ҚОРЛАРДЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ҚОРЛАР – ӨНДІРІС ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ФАКТОРЫ
1.1 Қорлардың экономикалық мазмұны және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .7
1.2 Қорлардың жіктелуі мен
бағалануы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Қорлар есебінің қазіргі заманғы жағдайы және оны
жетілдіру ... ... ... ... ..17
2 ҚОРЛАРДЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 АлматыСтройТранс АҚ-ң бухгалтерлік есебі және есеп саясаты ... ..
23
2.2 Қорлардың кіріс және шығыс есебі, құжаттық
жабдықталуы ... ... ... ... ... 34
2.3 Қорлардың қоймадағы және бухгалтериядағы
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... .38
2.4 Қорлардың синтетикалық және аналитикалық
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... 43
3 ҚОРЛАР ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ
3.1 Қорлар есебінің аудиті, мақсаты және
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... .. 45
3.2 АлматыСтройТранс АҚ-ң қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ..67
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .83
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...86
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Өндірісте қорлардың есебінің дәл
қазіргі кезде елімізде өзектілігі күннен күнге артуда. Бухгалтерлік есепте
қорларды есепке алуды дұрыс жүзеге асырып, олардың маңыздылығын түсіну
керек. Сондықтан да осы дипломдық жұмысымның тақырыбын Қорлар есебінің
қазіргі заманғы жағдайы және оны жетілдіру жағдайы деп таңдап алу
себебім, қазіргі нарықтық экономиканың даму барысында негізсіз шығындармен
күресу, өнімнің өзіндік құнын азайту және оның сапасын арттыру мәселесі
тұрғандықтан әсіресе орта және шағын кәсіпорындардың бәсеке
қабілеттіліктерін жоғарылату мен отандық өнім өндіруді дамыту мәселесі
алдыңғы орындардың бірін иеленгендіктен осы тақырыпты теориялық жағынан
ізденіп жазуды алдыма мақсат етіп қойдым. Өйткені бұл тақырыптың қазіргі
кезде өзектілігі артып отыр. Оны шешу үшін төмендегі мәселелерге көңіл
бөлу керек :
- Қорларды тиімді қолдануды жақсарту әдістерін таңдау;
- Өндірісте қорларды тиімді пайдалану мен оларға аудиторлық тексеру
жолдарын жетілдіру;
- Дайын өнімдер мен тауарлар бәсекелестікке төтеп беру үшін сапасын
жақсартып, оларға жұмсалған шығындарды бақылау ;
- Тауарлар мен дайын өнімдерді халықаралық стандарттарға сәйкестендіру;
- Өнімдердің өзіндік құнын төмендету жолдарын қарастыру және сапасын
арттыру;
- Қорлар есебін дұрыс жолға қойып, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауда
өнім түрлеріне қарай тиімді әдістерін таңдау және есеп саясатына енгізіп
отыру.
Бухгалтерлік есепті реформалауда жасалған тұжырымдама міндеттерінің
бірі – ішкі ақпараттық жүйе арқылы кәсіпорынды басқаруды жетілдіру болып
табылады. Тиімді басқару принциптері мен есепті ұйымдастырудың жаңа амал-
тәсілдерінің негізі ретінде Қазақстанда іс-әрекет етушіге неғұрлым жақын
еуропалық құрылым алынды. Нарықтық экономика ресурстың барлық материалдық,
еңбек және қаржылық түрлерін ұтымды пайдалануды көздейді, олар кәсіпкерлік
іс-әрекеттің күтілетін нәтижесін (табыстылығын) қамтамасыз етуі тиіс.
Басқару есебі кәсіпорынның қолда бар ресурстарын пайдалануды меншік иесі
тарапынан бақылауға бағытталған. Мұнда қорлар және олардың тиімділігін білу
маңызды.
Қазіргі уақытта басқару ресурстарын жүйелеу мен өндірістегі қорлар
проблемасы өзекті, дегенмен әрбір қайта құрылған немесе қайта жасалған
кәсіпорын көптеген жағдайларда мыналардың есебінен өндірістік емес шығындар
болады:
-өндірістік құжаттарды толық пайдаланбау;
- айналымдық қаражаттың айналымдылығын өндірістік ресурстарға жоғары баға
болуына байланысты азайту.
Экономикамыздың нарықтық жолмен дамуы барысында ұйымдар қызметінің
қаржылық мәселелері күшейе түсуде. Осыған сәйкес ұйым басшылығының ерекше
көңілі бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына мән беріліп отыр. Әсіресе,
елімізде халықаралық стандартқа сәйкес жаңа бухгалтерлік есеп стандартының
енгізілуі ел экономикасының дамуына оң әсерін тигізуде. Бұл еліміздің
қазіргі даму кезеңінде оның шет ел инвесторларымен қарым-қатынасының нығаюы
кезеңінде маңызды болып саналады. Бухгалтерлік есеп нарықтық қатынастар
жағдайында ұйымдарда ерекше маңызды орынға ие. Есепке алу мәліметтері
ұйымдардың және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел басқару
үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшін, сөйтіп, ел
экономикасын дамыту заңдылықтарын зерделеу және зерттеу үшін қолданылады.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында ұйымдардың күрделі экономикалық
тетігін нық және жақсы жолға қойылған есеп жүйесінсіз, сондай-ақ сенімді
экономикалық ақпаратсыз басқару, іс жүзінде мүмкін емес. Сондықтанда кез-
келген ұйымдар үшін есеп ақпараттық жүйелері маңызды орын алады. Оның
ішінде қорлар есебінің де ұйымдастырылуы, олардың өз уақытылы іске асырылып
отыруы өз әсерін тигізбей қоймайды. Қазақстан Республикасындағы нарықтық
қатынасқа көшу барысында аймақты, қатал бақылау-тексеру ерекше орын алатыны
шетел үлгісінен белгілі. Себебі нарықты қатынас принципімен дамуды
қамтамасыз ету үшін сол елде – бәсекелестік қамтамасыз ету үшін шешуші роль
атқарады. Бәсекелестікті қамтамасыз ету үшін өте қатал бақылау-тексеру
болуы қажет. Соның нәтижесінде ғана нарықты қатынас жолмен дамудың
тиімділігі іске асырылады. Ұйымның өндіріс шығындары айналым қорларының
негізгі бөлігінің бірі болып табылады. Оның құрамына материалдар мен
шикізаттар, өндірістік жұмыскерлердің еңбек ақысы, негізгі құралдардың
амортизациясы және басқа да үстеме шығындар кіреді.
Нарықтық экономика жағдайында айналым қорының айналымдылығын
жоғарылату оның маңызды және нақты көрсеткіші болып табылады. Өнімнің
өзіндік құнында материалдардың үлес салмағы өнеркәсіптерде 70% , ал тоқыма
және химиялық өнеркәсіптерде 85%-ке жетеді. Өндіріс процесіне еңбек
заттары өндіріс қорлары ретінде қатысып, жаңа қалыптасқан өнімге өзінің
құнын толық беріп отырады. Олар бұл процесте толық қолданыла отырып, жаңа
өнімнің материалдық негізін құрайды.
Қорларды тиімді қолдану мәселелерін қымбат материалдарды өнімнің
сапасына нұқсан келтірмейтін арзанырақ материалдармен ауыстыру, өндіріс
қалдықтарын анықтап тиімсіз шығындарды максималды түрде жойып, шаруашылық
айналымына қайталанбалы ресурстарды кеңінен енгізу арқылы шешу қажет. Бұл
сауалды шешуде бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуының маңызы зор.
Бухгалтерлік есеп материалдардың сақталынуы, шығындар нормасының
төмендетілуі және тиімді қолданылуы туралы мәліметтерді жинақтайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
- қорларды келешекте пайдалану үшін сақтау, басқа жаққа және өндіріске
босату мен пайдалану мөлшерін белгілеп, оларды жетілдіру;
- белгіленген тәртіп бойынша тауарлы-материалдық қорлардың қалдығын
жаппай түгендеп отыру;
- оларды бақылау арқылы тексеріп және олардың нәтижелерін дер кезінде
есепке алып отыру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- қорлар бойынша операциялардың құжаттарда уақытылы және дұрыс
көрсетілуі, материалдардың түсуі мен босатылуы, дайындалуы бойынша нақты
мәліметтермен қамтамасыз етілуі;
- материалдық - қорлардың сақталу орындарында және барлық қозғалыс
кезеңдерінде сақталынуын бақылау;
- қордың бекітілген нормасының сақталынуын бақылау;
- қойма қорларының жағдайын бақылап отыру.
"Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы" Қазақстан
Республикасының Заңы күшіне енді. Сондай-ақ бухгалтерлік есеп жүргізу
халықаралық стандарттарға көшуде және де Жұмыс шоттар жоспары енгізілді.
Экономиканың қай саласындағы болмасын ұйымдар мен еңбек ұжымдары шикізат
пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапты
жоюға, өндірісін ұлғайтуға, өндіретін өнімнің өзіндік құнын төмендетуге
мүдделі болып саналады. Бұл орайда ұйымның материалдық құндылықтарын сондай-
ақ басқа да ресурстарын тиімсіз жұмсауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің
маңызы мен мәнін айрықша атап өтуте болады.
Зерттеу жұмысының обьектісі: “АлматыСтройТранс” Акционерлік Қоғамының
мәліметтері алынып, қорлар есебі мен аудитін қарастырып, оны жетілдіру
жолдарын және нарықтық талаптарға сай жағдайға әкелу бағыттарын зерделеу
және зерттеп жазу.
Зерттеу пәні құрылыс ұйымдарындағы қорлардың есебі және аудиті,
олардың қалыптасуы және оны саралау факторлары, бухгалтерлік есептің
жүзеге асырылу тәжірибесі мен теориялық зерттеу маңыздылығын қарастыру
болып табылады.
Зерттеу жұмысы бойынша ұсыныстар:
- артық және қажет емес шығындарды анықтап, олардың өткізілуіне
бақылау жүргізудің әдістерін ұсыну;
-өндірісте қорлардың қолданылуын жүйелі түрде бақылау тәсілдерін
анықтау;
-дайындалған қорлардың нақты өзіндік құнын және көлік дайындау
шығындарын дұрыс және уақытылы есептеу;
- қорлардың өнімнің өзіндік құнына дұрыс аударылуын бақылау;
- қорлар есебі бойынша ұйымның есеп саясатының сақталуын және дұрыс
қалыптасуын қадағалау. Дұрыс ұйымдастырылған есеп қорлардың түгелдей
сақталынуына, олардың үнемді пайдаланылуына көмегін тигізеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы үш бөлімнен тұрады.
Жұмыстың кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен
міндеттері, зерттеу объектісі мен зерттеу пәні және ұсыныстар берілген.
Бірінші бөлімінде, қорлардың қалыптасуы және нарықтағы ролі сондай ақ
теориялық негіздері толығынан жазылған. Екінші бөлімде, АлматыСтройТранс
АҚ-ң бухгалтерлік есебі және есеп саясаты, қорлардың кіріс және шығыс
есебі, құжаттық жабдықталуы, қорлардың қоймадағы және бухгалтериядағы есебі
және қорлардың синтетикалық және аналитикалық есебі қарастырылады.
Жұмыстың үшінші бөлімінде қорлар есебінің аудиті, мақсаты мен міндеттері,
АлматыСтройТранс АҚ-ң қаржылық жағдайын талдауы жазылған.
1 ҚОРЛАР – ӨНДІРІС ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ФАКТОРЫ
1.1 Қорлардың экономикалық мазмұны және маңызы
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында қаржылық есепке қатысты
нормативтік құжаттарда қорлар түсінігі арасында ешқандай шектеу қоймайды.
Нарықтық экономика кезінде меншіктіктің көп түрлілігіне сәйкес,
экономиканы басқаруда мекеме құқығының кеңеюі, өндірістің салалық
ерекшелігі талап етеді: қорлар есебін жүргізуде әр түрлі сұрақтарды шешуде
техника және тәсілдердің балама және көп нұсқалы тәсілдері қажет.
Қорлар (шикізат, материалдар, жанармай және т.б.) дайын өнім алу
мақсатымен адам еңбегіне бағытталған заттар болып табылады. Өндірістік
жағдайда өзінің түрін сақтайтын және өнімге бірқалыпты құнын аударатын
еңбек заттары болып табылады. Еңбек құралдарымен салыстырғанда, еңбек заты
бүтіндей қолданылады және өзінің құнын сол өнімге толығымен аударады және
әрбір өндірістік циклдан кейін алмастырылады. Өндірісте тауарлық-
материалдық құндылықтарды пайдаланудың біртіндеп жоғарлауы өндірістің
кеңеюін, өнім өзіндік құнындағы материалдық шығындардың және ресурсқа
бағаның өсуін көрсетеді. Нарықтық экономика жағдайында өндірістік қорларды
тиімді пайдалану көрсеткіштеріне өнімнің өзіндік құнына материалдық
шығындарды төмендету, үнемдеу, сапаны жақсарту сияқты факторлар маңызды
орын алады.
Ұйымдарда қорларға байланысты алғашқы құжаттардың рәсімделуін реттеу,
типтік үлестірілген формаларды кеңінен енгізу, есептік-талдамалық
жұмыстарды автоматтандыру және механикаландыру деңгейін кеңейту, шикізаттар
мен материалдар, топтамалық заттарды сақтау, қабылдау және жұмсаудың қатаң
тәртібін қамтамасыз ете отырып, ерекше, тапшы және қымбат тұратын
материалды беру құжаттарына қол қоятын лауазымды тұлғалардың санын шектеу
арқылы өндірісті қажетті ресурстармен жабдықтауды жақсартуға болады.
Өндірістік қорлардың сақталуын, дұрыс қабылдануын, сондай-ақ құндылықтарды
өндіріске жіберуді қамтамасыз ету үшін, ұйым жеткілікті мөлшерде қойма,
өлшейтін және өлшеуіш приборлар, ыдыстық заттар және басқа да жабдықтармен
жабдықталуы керек. Материалдық ресурстарды нормаға сәйкес жұмсалуына және
норманың сақталуына, сонымен қатар өндірісте жартылай фабрикаттың,
бөлшектердің қозғалысының жедел есебінің анықтығын және нақтылығын
жетілдіруге көп көңіл бөлу керек. Сондықтан бухгалтерлік есептің
мәліметтері өнімнің өзіндік құны құрамындағы өндірістік шығындарды
төмендетуге байланысты резервтерді анықтау үшін, шығын нормасын төмендету
және сақтауда тұрған материалдар туралы толық ақпараттармен қамтамасыз етуі
қажет.
Осыған байланысты қорлар есебі алдында келесі міндеттер тұр:
- материалдарды дайындау, түсуі және жіберілуі бойынша барлық
операциялардың құжаттық көрінісі дұрыс және мерзімді болуын қамтамасыз ету;
тауарлық-материалдық құндылықтарды дайындауға байланысты шығындардың
анықтығын және дұрыстығын бақылау; шығындардың жұмсалуы бойынша ауытқуларды
есептеу және есептен шығару;
- материалдық құндылықтарды сақтау орнында және қозғалысының барлық
сатысында олардың сақталуын бақылау;
- өндірістік шығындардың бекітілген нормасының сақталуын тұрақты бақылау;
- өндірісте материалдарды қолдануды құрылымдық бақылау;
-технологиялық қалдықтар мен жоғалтуларды және оларды қолдануды бақылау;
-белгіленген шектермен (лимиттермен) салыстырғанда материалдық ресурстарды
артық шығыстау немесе үнемдеу көлемі бойынша нақты ақпаратты мерзімінде
алу; материалдық ресурстармен жабдықтаушы ұйымдардың арасында есеп
айырысудың мерзімінде жүргізілуін және жолдағы тауарлық-материалдық
құндылықтарды бақылау.
Нарықтық экономика кезінде меншіктіктің көп түрлілігіне сәйкес,
экономиканы басқаруда мекеме құқығының кеңеюі, өндірістің салалық
ерекшелігі талап етеді: өндірістік қорлар есебін жүргізуде әр түрлі
сұрақтарды шешуде техника және тәсілдердің балама және көп нұсқалы
тәсілдері қажет.
Өндірістік қорлар (шикізат, материалдар, жанармай және т.б.) дайын өнім
алу мақсатымен адам еңбегіне бағытталған заттар болып табылады. Өндірістік
жағдайда өзінің түрін сақтайтын және өнімге бірқалыпты құнын аударатын
еңбек заттары болып табылады. Еңбек құралдарымен салыстырғанда, еңбек заты
бүтіндей қолданылады және өзінің құнын сол өнімге толығымен аударады және
әрбір өндірістік циклдан кейін алмастырылады. Өндірісте тауарлық-
материалдық құндылықтарды пайдаланудың біртіндеп жоғарлауы өндірістің
кеңеюін, өнім өзіндік құнындағы материалдық шығындардың және ресурсқа
бағаның өсуін көрсетеді. Нарықтық экономика жағдайында өндірістік қорларды
тиімді пайдалану көрсеткіштеріне өнімнің өзіндік құнына материалдық
шығындарды төмендету, үнемдеу, сапаны жақсарту сияқты факторлар маңызды
орын алады.
Ұйымдарда тауарлық-материалдық құндылықтарға байланысты алғашқы
құжаттардың рәсімделуін реттеу, типтік үлестірілген формаларды кеңінен
енгізу, есептік-талдамалық жұмыстарды автоматтандыру және механикалан-дыру
деңгейін кеңейту, шикізаттар мен материалдар, топтамалық заттарды сақтау,
қабылдау және жұмсаудың қатаң тәртібін қамтамасыз ете отырып, ерекше, тапшы
және қымбат тұратын материалды беру құжаттарына қол қоятын лауазымды
тұлғалардың санын шектеу арқылы өндірісті қажетті ресурстармен жабдықтауды
жақсартуға болады. Өндірістік қорлардың сақталуын, дұрыс қабылдануын,
сондай-ақ құндылықтарды өндіріске жіберуді қамтамасыз ету үшін, ұйым
жеткілікті мөлшерде қойма, өлшейтін және өлшеуіш приборлар, ыдыстық заттар
және басқа да жабдықтармен жабдықталуы керек. Материалдық ресурстарды
нормаға сәйкес жұмсалуына және норманың сақталуына, сонымен қатар өндірісте
жартылай фабрикаттың, бөлшектердің қозғалысының жедел есебінің анықтығын
және нақтылығын жетілдіруге көп көңіл бөлу керек. Сондықтан бухгалтерлік
есептің мәліметтері өнімнің өзіндік құны құрамындағы материалдық шығындарды
төмендетуге байланысты резервтерді анықтау үшін, шығын нормасын төмендету
және сақтауда тұрған материалдар туралы толық ақпараттармен қамтамасыз етуі
қажет.
Осыған байланысты өндірістік қорлар есебі алдында келесі міндеттер тұр:
- материалдарды дайындау, түсуі және жіберілуі бойынша барлық
операциялардың құжаттық көрінісі дұрыс және мерзімді болуын қамтамасыз ету;
- тауарлық-материалдық құндылықтарды дайындауға байланысты шығындардың
анықтығын және дұрыстығын бақылау;
- шығындардың жұмсалуы бойынша ауытқуларды есептеу және есептен
шығару;
- материалдық құндылықтарды сақтау орнында және қозғалысының барлық
сатысында олардың сақталуын бақылау;
- өндірістік қорлардың бекітілген нормасының сақталуын тұрақты
бақылау;
- өндірісте материалдарды қолдануды құрылымдық бақылау;
- технологиялық қалдықтар мен жоғалтуларды және оларды қолдануды
бақылау;
- белгіленген шектермен (лимиттермен) салыстырғанда материалдық
ресурстарды артық шығыстау немесе үнемдеу көлемі бойынша нақты ақпаратты
мерзімінде алу;
- материалдық ресурстармен жабдықтаушы ұйымдардың арасында есеп
айырысудың мерзімінде жүргізілуін және жолдағы тауарлық-материалдық
құндылықтарды бақылау.
1.2 Қорлардың жіктелуі мен бағалануы
Қорлар ұйымның айналым капиталының негізгі бөлігі болып табылады.
Өндіріс үрдісінде бір-ақ рет қатысып өндірілген өнімнің өзіндік құнына
түгелдей кіріп, оның материалдық негізін құрайтын өндірістік қорлардың
алатын орны өте зор. Сонымен қатар түрін өзгертіп, жаңа өнімнің материалдық
негізін құрай отырып олар осы үрдісте толығымен тұтынылады. Тауарлық-
материалдық қорлар баланста материалдар, дайын өнімдер, тауарлар және
аяқталмаған өндіріс баптары бойынша жинақталып, оларға мынандай активтер
жатады: шикізаттар, сатып алынған жартылай фабрикаттар мен құрастыру
бұйымдары, конструкциялар мен тетіктері, отындар, ыдыстар мен ыдыстық
материалдар, қосалқы бөлшектері, қайта өңдеуге берілген материалдар, сондай-
ақ шаруашылықтың негізгі және қосалқы өндірістерінде сатуға шығарылған
өнімдер түріндегі активтері және әр түрлі мақсаттар үшін сатып алынған
тауарлар және есепті кезеңде технологиялық үрдіс аяқталмаған өндірістік
шығыдар да жатады.
Шығарылатын өнімнің, атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының көп бөлігі
еңбек заттарының құныннан тұрады. Сонымен қатар еңбек заттары өндірістік
қор болып табылады.
Өндірістік қорларды жіктеу көптеген белгілері бойынша жүргізіледі.
Жалпы жіктеу топтаудың біртектес белгілерін көрсетеді. Ең жалпы жіктеудің
белгісі – ол материалдардың функционалдық рөлі бойынша жіктеу болып
табылады, яғни негізгі өнідірістегі материалдар, аяқталмаған өндірісітегі
материалдар және дайын өнім түріндегі материалдар. Материалдар кәсіпорынның
қоймасында болады және шығысталуы бойынша өндіріс үрдісіннің үзіліссіз
болуын қамтамасыз ету үшін жаңаларымен толықтырылып отырады, сонымен қатар
материалдар өнім шығаратын кәсіпорындарда - өндіріс қорлары болып табылады.
Аяқталмаған өндіріс - әр түрлі дайындау сатыларындағы қорларды айтады.
Дайын өнім – сатып алушыларға сатуға, өткізуге арналған қорларды жатқызамыз
және ол күнделікті тиеліп жіберіледі де оның орнына жаңасы келіп түсіп
отырады, яғни тұтынушыларға жіберуге арналған.
Тауарлы-материалдық қорлар есебі ұйымдастырылуы бұл стандартта негізгі
бағыттар анықталған, яғни:
- тауарлы-материалдық қорлардың өзгерісі;
- тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құны мен оларды бағалау;
- шығындарды тану;
- қаржылық есеп берулерде ашып көрсету.
Қорларға төмендегілер жатқызылады:
а) өндірісте пайдалануға немесе жұмыстар мен қызметтер атқаруға ар-
налған шикізат қоры, материалдар, сатып алынатын жартылай фабрикаттар және
құрастырмалы бұйымдар, құрылғылар мен бөлшектер, жанар май, өнім салатын
ыдыс материалдары, қосалқы бөлшектер, басқа да материалдар түріндегі
активтер.
б) аяқталмаған өндіріс, жұмыстар мен қызметтер атқару;
в) субъектінің қызметі барысында сатуға арналған дайын өнімдер, тауар-
лар;
Өндірістік қорларды есепке алу үшін мына төмендегі негізгі міндеттердің
орындалуы шарт:
- босалқылардың кіріске уақытында және толық енгізілуін, сақталу
орындарындағы жағдайын қадағалау;
- босалқылардың қозғалысы бойынша барлық операцияларды толық және
уақытында құжаттау;
- көлік дайындау шығындары (көлікті дайындау шығындары) мен дайын-
далған құндылықтардың өзіндік құнын уақытында және толық анықтау;
- көлік-дайындау шығынын өндірістің шығындарына жазудың біркелкі
және дұрыс болуын бақылау;
- сақталатын орындардағы құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы
тұралы дәл мәліметтерді алу;
- олардың сақталу ережелерін қамтамасыз ету;
- өндіріске жұмсалу нормаларының сақталуын қамтамасыз ету;
- өндіріске қажеті жоқ материалдық ресурстарды табу, анықтау және
олар-ды сату;
- өндірісте материалдарды пайдалануды жүйелі түрде бақылау;
- өндірістік қорлар бойынша субъектінің есеп саясатын қадағалау мен дұрыс
құрылуын бақылау.
Өндіріс барысындағы функционалдық ролі мен мақсаты бойынша барлық
материалдық босалқылар негізгі және көмекші болып бөлінеді.
Негізгілер-дайындалатын өнімнің заттай материалдық негізін (нан
пісіргенде ұн) құрайтын материалдар болса, көмекші материалдар өндірілетін
өнімнің өзіндік құнына кіргенімен негізгі материалдар сияқты оның заттай
негізін құрай алмайды. Өнімге қажетті қасиеттерді беру үшін (сырлар, лак,
жеілім) көмекші материалдар негізгі материалдарға қосымша пайдаланылады.
Бірақ материалдарды негізгі және көмекші етіп бөлу шартты сипатқа ие,
өйткені олар өнімді шығаруға жұмсалған материалдардың санына, технологиялық
сипатына және басқа да көптеген факторлеріне тәуелді болып келеді. Өндіріс
үрдісінде материалдар үш топқа бөлінеді және бөлек пайдаланылады:
1) толығымен тұтынылады – шикізат, материалдар;
2) нысанын өзгертеді – майлау материалдары, сырлар;
3)бұйымға өзгеріссіз кіреді – қосалқы бөлшектер, құрастырушы бұйымдар
Тауарлы-матералдық қорларды бағалау кезiнде, оларды не неғұрлым арзан
өзiндiк құнымен, не таза құнымен бағалайды. Қолда бар тауарлы-материалдық
қорлардық бүлiнуi немесе олардың жекелей, әлде толықтай ескiруi немесе
олардың бағасының төмендеуi, яғни бiр сөзбен айтқанда, өзiндiк құнның
орнына сату (өткiзу) бағасын пайдаланады. Шикiзат, материалдар, сатып
алынған жартылай шикiзаттар, отын, қосалқы бөлшектер және басқа босалқы
материалдар баланста олардың нақты өзiндiк құнымен көрсетiледi. Егер
ұйымдар материалдық құндылықтарды келiсiмдi бағамен есепке алса, онда
олардың нақты құны материалдардың осы бағалар бойынша құнына және көлікті
дайындау шығындарының қосындысына тең болады. көлікті дайындау шығындары
құрамына темiржол тарифi, су фрахты, автомобиль, ұшақтар және басқа да
көлiк түрлерi арқылы тасымалдау түрiнде, жарналардың барлық түрi кiредi;
жабдықтаушылардың темiржол және басқа көлiк мекемелерiнiң қоймаларынан
материалдарды жеткiзу; қорларды алу және дайындауға байланысты
iссапарлардың шығындары, қоймалардағы тұрақты қойма жұмыскерлерiнiң
еңбек ақысынан басқа тиеу, түсiру және қаттау шығындары; жабдықтаушы,
делдал мекемелерге төленген комиссиялық сыйлықтар, және босалқыларды
алумен тiкелей байланысты басқа шығындар жатады. Артық төленген тарифтiк
сомалардың қайтарылуы мен басқа түзетулер көлікті дайындау шығындарының
сомасынан шығарылады. Егер құндылықтардың талдамалы (аналитикалық) есебiн
жоспарлы-есептелген бағалармен жүргiзсе, онда олардың нақты өзiндiк құны-
материалдардың осы бағалар бойынша құнынан және осы есептегi бағалардың
нақты өзiндiк құнынан ауытқуларынан тұрады. Бұл бағаларды субъектiлердiң
өзi көлікті дайындау шығындарының жоспардағы көлемiн ескере отырып,
келiсiмдi бағалар негiзiнде тағайындайды. Жұмсалған материалдарға тиiстi
көлікті дайындау шығындарының немесе ауытқулықтарды (+, -) ай сайын
келiсiмдi есеп бағалары бойынша материалдық құндылықтардың шығындарын
көрсететiн шоттарға енгiзедi. көлікті дайындау шығындарының немесе
ауытқулықтардың (+, -) процентiн ай басында, олардың ай басындағы
материалдардың қалдығы мен ай бойғы келiсiмдi (есеп) бағалар бойынша түскен
материалдардың сомасына бөлiп, алынған нәтиженi 100-ге көбейту арқылы
анықтаймыз. Көлікті дайындау шығындарының немесе ауытқулықтар (+, -)
бойынша есептелген проценттер тиiстi шоттарға енгiзiледi. Материалдардың
түрлерi немесе топтарының аз ғана көлемiнен көлікті дайындау шығындарының
немесе ауытқулықтарына (+, -) процент көрсету керек болса және
жабдықтаушылармен тұрақты қатынастар орнағанда өткен айдың бухгалтерлiк
есеп мәлiметтерi бойынша процент қолданылуы мүмкiн. Белгiленген баға,
бағалар-номенклатурасымен қатар қолдануы мүмкiн. Материалдардың ағымдағы
есебiндегi бағалары мен номенклатуралық номiрлерi материалдық қорлардың
қалдықтары мен қозғалысы жөнiндегi барлық құжаттар мен регистрлерде есепке
алынады. Материалдық босалқы қорлардың барлық түрiн есепке алу 1300
“Қорлар” бөлiмiнiң негiзгi, активтi мүлiктiк шоттарында жүзеге асады. Бұл
бөлiмше құрамына төмендегi синтетикалық шоттар кiредi:
1310 - шикізаттар мен материалдар өндіріліп жатқан өнімнің материалдық
негізін құрайды. Шикізат деп – ауылшарушылық өнімін айтуға болады (жүн,
мақта, дән және т.б.) немесе қазып шығаратын өнеркәсіп саласында (мұнай,
газ). Ал материалдар деп - өңдеу өнеркәсібі саласының өнімін жатқызуға
болады (тері, темір, мата).
1320 – дайын өнім, онда дайын, оның ішінде ауыл шаруашылығы өнімі
есепке алынады.
1330 – тауарлар, онда тауарлардың, оның ішінде сатып алынған және қайта
сатуға сақталған ауыл шаруашылығы тауарларының қозғалысына байланысты
операциялар көрсетіледі.
1340 – аяқталмаған өндіріс, онда аяқталмаған өндіріс бойынша шығындар
есепке алынады.
1350 - өзге қорлар, онда алдыңғы топтарда көрсетілмеген өзге қорлар
есепке алынады.
1360 – қорларды есептен шығару бойынша резерв, онда қорлардың құнын
сатудың таза құқына дейін төмендетуге арналған резервтерді құруға және
қозғалысына байланысты немесе моральдық жағынан ескіруге байланысты
операциялар көрсетіледі.
Кез келген кәсіпорындарда материалдық қорлардың ерекше нысаны бар,
оларға:
- шарушылық және өндірістік инвентарь;
- пайдалану мерзімі бір жылдан кем арнайы киім, арнайы аяқ киім.
Экономикалық табиғатына байланысты олар еңбек құралдары болып табылады,
бірақ есепті жеңілдету мақсатында, олар айналым құралдарына теңестіріледі
және өндірістік қорлардың ерекше тобын құрайды.
Осы жіктелінген топтарының ішінде субъекті өндірістік қызметтің
өндірістік қорларының қозғалысы мен кірістелуінің қалдықтары бойынша есеп
беру құрылады.
Біз зерттеу жүргізіп отырған өндірістік қорлар есебі бухгалтерлік
есеп шоттарының үлгілік жоспары кестесінің бөліміндегі 1310 ”Материалдыр
және шикізаттар”, 1350 “Өзге қорлар” синтетикалық шоттарында жүргізіледі.
1310 “Шикізат және материалдар” бөлiмшесi шоттарының дебетi бойынша
айдың басы мен соңындағы қалдықты, материалдардың түсуiн көрсетедi.
Материалдық қорларды заттай және ақшалай өлшемдермен есептейдi. Қаржылық
есеп беруде келiсiдей жайттардың ашылғаны дұрыс, атап айтсақ: тауарлы-
материалдық қорларды бағалау үшiн қабылданған есеп саясаты; тауарлы-
материалдық қорларды топтастырудың көмегiмен баланстық құнының
мағынасын ашу; тауарлы-материалдық қорлардың таза құнына дейiнгi есептен
шығарудың себептерiн ашып көрсету. Егер тауарлы-материалдық қорлардың
өзiндi құны ЛИФО әдiсi бойынша анықталған болса, онда: тауарлы-материалдық
қорлардың сомасының айырмасынан; ТМҚ сатылған өзiндiк құнын; жыл соңындағы
мiндеттемелер үшiн кепiлдiк ретiнде қойылған ТМҚ баланстық құнын т.б. осы
сияқты мәлiметтерiн ашып көрсетуге тура келедi. тауарлы-материалды қорлар
өндіріске орташа өлшем бағасы әдісі бойынша жібереді.
Тауарлық-материалдық қорлрды есепке алуда материалдарды бағалау ерекше
орынды алады. Субъектінің балансында тауарлы-материалдық қорлар нақты
өзіндік құнымен көрсетіледі. тауарлық –материалдық қорлардың өзіндік
құнына:
- қорларды сатып алуға кеткен шығындар;
- қорларды осы кезде орналасқан жеріне жеткізуге және тиісті жағдайға
келтіріге байланысты көлік-дайындау шығындары;
- өнімді қайта өңдеуге (жұмыстар мен қызметерді атқаруға) кеткен
шығындар кіреді.
Тауарлы-материалдық қорларды сатып алуға кеткен шығындарға сатып алу
бағасы, сыртан әкелуге салынған баж салығы, жабдықтаушы және делдал
ұйымдарға төленген комиссиялық сыйақы, көліктік-дайындау шығындары және
қорлады сатып алуға тікелей байланысты басқа да шығындар кіреді. Сауда
жеңілдіктері, артық төленген соманы қайтару және осыған ұқсас басқа
түзетулер сатып алуға кеткен шығындарды анықтау кезінде шегеріледі.
Субъект материалдық құндылықтарды келісімді бағасымен есепке алса, онда
олардың нақты өзіндік құнына көліктік-дайындау шығындары қосыуы мүмкін.
Көліктік-дайындау шығындары құрамына теміржол тарифі, су фрахты,
автомобиль, ұшақтар және басқа да кµлік түрлері арқылы тасымалдау түрінде
жарналардың барлық түрлері кіреді; жабдықтаушылардың теміржол жєне басқа
көлік мекемелерінің қоймаларынан материалдарды жеткізу; қорларды алу және
дайындауға байланысты іс-сапардың шығындары, қоймалардағы тұрақты қойма
жұмыскерлерінің еңбек ақысынан басқа тиеу, түсіру және қаттау шығындары;
жабдықтаушы, делдал мекемелерге төленген комиссиялық сыйлықтар жєне
босалқыларды алумен тікелей байланысты басқа шығындар жатады.
Тауарлы-материалдық қорларды қайта өңдеуге (жұмыстарды, қызметерді
атқаруға) кеткен шығындарға өндіріс үрдісінде қолданылатын табиғи
ресурстардың, шикізаттардың, материалдардың, отынның, энергияның, еңбек
ресурстарының, негізгі құрал-жабдықтар амортизациясының құны, сондай-ақ
өнім (жұмыстар, қызметер) өндіру бірлігімен тікелей байланысты, өндіріс
технологиясының және ұйымдастырудың шарты болып табылатын басқа да шығындар
кіреді және бұлар өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өндірістік өзіндік
құны болып табылады.
Қорлардың өзіндік құны бағалау мына әдістердің бірімен жүргізіледі:
- ерекше ұқсастыру әдісі;
- орташа өлшем бағасы;
- ФИФО;
Ерекше ұқсастыру әдісі. Ерекше ұқсастыру әдісі әдетте бірін-бірі
алмастырмайтын тауарлы-материалдық қорлар бірлігінің жєне арнаулы жобалар
немесе соларға арналған тауарлардың яки қызметтердің өзіндік құнын
есептеуді көздейді. Бұл әдіс арнайы жобаларға арналған бұйымдар, тауарлар
мен қызметтерді көрсетуге арналған. Арнайы идентификацияланған шығындар,
бұл арнайы шығындардың белгілі қорлар баптарына жатқызылатындығын
көрсетеді.
Ерекше ұқсастыру әдісі бойынша әртүрлі келісім шарт негізінде алынған
қорлардың құны жеке тізімге алынады. Бұл әдіс әдетте қор бірлігінің құны
едәуір көбірек, ал тауар саны азырақ болған жағдайда қолданылады. Сонымен,
тәжірибеде бұл әдіс қымбат дара тауарлармен сауда жасайтын компанияларда
қолданылады, ал басқа қалған жағдайларда ол әдісті қолдану қиыншылыққа
соғады, себебі қай қор сатылғанын анықтау мүмкін емес болып табылады.
Ерекше ұқсастыру әдісі қор баптарының көлемі көп болғанда, яғни бірін-
бірінің орнын ауыстыратын қорларда қолданылмайды.
Қоймадағы қалдық, мысалы 1 мамырдағы саны 300 данадан тұрды делiк,
әрқайсысы 20 теңгеден болғанда 6000 теңге, бiрiншi партиядан 100 данасы 21
теңгеден 2100 теңге, үшiншi партиядан 300 дана 20 теңгеден 6000 теңге және
200 дана төртiншi партиядан 22 теңгеден 4400 теңге қойылды делiк. Сонда
қалдықтың жалпы құны 18500 теңге (6000+2100+6000+4400) құрайды. Ай
бойындағы материалдар шығындарының құны-29000 теңге (47500-18500).
Орташа өлшем бағасы әдісі. Тауарлы-материалдық қорлардың орташа алынған
құны есепті кезеңнің басында болған немесе осы кезең ішінде сатып алынған
немесе өндірілген осындай бірліктің орташа құнын анықтау арқылы есептеледі.
Қорлардың өзіндік құны осы мерзім ішінде өндірілген немесе сатып
алынған және есепті мерзімнің бастапқы бірліктерінің орташа құнын
анықтаумен есептелінеді. Нақтырақ айтқанда - бұл қор бірлігінің
орташаланған құны. Қорлардың орташа мєні әр бір қосымша кіріс алынған сайын
есептелуі мүмкін. Бiздiң мысалымызда, материал бiрлiгiнiң орташа құны 20
теңге 65 тиын (47500:2300) болады: материалдардың ай бойындағы шығындары
28913 теңге (2300-900=1400; 1400х20-65); қалдық 18587 теңге (900х20-65).
ФИФО әдісі. Тауарлы-материалдық қорларды ФИФО әдісімен бағалау кезінде
бірінші болып сатып алынған немесе өндірілген қорлардың құнын бірінші
кезекте есептен шығару көзделеді. Сондықтан кезең соңындағы қорлардың құны
соңғы кірістелген қорлардың құны бойынша анықталады. Яғни, бұл әдіс бірінші
сатылып алынған бірінші сатылады жєне осыған сәйкес мерзім соңында қалған
қорлар кешірек алынған немесе өндірілген болып табылады. Бұл әдісті
қолданудың қорытындысы болып, яғни соңғы қорлардың құны олардың нарывқтық
құнына жақын, ал өткізілген қорлардың өзіндік құны төмендетіледі, демек бұл
таза табыстың максималды мағынасына алып келеді. Әсіресе бұл бағаның өскен
мерзімінде белгілі болады, және бұл әдіс таза пайданың мүмкін болатын
деңгейінен аса жоғары дєрежесін көрсеткенде белгілі болады.
ФИФО әдісінің кемшілігі, ол табыс көрсеткішіне экономикалық даму
цикілінің әсерін ұлғайтады.
Негізінде ФИФО әдісі тұрақты баға жєне қорлардың бір өндірістік
операциялық цикілінің айналымдылық жылдамдығы жоғары болған жағдайда
пайдаланылады. Бiздiң мысалымызда, ай соңындағы босалқы қорлардың 900
дана қалдығы мына төмендегi мәлiметтер бойынша бағаланған: төртiншi
партиядан 200 дана 22 теңгеден 4400 теңге, үшiншi партиядан 600 дана 20
теңгеден 12000 теңге, екiншi партиядан 100 дана 23 теңгеден 2300, барлығы
18700 теңге болады. 1400 дана (2300-900) қорлардың шығыны болып 28800
теңгеге бағаланады. (47500-18700) .
Қорларды бағалауға әртүрлi әдiстер қолдану арқылы алынған мәлiметтердi
салыстырып, оның көрсеткішін төмендегі 6 кесте арқылы көрсетуге болады. Біз
зерттеу жүргізген ұйымда есеп саясатына байланысты тауарлы-материалдық
қорларды есептеу орташа алынған құн әдісі бойынша жүргізіледі. Материалдық
қорлар мен көлікті дайындау шығындарының сомасын бағалау тiкелей сатылған
өнiмiнiң өзiндiк құны арқылы жалпы табыс салығы көлемiне де әсерiн
тигiзедi. Сондықтан материалдық қорларды бағалаудың дұрыстығын салық
органдары тексерiп отырады. Өндіріс көлемі өзгерген кезде, тұрақты
шығындар, өзгеріссіз қалатыны көрінеді. Егер өндіріс көлемі 10%-ке азайса,
онда жалпы тұрақты шығындар өзгерссіз қалады. Егер өндіріс көлемі бір
бірлікке тең болса, онда тұрақты шығындар 300 теңгені құрайды, бірақ
тұрақты шығындар өндіріс көлемі бір бірлікке ұлғайса, тұрақты төмендейді.
Соған сәйкес өнімнің өзіндік құны да кемиді. Тауарлық-материалдық қорларды
бағалаудың әдiстерi төмендегі Кесте 1 көрсетіледі.
Кесте 1 – Тауарлық-материалдық қорларды бағалаудың әдiстерi
Көрсеткiштер Арнайы Орташа өлшем “ФИФО”
(жалпылама) бағасы әдiсi
ұқсастыру әдiсi
1 2 3 4
Данасы (саны) 1400 1400 1400
Құны, теңге 29000 28910 28800
Ай соңындағы
қалдығы: данасы 900 900 900
Құны,теңге 18500 18585 18700
Ескерту – кесте 26 дереккөзі негізінде жасалған
Жоғарыда көрсетілген єдістерден басқа халықаралық тәжірибеде мынадай
әдістер кездеседі:
НИФО әдісі. Тауарлы-материалдық қорларды НИФО әдісімен бағалау кезінде
келесі болып түскенді бірінші кезекте есептен шығару көзделеді. Бұл әдіс
бойынша түсім құнымен жіберу құнын теңестіруге түзетулер қажет.
Мысалы, егер өндіріс көлемі 10%-ке көбейсе, жалпы өзгермелі шығындар да
10%-ке ұлғаяды. Өндіріс көлеміне өзгермелі қорлардың қатысы төмендегі
Сурет 1 көрсетіледі.
4000------------------------------- -------------------------
3000 ----------------------------------- -------------------
2000 - ----------------------------------- ------------------
1000 ----------------------------------- --------------------
100 200
300 400
Өндіріс көлемі, бірлік
Сурет 1 – Өндіріс көлеміне өзгермелі қорлардың қатысы
[Ескерту – кесте 29 дереккөзі негізінде жасалған]
Өзгермелі шығындар өндіріс көлеміне пропорционалды өседі. Өндіріс көлемі
екі есе 100-ден 200 бірлікте дейін өссе, жалпы өзгермелі шығындар 1000-нан
2000 теңгеге дейін ұлғаяды. Алайда өзгермелі шығындар өнім бірлігін
есептегенде көлем өзгергенде тұрақты болып қалады. Бірінші, екінші, оныншы
бірлік болғанына қарамастан. Сондықтан өзгермелі және тұрақты шығындар
шартты-өзгермелі немесе шартты-тұрақты деп саналады, өйткені олар қосарлы
рөл атқарады, бірақ әр түрлі көзқарас тұрғысынан.
Тұрақтылар – өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес дерлік
(жылыту, өндістік бөлмеге жарық беру, амортизация, жалға алу жарнамаға
шығындар және т.б.). Егер көлем 10%-ке ұлғайса немесе кемісе, онда жалпы
тұрақты шығындар өзгермей қалады, бірақ бір бірлікке тұрақты түседі.
Өндірістік – тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның өндірістік
өзіндік құнына (тауарлық өнім – өз материалынан да, тапсырушының
материалынан да жасалып шығарылатын, техникалық бақылау қабылдаған және
қоймаға тапсырылған дайын бұйымның құны; басқа жаққа босатылған, өзі
өндірген жартылай өнімнің сондай-ақ субъектінің негізгі құрал-жабдықтары
толықтыруға жіберілген өнімнің өзіндік құны) құрайтын барлық шығындар.
Стандартты баға әдісі. Стандартты баға - нормативті өзіндік құн.
өндіріске жіберілетін материалдар олардың стандартты бағасы бойынша
бағаланады. Нақты және нормативті баға арасындағы айырмашылық бөлек шотта
жинақталады. Осы жоғарыда келтірілген әдістердің артықшылығы мен кемшілігін
төмендегі Кесте 2 көре аламыз.
Кесте 2 - Материалдық қорларды бағалау әдістерінің артықшылығы мен
кемшілігі
Әдістер Артықшылығы Кемшілігі
1 2 3
ФИФО Мерзім соңына Пайданы потенциалды көбейтеді (әсіресе баға
қорларды шынайы өскен мерзімде) және ескірген өндірістік
бағалау шығындарға әкеледі Қорларды есепке алудың
қиындылығы
Орташа өлшем Қолдануға жеңіл Дәл мағынаны көрсетпейтін өндірістік
бағасы шығындар мен қорларды бағалау
Ерекше Өндірістік Бірақ, тек өткен мерзімдерге байланысты.
ұқсастыру шығындармен Қорларды есепке алудың қиындылығы
әдісі қорларды дәл
бағалау
НИФО Өндірістік Материалдарды жіберудің әрбір жағдайына
шығындар мен келесі сатып алулардың бағасын анықтау
қорлардың дәл кезінде көп күшті талап етеді. Түсімдердің
бағалауын құны мен жіберудің құнын әрдайым
жүргізеді теңестіруді талап етеді
Нормативті құнҚұндарды тізімге Ағымдағы құнды көрсетпейді және қорларды
алудың бағалау дәл болмауы мүмкін.
қажеттілігі жоқ.
Қорларды есепке
алудың
жеңілдетеді.
[[Ескерту – кесте 30 дереккөзі негізінде жасалған]
Компания қорларды бағалаудың әр түрлі әдістерін таңдауға мүмкіндігі
бар. Бірақ, әдіс таңдалып алынғаннан кейін жылдан жылға осы әдіс қолданылуы
керек.
1.3 Қорлар есебінің қазіргі заманғы жағдайы және оны жетілдіру
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің мақсаты – өнім шығару, оны өткізу
мен пайда алу. Барлық кәсіпорынның да, оның бөлімшелерінің өндіріс
тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштердің жалпы жүйесінде басты орын құрамы
оны қалыптастыратын шығындармен белгіленетін өзіндік құнға беріледі.
Өндіріс шығындары – өнімді (жұмысты, көрсетілетін қызметті) өндіру мен
өткізуге жұмсалған қоғамдық еңбек шығындары.
Өндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі мақсатын
орындауға бейімделген басқарудың белгілі бір үлгісіне сәйкес өткен, осы
және болашақ шығынды қолдануды талдаудан тұрады. Шығындар есебін дұрыс
ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің мәні зор. Шығындар –
басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан қырлы құбылыс.
Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша шығындарды
топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданған жөн.
Қорлардың есебі шығындар былайша жіктеледі: пайда болу орны бойынша –
өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық бөлімшелер бойынша. Мұндай жіктеу
жауапкершілік орталықтары бойынша есепті ұйымдастыру мен өнімнің (жұмыстың,
көрсетелгін қызметтің) өндірістік өзіндік құнын белгілеу үшін қажет;
шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері (жұмыс, көрсетілетін қызмет) бойынша
– өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін қажет; өнімнің өзіндік құнына жатқызу
тәсілі немесе шығын түрлері бойынша экономикалық элементтер мен калькуляция
баптары бойынша: а) экономикалық элементтер бойынша – өнім өндірісіне нақты
не жұмсалғанын көрсетеді бұған мынадай экономикалық элементтер жатады:
материалдық шығындар; еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар; ақша аударулар;
құралдардың тозуы; басқадай шығындар. ә) калькуляция баптары бойынша –
өнімнің кейбір түрлерінің өзіндік құнын есептеу үшін қолданылады. Бұларға:
материалдар; еңбекті өтеу; ақша аударулар (аударымдар); қосымша шығыстар.
Негізгілер – өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар:
шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар.
Қосымшалар – өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға
байланысты пайда болады. Тікелейлер – өнімнің белгілі бір түрін өндіруге
байланысты, оның өзіндік құнына тура және тікелей кіруі мүмкін (шикізат,
негізгі материалдар, аударымдар (ақша аударулар). Жеке бөлімшеге жатқызылуы
мүмкін шығындар бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы
– автосервис бөлімшесінің тікелей шығындары, автомобильді бояу цехында
қолданылатын бояудың құны – тікелей бояу цехының шығындары). Жанамалар –
өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін және жанама
(шарты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге жатқызылмайтын шығындар жанамалар
(жарнамаға шығындар – субъектінің әрбір бөлімшесінің жанама шығындары) деп
аталады. Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (завод
менеджерінің еңбек ақысы – кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда
бүкіл завод үшін тікелей шығын) болуы мүмкін. Тура және жанама етіп бөлу
салалық ерекшеліктерге, өндірісті ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнынын
калькуляциялаудың қабылданған тәсіліне (көмір өнеркәсібінде, энергетикада –
барлық шығындар тікелей байланысты). Бірэлементтілер – бір элементтен
тұратындар (еңбекақы, материалдар, ақша аударулар). Кешенділер – бірнеше
элементтен тұратындар (құрамына тиісті риске құрамның еңбекақысы,
аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай бірэлементті шығыстар
кіретін цехтық шығыстар). Көрсетілген топтарды салыстыру Кесте 3
келтірілген.
Кесте 3 - Элементтер мен калькуляция баптары бойынша шығындарды
топтастыру, мың. теңге
Экономикалық элементтер Сома Калькуляция Сома
1 2 3 4
1. Материалдық шығындар 78000 Материалдар 25200
2Еңбекті өтеуге шығатын 17000 2Сатылатын жартылай 41000
шығындар өнім
3Ақша аударулар 3060 3Қайтарымды қалдықтар 2400
(аударымдар) (ұстап қалынады)
Құралдардың тозуы 7220 Технологиялық 9100
мақсаттарға арналған
отын мен энергия
Басқадай-шығындар 11720 Еңбекті өтеу 10000
Барлығы 117000 6Ақша аударымдары 1800
6Өндірістік емес шоттарға (3600) 7Өндірісті дайындау 4600
(–) (қайтарымды қалдықтар мен игеруге шығыстар
құны, ақауға кінәлілерден
шығынның орнын толтыру
және т.б.)
Бітпеген өндірістің 600 Қосымша шығыстар 17500
қалдығын (+) өзгерту
9Ақаудан болған 1390
шығыстар
1 Басқадай өндірістік1010
шығыстар
Барлығы 114000 Барлығы 114000
[[Ескерту – кесте 36 дереккөзі негізінде жасалған]
Экономикалық элементтер (117000 теңге) және калькуляция баптары (114000
теңге) бойынша шығындар өндірістік емес шоттарға есеп өзгерту бөлігіне
түзету элементтері бойынша жиынтыққа кірмей тұрып сандық жағынан бірдей
болмайды. Шығындардағы айырмашылықтар сондай-ақ ұқсас атаулардың
элементтері мен калькуляция баптары бойынша да болады. Мысалы, экономикалық
элемент бойынша “Еңбекті өтеу шығындары” 17000 теңге болып, ал “Еңбекті
өтеу” калькуляциясының бабы бойынша 10000 теңге болып көрсетілген. Айырма
жабдықты күтумен шұғылданатын еңбекшілердің еңбегін өтеу шығыстарында, яғни
қосымша шығыстарда ескерілген. Алайда экономикалық элементтер мен шығын
баптары бойынша шығын есебіндегі топтасулар өзара байланысты екендігін
байқаған жөн, өйткені олар субъектінің бірдей шығындарын құрамы
(элементтер) және мақсатты белгілеуі (калькуляция баптары) бойынша
сипаттайды. Бұл есепте тұтастай шаруашылық жүргізуші субъект бойынша
ақпаратты элементтік тұрғыда қалыптастыруға және оны шығындардың пайда болу
орны мен өнім (жұмыс, қызмет көрсету), түрлері, калькуляция баптары бойынша
мұқият қарастыруға, өзіндік құнды анық есептен шығаруға, кәсіпорын
шығындарын бақылауды жақсартуға мүмкіндік береді. Экономикалық элементтер
бойынша топтастыру олардың құрылымын оқып-үйрену, өндірістік шығыстардың
сметасы қолданылады. Екі топтасу да бірін-бірі толықтырады және өнім
өндірісіне жұмсалған шығынды есептеуге, өзіндік құнды есептеу мен талдауға
мүмкіндік береді. Өндіріс шығындары бірқатар басқа белгілері Кесте 4
бойынша көрсетіледі.
Кесте 4 - Өндіріс шығындарын жіктеу
№ Жіктелуші топ Шығындар
1 2 3
1. Өндіріс процесіндегі экономикалық негізгі
рөл бойынша қосымша
2. Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тікелей
тәсілі бойынша жанама
3. Құрамы (біртектілігі) бойынша бірэлементтік
кешенді
4. Өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі
тұрақты
5. Пайда болу мерзімділігі бойынша ағымдағы
бір жолғы
6. Өндіріс процесіне қатысуы бойынша өндірістік
(басқару міндеттері бойынша) әкімшілік
коммерциялық
7. Тиімділігі бойынша өндірістік
өндірістік емес
8. Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9. Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орта
10.Пайданы генерациялау кезеңіне шығындарды өнімге
жатқызу тәртібі бойынша кезеңге
[Ескерту – кесте 36 дереккөзі негізінде жасалған]
Өзгермелілер – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма-сай
(пропорциональды) өзгеретіндер (өндірстік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және т.б.) және осы кезеңдегі өнім өндіруге
сайма-сай бөлінеді. Алайда өзгермелі шығындар өнім бірлігін есептегенде
көлем өзгергенде тұрақты болып қалады. Бірінші, екінші, оныншы бірлік
болғанына қарамастан. Сондықтан өзгермелі және тұрақты шығындар шартты-
өзгермелі немесе шартты-тұрақты деп саналады, өйткені олар қосарлы рөл
атқарады, бірақ әр түрлі көзқарас тұрғысынан.
Тұрақтылар – өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес дерлік
(жылыту, өндістік бөлмеге жарық беру, амортизация, жалға алу жарнамаға
шығындар және т.б.). Егер көлем 10%-ке ұлғайса немесе кемісе, онда жалпы
тұрақты шығындар өзгермей қалады, бірақ бір бірлікке тұрақты түседі.
Тұрақты шығындар жалпы сомасымен өндіріс көлемінің арақатынасы төмендегі
Сурет 2 көрсетілген.
400
300
200
100 100 200 300 400
Өндіріс көлемі, бірлік
Сурет 2 - Тұрақты шығындар жалпы сомасы мен өндіріс көлемінің арақатынасы
[Ескерту – сурет 37 дереккөзі негізінде жасалған]
Суреттен өндіріс көлемі өзгерген кезде, тұрақты шығындар, өзгеріссіз
қалатыны көрінеді. Егер өндіріс көлемі 10%-ке азайса, онда жалпы тұрақты
шығындар өзгерссіз қалады. Егер өндіріс көлемі бір бірлікке тең болса, онда
тұрақты шығындар 300 теңгені құрайды, бірақ тұрақты шығындар өндіріс көлемі
бір бірлікке ұлғайса, тұрақты төмендейді. Соған сәйкес өнімнің өзіндік құны
да кемиді. Мысалы төмендегі Кесте 5 тұрақты шығындардың өнім бірлігіне
шаққандағы реті көрсетілген.
Кесте 5 - Тұрақты шығындардың өнім бірлігіне шаққандағы реті
Көлем, Бірлікке шаққандағы тұрақты Бірлікке шаққандағы жалпы
бірлік шығындар, теңгемен тұрақты шығындар, теңгемен
1 2 3
1 300 300
2 150 300
5 60 300
15 20 300
20 15 300
25 12 300
30 10 300
[Ескерту – сурет 37 дереккөзі негізінде жасалған]
Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындар өндіріс көлемінің ұлғаюына
қарай төмендейді. Ағымдағылар – жиі мерзімде болып тұратын шығындар
(шикізат, материал шығыстары). Біржолғылар (бір мәрте) – еңбек демалысын,
жөндеу жүргізу және т.б. төлеуге арналғандар. Олар сметаны бекіткен ретпен
тәртіппен және мерзімде бірен-сарандап өнімнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 ҚОРЛАР – ӨНДІРІС ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ФАКТОРЫ
1.1 Қорлардың экономикалық мазмұны және
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .7
1.2 Қорлардың жіктелуі мен
бағалануы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Қорлар есебінің қазіргі заманғы жағдайы және оны
жетілдіру ... ... ... ... ..17
2 ҚОРЛАРДЫҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 АлматыСтройТранс АҚ-ң бухгалтерлік есебі және есеп саясаты ... ..
23
2.2 Қорлардың кіріс және шығыс есебі, құжаттық
жабдықталуы ... ... ... ... ... 34
2.3 Қорлардың қоймадағы және бухгалтериядағы
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... .38
2.4 Қорлардың синтетикалық және аналитикалық
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... 43
3 ҚОРЛАР ЕСЕБІНІҢ АУДИТІ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫ
3.1 Қорлар есебінің аудиті, мақсаты және
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... .. 45
3.2 АлматыСтройТранс АҚ-ң қаржылық жағдайын
талдау ... ... ... ... ..67
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .83
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...86
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Өндірісте қорлардың есебінің дәл
қазіргі кезде елімізде өзектілігі күннен күнге артуда. Бухгалтерлік есепте
қорларды есепке алуды дұрыс жүзеге асырып, олардың маңыздылығын түсіну
керек. Сондықтан да осы дипломдық жұмысымның тақырыбын Қорлар есебінің
қазіргі заманғы жағдайы және оны жетілдіру жағдайы деп таңдап алу
себебім, қазіргі нарықтық экономиканың даму барысында негізсіз шығындармен
күресу, өнімнің өзіндік құнын азайту және оның сапасын арттыру мәселесі
тұрғандықтан әсіресе орта және шағын кәсіпорындардың бәсеке
қабілеттіліктерін жоғарылату мен отандық өнім өндіруді дамыту мәселесі
алдыңғы орындардың бірін иеленгендіктен осы тақырыпты теориялық жағынан
ізденіп жазуды алдыма мақсат етіп қойдым. Өйткені бұл тақырыптың қазіргі
кезде өзектілігі артып отыр. Оны шешу үшін төмендегі мәселелерге көңіл
бөлу керек :
- Қорларды тиімді қолдануды жақсарту әдістерін таңдау;
- Өндірісте қорларды тиімді пайдалану мен оларға аудиторлық тексеру
жолдарын жетілдіру;
- Дайын өнімдер мен тауарлар бәсекелестікке төтеп беру үшін сапасын
жақсартып, оларға жұмсалған шығындарды бақылау ;
- Тауарлар мен дайын өнімдерді халықаралық стандарттарға сәйкестендіру;
- Өнімдердің өзіндік құнын төмендету жолдарын қарастыру және сапасын
арттыру;
- Қорлар есебін дұрыс жолға қойып, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауда
өнім түрлеріне қарай тиімді әдістерін таңдау және есеп саясатына енгізіп
отыру.
Бухгалтерлік есепті реформалауда жасалған тұжырымдама міндеттерінің
бірі – ішкі ақпараттық жүйе арқылы кәсіпорынды басқаруды жетілдіру болып
табылады. Тиімді басқару принциптері мен есепті ұйымдастырудың жаңа амал-
тәсілдерінің негізі ретінде Қазақстанда іс-әрекет етушіге неғұрлым жақын
еуропалық құрылым алынды. Нарықтық экономика ресурстың барлық материалдық,
еңбек және қаржылық түрлерін ұтымды пайдалануды көздейді, олар кәсіпкерлік
іс-әрекеттің күтілетін нәтижесін (табыстылығын) қамтамасыз етуі тиіс.
Басқару есебі кәсіпорынның қолда бар ресурстарын пайдалануды меншік иесі
тарапынан бақылауға бағытталған. Мұнда қорлар және олардың тиімділігін білу
маңызды.
Қазіргі уақытта басқару ресурстарын жүйелеу мен өндірістегі қорлар
проблемасы өзекті, дегенмен әрбір қайта құрылған немесе қайта жасалған
кәсіпорын көптеген жағдайларда мыналардың есебінен өндірістік емес шығындар
болады:
-өндірістік құжаттарды толық пайдаланбау;
- айналымдық қаражаттың айналымдылығын өндірістік ресурстарға жоғары баға
болуына байланысты азайту.
Экономикамыздың нарықтық жолмен дамуы барысында ұйымдар қызметінің
қаржылық мәселелері күшейе түсуде. Осыған сәйкес ұйым басшылығының ерекше
көңілі бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына мән беріліп отыр. Әсіресе,
елімізде халықаралық стандартқа сәйкес жаңа бухгалтерлік есеп стандартының
енгізілуі ел экономикасының дамуына оң әсерін тигізуде. Бұл еліміздің
қазіргі даму кезеңінде оның шет ел инвесторларымен қарым-қатынасының нығаюы
кезеңінде маңызды болып саналады. Бухгалтерлік есеп нарықтық қатынастар
жағдайында ұйымдарда ерекше маңызды орынға ие. Есепке алу мәліметтері
ұйымдардың және олардың құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел басқару
үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшін, сөйтіп, ел
экономикасын дамыту заңдылықтарын зерделеу және зерттеу үшін қолданылады.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында ұйымдардың күрделі экономикалық
тетігін нық және жақсы жолға қойылған есеп жүйесінсіз, сондай-ақ сенімді
экономикалық ақпаратсыз басқару, іс жүзінде мүмкін емес. Сондықтанда кез-
келген ұйымдар үшін есеп ақпараттық жүйелері маңызды орын алады. Оның
ішінде қорлар есебінің де ұйымдастырылуы, олардың өз уақытылы іске асырылып
отыруы өз әсерін тигізбей қоймайды. Қазақстан Республикасындағы нарықтық
қатынасқа көшу барысында аймақты, қатал бақылау-тексеру ерекше орын алатыны
шетел үлгісінен белгілі. Себебі нарықты қатынас принципімен дамуды
қамтамасыз ету үшін сол елде – бәсекелестік қамтамасыз ету үшін шешуші роль
атқарады. Бәсекелестікті қамтамасыз ету үшін өте қатал бақылау-тексеру
болуы қажет. Соның нәтижесінде ғана нарықты қатынас жолмен дамудың
тиімділігі іске асырылады. Ұйымның өндіріс шығындары айналым қорларының
негізгі бөлігінің бірі болып табылады. Оның құрамына материалдар мен
шикізаттар, өндірістік жұмыскерлердің еңбек ақысы, негізгі құралдардың
амортизациясы және басқа да үстеме шығындар кіреді.
Нарықтық экономика жағдайында айналым қорының айналымдылығын
жоғарылату оның маңызды және нақты көрсеткіші болып табылады. Өнімнің
өзіндік құнында материалдардың үлес салмағы өнеркәсіптерде 70% , ал тоқыма
және химиялық өнеркәсіптерде 85%-ке жетеді. Өндіріс процесіне еңбек
заттары өндіріс қорлары ретінде қатысып, жаңа қалыптасқан өнімге өзінің
құнын толық беріп отырады. Олар бұл процесте толық қолданыла отырып, жаңа
өнімнің материалдық негізін құрайды.
Қорларды тиімді қолдану мәселелерін қымбат материалдарды өнімнің
сапасына нұқсан келтірмейтін арзанырақ материалдармен ауыстыру, өндіріс
қалдықтарын анықтап тиімсіз шығындарды максималды түрде жойып, шаруашылық
айналымына қайталанбалы ресурстарды кеңінен енгізу арқылы шешу қажет. Бұл
сауалды шешуде бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуының маңызы зор.
Бухгалтерлік есеп материалдардың сақталынуы, шығындар нормасының
төмендетілуі және тиімді қолданылуы туралы мәліметтерді жинақтайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты:
- қорларды келешекте пайдалану үшін сақтау, басқа жаққа және өндіріске
босату мен пайдалану мөлшерін белгілеп, оларды жетілдіру;
- белгіленген тәртіп бойынша тауарлы-материалдық қорлардың қалдығын
жаппай түгендеп отыру;
- оларды бақылау арқылы тексеріп және олардың нәтижелерін дер кезінде
есепке алып отыру.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- қорлар бойынша операциялардың құжаттарда уақытылы және дұрыс
көрсетілуі, материалдардың түсуі мен босатылуы, дайындалуы бойынша нақты
мәліметтермен қамтамасыз етілуі;
- материалдық - қорлардың сақталу орындарында және барлық қозғалыс
кезеңдерінде сақталынуын бақылау;
- қордың бекітілген нормасының сақталынуын бақылау;
- қойма қорларының жағдайын бақылап отыру.
"Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы" Қазақстан
Республикасының Заңы күшіне енді. Сондай-ақ бухгалтерлік есеп жүргізу
халықаралық стандарттарға көшуде және де Жұмыс шоттар жоспары енгізілді.
Экономиканың қай саласындағы болмасын ұйымдар мен еңбек ұжымдары шикізат
пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапты
жоюға, өндірісін ұлғайтуға, өндіретін өнімнің өзіндік құнын төмендетуге
мүдделі болып саналады. Бұл орайда ұйымның материалдық құндылықтарын сондай-
ақ басқа да ресурстарын тиімсіз жұмсауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің
маңызы мен мәнін айрықша атап өтуте болады.
Зерттеу жұмысының обьектісі: “АлматыСтройТранс” Акционерлік Қоғамының
мәліметтері алынып, қорлар есебі мен аудитін қарастырып, оны жетілдіру
жолдарын және нарықтық талаптарға сай жағдайға әкелу бағыттарын зерделеу
және зерттеп жазу.
Зерттеу пәні құрылыс ұйымдарындағы қорлардың есебі және аудиті,
олардың қалыптасуы және оны саралау факторлары, бухгалтерлік есептің
жүзеге асырылу тәжірибесі мен теориялық зерттеу маңыздылығын қарастыру
болып табылады.
Зерттеу жұмысы бойынша ұсыныстар:
- артық және қажет емес шығындарды анықтап, олардың өткізілуіне
бақылау жүргізудің әдістерін ұсыну;
-өндірісте қорлардың қолданылуын жүйелі түрде бақылау тәсілдерін
анықтау;
-дайындалған қорлардың нақты өзіндік құнын және көлік дайындау
шығындарын дұрыс және уақытылы есептеу;
- қорлардың өнімнің өзіндік құнына дұрыс аударылуын бақылау;
- қорлар есебі бойынша ұйымның есеп саясатының сақталуын және дұрыс
қалыптасуын қадағалау. Дұрыс ұйымдастырылған есеп қорлардың түгелдей
сақталынуына, олардың үнемді пайдаланылуына көмегін тигізеді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы үш бөлімнен тұрады.
Жұмыстың кіріспесінде тақырыптың өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен
міндеттері, зерттеу объектісі мен зерттеу пәні және ұсыныстар берілген.
Бірінші бөлімінде, қорлардың қалыптасуы және нарықтағы ролі сондай ақ
теориялық негіздері толығынан жазылған. Екінші бөлімде, АлматыСтройТранс
АҚ-ң бухгалтерлік есебі және есеп саясаты, қорлардың кіріс және шығыс
есебі, құжаттық жабдықталуы, қорлардың қоймадағы және бухгалтериядағы есебі
және қорлардың синтетикалық және аналитикалық есебі қарастырылады.
Жұмыстың үшінші бөлімінде қорлар есебінің аудиті, мақсаты мен міндеттері,
АлматыСтройТранс АҚ-ң қаржылық жағдайын талдауы жазылған.
1 ҚОРЛАР – ӨНДІРІС ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ФАКТОРЫ
1.1 Қорлардың экономикалық мазмұны және маңызы
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында қаржылық есепке қатысты
нормативтік құжаттарда қорлар түсінігі арасында ешқандай шектеу қоймайды.
Нарықтық экономика кезінде меншіктіктің көп түрлілігіне сәйкес,
экономиканы басқаруда мекеме құқығының кеңеюі, өндірістің салалық
ерекшелігі талап етеді: қорлар есебін жүргізуде әр түрлі сұрақтарды шешуде
техника және тәсілдердің балама және көп нұсқалы тәсілдері қажет.
Қорлар (шикізат, материалдар, жанармай және т.б.) дайын өнім алу
мақсатымен адам еңбегіне бағытталған заттар болып табылады. Өндірістік
жағдайда өзінің түрін сақтайтын және өнімге бірқалыпты құнын аударатын
еңбек заттары болып табылады. Еңбек құралдарымен салыстырғанда, еңбек заты
бүтіндей қолданылады және өзінің құнын сол өнімге толығымен аударады және
әрбір өндірістік циклдан кейін алмастырылады. Өндірісте тауарлық-
материалдық құндылықтарды пайдаланудың біртіндеп жоғарлауы өндірістің
кеңеюін, өнім өзіндік құнындағы материалдық шығындардың және ресурсқа
бағаның өсуін көрсетеді. Нарықтық экономика жағдайында өндірістік қорларды
тиімді пайдалану көрсеткіштеріне өнімнің өзіндік құнына материалдық
шығындарды төмендету, үнемдеу, сапаны жақсарту сияқты факторлар маңызды
орын алады.
Ұйымдарда қорларға байланысты алғашқы құжаттардың рәсімделуін реттеу,
типтік үлестірілген формаларды кеңінен енгізу, есептік-талдамалық
жұмыстарды автоматтандыру және механикаландыру деңгейін кеңейту, шикізаттар
мен материалдар, топтамалық заттарды сақтау, қабылдау және жұмсаудың қатаң
тәртібін қамтамасыз ете отырып, ерекше, тапшы және қымбат тұратын
материалды беру құжаттарына қол қоятын лауазымды тұлғалардың санын шектеу
арқылы өндірісті қажетті ресурстармен жабдықтауды жақсартуға болады.
Өндірістік қорлардың сақталуын, дұрыс қабылдануын, сондай-ақ құндылықтарды
өндіріске жіберуді қамтамасыз ету үшін, ұйым жеткілікті мөлшерде қойма,
өлшейтін және өлшеуіш приборлар, ыдыстық заттар және басқа да жабдықтармен
жабдықталуы керек. Материалдық ресурстарды нормаға сәйкес жұмсалуына және
норманың сақталуына, сонымен қатар өндірісте жартылай фабрикаттың,
бөлшектердің қозғалысының жедел есебінің анықтығын және нақтылығын
жетілдіруге көп көңіл бөлу керек. Сондықтан бухгалтерлік есептің
мәліметтері өнімнің өзіндік құны құрамындағы өндірістік шығындарды
төмендетуге байланысты резервтерді анықтау үшін, шығын нормасын төмендету
және сақтауда тұрған материалдар туралы толық ақпараттармен қамтамасыз етуі
қажет.
Осыған байланысты қорлар есебі алдында келесі міндеттер тұр:
- материалдарды дайындау, түсуі және жіберілуі бойынша барлық
операциялардың құжаттық көрінісі дұрыс және мерзімді болуын қамтамасыз ету;
тауарлық-материалдық құндылықтарды дайындауға байланысты шығындардың
анықтығын және дұрыстығын бақылау; шығындардың жұмсалуы бойынша ауытқуларды
есептеу және есептен шығару;
- материалдық құндылықтарды сақтау орнында және қозғалысының барлық
сатысында олардың сақталуын бақылау;
- өндірістік шығындардың бекітілген нормасының сақталуын тұрақты бақылау;
- өндірісте материалдарды қолдануды құрылымдық бақылау;
-технологиялық қалдықтар мен жоғалтуларды және оларды қолдануды бақылау;
-белгіленген шектермен (лимиттермен) салыстырғанда материалдық ресурстарды
артық шығыстау немесе үнемдеу көлемі бойынша нақты ақпаратты мерзімінде
алу; материалдық ресурстармен жабдықтаушы ұйымдардың арасында есеп
айырысудың мерзімінде жүргізілуін және жолдағы тауарлық-материалдық
құндылықтарды бақылау.
Нарықтық экономика кезінде меншіктіктің көп түрлілігіне сәйкес,
экономиканы басқаруда мекеме құқығының кеңеюі, өндірістің салалық
ерекшелігі талап етеді: өндірістік қорлар есебін жүргізуде әр түрлі
сұрақтарды шешуде техника және тәсілдердің балама және көп нұсқалы
тәсілдері қажет.
Өндірістік қорлар (шикізат, материалдар, жанармай және т.б.) дайын өнім
алу мақсатымен адам еңбегіне бағытталған заттар болып табылады. Өндірістік
жағдайда өзінің түрін сақтайтын және өнімге бірқалыпты құнын аударатын
еңбек заттары болып табылады. Еңбек құралдарымен салыстырғанда, еңбек заты
бүтіндей қолданылады және өзінің құнын сол өнімге толығымен аударады және
әрбір өндірістік циклдан кейін алмастырылады. Өндірісте тауарлық-
материалдық құндылықтарды пайдаланудың біртіндеп жоғарлауы өндірістің
кеңеюін, өнім өзіндік құнындағы материалдық шығындардың және ресурсқа
бағаның өсуін көрсетеді. Нарықтық экономика жағдайында өндірістік қорларды
тиімді пайдалану көрсеткіштеріне өнімнің өзіндік құнына материалдық
шығындарды төмендету, үнемдеу, сапаны жақсарту сияқты факторлар маңызды
орын алады.
Ұйымдарда тауарлық-материалдық құндылықтарға байланысты алғашқы
құжаттардың рәсімделуін реттеу, типтік үлестірілген формаларды кеңінен
енгізу, есептік-талдамалық жұмыстарды автоматтандыру және механикалан-дыру
деңгейін кеңейту, шикізаттар мен материалдар, топтамалық заттарды сақтау,
қабылдау және жұмсаудың қатаң тәртібін қамтамасыз ете отырып, ерекше, тапшы
және қымбат тұратын материалды беру құжаттарына қол қоятын лауазымды
тұлғалардың санын шектеу арқылы өндірісті қажетті ресурстармен жабдықтауды
жақсартуға болады. Өндірістік қорлардың сақталуын, дұрыс қабылдануын,
сондай-ақ құндылықтарды өндіріске жіберуді қамтамасыз ету үшін, ұйым
жеткілікті мөлшерде қойма, өлшейтін және өлшеуіш приборлар, ыдыстық заттар
және басқа да жабдықтармен жабдықталуы керек. Материалдық ресурстарды
нормаға сәйкес жұмсалуына және норманың сақталуына, сонымен қатар өндірісте
жартылай фабрикаттың, бөлшектердің қозғалысының жедел есебінің анықтығын
және нақтылығын жетілдіруге көп көңіл бөлу керек. Сондықтан бухгалтерлік
есептің мәліметтері өнімнің өзіндік құны құрамындағы материалдық шығындарды
төмендетуге байланысты резервтерді анықтау үшін, шығын нормасын төмендету
және сақтауда тұрған материалдар туралы толық ақпараттармен қамтамасыз етуі
қажет.
Осыған байланысты өндірістік қорлар есебі алдында келесі міндеттер тұр:
- материалдарды дайындау, түсуі және жіберілуі бойынша барлық
операциялардың құжаттық көрінісі дұрыс және мерзімді болуын қамтамасыз ету;
- тауарлық-материалдық құндылықтарды дайындауға байланысты шығындардың
анықтығын және дұрыстығын бақылау;
- шығындардың жұмсалуы бойынша ауытқуларды есептеу және есептен
шығару;
- материалдық құндылықтарды сақтау орнында және қозғалысының барлық
сатысында олардың сақталуын бақылау;
- өндірістік қорлардың бекітілген нормасының сақталуын тұрақты
бақылау;
- өндірісте материалдарды қолдануды құрылымдық бақылау;
- технологиялық қалдықтар мен жоғалтуларды және оларды қолдануды
бақылау;
- белгіленген шектермен (лимиттермен) салыстырғанда материалдық
ресурстарды артық шығыстау немесе үнемдеу көлемі бойынша нақты ақпаратты
мерзімінде алу;
- материалдық ресурстармен жабдықтаушы ұйымдардың арасында есеп
айырысудың мерзімінде жүргізілуін және жолдағы тауарлық-материалдық
құндылықтарды бақылау.
1.2 Қорлардың жіктелуі мен бағалануы
Қорлар ұйымның айналым капиталының негізгі бөлігі болып табылады.
Өндіріс үрдісінде бір-ақ рет қатысып өндірілген өнімнің өзіндік құнына
түгелдей кіріп, оның материалдық негізін құрайтын өндірістік қорлардың
алатын орны өте зор. Сонымен қатар түрін өзгертіп, жаңа өнімнің материалдық
негізін құрай отырып олар осы үрдісте толығымен тұтынылады. Тауарлық-
материалдық қорлар баланста материалдар, дайын өнімдер, тауарлар және
аяқталмаған өндіріс баптары бойынша жинақталып, оларға мынандай активтер
жатады: шикізаттар, сатып алынған жартылай фабрикаттар мен құрастыру
бұйымдары, конструкциялар мен тетіктері, отындар, ыдыстар мен ыдыстық
материалдар, қосалқы бөлшектері, қайта өңдеуге берілген материалдар, сондай-
ақ шаруашылықтың негізгі және қосалқы өндірістерінде сатуға шығарылған
өнімдер түріндегі активтері және әр түрлі мақсаттар үшін сатып алынған
тауарлар және есепті кезеңде технологиялық үрдіс аяқталмаған өндірістік
шығыдар да жатады.
Шығарылатын өнімнің, атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының көп бөлігі
еңбек заттарының құныннан тұрады. Сонымен қатар еңбек заттары өндірістік
қор болып табылады.
Өндірістік қорларды жіктеу көптеген белгілері бойынша жүргізіледі.
Жалпы жіктеу топтаудың біртектес белгілерін көрсетеді. Ең жалпы жіктеудің
белгісі – ол материалдардың функционалдық рөлі бойынша жіктеу болып
табылады, яғни негізгі өнідірістегі материалдар, аяқталмаған өндірісітегі
материалдар және дайын өнім түріндегі материалдар. Материалдар кәсіпорынның
қоймасында болады және шығысталуы бойынша өндіріс үрдісіннің үзіліссіз
болуын қамтамасыз ету үшін жаңаларымен толықтырылып отырады, сонымен қатар
материалдар өнім шығаратын кәсіпорындарда - өндіріс қорлары болып табылады.
Аяқталмаған өндіріс - әр түрлі дайындау сатыларындағы қорларды айтады.
Дайын өнім – сатып алушыларға сатуға, өткізуге арналған қорларды жатқызамыз
және ол күнделікті тиеліп жіберіледі де оның орнына жаңасы келіп түсіп
отырады, яғни тұтынушыларға жіберуге арналған.
Тауарлы-материалдық қорлар есебі ұйымдастырылуы бұл стандартта негізгі
бағыттар анықталған, яғни:
- тауарлы-материалдық қорлардың өзгерісі;
- тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құны мен оларды бағалау;
- шығындарды тану;
- қаржылық есеп берулерде ашып көрсету.
Қорларға төмендегілер жатқызылады:
а) өндірісте пайдалануға немесе жұмыстар мен қызметтер атқаруға ар-
налған шикізат қоры, материалдар, сатып алынатын жартылай фабрикаттар және
құрастырмалы бұйымдар, құрылғылар мен бөлшектер, жанар май, өнім салатын
ыдыс материалдары, қосалқы бөлшектер, басқа да материалдар түріндегі
активтер.
б) аяқталмаған өндіріс, жұмыстар мен қызметтер атқару;
в) субъектінің қызметі барысында сатуға арналған дайын өнімдер, тауар-
лар;
Өндірістік қорларды есепке алу үшін мына төмендегі негізгі міндеттердің
орындалуы шарт:
- босалқылардың кіріске уақытында және толық енгізілуін, сақталу
орындарындағы жағдайын қадағалау;
- босалқылардың қозғалысы бойынша барлық операцияларды толық және
уақытында құжаттау;
- көлік дайындау шығындары (көлікті дайындау шығындары) мен дайын-
далған құндылықтардың өзіндік құнын уақытында және толық анықтау;
- көлік-дайындау шығынын өндірістің шығындарына жазудың біркелкі
және дұрыс болуын бақылау;
- сақталатын орындардағы құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы
тұралы дәл мәліметтерді алу;
- олардың сақталу ережелерін қамтамасыз ету;
- өндіріске жұмсалу нормаларының сақталуын қамтамасыз ету;
- өндіріске қажеті жоқ материалдық ресурстарды табу, анықтау және
олар-ды сату;
- өндірісте материалдарды пайдалануды жүйелі түрде бақылау;
- өндірістік қорлар бойынша субъектінің есеп саясатын қадағалау мен дұрыс
құрылуын бақылау.
Өндіріс барысындағы функционалдық ролі мен мақсаты бойынша барлық
материалдық босалқылар негізгі және көмекші болып бөлінеді.
Негізгілер-дайындалатын өнімнің заттай материалдық негізін (нан
пісіргенде ұн) құрайтын материалдар болса, көмекші материалдар өндірілетін
өнімнің өзіндік құнына кіргенімен негізгі материалдар сияқты оның заттай
негізін құрай алмайды. Өнімге қажетті қасиеттерді беру үшін (сырлар, лак,
жеілім) көмекші материалдар негізгі материалдарға қосымша пайдаланылады.
Бірақ материалдарды негізгі және көмекші етіп бөлу шартты сипатқа ие,
өйткені олар өнімді шығаруға жұмсалған материалдардың санына, технологиялық
сипатына және басқа да көптеген факторлеріне тәуелді болып келеді. Өндіріс
үрдісінде материалдар үш топқа бөлінеді және бөлек пайдаланылады:
1) толығымен тұтынылады – шикізат, материалдар;
2) нысанын өзгертеді – майлау материалдары, сырлар;
3)бұйымға өзгеріссіз кіреді – қосалқы бөлшектер, құрастырушы бұйымдар
Тауарлы-матералдық қорларды бағалау кезiнде, оларды не неғұрлым арзан
өзiндiк құнымен, не таза құнымен бағалайды. Қолда бар тауарлы-материалдық
қорлардық бүлiнуi немесе олардың жекелей, әлде толықтай ескiруi немесе
олардың бағасының төмендеуi, яғни бiр сөзбен айтқанда, өзiндiк құнның
орнына сату (өткiзу) бағасын пайдаланады. Шикiзат, материалдар, сатып
алынған жартылай шикiзаттар, отын, қосалқы бөлшектер және басқа босалқы
материалдар баланста олардың нақты өзiндiк құнымен көрсетiледi. Егер
ұйымдар материалдық құндылықтарды келiсiмдi бағамен есепке алса, онда
олардың нақты құны материалдардың осы бағалар бойынша құнына және көлікті
дайындау шығындарының қосындысына тең болады. көлікті дайындау шығындары
құрамына темiржол тарифi, су фрахты, автомобиль, ұшақтар және басқа да
көлiк түрлерi арқылы тасымалдау түрiнде, жарналардың барлық түрi кiредi;
жабдықтаушылардың темiржол және басқа көлiк мекемелерiнiң қоймаларынан
материалдарды жеткiзу; қорларды алу және дайындауға байланысты
iссапарлардың шығындары, қоймалардағы тұрақты қойма жұмыскерлерiнiң
еңбек ақысынан басқа тиеу, түсiру және қаттау шығындары; жабдықтаушы,
делдал мекемелерге төленген комиссиялық сыйлықтар, және босалқыларды
алумен тiкелей байланысты басқа шығындар жатады. Артық төленген тарифтiк
сомалардың қайтарылуы мен басқа түзетулер көлікті дайындау шығындарының
сомасынан шығарылады. Егер құндылықтардың талдамалы (аналитикалық) есебiн
жоспарлы-есептелген бағалармен жүргiзсе, онда олардың нақты өзiндiк құны-
материалдардың осы бағалар бойынша құнынан және осы есептегi бағалардың
нақты өзiндiк құнынан ауытқуларынан тұрады. Бұл бағаларды субъектiлердiң
өзi көлікті дайындау шығындарының жоспардағы көлемiн ескере отырып,
келiсiмдi бағалар негiзiнде тағайындайды. Жұмсалған материалдарға тиiстi
көлікті дайындау шығындарының немесе ауытқулықтарды (+, -) ай сайын
келiсiмдi есеп бағалары бойынша материалдық құндылықтардың шығындарын
көрсететiн шоттарға енгiзедi. көлікті дайындау шығындарының немесе
ауытқулықтардың (+, -) процентiн ай басында, олардың ай басындағы
материалдардың қалдығы мен ай бойғы келiсiмдi (есеп) бағалар бойынша түскен
материалдардың сомасына бөлiп, алынған нәтиженi 100-ге көбейту арқылы
анықтаймыз. Көлікті дайындау шығындарының немесе ауытқулықтар (+, -)
бойынша есептелген проценттер тиiстi шоттарға енгiзiледi. Материалдардың
түрлерi немесе топтарының аз ғана көлемiнен көлікті дайындау шығындарының
немесе ауытқулықтарына (+, -) процент көрсету керек болса және
жабдықтаушылармен тұрақты қатынастар орнағанда өткен айдың бухгалтерлiк
есеп мәлiметтерi бойынша процент қолданылуы мүмкiн. Белгiленген баға,
бағалар-номенклатурасымен қатар қолдануы мүмкiн. Материалдардың ағымдағы
есебiндегi бағалары мен номенклатуралық номiрлерi материалдық қорлардың
қалдықтары мен қозғалысы жөнiндегi барлық құжаттар мен регистрлерде есепке
алынады. Материалдық босалқы қорлардың барлық түрiн есепке алу 1300
“Қорлар” бөлiмiнiң негiзгi, активтi мүлiктiк шоттарында жүзеге асады. Бұл
бөлiмше құрамына төмендегi синтетикалық шоттар кiредi:
1310 - шикізаттар мен материалдар өндіріліп жатқан өнімнің материалдық
негізін құрайды. Шикізат деп – ауылшарушылық өнімін айтуға болады (жүн,
мақта, дән және т.б.) немесе қазып шығаратын өнеркәсіп саласында (мұнай,
газ). Ал материалдар деп - өңдеу өнеркәсібі саласының өнімін жатқызуға
болады (тері, темір, мата).
1320 – дайын өнім, онда дайын, оның ішінде ауыл шаруашылығы өнімі
есепке алынады.
1330 – тауарлар, онда тауарлардың, оның ішінде сатып алынған және қайта
сатуға сақталған ауыл шаруашылығы тауарларының қозғалысына байланысты
операциялар көрсетіледі.
1340 – аяқталмаған өндіріс, онда аяқталмаған өндіріс бойынша шығындар
есепке алынады.
1350 - өзге қорлар, онда алдыңғы топтарда көрсетілмеген өзге қорлар
есепке алынады.
1360 – қорларды есептен шығару бойынша резерв, онда қорлардың құнын
сатудың таза құқына дейін төмендетуге арналған резервтерді құруға және
қозғалысына байланысты немесе моральдық жағынан ескіруге байланысты
операциялар көрсетіледі.
Кез келген кәсіпорындарда материалдық қорлардың ерекше нысаны бар,
оларға:
- шарушылық және өндірістік инвентарь;
- пайдалану мерзімі бір жылдан кем арнайы киім, арнайы аяқ киім.
Экономикалық табиғатына байланысты олар еңбек құралдары болып табылады,
бірақ есепті жеңілдету мақсатында, олар айналым құралдарына теңестіріледі
және өндірістік қорлардың ерекше тобын құрайды.
Осы жіктелінген топтарының ішінде субъекті өндірістік қызметтің
өндірістік қорларының қозғалысы мен кірістелуінің қалдықтары бойынша есеп
беру құрылады.
Біз зерттеу жүргізіп отырған өндірістік қорлар есебі бухгалтерлік
есеп шоттарының үлгілік жоспары кестесінің бөліміндегі 1310 ”Материалдыр
және шикізаттар”, 1350 “Өзге қорлар” синтетикалық шоттарында жүргізіледі.
1310 “Шикізат және материалдар” бөлiмшесi шоттарының дебетi бойынша
айдың басы мен соңындағы қалдықты, материалдардың түсуiн көрсетедi.
Материалдық қорларды заттай және ақшалай өлшемдермен есептейдi. Қаржылық
есеп беруде келiсiдей жайттардың ашылғаны дұрыс, атап айтсақ: тауарлы-
материалдық қорларды бағалау үшiн қабылданған есеп саясаты; тауарлы-
материалдық қорларды топтастырудың көмегiмен баланстық құнының
мағынасын ашу; тауарлы-материалдық қорлардың таза құнына дейiнгi есептен
шығарудың себептерiн ашып көрсету. Егер тауарлы-материалдық қорлардың
өзiндi құны ЛИФО әдiсi бойынша анықталған болса, онда: тауарлы-материалдық
қорлардың сомасының айырмасынан; ТМҚ сатылған өзiндiк құнын; жыл соңындағы
мiндеттемелер үшiн кепiлдiк ретiнде қойылған ТМҚ баланстық құнын т.б. осы
сияқты мәлiметтерiн ашып көрсетуге тура келедi. тауарлы-материалды қорлар
өндіріске орташа өлшем бағасы әдісі бойынша жібереді.
Тауарлық-материалдық қорлрды есепке алуда материалдарды бағалау ерекше
орынды алады. Субъектінің балансында тауарлы-материалдық қорлар нақты
өзіндік құнымен көрсетіледі. тауарлық –материалдық қорлардың өзіндік
құнына:
- қорларды сатып алуға кеткен шығындар;
- қорларды осы кезде орналасқан жеріне жеткізуге және тиісті жағдайға
келтіріге байланысты көлік-дайындау шығындары;
- өнімді қайта өңдеуге (жұмыстар мен қызметерді атқаруға) кеткен
шығындар кіреді.
Тауарлы-материалдық қорларды сатып алуға кеткен шығындарға сатып алу
бағасы, сыртан әкелуге салынған баж салығы, жабдықтаушы және делдал
ұйымдарға төленген комиссиялық сыйақы, көліктік-дайындау шығындары және
қорлады сатып алуға тікелей байланысты басқа да шығындар кіреді. Сауда
жеңілдіктері, артық төленген соманы қайтару және осыған ұқсас басқа
түзетулер сатып алуға кеткен шығындарды анықтау кезінде шегеріледі.
Субъект материалдық құндылықтарды келісімді бағасымен есепке алса, онда
олардың нақты өзіндік құнына көліктік-дайындау шығындары қосыуы мүмкін.
Көліктік-дайындау шығындары құрамына теміржол тарифі, су фрахты,
автомобиль, ұшақтар және басқа да кµлік түрлері арқылы тасымалдау түрінде
жарналардың барлық түрлері кіреді; жабдықтаушылардың теміржол жєне басқа
көлік мекемелерінің қоймаларынан материалдарды жеткізу; қорларды алу және
дайындауға байланысты іс-сапардың шығындары, қоймалардағы тұрақты қойма
жұмыскерлерінің еңбек ақысынан басқа тиеу, түсіру және қаттау шығындары;
жабдықтаушы, делдал мекемелерге төленген комиссиялық сыйлықтар жєне
босалқыларды алумен тікелей байланысты басқа шығындар жатады.
Тауарлы-материалдық қорларды қайта өңдеуге (жұмыстарды, қызметерді
атқаруға) кеткен шығындарға өндіріс үрдісінде қолданылатын табиғи
ресурстардың, шикізаттардың, материалдардың, отынның, энергияның, еңбек
ресурстарының, негізгі құрал-жабдықтар амортизациясының құны, сондай-ақ
өнім (жұмыстар, қызметер) өндіру бірлігімен тікелей байланысты, өндіріс
технологиясының және ұйымдастырудың шарты болып табылатын басқа да шығындар
кіреді және бұлар өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өндірістік өзіндік
құны болып табылады.
Қорлардың өзіндік құны бағалау мына әдістердің бірімен жүргізіледі:
- ерекше ұқсастыру әдісі;
- орташа өлшем бағасы;
- ФИФО;
Ерекше ұқсастыру әдісі. Ерекше ұқсастыру әдісі әдетте бірін-бірі
алмастырмайтын тауарлы-материалдық қорлар бірлігінің жєне арнаулы жобалар
немесе соларға арналған тауарлардың яки қызметтердің өзіндік құнын
есептеуді көздейді. Бұл әдіс арнайы жобаларға арналған бұйымдар, тауарлар
мен қызметтерді көрсетуге арналған. Арнайы идентификацияланған шығындар,
бұл арнайы шығындардың белгілі қорлар баптарына жатқызылатындығын
көрсетеді.
Ерекше ұқсастыру әдісі бойынша әртүрлі келісім шарт негізінде алынған
қорлардың құны жеке тізімге алынады. Бұл әдіс әдетте қор бірлігінің құны
едәуір көбірек, ал тауар саны азырақ болған жағдайда қолданылады. Сонымен,
тәжірибеде бұл әдіс қымбат дара тауарлармен сауда жасайтын компанияларда
қолданылады, ал басқа қалған жағдайларда ол әдісті қолдану қиыншылыққа
соғады, себебі қай қор сатылғанын анықтау мүмкін емес болып табылады.
Ерекше ұқсастыру әдісі қор баптарының көлемі көп болғанда, яғни бірін-
бірінің орнын ауыстыратын қорларда қолданылмайды.
Қоймадағы қалдық, мысалы 1 мамырдағы саны 300 данадан тұрды делiк,
әрқайсысы 20 теңгеден болғанда 6000 теңге, бiрiншi партиядан 100 данасы 21
теңгеден 2100 теңге, үшiншi партиядан 300 дана 20 теңгеден 6000 теңге және
200 дана төртiншi партиядан 22 теңгеден 4400 теңге қойылды делiк. Сонда
қалдықтың жалпы құны 18500 теңге (6000+2100+6000+4400) құрайды. Ай
бойындағы материалдар шығындарының құны-29000 теңге (47500-18500).
Орташа өлшем бағасы әдісі. Тауарлы-материалдық қорлардың орташа алынған
құны есепті кезеңнің басында болған немесе осы кезең ішінде сатып алынған
немесе өндірілген осындай бірліктің орташа құнын анықтау арқылы есептеледі.
Қорлардың өзіндік құны осы мерзім ішінде өндірілген немесе сатып
алынған және есепті мерзімнің бастапқы бірліктерінің орташа құнын
анықтаумен есептелінеді. Нақтырақ айтқанда - бұл қор бірлігінің
орташаланған құны. Қорлардың орташа мєні әр бір қосымша кіріс алынған сайын
есептелуі мүмкін. Бiздiң мысалымызда, материал бiрлiгiнiң орташа құны 20
теңге 65 тиын (47500:2300) болады: материалдардың ай бойындағы шығындары
28913 теңге (2300-900=1400; 1400х20-65); қалдық 18587 теңге (900х20-65).
ФИФО әдісі. Тауарлы-материалдық қорларды ФИФО әдісімен бағалау кезінде
бірінші болып сатып алынған немесе өндірілген қорлардың құнын бірінші
кезекте есептен шығару көзделеді. Сондықтан кезең соңындағы қорлардың құны
соңғы кірістелген қорлардың құны бойынша анықталады. Яғни, бұл әдіс бірінші
сатылып алынған бірінші сатылады жєне осыған сәйкес мерзім соңында қалған
қорлар кешірек алынған немесе өндірілген болып табылады. Бұл әдісті
қолданудың қорытындысы болып, яғни соңғы қорлардың құны олардың нарывқтық
құнына жақын, ал өткізілген қорлардың өзіндік құны төмендетіледі, демек бұл
таза табыстың максималды мағынасына алып келеді. Әсіресе бұл бағаның өскен
мерзімінде белгілі болады, және бұл әдіс таза пайданың мүмкін болатын
деңгейінен аса жоғары дєрежесін көрсеткенде белгілі болады.
ФИФО әдісінің кемшілігі, ол табыс көрсеткішіне экономикалық даму
цикілінің әсерін ұлғайтады.
Негізінде ФИФО әдісі тұрақты баға жєне қорлардың бір өндірістік
операциялық цикілінің айналымдылық жылдамдығы жоғары болған жағдайда
пайдаланылады. Бiздiң мысалымызда, ай соңындағы босалқы қорлардың 900
дана қалдығы мына төмендегi мәлiметтер бойынша бағаланған: төртiншi
партиядан 200 дана 22 теңгеден 4400 теңге, үшiншi партиядан 600 дана 20
теңгеден 12000 теңге, екiншi партиядан 100 дана 23 теңгеден 2300, барлығы
18700 теңге болады. 1400 дана (2300-900) қорлардың шығыны болып 28800
теңгеге бағаланады. (47500-18700) .
Қорларды бағалауға әртүрлi әдiстер қолдану арқылы алынған мәлiметтердi
салыстырып, оның көрсеткішін төмендегі 6 кесте арқылы көрсетуге болады. Біз
зерттеу жүргізген ұйымда есеп саясатына байланысты тауарлы-материалдық
қорларды есептеу орташа алынған құн әдісі бойынша жүргізіледі. Материалдық
қорлар мен көлікті дайындау шығындарының сомасын бағалау тiкелей сатылған
өнiмiнiң өзiндiк құны арқылы жалпы табыс салығы көлемiне де әсерiн
тигiзедi. Сондықтан материалдық қорларды бағалаудың дұрыстығын салық
органдары тексерiп отырады. Өндіріс көлемі өзгерген кезде, тұрақты
шығындар, өзгеріссіз қалатыны көрінеді. Егер өндіріс көлемі 10%-ке азайса,
онда жалпы тұрақты шығындар өзгерссіз қалады. Егер өндіріс көлемі бір
бірлікке тең болса, онда тұрақты шығындар 300 теңгені құрайды, бірақ
тұрақты шығындар өндіріс көлемі бір бірлікке ұлғайса, тұрақты төмендейді.
Соған сәйкес өнімнің өзіндік құны да кемиді. Тауарлық-материалдық қорларды
бағалаудың әдiстерi төмендегі Кесте 1 көрсетіледі.
Кесте 1 – Тауарлық-материалдық қорларды бағалаудың әдiстерi
Көрсеткiштер Арнайы Орташа өлшем “ФИФО”
(жалпылама) бағасы әдiсi
ұқсастыру әдiсi
1 2 3 4
Данасы (саны) 1400 1400 1400
Құны, теңге 29000 28910 28800
Ай соңындағы
қалдығы: данасы 900 900 900
Құны,теңге 18500 18585 18700
Ескерту – кесте 26 дереккөзі негізінде жасалған
Жоғарыда көрсетілген єдістерден басқа халықаралық тәжірибеде мынадай
әдістер кездеседі:
НИФО әдісі. Тауарлы-материалдық қорларды НИФО әдісімен бағалау кезінде
келесі болып түскенді бірінші кезекте есептен шығару көзделеді. Бұл әдіс
бойынша түсім құнымен жіберу құнын теңестіруге түзетулер қажет.
Мысалы, егер өндіріс көлемі 10%-ке көбейсе, жалпы өзгермелі шығындар да
10%-ке ұлғаяды. Өндіріс көлеміне өзгермелі қорлардың қатысы төмендегі
Сурет 1 көрсетіледі.
4000------------------------------- -------------------------
3000 ----------------------------------- -------------------
2000 - ----------------------------------- ------------------
1000 ----------------------------------- --------------------
100 200
300 400
Өндіріс көлемі, бірлік
Сурет 1 – Өндіріс көлеміне өзгермелі қорлардың қатысы
[Ескерту – кесте 29 дереккөзі негізінде жасалған]
Өзгермелі шығындар өндіріс көлеміне пропорционалды өседі. Өндіріс көлемі
екі есе 100-ден 200 бірлікте дейін өссе, жалпы өзгермелі шығындар 1000-нан
2000 теңгеге дейін ұлғаяды. Алайда өзгермелі шығындар өнім бірлігін
есептегенде көлем өзгергенде тұрақты болып қалады. Бірінші, екінші, оныншы
бірлік болғанына қарамастан. Сондықтан өзгермелі және тұрақты шығындар
шартты-өзгермелі немесе шартты-тұрақты деп саналады, өйткені олар қосарлы
рөл атқарады, бірақ әр түрлі көзқарас тұрғысынан.
Тұрақтылар – өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес дерлік
(жылыту, өндістік бөлмеге жарық беру, амортизация, жалға алу жарнамаға
шығындар және т.б.). Егер көлем 10%-ке ұлғайса немесе кемісе, онда жалпы
тұрақты шығындар өзгермей қалады, бірақ бір бірлікке тұрақты түседі.
Өндірістік – тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның өндірістік
өзіндік құнына (тауарлық өнім – өз материалынан да, тапсырушының
материалынан да жасалып шығарылатын, техникалық бақылау қабылдаған және
қоймаға тапсырылған дайын бұйымның құны; басқа жаққа босатылған, өзі
өндірген жартылай өнімнің сондай-ақ субъектінің негізгі құрал-жабдықтары
толықтыруға жіберілген өнімнің өзіндік құны) құрайтын барлық шығындар.
Стандартты баға әдісі. Стандартты баға - нормативті өзіндік құн.
өндіріске жіберілетін материалдар олардың стандартты бағасы бойынша
бағаланады. Нақты және нормативті баға арасындағы айырмашылық бөлек шотта
жинақталады. Осы жоғарыда келтірілген әдістердің артықшылығы мен кемшілігін
төмендегі Кесте 2 көре аламыз.
Кесте 2 - Материалдық қорларды бағалау әдістерінің артықшылығы мен
кемшілігі
Әдістер Артықшылығы Кемшілігі
1 2 3
ФИФО Мерзім соңына Пайданы потенциалды көбейтеді (әсіресе баға
қорларды шынайы өскен мерзімде) және ескірген өндірістік
бағалау шығындарға әкеледі Қорларды есепке алудың
қиындылығы
Орташа өлшем Қолдануға жеңіл Дәл мағынаны көрсетпейтін өндірістік
бағасы шығындар мен қорларды бағалау
Ерекше Өндірістік Бірақ, тек өткен мерзімдерге байланысты.
ұқсастыру шығындармен Қорларды есепке алудың қиындылығы
әдісі қорларды дәл
бағалау
НИФО Өндірістік Материалдарды жіберудің әрбір жағдайына
шығындар мен келесі сатып алулардың бағасын анықтау
қорлардың дәл кезінде көп күшті талап етеді. Түсімдердің
бағалауын құны мен жіберудің құнын әрдайым
жүргізеді теңестіруді талап етеді
Нормативті құнҚұндарды тізімге Ағымдағы құнды көрсетпейді және қорларды
алудың бағалау дәл болмауы мүмкін.
қажеттілігі жоқ.
Қорларды есепке
алудың
жеңілдетеді.
[[Ескерту – кесте 30 дереккөзі негізінде жасалған]
Компания қорларды бағалаудың әр түрлі әдістерін таңдауға мүмкіндігі
бар. Бірақ, әдіс таңдалып алынғаннан кейін жылдан жылға осы әдіс қолданылуы
керек.
1.3 Қорлар есебінің қазіргі заманғы жағдайы және оны жетілдіру
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің мақсаты – өнім шығару, оны өткізу
мен пайда алу. Барлық кәсіпорынның да, оның бөлімшелерінің өндіріс
тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштердің жалпы жүйесінде басты орын құрамы
оны қалыптастыратын шығындармен белгіленетін өзіндік құнға беріледі.
Өндіріс шығындары – өнімді (жұмысты, көрсетілетін қызметті) өндіру мен
өткізуге жұмсалған қоғамдық еңбек шығындары.
Өндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі мақсатын
орындауға бейімделген басқарудың белгілі бір үлгісіне сәйкес өткен, осы
және болашақ шығынды қолдануды талдаудан тұрады. Шығындар есебін дұрыс
ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің мәні зор. Шығындар –
басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан қырлы құбылыс.
Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша шығындарды
топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданған жөн.
Қорлардың есебі шығындар былайша жіктеледі: пайда болу орны бойынша –
өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық бөлімшелер бойынша. Мұндай жіктеу
жауапкершілік орталықтары бойынша есепті ұйымдастыру мен өнімнің (жұмыстың,
көрсетелгін қызметтің) өндірістік өзіндік құнын белгілеу үшін қажет;
шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері (жұмыс, көрсетілетін қызмет) бойынша
– өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін қажет; өнімнің өзіндік құнына жатқызу
тәсілі немесе шығын түрлері бойынша экономикалық элементтер мен калькуляция
баптары бойынша: а) экономикалық элементтер бойынша – өнім өндірісіне нақты
не жұмсалғанын көрсетеді бұған мынадай экономикалық элементтер жатады:
материалдық шығындар; еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар; ақша аударулар;
құралдардың тозуы; басқадай шығындар. ә) калькуляция баптары бойынша –
өнімнің кейбір түрлерінің өзіндік құнын есептеу үшін қолданылады. Бұларға:
материалдар; еңбекті өтеу; ақша аударулар (аударымдар); қосымша шығыстар.
Негізгілер – өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланыстылар:
шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай шығындар.
Қосымшалар – өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны басқаруға
байланысты пайда болады. Тікелейлер – өнімнің белгілі бір түрін өндіруге
байланысты, оның өзіндік құнына тура және тікелей кіруі мүмкін (шикізат,
негізгі материалдар, аударымдар (ақша аударулар). Жеке бөлімшеге жатқызылуы
мүмкін шығындар бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы
– автосервис бөлімшесінің тікелей шығындары, автомобильді бояу цехында
қолданылатын бояудың құны – тікелей бояу цехының шығындары). Жанамалар –
өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей енгізілмейтін және жанама
(шарты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге жатқызылмайтын шығындар жанамалар
(жарнамаға шығындар – субъектінің әрбір бөлімшесінің жанама шығындары) деп
аталады. Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (завод
менеджерінің еңбек ақысы – кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда
бүкіл завод үшін тікелей шығын) болуы мүмкін. Тура және жанама етіп бөлу
салалық ерекшеліктерге, өндірісті ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнынын
калькуляциялаудың қабылданған тәсіліне (көмір өнеркәсібінде, энергетикада –
барлық шығындар тікелей байланысты). Бірэлементтілер – бір элементтен
тұратындар (еңбекақы, материалдар, ақша аударулар). Кешенділер – бірнеше
элементтен тұратындар (құрамына тиісті риске құрамның еңбекақысы,
аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай бірэлементті шығыстар
кіретін цехтық шығыстар). Көрсетілген топтарды салыстыру Кесте 3
келтірілген.
Кесте 3 - Элементтер мен калькуляция баптары бойынша шығындарды
топтастыру, мың. теңге
Экономикалық элементтер Сома Калькуляция Сома
1 2 3 4
1. Материалдық шығындар 78000 Материалдар 25200
2Еңбекті өтеуге шығатын 17000 2Сатылатын жартылай 41000
шығындар өнім
3Ақша аударулар 3060 3Қайтарымды қалдықтар 2400
(аударымдар) (ұстап қалынады)
Құралдардың тозуы 7220 Технологиялық 9100
мақсаттарға арналған
отын мен энергия
Басқадай-шығындар 11720 Еңбекті өтеу 10000
Барлығы 117000 6Ақша аударымдары 1800
6Өндірістік емес шоттарға (3600) 7Өндірісті дайындау 4600
(–) (қайтарымды қалдықтар мен игеруге шығыстар
құны, ақауға кінәлілерден
шығынның орнын толтыру
және т.б.)
Бітпеген өндірістің 600 Қосымша шығыстар 17500
қалдығын (+) өзгерту
9Ақаудан болған 1390
шығыстар
1 Басқадай өндірістік1010
шығыстар
Барлығы 114000 Барлығы 114000
[[Ескерту – кесте 36 дереккөзі негізінде жасалған]
Экономикалық элементтер (117000 теңге) және калькуляция баптары (114000
теңге) бойынша шығындар өндірістік емес шоттарға есеп өзгерту бөлігіне
түзету элементтері бойынша жиынтыққа кірмей тұрып сандық жағынан бірдей
болмайды. Шығындардағы айырмашылықтар сондай-ақ ұқсас атаулардың
элементтері мен калькуляция баптары бойынша да болады. Мысалы, экономикалық
элемент бойынша “Еңбекті өтеу шығындары” 17000 теңге болып, ал “Еңбекті
өтеу” калькуляциясының бабы бойынша 10000 теңге болып көрсетілген. Айырма
жабдықты күтумен шұғылданатын еңбекшілердің еңбегін өтеу шығыстарында, яғни
қосымша шығыстарда ескерілген. Алайда экономикалық элементтер мен шығын
баптары бойынша шығын есебіндегі топтасулар өзара байланысты екендігін
байқаған жөн, өйткені олар субъектінің бірдей шығындарын құрамы
(элементтер) және мақсатты белгілеуі (калькуляция баптары) бойынша
сипаттайды. Бұл есепте тұтастай шаруашылық жүргізуші субъект бойынша
ақпаратты элементтік тұрғыда қалыптастыруға және оны шығындардың пайда болу
орны мен өнім (жұмыс, қызмет көрсету), түрлері, калькуляция баптары бойынша
мұқият қарастыруға, өзіндік құнды анық есептен шығаруға, кәсіпорын
шығындарын бақылауды жақсартуға мүмкіндік береді. Экономикалық элементтер
бойынша топтастыру олардың құрылымын оқып-үйрену, өндірістік шығыстардың
сметасы қолданылады. Екі топтасу да бірін-бірі толықтырады және өнім
өндірісіне жұмсалған шығынды есептеуге, өзіндік құнды есептеу мен талдауға
мүмкіндік береді. Өндіріс шығындары бірқатар басқа белгілері Кесте 4
бойынша көрсетіледі.
Кесте 4 - Өндіріс шығындарын жіктеу
№ Жіктелуші топ Шығындар
1 2 3
1. Өндіріс процесіндегі экономикалық негізгі
рөл бойынша қосымша
2. Өнімнің өзіндік құнына жатқызу тікелей
тәсілі бойынша жанама
3. Құрамы (біртектілігі) бойынша бірэлементтік
кешенді
4. Өндіріс көлеміне байланысты өзгермелі
тұрақты
5. Пайда болу мерзімділігі бойынша ағымдағы
бір жолғы
6. Өндіріс процесіне қатысуы бойынша өндірістік
(басқару міндеттері бойынша) әкімшілік
коммерциялық
7. Тиімділігі бойынша өндірістік
өндірістік емес
8. Бақыланатын мүмкіндігі бойынша реттелетін
реттелмейтін
9. Орташалау дәрежесі бойынша жалпы
орта
10.Пайданы генерациялау кезеңіне шығындарды өнімге
жатқызу тәртібі бойынша кезеңге
[Ескерту – кесте 36 дереккөзі негізінде жасалған]
Өзгермелілер – мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма-сай
(пропорциональды) өзгеретіндер (өндірстік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын және т.б.) және осы кезеңдегі өнім өндіруге
сайма-сай бөлінеді. Алайда өзгермелі шығындар өнім бірлігін есептегенде
көлем өзгергенде тұрақты болып қалады. Бірінші, екінші, оныншы бірлік
болғанына қарамастан. Сондықтан өзгермелі және тұрақты шығындар шартты-
өзгермелі немесе шартты-тұрақты деп саналады, өйткені олар қосарлы рөл
атқарады, бірақ әр түрлі көзқарас тұрғысынан.
Тұрақтылар – өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес дерлік
(жылыту, өндістік бөлмеге жарық беру, амортизация, жалға алу жарнамаға
шығындар және т.б.). Егер көлем 10%-ке ұлғайса немесе кемісе, онда жалпы
тұрақты шығындар өзгермей қалады, бірақ бір бірлікке тұрақты түседі.
Тұрақты шығындар жалпы сомасымен өндіріс көлемінің арақатынасы төмендегі
Сурет 2 көрсетілген.
400
300
200
100 100 200 300 400
Өндіріс көлемі, бірлік
Сурет 2 - Тұрақты шығындар жалпы сомасы мен өндіріс көлемінің арақатынасы
[Ескерту – сурет 37 дереккөзі негізінде жасалған]
Суреттен өндіріс көлемі өзгерген кезде, тұрақты шығындар, өзгеріссіз
қалатыны көрінеді. Егер өндіріс көлемі 10%-ке азайса, онда жалпы тұрақты
шығындар өзгерссіз қалады. Егер өндіріс көлемі бір бірлікке тең болса, онда
тұрақты шығындар 300 теңгені құрайды, бірақ тұрақты шығындар өндіріс көлемі
бір бірлікке ұлғайса, тұрақты төмендейді. Соған сәйкес өнімнің өзіндік құны
да кемиді. Мысалы төмендегі Кесте 5 тұрақты шығындардың өнім бірлігіне
шаққандағы реті көрсетілген.
Кесте 5 - Тұрақты шығындардың өнім бірлігіне шаққандағы реті
Көлем, Бірлікке шаққандағы тұрақты Бірлікке шаққандағы жалпы
бірлік шығындар, теңгемен тұрақты шығындар, теңгемен
1 2 3
1 300 300
2 150 300
5 60 300
15 20 300
20 15 300
25 12 300
30 10 300
[Ескерту – сурет 37 дереккөзі негізінде жасалған]
Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындар өндіріс көлемінің ұлғаюына
қарай төмендейді. Ағымдағылар – жиі мерзімде болып тұратын шығындар
(шикізат, материал шығыстары). Біржолғылар (бір мәрте) – еңбек демалысын,
жөндеу жүргізу және т.б. төлеуге арналғандар. Олар сметаны бекіткен ретпен
тәртіппен және мерзімде бірен-сарандап өнімнің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz