа экономикалық дамуының тежегіші болды, ал Бразилияда даму
локомативті болып саналады, өйткені ол алғашында халық шаруашылығының
өндірістік кешенінің интенсивті емес, экстенсивті әдіспен дамуын көздеген
еді.
Осы айтылғандардан мынадай қорытынды шығады: яғни сауда саясаты бірінші
немесе екінші әдісті жүзеге асыру жағдайында да, әр алуан экономикалық
салдарды қамтамасыз етеді. Бірақ мынаны атап өту керек, реформалардың
басталған мерзіміне байланысты, экономиканың дамуы үшін бөгеттердің ашылуы,
халықаралық экономикалық ұйымдарға кіруі, аймақтық принциптерді күшейту
жағдайларында елдер үшін экономикалық реттеу құралдарын таңдау әр алуан,
кейде шектеулі болады.
Мысалы, қазіргі кезде барлық подсоциалистік мемлекеттер сыртқы сауда
ұйымына кіру жолында кедендік және басқа келісімдер шеңберінде қабылданған
міндеттемелердің қиындығымен кездеседі.
Әр түрлі елдің сыртқы экономикалық саясатын зерттеу нәтижесінде мыналар
анықталған, яғни дамушы әлем, әлемдік шаруашылық байланыстардың біртұтас
кешенінің күрделі әлеміне – ұлттық экономикалардың тиімді түрде кіруі
сияқты оңтайлы нұсқаны пайдалану жолымен жүруі тиіс.
Осыған байланысты елдің экспорттық саясатында осы үшін қабылданатын
шаралар келесі іс-әрекеттерден тұрады:
- экспорттық салалардың дамуы үшін жағдайлар жасау немесе экспорттық
өндіріс салаларына бағыттау;
- кейбір салалардың дамуын бағалау және импорттық өндіріспен
бәсекелесу үшін мүмкіндігі жоқ салаларды жабу бағдарламасын
қабылдау;
- егер белгілі бір саланың келешекте әлемдік нарықта белгілі бір
орынды қамтамасыз ету мүмкіндігі болса, бірақ та қазіргі таңда осы
мүмкіндіктерді жүзеге асыру жағдайы болмағанда:
1) кедендік қорғау;
2) қаржылық және фискальдік ынталандыру;
3) қолайлы жағдайлар мен жеңілдіктердің басқа түрлерін құру.
Бұл жүргізілетін өнеркәсіптік саясат ұтымдылығы бар сыртқы сауда
саясатының адекваттығы қажет етеді (интенсивті модернизацияны бастан
кешіріп отырған салаларды қорғау); белгілі елде өндірілмейтін тауарлар
өндірісін дамыту; өндірістің басым салалары қызмет ете алмайтын тауарлар
импортын ынталандыру.
Экспорттық-импорттық саясаты жүзеге асыру кезіндегі әдістемелік жолдар
төмендегілерге қатысты мұқият таңдалуы тиіс: нақты тауарға; оны өндірудегі
қалыптасқан жағдайға; ішкі ұлттық нарық, елдің экспорттық жеткізулері
құрылымындағы оның орнына; халықаралық еңбек бөлінісіндегі (ХЕБ)
болашағына.
Осы жағдайда белгілі бір таңдалған құрал протекционистік режимге, не
ырықтандыру режиміне қызмет көрсетеді.
Аталғандардың бірінші режимі өз тіршілігінде уақытша параметрлермен
шектелген және қол жеткен мақсат бойынша әлсірейді, не толығымен тыйым
салынуы мүмкін. Бір мезетте, экспорттық позициялардың даму локомотиві болып
табылатын салалар инвестициялық саясаттың басым объектісі болып табылады.
Осы кезде дамыған елдердің халықаралық экономикалық ұйымда-ры тарапынан
болатын протекционистік режимдер өзіне қатысты қарама-қайшы күштерді
сезінуі мүмкін. Өйткені, кез келген дамушы мемлекет маңызды тұтқалардың
қысымын басынан өткереді, ал оған жауапты шаралар ретінде оларды маневрлеу
үшін жеткілікті варианттарды қолданады.
Әлемдік шаруашылық байланыстар интеграциясының тұжырымдамасын алға қою
өзара қарым қатынастар векторының ақырындап өзгеруін қамтамасыз етеді.
Импорттық саясатты жүзеге асыру кезінде төмендегідей әдістеме
қолданылады: тауарлар өндірісіндегі ұлттық мүмкіндікті талдау; оның ұлттық
экономика құрылымындағы, экспорттық позициядағы орнын анықтау; әлемдік
нарық тенденцияларын талдау.
Төлем балансының тең болмауы, экспорт тиімділігінің төмендеуі
жағдайларында протекционистік режимді қамтамасыз ететін құралдардың кең
арсеналы қолданылады.
Белгілі бір нақты мақсат пен қорғау дәрежесіне қол жеткізген кезде
протекционистік режимнің бұл құралдары басқа шаралармен және реттегіштермен
ауыстырылады.
Мұндай мысал Латын Америкасында, Шығыс Азияда кең танымал. Экономикалық
дамуды көтеру қажеттілігін сезіну экономиканың болашақ секторларын
дамытудың мерзімдік бағдарламасын қабылдауға мемлекетті бағыттады.
Құрылымды қайта құрудың қажеттілігі бірқатар салалардың өзгеруін
қамтамассыз етті, бұл салаларда мемлекет тарабынан протекционистік қорғау
жүргізілді.
Бірақ мұндай реттегіштерді қолдану саналы шектеулерде жүруі тиіс.
Көптеген мемлекеттер барлық тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз
еткен жоқ, ол тек қана басым салалардың дұрыс дамуы үшін стратегиялық
маңызды тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз етті.
Сонымен қатар, мынаны атап өту керек, яғни сауда саясатында
қолданылатын шаралар мен реттегіштер синхронды түрде инвестициялық,
кедендік, валюталық және басқа да саясаттардың реттегіштерін іске қосуы
тиіс.
Атап айтқанда, кедендік саясаттың болашағы зор, бірақ өз дамуында
белгілі біркүшті жинақталмаған салаларға ғана бағыттауға мүмкін. өиткені,
елдің экспорттық табысының құрамдас бөлігі болып табылатын салалар еркін
сауда режимі салдарынан жедел түрде күйреуге бейім болып келеді.
Инвестициялық саясаттын құралдары даму локомотиві болып қызмет ете алатын
салалардың дамуына бағытталуы мүмкін.
Сонымен бірге, сыртқы сауданы реттеу шараларына, арсеналына төмендегі
құралдар кіретіндігін атап өту керек. Оларды 8 топқа топтауға болады (кесте
1).
Саудадағы негізгі ережелер сыртқы сауда ұйымының ережелері-мен
реттеледі. Осы ұйымның ережелеріне сәйкес сыртқы сауданы реттеу үшін
негізгі құрал ретінде кедендік тариф қолданылады. Сыртқы сауда ұйымының
мүшесі болып табылмайтын мемлекеттер мүшеліктің қамтамасыз ететін
артықшылықтарын қолдана алмайды.
Бұл жағдайларда сауданы реттеудің негізі болып екі жақты сауда
келіссөздері мен келісімдері табылады. Оған өте қолайлы жағдайлар жасау
режимі (ҚЖР) кіреді.
Ұлттық жүйедегі саудада қолданылатын ережелерде бір ізділіктің болмауы
протекционистік шаралармен анықталған көптеген кедергілерді туындатады.
Сыртқы сауданы реттеуде Кедендік ықтымақтастық Кеңесі маңызды рөл атқарады.
Бұл Кеңес бірыңғай еределерді белгілейтін тұжырымдамаларды жасайды.
Дамыған елдердің халықаралық саудасы негізінен сыртқы сауда ұйымының
мүшелері болып табылады. Олар реттеудің төмендегідей тәсілін қолданады.
Кесте 1.
Сыртқы сауданы реттеу шаралары
Тарифтік Қаржылық шаралар
- импорттық кедендік тарифтер - валюталық операцияларды жүргізу
ережелері
Паратарифтік Автоматтық лицензиялау
- баж салықтары; - тауарларды шеттен әкелу мен шетке
- импортық тауарларды енгізу шығаруға арналған құжаттар;
кезінде алынатын төлемдері;
- кедендік жиындар;
- ішкі салықтар;
- мақсатты жиындар;
Бағаларды бақылау шаралары Мемлекеттік монополиялар
демпингке қарсы; - экспорт пен импортқа монополиялар
компенсациялар;
импорттық жиындар;
Сомдық реттеу Техникалық шаралар
- квоталар - стандарттар;
- сапа нормасы;
- қауіпсіздік нормасы.
Еларалық өзгешеліктеріне қарамастан, кедендік тариф құрылымына мыналар
кіреді:
- автономдық мөлшерлемелер; бұл мөлшерлемелер елге өте қолайлы
жағдайлар режимі (ҚЖР) ұсынылмаған кездерде ғана қолданылады;
- ҚЖР мөлшерлемелері;
- Дамушы елдерінің тауарларына қатысты қолданылатын артықшылығы
бар мөлшерлемелер.
Сыртқы сауды ұйымына мүше елдер, сыртқы сауданы реттеу тәжірбиесінде
шектеуші шаралар блогын қолданады, олар төмендегі ретпен жіктеледі:
- экономикалық мазмұндағы әкімшілік шаралар (тауар тапшылығы,
төлем балансының теңсіздігі, өнеркәсіптік саясатқа зияны)
сонымен бірге экономикалық емес сипаттағы шаралар;
- субъектілердің өзара келісімдері бойынша экспорт-импортты өз
еркімен шектеу;
- әділетсіз бәсекеге қарсы шектеулер немесе шаралар;
- қоршаған ортаны қорғау, ұлттық қауіпсіздікті сақтау мақсатында
енгізілетін шектеулер.
Мемлекет шаруашылық субъектілеріне кеңестер беруі және қандай да бір іс-
әрекетке ынталандыруы мүмкін.
Мемлекеттің сыртқы саудадағы өтімді құралдары әр түрлі тыйым салу,
мысалға бір өнімнің экспорты мен импортына және бір елге қатысты тыйым салу
болып табылады.
Сыртқы сауданың құралдарына екі жақты немесе көп жақты келі-сімдер
жүйесі кіреді. Бірақ нарықтық қатынастар даму жағдайында сыртқы сауданың
пайдасын ұлғайту және азайтуға әсер ету құралдарын пайдалану арқылы,
мемлекет шаруашылық субъектілерін мемлекет саясатының мақсаттарына сәкес
шешім қабылдауына мәжбүр еткізеді. Осы құралдарға тарифтік және тарифтік
емес шектеулер кіреді.
Сыртқы сауда саясатының классикалық және негізгі құралы болып кедендік
тарифтер саналады.
Кедендік тариф – бұл баж салықтары қойылымының жүйеленген тізімі.
Кедендік баж салығы деп мемлекеттік шекараны өту кезінде тауарлардың
импорты мен экспортына салынатын салығы түсініледі.
Тарифтердің бағаларға әсер етуі ішкі сұраныс пен әлемдік ұсыныс
көлемінің арақатынасына байланысты болады. Әлемдік ұсынысқа қарағанда аз
сұранысы бар Қазақстан мемлекеті қойған тариф әлемдік бағаны төмендете
алмайды. Ал ішкі баға тарифтің толық сомасына өседі.
Әлемдік бағаға әсер ете алатын үлкен мемлекет жағдайында, баж салығы
импорттаушы елде тауар бағасын жоғарылатып, экспорттаушы елде төмендетеді.
Баға өзгерісінің нәтижесінде тұтынушылар импорт-таушы елде ұтылса,
экспорттаушы елде ұтады. Өндірушілерге келсек, жағдай керісінше болып,
импорттаушы елде ұтып, экспорттаушы елде ұтылады. Кедендік баж салығын
енгізген мемлекет болса, табыс алады.
Кедендік баж салығы төмендегідей критерийлер бойынша бөлінеді:
1) Тауар қозғалысының бағыты бойынша.
Тауар қозғалысының бағытына байланысты импорттық, экспорттық және
транзиттік баж салығы болып бөлінеді. Көбінесе импорттық баж салықтары
кездеседі. Өйткені олар ұлттық өндірісті, ішкі бағалар деңгейін қорғау мен
фискалды және саяси мақсаттарда кең қолданылады.
2) Баж салығын орнату әдісі бойынша.
Орнату әдісіне сәйкес баж салықтары адвалорлы, спецификалық және
құрама болып бөлінеді. Әлемдік саудада кең тараған тауар бағасына
байланысты пайыз мөлшерімен орнатылатын баж салығын адвалорлы (бағалық)
салық деп атайды.
Осыған байланысты импорттық тауарларды бағалау әдісінің маңызы
жоғарылайды. Қазіргі кезде ол көптеген елдерде тариф пен сауда жөніндегі
Генералды келісім шеңберінде жасалған кедендік мақсаттарда тауарларды
бағалау туралы Келісіммен реттелуде. Адвалорлы баж салықтарының орта көлемі
салыстырмалы төмен (6 пайыз) деңгейде болады. Әдетте импорттық баж салығы
тауардың өңделу дәрежесі жоғарылаған сайын өсе түседі.
Спецификалық (арнайы) кедендік баж салығы өлшем бірлігінің абсолютті
мағынасында орнатылады.
Құрама (комбинированный) аралас баж салықтары жоғарыда көрсетілген
екі әдіспен орнатылады.
3) Баж салықтарының іс - әрекет бағыты бойынша.
Іс-әрекет бағыты бойынша преференциалды және дискриминациялық баж
салықтары болып бөлінеді. Преференциалды баж салықтары бір елдер немесе
қандайда бір тауарларға тиімді жағдай жасау мақсатында минималды деңгейден
төмен қойылады. Дискриминациялық баж салықтары қандай да бір ел немесе
тауарға қарсы орнатылып, оған тиімсіз жағдайларды орнатуға бағытталады.
Демпингке қарсы баж салықтары орын толтыру (компенсациялық) баж
салықтарының түрі болып табылады. Олар демпинге қарсы қолданылып, бағалар
деңгейін қалыпты жағдайда ұстау үшін пайдаланылады. Тарифті саясатты
қолдану тиімділігі туралы көптеген көзқарастар бар.
Экономикалық саясат құралы ретінде тарифті қолданудың қарсыластары
тарифке қарсы бірқатар дәлелдер келтіруде:
1) Тарифтер экономикалық өсуді тежейді;
2) Тариф - тұтынушыларға салықтық ауыртпалықты ұлғайтады;
3) Импортталған тауарларға салынатын тариф жанама түрде елдің
экспортына нұқсан келтіреді;
4) Тариф жұмыстылықтың жалпы деңгейінің қысқаруына әкеледі;
5) Тарифтерді бір жақты енгізу көп жағдайда сауда соғыстарына
әкеледі.
Ал тарифтерді жақтауға мынандай дәлелдер келтіріледі:
1) Тариф – жас салаларды қорғайды;
2) Тариф – жергілікті өндірушілерді ынталандыру құралы;
3) Тариф – бюджеттік түсімдердің маңызды көзі;
4) Тариф – ұлттық қауіпсіздікті, елдің халықаралық беделін қорғайды.
Кедендік тарифтер көп түрлілігі және орындайтын мәселелері бойынша
мүмкіндігіне байланысты экспорт-импорт мәмілелерін реттеуде өте кең
қолданылады. Көбінесе импорттық баж салықтары протекционистік шара ретінде
пайдаланылады. Дамушы елдерде олар салықтық түсімдерді ұлғайтуға, дамыған
елдерде олар сыртқы сауданы реттеуде қолданылады.
Тарифтік емес кедергілер үш топқа бөлінеді:
1) Белгілі бір отандық өндіріс салаларын қорғауға бағытталған
импортты тікелей шектеу шаралары: квоталар, лицензиялар, орнын
толтыру (компенсационные) алымдары, импорттық депозиттер, және
демпингке қарсы және орнын толтыру баж салықтары;
2) Тікелей сыртқы сауданы шектеуге бағытталмаған, бірақ сондай
нәтижеге әкелетін әкімшілдік шаралар: кедендік құжаттарды
дайындау, техникалық және санитарлық стандарттар мен нормалар,
тауарды орау мен таңбалауға қойылатын талаптар т.б. сияқты;
3) Сыртқы сауданы шектеуге тікелей бағытталмаған; бірақ сол нәтижеге
әкелетін басқадай шаралар:
Квоталар мен лицензиялар. Квота (контингент) деп – белгілі бір кезеңде
импорттық немесе экспорттық тауарға құнын немесе мөлшерін шектеуді
түсінеміз. 0-ге тең квота қойылған жағдайда, импортқа немесе экспортқа
тыйым са-лыну, басқаша айтқанда эмбарго орнын алады. Квота экспорт пен им-
порт мүмкіндіктерінен жоғары деңгейде де қойылуы мүмкін. Бұл жағ-дайда
квота шектеу емес, тауардың қозғалысын бақылау әдісі болып табылады.
Импортқа квота енгізудің елдің әл-ауқатына тигізетін әсері мен салдары
импорттық баж салығын енгізумен ұқсас болады.
Экспорттық квоталар өте сирек қолданылады. Ол тек осы өнім бойынша елде
жетіспеушілік кезінде және саяси мақсаттарда (дискри-минациялық сипатта)
қолданылады. Импорттық квоталар ұлттық өнді-рісті шет ел бәсекелестерінен
қорғау, жұмыссыздықты қысқарту, төлем балансын жақсарту, тауар қозғалысын
бақылау үшін қолданылады.
Квотаның бір түрі болып экспортты ерікті шектеу келісімі табылады.
Көбінесе ол дағдарыстағы салалар өніміне байланысты қолданылады.
Квотаның басқа бір түрі тарифтік квоталар деп аталады. Қойылған
квоталар көлемінде тауарлар импорты баж салығынсыз жүзеге асырылып, осы
көлемнен асқан импортқа жоғары салықтар салынады. Мысалға, АҚШ-та осындай
шаралар арқылы сүт, балық, картоп және мотоциклдің кейбір түрлерінің
импорты реттеледі.
Квоталар көбінесе лицензия негізінде бөлініп, осы жағдайда ол экспорт
пен импортқа рұқсат болып табылады.
Басқадай тарифтік емес шектеулер. Мемлекет валютаны пайдалану әдісін
(мемлекетке валютаны са-туға мәжбүр ету және т.с.с.) анықтауға валютамен
төлеуге рұқсат алу-ға міндеттеуі сияқты валюталық шектеулер орнатуы мүмкін.
Оның сал-дары мөлшерін шектеу кезіндегідей болады. Одан "айналып өтудің"
әдісі клирингтік келісімдер, қарама-қарсы сауда болып табылады.
Сыртқы сауданы шектеуде басқа да тарифтік емес шектеулер қолданылуы
мүмкін. Мысалға: сыртқы саудаға мемлекеттік монополия, жергілікті шикізатты
пайдалану талаптары, экспорттаушыларға салық жеңілдіктерін беру және т.б.
Экспорттық субсидия дегенімізде мемлекеттің кәсіпорындардың экспортын
ынталандыру мен олардың өнімдерінің шет ел рыноктарында бәсекелестігін
жоғарылатуға, басқаша айтқанда пайда мөлшеріне әсер етпестен экспорт
бағаларын төмендетуге мүмкіндік беру жолдарын түсінеміз. Ол көмек көбінесе
ақшалай формада болады.
Қазақстандағы кедендік-тарифтік реттеу мынандай құқықтық-нормативті
құжаттарға негізделген: 1991 жылдың 24 желтоқсанындағы ҚР "Кедендік тариф
пен баж салығы туралы" заңы; 1999 жылдың 16 шілдесіндегі "ҚР кедендік іс
туралы" заңы; 1999 жылдың 13 шілдесіндегі "ҚР-ғы демпинге қарсы шаралар
туралы" заңы; 1994 жылдың 14 көкегіндегі "Жүк түсіру алдындағы инспекция
бойынша келісімі"; 1999 жылдың 16 шілдесіндегі "ҚР-ғы субсидиялар мен
шығынды өтеу шаралары туралы" заңы.
Кедендік баж салығы қойылымдарының жүйеленген жиналымы ретіндегі
кедендік тариф, тауарларды кодтау мен жазудың қалыпты жүйесіне қатысты
кедендік істің нормалары мен принциптерінде құрылған. Қазақстан ТМД елдері
үшін әрекет ететін сыртқы экономикалық іс-әрекеттің тауарлы номенклатурасын
пайдаланып, ол іс жүзінде қалыпты жүйеге сәйкес келеді.
1.3. Халықаралық сауда саясатының мәні мен рөлі
Қазіргі кезде халықаралық ұйымдардың бірнеше түрлері құрылды: ол
ұйымдар глобальды сипатта БҰҰ-ға кіретін халықаралық институттар, ұйымдар
болды. Оның қалыптасу негізіне жататын принциптер әлеуметтік-экономикалық
жүйенің бірігуі бойынша, елдердің ұйымға кіруі, аймақтық ұйымдар т.б.
Қазіргі кезде әлемде, халықаралық ұйымдардың қызметінің маңызы өсуде,
осы жағдайда бірде-бір мемлекет экономикалық, мәдени, гуманитарлық дамуда
жеке-дара дами алмайды. Елдер арасындағы ең тиімді ұйымдардың формасы
халықаралық институттардың құрылуы.
Халықаралық ұйымдардың мақсаты – оның құрамына қандай елдер кіруімен
ерекшеленеді.
Дамыған капиталистік елдердің ұйымдары сауда, валюта, төлем балансы,
өндірістік қиындықтарды, сондай-ақ трансұлттық корпорациялардың қызметін
кеңейту мәселелерін шешеді. Халықаралық экономикалық ұйымдардың маңызы
қазіргі әлемде үлкейіп келеді. Бұл ұйымдардың қызметі әр түрлі әлеуметтік
құрылымдағы елдердің арасындағы күрделі мәселелерді шешуге бағытталған.
Халықаралық саудаға қатысатын елдер, осы облыста кездесетін
түсініспеушіліктердің себебін іздеуде және оны болдырмау немесе жұмсарту
шараларын қарастыруда. Бұл жағдайда осы проблемаларды шешуде халықаралық
сауданың табиғатына тән екі жақтылық айқын көрінеді. Бір жағынан, олар өз
күштерін сыртқы сауданың дамуы мен кеңею құралдарын іздуге жұмсаса, екінші
жағынан қарама-қарсы бағыт туындайды – ол бағыт оның орталықтануы, яғни
жекелеген елдер арасында және экономикалық топтастырудағы айырмашылықтар.
Міне осы екі жақтылық ұжымдық іс-әркеттің объективті қажеттілігі
жағдайында, өз жолында күрделі қиындықтарға кездесуде. Өзара байланысты,
жинақты сыртқы сауда саясатын ойластыру өзінің ойдағыдай тиімділігін бере
алмады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .5
БӨЛІМ 1. СЫРТҚЫ САУДА ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН
ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ НЫСАНЫ
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .7
1.1. Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіндегі халықаралық сауданың
теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Сыртқы сауда саясатының мақсаттары мен негізгі бағыттары ... ... ..12
1.3. Халықаралық сауда саясатының мәні мен
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
БӨЛІМ 2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ЭКСПОРТТЫҚ СЕКТОРЫ ДАМУЫНЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... 29
2.1. Қазақстан Республикасы сыртқы сауда айналымына талдау ... ... ... 29
2.2. Қазақстан Республикасының экспорттық құрылымына талдау ... ... .42
2.3. Қазақстанның экспорттық саясатына баға
беру ... ... ... ... ... ... ... . .52
БӨЛІМ 3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКСПОРТҚА БАҒЫТТАЛҒАН СЫРТҚЫ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ ДАМУ ЖОЛДАРЫ МЕН
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
3.1. Қазақстан Республикасы экспортын ынталандыру саясаты мен мемлекеттік
қолдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 71
3.2. Қазақстан Республикасының экспорттық саясатын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 79
3.3. Қазақстанның Әлемдік сауда ұйымына кіруінің перспективалары ... 84
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..95
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 98
КІРІСПЕ
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін қоғамның өмірінің саясаттық
сферасының өзгеруіне ғана емес, сонымен қатар экономикалық жүйенің іргелі
өзгерулеріне де бағытты алды. Экономикалық реформалар қиын және қарама-
қайшылық сипат алды. Бастапқыда нарықтық жүйенің ашық түрін құруына бағыт
алынған болатын. Реформа нарыққа жылжу ақиқаттығынан емес дәл сол
экономиканы "ашудан" басталған. Нақты экономикалық қатынастар кәсіпорындар
арсында емес шетел серіктестерімен жинала бастады. Әлемдік нарық ұлттық
нарықтың болмауын толтықтырды.
Макроэкономикалық реттеу жүйесін қолдануына сәйкес ашық экономиканы
құру үшін табандану көбінесе Қазақстан дағдарыстық даму этапын және
тұрақтануға жағдай жасауын жеңуінің ауыртпалы және ұзақтық сипатын алдын
ала анықтады.
Сыртқы сауда осы реформаның тым қарама-қайшылы этапында мәндес емес
жеткілікті рөлде болды.
Сыртқы сауда ұлттық экономиканың тиімділігін арттырудың маңызды
факторы, өйткені еңбек, капитал, материал және басқа да өндірістік
ресурстардың басқа елдермен салыстырғанда еңбек өнімділігі, өндіріс
шығындары, өнім сапасы бойынша абсолютті және салыстырмалы артықшылығын
сипаттайды. Мұндай салалардың өнімдері дүниежүзілік рынокта сол қатарлы
елдердің өнімдерімен тез айырбасқа түседі. Сыртқы сауда арқылы мұндай ел
өнеркәсіп шикізат көздері мен ауыл шаруашылығы тауарларын әкеле отырып,
өзінің шектеулі табиғи ресурстарының орнын толтырады.
Сыртқы сауда, тауарларды басқа елдерге шығарудан экспорттан және
тауарды басқа елдерден әкелуден импорттан құралады. Белгілі кезеңде
тауарлар экспортының құны мен олардың импортының құны арасындағы арақатынас
сауда балансы деп аталады. Егер экспортталатын тауарлардың құны
импортталатын тауарлардың құнынан асып кетсе, ел активті сауда балансына ие
болады. Ал импорт экспорттан асып кетсе пассивті сауда балансының жай-күйі
сол елдің дүниежүзілік рыноктағы бәсекелестік қабілеттілігінің белгілі
мағынада сол ел экономикасы жай-күйінің маңызды көрсеткіші.
Ашық экономика проблемаларын талдау сыртқы сауданы қарастырудан
басталады, өйткені халықаралық экономикалық қатынастардың негізін сыртқы
сауда құрайды. Бұл жерде сыртқы сауданың өнім деңгейіне, жұмысбастылыққа,
баға және басқа айнымалыларға әсері макроэкономика тұрғысынан және
халықаралық саудада үлесі бар жеке тауарлардың, экономикалық агенттердің
пайдасы мен шығынын бағалау тұрғысынан микроталдаулар бір-бірімен тығыз
байланысты.
Біз макроэкономикалық талдау барысында ашық экономика проблемаларының
кейбіреуін қарастырдық. Өйткені экспорт пен импорттың көлемі жалпы ұлттық
өнім деңгейіне, жұмысбастылыққа тікелей әсер етеді. Бұл көрсеткіштер
макроэкономикалық тепе-теңдікке әсерін тигізеді.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы Қазақстан Республикасының экспорттық
саясатының ерекшеліктері мен қазіргі даму тенденцияларына арналған.
Берілген жұмыстың басты мақсаты – халықаралық экономикалық қатынастар
жүйесіндегі халықаралық сауданың алатын орнын анықтау, Қазақстан
Республикасының сыртқы сауда айналымының қазіргі жағдайы мен даму
тенденцияларына талдау жасай отыра, еліміздің экспорттық құрылымына және
осы бағытта жүргізетін мемлекеттің саясатына баға беру, елдің экспортты
ынталандыру жөніндегі ұсыныстарын қарастыру.
Берілген мақсатта сәйкес дипломдық жұмыстың тапсырмалары анықталған:
- халықаралық экономикалық қатынастардағы сыртқы сауданың теориялық
негіздерін қарастыру;
- халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіндегі халықаралық
сауданың алатын орны мен мәнін ашу;
- сауда саясатының мәнін, негізгі түрлері мен оны жүзеге асыратын
құралдарын анықтау;
- Қазақстан Республикасы сыртқы сауда айналымының қазіргі жағдайы
мен даму тенденцияларын көрсету;
- Қазақстан Республикасының экспорттық құрылымына талдау жасау;
- Қазақстан Республикасының экспорттық саясатына баға беру;
- Қазақстан Республикасының экспортты дамыту приоритеттерін
көрсету;
- Қазақстанның Әлемдік сауда ұйымына кіруінің халықаралық
экономикалық негіздерін болжау.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қортынды мен қолданылған
әдебиеттертізімінен тұрады.
БӨЛІМ 1. СЫРТҚЫ САУДА ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН
ДАМЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ
1.1. Халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіндегі халықаралық
сауданың теориялық негіздері
Сыртқы сауда - бұл бір елдің екінші бір елмен тауарды сыртқа шығарып
(экспорт) және сырттан ішке (импорт) әкелумен байланысты сауда қатынасы.
Сыртқы сауда ұлттық экономиканың тиімділігін арттырудың маңызды факторы,
өйткені еңбек, капитал, материал және басқа да өндірістік ресурстардың
басқа елдермен салыстырғанда еңбек өнімділігі, өндіріс шығындары, өнім
сапасы бойынша абсолютті және салыстырмалы артықшылығын сипаттайды. Мұндай
салалардың өнімдері дүниежүзілік рынокта сол қатарлы елдердің өнімдерімен
тез айырбасқа түседі. Сыртқы сауда арқылы мұндай ел өнеркәсіп шикізат
көздері мен ауыл шаруашылығы тауарларын әкеле отырып, өзінің шектеулі
табиғи ресурстарының орнын толтырады. Қазіргі ғылыми-техникалық револиция
кезеңінің бір ерекшелігі, сол елдің өз ішіндегі ішкі салық өнім алмасуда
зор маңызға ие болып отыр. Осымен байланысты мамандану тереңдейді, (заттық,
технологиялық т.б.) ал кәсіпорындардың өз өнімдерін тұтыну шеңбері
тарылады, сөйтіп тек қана рынокпен шектеледі. Осындай кәсіпорындар арасында
(әртүрлі елдерде) тұрақты ұзақ мерзімді байланыстар орнығады. Кейбір
деректерге қарағанда капиталистік мемлекеттердің сыртқы сауда айналымының
25%-ін құрастырмалы өнімдер, оның бөлшектері құрайды. Кейбір елдерде
сырттан әкелінетін тауарларға есеп айырысуды, сыртқа шығаратын тауарлар
есебінен емес, қызмет көрсету (мыс, транспорт, қамсыздандыру, банктер т.б.)
шетелдердегі капитал, лицензия және техникалық қызмет көрсету есебінен
жүргізіледі. Бұл да сыртқы сауда саясатындағы қазіргі бір ерекшелік.
Капитализм тұсында сыртқы сауданың қажеттігі және оның өсуі мынадай
факторларға байланысты болып отыр:
1. қоғамдық еңбек бөлінісінің және ұлттық мемлекеттердің шекарасынан
шығып кеткен тауар өндірісінің дамуы;
2. капиталистік экономика дамуының әркелкілігі, осының салдарынан
жедел дамып отырған салалар мен кәсіпорындардың өнімдерін өткізу
үшін зат өткізетін қосымша рыноктар қажет болады;
3. неғұрлым көп тауар массаларын едәуір қашықтыққа тасымалдауды
экономикалық жағынан тиімді еткен транспорттағы техникалық прогресс
т.б.
Сыртқы сауда, тауарларды басқа елдерге шығарудан экспорттан және
тауарды басқа елдерден әкелуден импорттан құралады. Белгілі кезеңде
тауарлар экспортының құны мен олардың импортының құны арасындағы арақатынас
сауда балансы деп аталады. Егер экспорт-алатын тауарлардың құны
импортталатын тауарлардың құнынан асып кетсе, ел активті сауда балансына ие
болады. Ал импорт экспорттан асып кетсе пассивті сауда балансының жай-күйі
сол елдің дүниежүзілік рыноктағы бәсекелестік қабілеттілігінің белгілі
мағынада сол ел экономикасы жай-күйінің маңызды көрсеткіші.
Ашық экономика проблемаларын талдау сыртқы сауданы қарас-тырудан
басталады, өйткені Халықаралық экономикалық қатынастардың негізін сыртқы
сауда құрайды. Бұл жерде сыртқы сауданың өнім деңгейіне, жұмысбастылыққа,
баға және басқа айнымалыларға әсері макроэкономика тұрғысынан және
халықаралық саудада үлесі бар жеке тауарлардың, экономикалық агенттердің
пайдасы мен шығынын бағалау тұрғысынан микроталдаулар бір-бірімен тығыз
байланысты.
Біз макроэкономикалық талдау барысында ашық экономика проб-лемаларының
кейбіреуін қарастырдық. Өйткені экспорт пен импорттың көлемі жалпы ұлттық
өнім деңгейіне, жұмысбастылыққа тікелей әсер етеді. Бұл көрсеткіштер
макроэкономикалық тепе-теңдікке әсерін тигізеді.
Экспорттық салалардағы өндірістің өсуі шет мемлекеттерде қарастырылып
отырған мемлекеттің тауарларына сұраныстың өсуін көрсетеді, бұл
қарастырылып отырған мемлекеттің Жалпы ұлттық өнім көлемін өсіреді.
Керісінше, импорттың өсуі шет мемлекеттердің тауарына сұранысты өсіреді,
бұл жағдай Жалпы ұлттық өнім көлемін кемітеді. Кейнс үлгісіне сәйкес таза
экспорттың экономикасындағы жалпы табысқа әсері мультипликатор әсері арқылы
өлшенеді.
Халықаралық экономикалық қатынастардың дәстүрлі және ең кең дамыған
формасына сыртқы сауда жатады. Дүние жүзіндегі елдердің барлығы үшін сыртқы
сауданың рөлі ерекше маңызды.
Американ ғалымы Дж. Сакстың пікірінше "қандай бір ел болмасын оның
экономикалық жетістігі сыртқы саудаға байланысты. Дүниежүзілік экономикадан
оқшауланып, ешқандай ел дені сау, жөні түзу экономика жасай алған жоқ".
Халықаралық сауда – еңбек бөлінісі негізінде әр түрлі елдердің тауар
өндірушілер арасында пайда болатын байланыстардың нысаны және олардың өзара
экономикалық тәуелділігі.
Ғылыми-техникалық прогрестің ықпалымен экономикада жүріп жатқан
құрылымдық өзгерістер, өнеркәсіп өндірісінің мамандануы мен кооперациялануы
ұлттық шаруашылықтардың қарым-қатынасын күшейтеді. Мұның өзі халықаралық
сауданың мейлінше дамуына мүмкіндіктер туғызады.
Халықаралық сауда дегеніміз – дүние жүзі елдері арасындағы төлемді,
жиынтық тауар айналысы.
Сыртқы саудада "фритредерствоны" (еркін сауда), немесе
"протекционизмді" (өз тауар өндірушілерін қолдау) таңдап алудағы ымырсыздық
өткен уақыттардың еншісінде қалды. Қазіргі кезде бұл екі бағыт өзара
кірігіп, араласып кетті.
Фритредерство саясатын ең алғаш А.Смит өзінің "Абсолютті ар-тықшылық
теориясында" анықтаған. Ол: "айырбас қандай елге болса да қолайлы; әрбір ел
одан абсолютті артықшылықтар табады",-деп жазған.
Халықаралық сауда теориясы ХІХ ғасырдың басында Давид Рикардо айтып
өткен салыстырмалы артықшылық тұжырымдамасы негізінде құрылды. Д.Рикардодан
бұрын бұл проблемаларды А.Смит зерттеген еді. А.Смит халықаралық сауданың
пайда болуын түсіндірді және әр түрлі мемлекеттерде тауар өндіруге кететін
абсолютті шығындарының айырмашылығы арқылы пайда табу жолдарын көрсетті.
Халықаралық еңбекті бөлісу және мамандыққа бөлу тиімді деп есептеледі.
Өйткені әр түрлі мемлекеттерде ресурстар көлемі мен еңбек жағдайлары әр
түрлі, бұл ерекшеліктер мемлекеттер арасындағы артықшылықты туғызады.
Мысалы, белгілі бір тауарды аз шығынмен өндіру. А.Смиттің абсолюттік
артықшылық теориясы, шаруашылықпен айналысатын субъектілердің іс-әрекеттері
принципі халықаралық сауда теориясына да таралады.
Егер де шет мемлекеттерден тауарды өз мемлекетіне қарағанда төмен
бағаға сатып алуға болса, онда сол тауарды арзан өндіретін мемлекеттен
сатып алған жөн.
Еңбекті бөлісу және мемлекеттердің тауар өндіруге мамандануы, өндірісте
абсолюттік артықшылыққа ие бола алатындығы – ішкі тұтынуды қанағаттандырған
соң, бұл тауарларды экспортқа шығарып, басқа тауарлармен айырбастауға
болады – мұның барлығы жалпы үнемдеуге мүмкіндік береді.
Д.Рикардоның теориясы халықаралық саудаға тағы бір қадам жасады. Бұл
теорияның негізінде салыстырмалы артықшылық принципі жатыр.
ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап халықаралық сауда жоғары қарқынмен
жедел дами бастады.
Халықаралық сауданың жедел өсуіне мынадай факторлар әсер етті:
1) Халықаралық еңбек бөлінісі мен өндірісті интернационалдаудың дамуы;
2) Экономикада жаңа салалардың пайда болуына және негізгі капиталды
жаңартуға игі әсерін тигізген ғылыми-техникалық революция;
3) Дүниежүзілік рыноктағы трансұлттық корпорациялардың белсенді
қызметі;
4) Тарифтер мен сауда туралы Бас келісімнің шаралары арқылы халықаралық
сауданың реттелуі;
5) Көптеген елдердің импортына кедергілердің жойылып, кеден бажы
төмендеп, еркін экономикалық аймақтардың құрылуы;
6) Сауда-экономикалық интеграция процестері дамып, жалпыға бірдей
рыноктардың қалыптасуы;
7) Сыртқы рынокқа бейімделген экономикасы бар "жаңа индустриалды
елдердің" пайда болуы т.б.
Соңғы онжылдықтарда сыртқы сауда динамикасының әркелкілігі біліне
бастады. Бұл дүниежүзілік рынокқа белсенді қатысушы елдердің өзара сауда-
экономикалық қатынастарына әсерін тигізді. АҚШ дүниежүзілік рыноктағы
басымдығынан айырыла бастады.
Егер 1950 жылы АҚШ-тың үлесіне дүниежүзілік экспорттың 31 тиген болса,
1990 жылы ол тек қана 81 тең болды. Өз кезегінде Алманияның экспорты АҚШ-
тың деңгейіне жақындады.
Сөйтіп, 90-жылдары Батыс Еуропа халықаралық сауданың орталығына
айналды. 80-жылдары халықаралық сауда-саттықта Жапония едәуір жетістіктерге
жетті. Бұл жылдары машина мен жабдықтар экспорттауда Жапония дүние жүзінде
бірінші орынға шықты. Сол кезеңде өз тауарларының бәсекелік мүмкіндіктері
бойынша Жапонияға Азияның "жаңа индустриалды елдері" – Сингапур, Гонконг
және Тайвань жақындады.
Бәсекеге қабілеттіліктің дүниежүзілік классификациясы төрт жүзге жуық
критерийлерден тұрады. Олардың негізгілеріне жан басына шақ-қандағы табыс,
инфляцияның деңгейі және сыртқы сауда балансы жа-тады. Классификацияда,
байланыс құрал-жабдықтар т.б. факторлар ескеріледі.
Женевада өткен дүниежүзілік экономикалық форумның баяндама-сында
бәсекелікті нақты мемлекеттің дүниежүзілік рынокқа салыстыр-малы түрде
бәсекелестерінен артық байлық шығаруы деп анықтады.
Мамандардың болжауы бойынша ХХІ ғасырдың алғашқы жылдарында бәсекеге ең
қабілетті елдер санатында АҚШ пен Азиялық мемлекеттер болады. 2030 жылы
бәсекеге ең қабілетті үш мемлекеттің қатарында АҚШ, Жапония, Қытай болмақ.
Бұлардан соң Алмания, Сингапур, Оңтүстік Корея, Индия, Тайвань, Малайзия
және Швейцария мемлекеттерінің мүмкіндіктері мол.
Дамушы елдердің өз экспортын диверсификациялауға (шаруашылық қызметіне
жаңа өріс табуға) ұмтылыстары өнеркәсібі дамыған елдер тарапынан қандай
нысанда болмасын, қарсылыққа кездесуде. Дегенмен, кейбір дамушы елдер, ең
алдымен "жаңа индустриалды елдер" өз экспорттарының құрылымын өзгерту
ісінде айтарлықтай жетістіктерге жетті. Олардың экспорттарында дайын
өнімнің, өнеркәсіп бұйымдарының, соның ішінде машиналар мен жабдықтардың
үлесі артты.
Елдер арасындағы еркін сауданы қолдаушылар оның келесідей
артықшылықтарын атайды:
1. Тұтынушыларға пайда түсіреді. Саудаға қойылатын кез келген
шектеулер сол қорғалған өнеркәсіп саласына түсетін пайданы тек
тұтынушылардан алады. Мысалға, Солтүстік Каролинадай Айоваға
әкелінетін киімдер тарифі осы саланың Айовада дамуына көмегін
тигізеді, алайда ол ақшалар қымбаттатыла сатылған киімдерді
тұтынушылар алғаннан кейінгі түскен ақшалар. Бұл дәлел
халықаралық сауда үшін де осындай қатынаста болады.
2. Қайта қойылатын шектеулік шараларды болдырмайды. Басқа елдің бір
елге қоятын шектеулері, әдетте оған қарама-қарсы жауап шараларын
қабылдауға алып келді. Американың басқа ел тауарына қойылған
тарифтері мен импорт үлестері, ол елде Америка тауарларына
сондай шаралардың қабылдануына себеп болады. Сондықтан да ондай
қолдаушы тарифтер америка экономикасының онша тиімді емес
салалары үшін қолданылып, оны шетел бәсекелестігінен қорғайды.
Соның өзінде АҚШ-тың экспорт шығаратын салалары ол шектеулерге
қарсы жасалған шектеулерден зиян тартатын болады. Бұл тұста
кейбір елдер америкада өндірілген тауарлардың әкелуіне тура
шектеулер қойса, енді біреулерінің оларға төлейтін қаржыларының
болмауы кесірін тигізеді.
Дүниежүзілік сауданың ең қарқынды және өскелең дамып келе жатқан
секторы өңдеуші өнеркәсіп саласының тауарлары, оның ішінде ғылыми сыйымды
тауарлар.
Өнеркәсібі дамыған елдерде ғылыми сыйымды тауарлар экспорты жылына 500
млрд. долл. құрайды, ал жоғарғы технологиялық өнімнің үлесі 40%-ға жақын.
Машиналар мен жабдықтар саудасының да рөлі артып келеді. Осымен байланысты
ғылыми-техникалық, өндірістік, коммерциялық, қаржы-несие қызметтерінің
айырбасы кең қанат жаюда. Машиналар мен жабдықтар саудасының қарқыны
бірқатар жаңа қызметтер түрлерін өмірге алып келді. Оларға: инжиниринг,
лизинг, консалтинг, ақпаратты-есептеу қызметтері жатады.
Инжиниринг – клиентке көрсетілетін инженерлік қызметтердің жиынтығы.
Оның түпкі мақсаты өндіріске жұмсалған күрделі қаржыны, немесе басқа
шығындарды өтеуде жоғары нәтижеге жету. Ондай нәтижеге жету үшін инжиниринг
материалдық, технологиялық, еңбек және қаржы ресурстарын тиімді
пайдаланудың әдістерін іздестіреді,
Лизинг – машиналар мен жабдықтарды белгілі бір мерзімге арендаға
(жалға) беру туралы келісім. Лизинг халықаралық және ұлттық деңгейде
өнеркәсіп-банк монополияларының жалғасып кетуінің жаңа нысаны.
Консалтинг – жобаларды дайындау және жүзеге асыру кезіндегі кеңес беру
қызметі.
Халықаралық саудада жедел дамып келе жатқан саланың бірі хи-миялық
өнімдер саудасы. Энергоресурстар мен шикізатқа сұраныстың көбейгенімен
шикізат саудасының қарқыны дүниежүзілік сауда қарқы-нынан едәуір төмен.
Мұның себебі, біріншіден, шикізатты алмастыратын жасанды өнімдерді өндіруді
ұлғайту; екіншіден, шикізаттың өзін ұтымды пайдалану арқылы қалдықсыз,
терең өңдеу процестерін қолдану.
Дүниежүзілік азық-түлік саудасының оған деген сұраныстың біршама
азайғаны байқалады. Бұл белгілі дәрежеде өнеркәсібі дамыған елдерде азық-
түлікпен қамтамасыз ету деңгейінің жоғарылауымен байланысты.
Дүниежүзілік саудада жүріп жатқан процестерді талдасақ, оның басты
тенденциясы сыртқы сауданы ырықтандыру дер едік. Бұл орайда бірқатар
проблемалар да бой көрсетеді. Олардың негізгісі – мемлекетаралық
экономикалық топтар мен сауда экономикалық одақтар деңгейіндегі
протекционистік тенденциялардың ұлғаюы.
Ең ірі тоғыз халықаралық аймақтың сауда одақтарының құрамы мынандай:
1. Еуропалық Одақ – Австрия, Алмания, Ұлыбритания, Италия, Ирландия,
Франция, Испания, Португалия, Финляндия, Дания, Бельгия, Люксембург,
Нидерланды, Греция.
2. Еуропалық еркін сауда ассоциациясы – Исландия, Норвегия, Швейцария,
Лихтенштейн.
3. Еркін сауда туралы Солтүстік Америкалық келісім – АҚШ,
Канада,Мексика.
4. Азия-Тынық мұхит экономикалық ынтымақтастығы – Австралия, Бруней,
Малайзия, Сингапур, Тайланд, Жаңа Зеландия, Папуа-Жаңа Гвинея,
Индонезия, Филлипин, Тайвань, Гонконг, Жапония, Оңтүстік Корея,
Қытай, АҚШ, Мексика, Чили.
5. "Меркосур" – Бразилия, Аргентина, Парагвай, Уругвай.
6. Оңтүстік Африкалық даму комитеті – Ангола, Ботсвана, Лесото, Малави,
Мозамбик, Маврикий, Намибия, ЮАР, Свазиленд, Танзания, Зимбабве.
7. Батыс Африкалық экономикалық және валюталық одақ - Кот'д Ивуар,
Буркина-Фасо, Нигерия, Того, Сенегал, Бенин, Мали.
8. Оңтүстік Азиялық аймақтың ынтымақтастық ассоциациясы – Индия,
Пакистан, Шри Ланка, Бангладеш, Мальдив, Бутан, Непал.
9. Анд пакті – Венесуэла, Колумбия, Эквадор, Перу, Боливия.
Аталған одақтастықтарды құрудың негізінде саяси, экономикалық тарихи
мәні бар объективті процестер жатыр. Бұл процестердің күшеюі бір жағынан,
халықаралық сауданың дамуына игі әсер етеді ( аймақ, одақ шеңберінде),
екінші жағынан, кез - келген жабық құрылымдарға тән бірқатар кедергілер де
болады.
Әлемдік рыноктар жүйесін қалыптастыру бағытында әлі де болса көптеген
кедергілер мен қайшылықтар бар. Еркін сауда немесе протекционизм мәселесі
күн тәртібінен түскен жоқ. Сауда-экономикалық одақтастықтарына мүше елдер
қайшылықты жағдайларды түсіне, ескере отырып, проблемалардың оңтайлы
шешімін іздестіру үстінде.
1.2. Сыртқы сауда саясатының мақсаттары мен негізгі бағыттары
Тұрақты даму проблемасы ғаламдық масштабта шешілді. Бұл мағынадағы
экономикалық саясат ұлттық деңгейдегі экономикалық мүдделері мен
құндылықтары бар объективті заңдылықтардың тоғысуымен анықталады. Соңғы он
жылдықтарда бұл кеңістікке экономикалық блоктардың ұжымдық мүдделері көптеп
шығуда. Дамыған мемлекеттер блогы немесе жекелеген мемлекет тарапынан
белгілі бір қарама-қайшы іс-әрекеттер орын алуы мүмкін.
Өйткені кез келген ұлттық саясат олардың нақты экономикалық мүдделерін
қорғауы немесе оларға қысым көрсетуі мүмкін. Мұндай жағдайда мемлекеттердің
мүдделері арасындағы балансқа, мәмілеге немесе өзара жеңілдік жасауға қол
жеткізуге бағытталуы тиіс. Ол сыртқы экономикалық саясаттың баламалы
варианттар жиынтығымен, ең алдымен қысым көрсету немесе қарама-қарсы шығу
әрекеттерімен толығуы қажеттілігін алдын-ала анықтайды.
Сауда саясаты негізіне әлемдік кеңістіктегі мемлекеттердің өзара қарым-
қатынастар типі жатады. Олардың ішіндегі үш негізгі бағыттарды атап өтуге
болады: яғни "Солтүстік-Оңтүстік", "Солтүстік-Солтүстік", "Оңтүстік-
Оңтүстік".
"Солтүстік-Оңтүстік" жүйесінің сауда саясаты халықаралық еңбек
бөлінісінің тік моделін көрсетеді, мұнда дамушы елдер ресурстардың елеулі
түрлерін шетке шығарады да, техника, азық-түлік және ұзақ мерзімдік
пайдаланулардағы тауарларды шеттен әкеледі.
Өзара қарым-қатынастардың мұндай моделін "Солтүстік-Солтүстік"
жүйесіндегі экономикалардың өзара қатынастарының мазмұндылығымен
салыстырғанда, алдыңғы модельде экономикалардың өзара толықтырылуы жоқ
екендігі анықталған.
Кез келген жағдайда Солтүстіктің және Оңтүстіктің саудасы жөнінде сөз
еткенде жүзеге асырылатын саясаттың екі түрі жөнінде айтуға болады:
- сыртқы сауда саясаты жөнінде;
- халықаралық сауда саясаты жөнінде;
Сыртқы сауда саясаты дегеніміз – мемлекеттің басқа елдермен жасайтын
сауда қатынастарына мақсатты түрде әсер етуі.
Халықаралық сауда саясаты – ұжымдық жекелеген елдер тобының,
монополияларының, қаржылық-сауда және басқа да топтардың мүдделерінің
көрінісі.
Сыртқы сауда саясаты атауымен мемлекеттің басқа елдермен сауда
қатынасына бағытталған іс-әрекеті түсіндіріледі. Сыртқы сауда саясатының
негізгі мақсаттары:
- осы елдің халықаралық еңбек бөлінісіне кіруінің дәрежесі мен
әдісін өзгерту;
- экспорт пен импорт көлемдерін өзгерту;
- елді қажетті ресурстармен қамтамасыз ету (шикізат, энергия және
т.б.);
- экспорт пен импорт бағаларының арақатынасын өзгерту.
Кейбір мақсаттар ұзақ мерзімді сипатта болады, мысалы халықаралық еңбек
бөлінісіне кіру дәрежесі мен әдісін өзгерту. Басқа мақсаттар одан гөрі аз
мерзімде жүзеге асырылуы мүмкін, мысалға экспорт пен импорт көлемін
өзгерту.
Сыртқы сауда саясатының негізгі екі бағыты бар:
- еркін сауда саясаты;
- протекционизм.
Еркін сауда саясаты таза күйінде мемлекеттің сыртқы саудаға тікелей
араласудан бас тартып, рынокқа негізгі реттеуші рөлін жүктеуін білдіреді.
Бірақ бұл мемлекеттің осы шаруашылық іс-әрекетінің бағытына әсер етуден
толық шеттелуін білдірмейді. Мемлекет өз шаруашылық субъектілеріне
максималды еркіндік беру үшін басқа елдермен келісім-шарттарға отырады.
Еркін сауда оң саяси салдарға әкеледі, өйткені елдердің өзара
байланыстылығы күшейіп, бір-біріне дұшпандық әрекетінің мүмкіндігін
төмендетеді.
Еркін сауда саясатының жүргізілуі экономикасы дамыған елдерге
халықаралық айырбастан неғұрлым көп пайда алуға мүмкіндік береді. Іс
жүзінде, еркін сауда саясаты таза күйінде ешқашан және еш жерде қолданылған
жоқ.
Протекционизм – отандық экономиканы шетелдік бәсекелестерден қорғауға
бағытталған саясат. Еркін сауда саясатымен салыстырғанда протекционизмдегі
рыноктық күштерден еркін іс-әрекеті жоққа шығары-лады, өйткені әлемдік
рыноктағы жекелеген елдердің экономикалық потенциалы мен бәсекеге
жарамдылығы әр түрлі, осыған байланысты дамуы жағынан артта қалып отырған
елдер үшін рыноктық күштердің еркін іс-әрекеті пайдасыз болуы мүмкін. Күшті
шетелдік мемлекеттер жағынан шектелмеген бәсеке экономикалық дамуы
төменірек елдерде экономиканың тоқырауына және осы елде тиімсіз
экономикалық құрылымның қалыптасуына әкелуі мүмкін.
Протекционизм елде белгілі бір салалардың дамуына көмектеседі. Аграрлы
елдерде протекционизм көбінесе индустриализацияның қажетті шарты болады.
Одан басқа, протекционизм жұмыссыздықтың азаюына әсер етеді. Бірақ бұл
саясатты ұзақ мерзім бойына пайдалану экономиканың тоқырауына әкеледі,
өйткені шетелдік бәсеке болмаса, жергілікті кәсіпкерлердің техникалық
деңгейі мен өндіріс тиімділігін жоғарылатуға ынтасы төмендейді.
Өзінің төтенше формасында протекционизм экономикалық автаркия түрінде
болады, яғни ел импортты тек өз елінде шығаруға мүмкін болмайтын
тауарлармен ғана шектейді. Экспорт болса, импортты қамтамасыз ету
деңгейінде ғана рұқсат етіледі.
Протекционизм дамушы елдерде ғана емес, өндірісі дамыған елдерде
шиеленіске бәсекелестік жағдайында ұлттық тауар өндірушілерін қорғау үшін
пайдаланылуда.
Халықаралық саудадағы кедергілер:
Кеден тарифтері. Бұл импортқа келетін тауарлар және қызмет көрсетулерге
салынатын салық. Кеден тарифтерінің негізгі екі түрі бар. Мемлекеттің ақша
қаржысын толтыру үшін қолданатын ресми тарифтері және ұлт өнеркәсібін
шетелдік бәсекелестерінен қорғау үшін қол-данылатын қолдаушы тарифтері
болады. 1910 жылға дейін АҚШ-тың негізгі табыс көзі ресми тарифтер болып
келген. Бұл тарифтердің негізгі мақсаты шетел тауарлары мен қызмет
көрсетулерін отандық өнім-дерден қымбаттатып, олардың сатылуына шектеулер
қою болып табылады.
Импорт үлесі. Бұл импортқа келетін қайсыбір тауарлар және қызмет
көрсетулердің аты мен санына қойылатын шектеулер. Бұл шектеулерде қолдаушы
тарифтер сияқты ұлт өнеркәсібінің белгілі бір салаларын жекелей шетел
бәсекелестерінен қорғау болады. Мысалға, 1980 жылдары АҚШ үкіметі
Жапониядан импортқа келетін автокөліктер үшін осындай шектеулер енгізген
болатын.
Басқа шектеулер. Аталғаннан басқа да елдер арасындағы сауда еркіндігін
шектейтін бір қатар әрекеттер бар. Оларға мысал ретінде экспорт
субсидияларын айтуға болады. Бұл экспортқа тауар шығаратын кәсіпорындарға
өнімдерін шетелдерде төменірек бағамен сатуы үшін берілетін ақшадай жәрдем.
Шетелдегі тауарлардың осы елдің өзінің нарығындағы бағадан кем бағада
сатылуы демпинг деп аталады. Халықаралық саудаға шектеу жасайтын тағы бір
нәрсе "балықшылық" деп аталады. Бұл жағдайда мемлекеттік ережелер мен
тәртіптерге сүйеніп, кеденнен өтетін тауарлардың құжаттарының толтырылуы
әуре-сарсаңға айналдырып, көпке созылады.
Кеден тарифтерінің, импорт үлесінің және басқа да шектеулердің негізгі
мақсаты, импорттық тауарлар және қызмет көрсетулерді қымбаттату болып
табылады. Ендеше оны сатып алатындардың саны кеміп, адамдардың өмір сүру
деңгейі төмендейді. Онда олардың не керегі бар? Деген заңды сұрақ туады.
Сондықтан да халықаралық саудадағы шектеулерді қолдайтын дәлелдер
келтірейік.
Халықаралық сауданың шектелу себептері:
Ұлт қорғанысына байланысты салаларды қорғау. Ұлт қорғанысы үшін кейбір
өнеркәсіп салалары өмірлік маңызды болады. Сондықтан да, бұл салалардағы
өнімдерді шетелдерден алатын болсақ, соғыс бола қойған жағдайда, ол үлкен
тәуелділік жүктейді.
Жаңа салаларды қорғау. Көптеген елдер, өздеріндегі индустрияландыруды
бастағанда, қолдаушы тарифтер енгізіп, өзінің дамып келе жатқан өнеркәсібін
қорғаған. Жаңа өнеркәсіп салалары мұндай көмексіз, ешуақытта дамып, басқа
елдермен бәсекелесу деңгейіне көтеріле алмас еді. 1791 жылы Александр
Гамильтон америка өнеркәсібінің барлық жаңа салаларын қорғау үшін қолдаушы
тарифтер енгізген. Мұндай әрекеттерсіз Америка өндірушілері Батыс Еуропаның
тиімді кәсіпорындарымен бәсекелесе алмаған болар еді.
Экономиканы диверсификациялау. Бұл әрекеттің де дәлелі алдағы сияқты.
Онша дамымаған елдердің экономикасы, әдетте, бір өнімге, әлде тауарлар
тобына байланысты болады. Егер осы негізгі өнімнің бағасы тез төмендеп
кетсе, ол елдегі қаржы шым-шытырығын тудырар еді. Осындай жағдайларды
болдырмау үшін, оларға әртүрлі тарифтер қолданып, субсидиялар бөліп,
экономиканы диверсификациялайды (жанжақтыландырады).
Зерттеулер көрсеткендей, осы шараларды іске қосудың уақытша
параметрлері бойынша, барлық мемлекеттер бір-бірінен өзгешеленеді. Мысалы,
бірқатар мемлекеттер өз реформаларын импорттық саясатты басқарудың қатаң
курсынан; ал кейбіреулері оны толық ырықтандырудан бастайды.
Мысалы, Оңтүстік Корея, Бразилия және басқа елдер алғашқы кездері тек
қана экспорттық өндіріске арналған импорттық тауарларды шеттен әкелуге
жағдайлар жасады, ал экспорттық өндіріске қатысы жоқ тауарлардың импорты
шектеді немесе оларға тыйым салынды.
Осыған ұқсас әдістемені Тайвань қолданды. Ол жерде импортты алмастыру
саясаты жүргізілді. Тым аса диференцияланған әдіс-айлалар Малайзия
тәжірибесінде көрініс тапты, ондағы шектеулер белгілі бір өнімнің
экспортына, өндірістік фирманың немесе жалпы саланың сандық параметрлеріне
байланысты белгіленді.
Сонымен бірге, сауда саясатының тиімділігі үшін импортты алмастыруды
жүзеге асыру жолын таңдау өте маңызды.
Осылайша, көптеген елдер экспортты өңдеу дәрежесін арттыру ісін
менсінбеді де, дамудың экстенсивті жолдарын таңдады (Аргентина), бұған
қарағанда Бразилия өз тауарларын терең өңдеуді арттыру жолы бойынша
жүргізіп отырды.
Әлемдік нарықтың динамикалық, өзгермелі коньюнктурасы жағдайында
аргентиналық нұсқа экономикалық дамуының тежегіші болды, ал Бразилияда даму
локомативті болып саналады, өйткені ол алғашында халық шаруашылығының
өндірістік кешенінің интенсивті емес, экстенсивті әдіспен дамуын көздеген
еді.
Осы айтылғандардан мынадай қорытынды шығады: яғни сауда саясаты бірінші
немесе екінші әдісті жүзеге асыру жағдайында да, әр алуан экономикалық
салдарды қамтамасыз етеді. Бірақ мынаны атап өту керек, реформалардың
басталған мерзіміне байланысты, экономиканың дамуы үшін бөгеттердің ашылуы,
халықаралық экономикалық ұйымдарға кіруі, аймақтық принциптерді күшейту
жағдайларында елдер үшін экономикалық реттеу құралдарын таңдау әр алуан,
кейде шектеулі болады.
Мысалы, қазіргі кезде барлық подсоциалистік мемлекеттер сыртқы сауда
ұйымына кіру жолында кедендік және басқа келісімдер шеңберінде қабылданған
міндеттемелердің қиындығымен кездеседі.
Әр түрлі елдің сыртқы экономикалық саясатын зерттеу нәтижесінде мыналар
анықталған, яғни дамушы әлем, әлемдік шаруашылық байланыстардың біртұтас
кешенінің күрделі әлеміне – ұлттық экономикалардың тиімді түрде кіруі
сияқты оңтайлы нұсқаны пайдалану жолымен жүруі тиіс.
Осыған байланысты елдің экспорттық саясатында осы үшін қабылданатын
шаралар келесі іс-әрекеттерден тұрады:
- экспорттық салалардың дамуы үшін жағдайлар жасау немесе экспорттық
өндіріс салаларына бағыттау;
- кейбір салалардың дамуын бағалау және импорттық өндіріспен
бәсекелесу үшін мүмкіндігі жоқ салаларды жабу бағдарламасын
қабылдау;
- егер белгілі бір саланың келешекте әлемдік нарықта белгілі бір
орынды қамтамасыз ету мүмкіндігі болса, бірақ та қазіргі таңда осы
мүмкіндіктерді жүзеге асыру жағдайы болмағанда:
1) кедендік қорғау;
2) қаржылық және фискальдік ынталандыру;
3) қолайлы жағдайлар мен жеңілдіктердің басқа түрлерін құру.
Бұл жүргізілетін өнеркәсіптік саясат ұтымдылығы бар сыртқы сауда
саясатының адекваттығы қажет етеді (интенсивті модернизацияны бастан
кешіріп отырған салаларды қорғау); белгілі елде өндірілмейтін тауарлар
өндірісін дамыту; өндірістің басым салалары қызмет ете алмайтын тауарлар
импортын ынталандыру.
Экспорттық-импорттық саясаты жүзеге асыру кезіндегі әдістемелік жолдар
төмендегілерге қатысты мұқият таңдалуы тиіс: нақты тауарға; оны өндірудегі
қалыптасқан жағдайға; ішкі ұлттық нарық, елдің экспорттық жеткізулері
құрылымындағы оның орнына; халықаралық еңбек бөлінісіндегі (ХЕБ)
болашағына.
Осы жағдайда белгілі бір таңдалған құрал протекционистік режимге, не
ырықтандыру режиміне қызмет көрсетеді.
Аталғандардың бірінші режимі өз тіршілігінде уақытша параметрлермен
шектелген және қол жеткен мақсат бойынша әлсірейді, не толығымен тыйым
салынуы мүмкін. Бір мезетте, экспорттық позициялардың даму локомотиві болып
табылатын салалар инвестициялық саясаттың басым объектісі болып табылады.
Осы кезде дамыған елдердің халықаралық экономикалық ұйымда-ры тарапынан
болатын протекционистік режимдер өзіне қатысты қарама-қайшы күштерді
сезінуі мүмкін. Өйткені, кез келген дамушы мемлекет маңызды тұтқалардың
қысымын басынан өткереді, ал оған жауапты шаралар ретінде оларды маневрлеу
үшін жеткілікті варианттарды қолданады.
Әлемдік шаруашылық байланыстар интеграциясының тұжырымдамасын алға қою
өзара қарым қатынастар векторының ақырындап өзгеруін қамтамасыз етеді.
Импорттық саясатты жүзеге асыру кезінде төмендегідей әдістеме
қолданылады: тауарлар өндірісіндегі ұлттық мүмкіндікті талдау; оның ұлттық
экономика құрылымындағы, экспорттық позициядағы орнын анықтау; әлемдік
нарық тенденцияларын талдау.
Төлем балансының тең болмауы, экспорт тиімділігінің төмендеуі
жағдайларында протекционистік режимді қамтамасыз ететін құралдардың кең
арсеналы қолданылады.
Белгілі бір нақты мақсат пен қорғау дәрежесіне қол жеткізген кезде
протекционистік режимнің бұл құралдары басқа шаралармен және реттегіштермен
ауыстырылады.
Мұндай мысал Латын Америкасында, Шығыс Азияда кең танымал. Экономикалық
дамуды көтеру қажеттілігін сезіну экономиканың болашақ секторларын
дамытудың мерзімдік бағдарламасын қабылдауға мемлекетті бағыттады.
Құрылымды қайта құрудың қажеттілігі бірқатар салалардың өзгеруін
қамтамассыз етті, бұл салаларда мемлекет тарабынан протекционистік қорғау
жүргізілді.
Бірақ мұндай реттегіштерді қолдану саналы шектеулерде жүруі тиіс.
Көптеген мемлекеттер барлық тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз
еткен жоқ, ол тек қана басым салалардың дұрыс дамуы үшін стратегиялық
маңызды тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз етті.
Сонымен қатар, мынаны атап өту керек, яғни сауда саясатында
қолданылатын шаралар мен реттегіштер синхронды түрде инвестициялық,
кедендік, валюталық және басқа да саясаттардың реттегіштерін іске қосуы
тиіс.
Атап айтқанда, кедендік саясаттың болашағы зор, бірақ өз дамуында
белгілі біркүшті жинақталмаған салаларға ғана бағыттауға мүмкін. өиткені,
елдің экспорттық табысының құрамдас бөлігі болып табылатын салалар еркін
сауда режимі салдарынан жедел түрде күйреуге бейім болып келеді.
Инвестициялық саясаттын құралдары даму локомотиві болып қызмет ете алатын
салалардың дамуына бағытталуы мүмкін.
Сонымен бірге, сыртқы сауданы реттеу шараларына, арсеналына төмендегі
құралдар кіретіндігін атап өту керек. Оларды 8 топқа топтауға болады (кесте
1).
Саудадағы негізгі ережелер сыртқы сауда ұйымының ережелері-мен
реттеледі. Осы ұйымның ережелеріне сәйкес сыртқы сауданы реттеу үшін
негізгі құрал ретінде кедендік тариф қолданылады. Сыртқы сауда ұйымының
мүшесі болып табылмайтын мемлекеттер мүшеліктің қамтамасыз ететін
артықшылықтарын қолдана алмайды.
Бұл жағдайларда сауданы реттеудің негізі болып екі жақты сауда
келіссөздері мен келісімдері табылады. Оған өте қолайлы жағдайлар жасау
режимі (ҚЖР) кіреді.
Ұлттық жүйедегі саудада қолданылатын ережелерде бір ізділіктің болмауы
протекционистік шаралармен анықталған көптеген кедергілерді туындатады.
Сыртқы сауданы реттеуде Кедендік ықтымақтастық Кеңесі маңызды рөл атқарады.
Бұл Кеңес бірыңғай еределерді белгілейтін тұжырымдамаларды жасайды.
Дамыған елдердің халықаралық саудасы негізінен сыртқы сауда ұйымының
мүшелері болып табылады. Олар реттеудің төмендегідей тәсілін қолданады.
Кесте 1.
Сыртқы сауданы реттеу шаралары
Тарифтік Қаржылық шаралар
- импорттық кедендік тарифтер - валюталық операцияларды жүргізу
ережелері
Паратарифтік Автоматтық лицензиялау
- баж салықтары; - тауарларды шеттен әкелу мен шетке
- импортық тауарларды енгізу шығаруға арналған құжаттар;
кезінде алынатын төлемдері;
- кедендік жиындар;
- ішкі салықтар;
- мақсатты жиындар;
Бағаларды бақылау шаралары Мемлекеттік монополиялар
демпингке қарсы; - экспорт пен импортқа монополиялар
компенсациялар;
импорттық жиындар;
Сомдық реттеу Техникалық шаралар
- квоталар - стандарттар;
- сапа нормасы;
- қауіпсіздік нормасы.
Еларалық өзгешеліктеріне қарамастан, кедендік тариф құрылымына мыналар
кіреді:
- автономдық мөлшерлемелер; бұл мөлшерлемелер елге өте қолайлы
жағдайлар режимі (ҚЖР) ұсынылмаған кездерде ғана қолданылады;
- ҚЖР мөлшерлемелері;
- Дамушы елдерінің тауарларына қатысты қолданылатын артықшылығы
бар мөлшерлемелер.
Сыртқы сауды ұйымына мүше елдер, сыртқы сауданы реттеу тәжірбиесінде
шектеуші шаралар блогын қолданады, олар төмендегі ретпен жіктеледі:
- экономикалық мазмұндағы әкімшілік шаралар (тауар тапшылығы,
төлем балансының теңсіздігі, өнеркәсіптік саясатқа зияны)
сонымен бірге экономикалық емес сипаттағы шаралар;
- субъектілердің өзара келісімдері бойынша экспорт-импортты өз
еркімен шектеу;
- әділетсіз бәсекеге қарсы шектеулер немесе шаралар;
- қоршаған ортаны қорғау, ұлттық қауіпсіздікті сақтау мақсатында
енгізілетін шектеулер.
Мемлекет шаруашылық субъектілеріне кеңестер беруі және қандай да бір іс-
әрекетке ынталандыруы мүмкін.
Мемлекеттің сыртқы саудадағы өтімді құралдары әр түрлі тыйым салу,
мысалға бір өнімнің экспорты мен импортына және бір елге қатысты тыйым салу
болып табылады.
Сыртқы сауданың құралдарына екі жақты немесе көп жақты келі-сімдер
жүйесі кіреді. Бірақ нарықтық қатынастар даму жағдайында сыртқы сауданың
пайдасын ұлғайту және азайтуға әсер ету құралдарын пайдалану арқылы,
мемлекет шаруашылық субъектілерін мемлекет саясатының мақсаттарына сәкес
шешім қабылдауына мәжбүр еткізеді. Осы құралдарға тарифтік және тарифтік
емес шектеулер кіреді.
Сыртқы сауда саясатының классикалық және негізгі құралы болып кедендік
тарифтер саналады.
Кедендік тариф – бұл баж салықтары қойылымының жүйеленген тізімі.
Кедендік баж салығы деп мемлекеттік шекараны өту кезінде тауарлардың
импорты мен экспортына салынатын салығы түсініледі.
Тарифтердің бағаларға әсер етуі ішкі сұраныс пен әлемдік ұсыныс
көлемінің арақатынасына байланысты болады. Әлемдік ұсынысқа қарағанда аз
сұранысы бар Қазақстан мемлекеті қойған тариф әлемдік бағаны төмендете
алмайды. Ал ішкі баға тарифтің толық сомасына өседі.
Әлемдік бағаға әсер ете алатын үлкен мемлекет жағдайында, баж салығы
импорттаушы елде тауар бағасын жоғарылатып, экспорттаушы елде төмендетеді.
Баға өзгерісінің нәтижесінде тұтынушылар импорт-таушы елде ұтылса,
экспорттаушы елде ұтады. Өндірушілерге келсек, жағдай керісінше болып,
импорттаушы елде ұтып, экспорттаушы елде ұтылады. Кедендік баж салығын
енгізген мемлекет болса, табыс алады.
Кедендік баж салығы төмендегідей критерийлер бойынша бөлінеді:
1) Тауар қозғалысының бағыты бойынша.
Тауар қозғалысының бағытына байланысты импорттық, экспорттық және
транзиттік баж салығы болып бөлінеді. Көбінесе импорттық баж салықтары
кездеседі. Өйткені олар ұлттық өндірісті, ішкі бағалар деңгейін қорғау мен
фискалды және саяси мақсаттарда кең қолданылады.
2) Баж салығын орнату әдісі бойынша.
Орнату әдісіне сәйкес баж салықтары адвалорлы, спецификалық және
құрама болып бөлінеді. Әлемдік саудада кең тараған тауар бағасына
байланысты пайыз мөлшерімен орнатылатын баж салығын адвалорлы (бағалық)
салық деп атайды.
Осыған байланысты импорттық тауарларды бағалау әдісінің маңызы
жоғарылайды. Қазіргі кезде ол көптеген елдерде тариф пен сауда жөніндегі
Генералды келісім шеңберінде жасалған кедендік мақсаттарда тауарларды
бағалау туралы Келісіммен реттелуде. Адвалорлы баж салықтарының орта көлемі
салыстырмалы төмен (6 пайыз) деңгейде болады. Әдетте импорттық баж салығы
тауардың өңделу дәрежесі жоғарылаған сайын өсе түседі.
Спецификалық (арнайы) кедендік баж салығы өлшем бірлігінің абсолютті
мағынасында орнатылады.
Құрама (комбинированный) аралас баж салықтары жоғарыда көрсетілген
екі әдіспен орнатылады.
3) Баж салықтарының іс - әрекет бағыты бойынша.
Іс-әрекет бағыты бойынша преференциалды және дискриминациялық баж
салықтары болып бөлінеді. Преференциалды баж салықтары бір елдер немесе
қандайда бір тауарларға тиімді жағдай жасау мақсатында минималды деңгейден
төмен қойылады. Дискриминациялық баж салықтары қандай да бір ел немесе
тауарға қарсы орнатылып, оған тиімсіз жағдайларды орнатуға бағытталады.
Демпингке қарсы баж салықтары орын толтыру (компенсациялық) баж
салықтарының түрі болып табылады. Олар демпинге қарсы қолданылып, бағалар
деңгейін қалыпты жағдайда ұстау үшін пайдаланылады. Тарифті саясатты
қолдану тиімділігі туралы көптеген көзқарастар бар.
Экономикалық саясат құралы ретінде тарифті қолданудың қарсыластары
тарифке қарсы бірқатар дәлелдер келтіруде:
1) Тарифтер экономикалық өсуді тежейді;
2) Тариф - тұтынушыларға салықтық ауыртпалықты ұлғайтады;
3) Импортталған тауарларға салынатын тариф жанама түрде елдің
экспортына нұқсан келтіреді;
4) Тариф жұмыстылықтың жалпы деңгейінің қысқаруына әкеледі;
5) Тарифтерді бір жақты енгізу көп жағдайда сауда соғыстарына
әкеледі.
Ал тарифтерді жақтауға мынандай дәлелдер келтіріледі:
1) Тариф – жас салаларды қорғайды;
2) Тариф – жергілікті өндірушілерді ынталандыру құралы;
3) Тариф – бюджеттік түсімдердің маңызды көзі;
4) Тариф – ұлттық қауіпсіздікті, елдің халықаралық беделін қорғайды.
Кедендік тарифтер көп түрлілігі және орындайтын мәселелері бойынша
мүмкіндігіне байланысты экспорт-импорт мәмілелерін реттеуде өте кең
қолданылады. Көбінесе импорттық баж салықтары протекционистік шара ретінде
пайдаланылады. Дамушы елдерде олар салықтық түсімдерді ұлғайтуға, дамыған
елдерде олар сыртқы сауданы реттеуде қолданылады.
Тарифтік емес кедергілер үш топқа бөлінеді:
1) Белгілі бір отандық өндіріс салаларын қорғауға бағытталған
импортты тікелей шектеу шаралары: квоталар, лицензиялар, орнын
толтыру (компенсационные) алымдары, импорттық депозиттер, және
демпингке қарсы және орнын толтыру баж салықтары;
2) Тікелей сыртқы сауданы шектеуге бағытталмаған, бірақ сондай
нәтижеге әкелетін әкімшілдік шаралар: кедендік құжаттарды
дайындау, техникалық және санитарлық стандарттар мен нормалар,
тауарды орау мен таңбалауға қойылатын талаптар т.б. сияқты;
3) Сыртқы сауданы шектеуге тікелей бағытталмаған; бірақ сол нәтижеге
әкелетін басқадай шаралар:
Квоталар мен лицензиялар. Квота (контингент) деп – белгілі бір кезеңде
импорттық немесе экспорттық тауарға құнын немесе мөлшерін шектеуді
түсінеміз. 0-ге тең квота қойылған жағдайда, импортқа немесе экспортқа
тыйым са-лыну, басқаша айтқанда эмбарго орнын алады. Квота экспорт пен им-
порт мүмкіндіктерінен жоғары деңгейде де қойылуы мүмкін. Бұл жағ-дайда
квота шектеу емес, тауардың қозғалысын бақылау әдісі болып табылады.
Импортқа квота енгізудің елдің әл-ауқатына тигізетін әсері мен салдары
импорттық баж салығын енгізумен ұқсас болады.
Экспорттық квоталар өте сирек қолданылады. Ол тек осы өнім бойынша елде
жетіспеушілік кезінде және саяси мақсаттарда (дискри-минациялық сипатта)
қолданылады. Импорттық квоталар ұлттық өнді-рісті шет ел бәсекелестерінен
қорғау, жұмыссыздықты қысқарту, төлем балансын жақсарту, тауар қозғалысын
бақылау үшін қолданылады.
Квотаның бір түрі болып экспортты ерікті шектеу келісімі табылады.
Көбінесе ол дағдарыстағы салалар өніміне байланысты қолданылады.
Квотаның басқа бір түрі тарифтік квоталар деп аталады. Қойылған
квоталар көлемінде тауарлар импорты баж салығынсыз жүзеге асырылып, осы
көлемнен асқан импортқа жоғары салықтар салынады. Мысалға, АҚШ-та осындай
шаралар арқылы сүт, балық, картоп және мотоциклдің кейбір түрлерінің
импорты реттеледі.
Квоталар көбінесе лицензия негізінде бөлініп, осы жағдайда ол экспорт
пен импортқа рұқсат болып табылады.
Басқадай тарифтік емес шектеулер. Мемлекет валютаны пайдалану әдісін
(мемлекетке валютаны са-туға мәжбүр ету және т.с.с.) анықтауға валютамен
төлеуге рұқсат алу-ға міндеттеуі сияқты валюталық шектеулер орнатуы мүмкін.
Оның сал-дары мөлшерін шектеу кезіндегідей болады. Одан "айналып өтудің"
әдісі клирингтік келісімдер, қарама-қарсы сауда болып табылады.
Сыртқы сауданы шектеуде басқа да тарифтік емес шектеулер қолданылуы
мүмкін. Мысалға: сыртқы саудаға мемлекеттік монополия, жергілікті шикізатты
пайдалану талаптары, экспорттаушыларға салық жеңілдіктерін беру және т.б.
Экспорттық субсидия дегенімізде мемлекеттің кәсіпорындардың экспортын
ынталандыру мен олардың өнімдерінің шет ел рыноктарында бәсекелестігін
жоғарылатуға, басқаша айтқанда пайда мөлшеріне әсер етпестен экспорт
бағаларын төмендетуге мүмкіндік беру жолдарын түсінеміз. Ол көмек көбінесе
ақшалай формада болады.
Қазақстандағы кедендік-тарифтік реттеу мынандай құқықтық-нормативті
құжаттарға негізделген: 1991 жылдың 24 желтоқсанындағы ҚР "Кедендік тариф
пен баж салығы туралы" заңы; 1999 жылдың 16 шілдесіндегі "ҚР кедендік іс
туралы" заңы; 1999 жылдың 13 шілдесіндегі "ҚР-ғы демпинге қарсы шаралар
туралы" заңы; 1994 жылдың 14 көкегіндегі "Жүк түсіру алдындағы инспекция
бойынша келісімі"; 1999 жылдың 16 шілдесіндегі "ҚР-ғы субсидиялар мен
шығынды өтеу шаралары туралы" заңы.
Кедендік баж салығы қойылымдарының жүйеленген жиналымы ретіндегі
кедендік тариф, тауарларды кодтау мен жазудың қалыпты жүйесіне қатысты
кедендік істің нормалары мен принциптерінде құрылған. Қазақстан ТМД елдері
үшін әрекет ететін сыртқы экономикалық іс-әрекеттің тауарлы номенклатурасын
пайдаланып, ол іс жүзінде қалыпты жүйеге сәйкес келеді.
1.3. Халықаралық сауда саясатының мәні мен рөлі
Қазіргі кезде халықаралық ұйымдардың бірнеше түрлері құрылды: ол
ұйымдар глобальды сипатта БҰҰ-ға кіретін халықаралық институттар, ұйымдар
болды. Оның қалыптасу негізіне жататын принциптер әлеуметтік-экономикалық
жүйенің бірігуі бойынша, елдердің ұйымға кіруі, аймақтық ұйымдар т.б.
Қазіргі кезде әлемде, халықаралық ұйымдардың қызметінің маңызы өсуде,
осы жағдайда бірде-бір мемлекет экономикалық, мәдени, гуманитарлық дамуда
жеке-дара дами алмайды. Елдер арасындағы ең тиімді ұйымдардың формасы
халықаралық институттардың құрылуы.
Халықаралық ұйымдардың мақсаты – оның құрамына қандай елдер кіруімен
ерекшеленеді.
Дамыған капиталистік елдердің ұйымдары сауда, валюта, төлем балансы,
өндірістік қиындықтарды, сондай-ақ трансұлттық корпорациялардың қызметін
кеңейту мәселелерін шешеді. Халықаралық экономикалық ұйымдардың маңызы
қазіргі әлемде үлкейіп келеді. Бұл ұйымдардың қызметі әр түрлі әлеуметтік
құрылымдағы елдердің арасындағы күрделі мәселелерді шешуге бағытталған.
Халықаралық саудаға қатысатын елдер, осы облыста кездесетін
түсініспеушіліктердің себебін іздеуде және оны болдырмау немесе жұмсарту
шараларын қарастыруда. Бұл жағдайда осы проблемаларды шешуде халықаралық
сауданың табиғатына тән екі жақтылық айқын көрінеді. Бір жағынан, олар өз
күштерін сыртқы сауданың дамуы мен кеңею құралдарын іздуге жұмсаса, екінші
жағынан қарама-қарсы бағыт туындайды – ол бағыт оның орталықтануы, яғни
жекелеген елдер арасында және экономикалық топтастырудағы айырмашылықтар.
Міне осы екі жақтылық ұжымдық іс-әркеттің объективті қажеттілігі
жағдайында, өз жолында күрделі қиындықтарға кездесуде. Өзара байланысты,
жинақты сыртқы сауда саясатын ойластыру өзінің ойдағыдай тиімділігін бере
алмады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz