Коммерциялық банктердің несиелік операциясына сипаттама
МАЗМҰНЫ
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕЛЕУ ПРОЦЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Банктiк несие мәнi және жіктелімі
1.2 Банктiк несиенiң функциялары және несие механизмінің
құрамдас элементтері
1.3 Коммерциялық банктердің несиелік операциясына сипаттама
2 ҚР ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙДЕГІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕ БЕРУ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандағы несиелік нарықтың қазіргі жағдайы
2.2 Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің несиелік саясатын талдау
2.3 Екінші деңгейлі банктерде жеке және заңды тұлғаларға берілетін
несиелердің берілу тәртібі мен оларды талдау
2.4 Шағын және орта бизнесті дамытуға берілетін несиелерді бағалау
3 ҚР ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕ БЕРУ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Коммерциялық банктердің несиелік саясатын жетілдіру
3.2 Несиелік мониторинг және проблемалық несиелермен банктердің жұмысын
жетілдіру
3.3 Банктік несиелеудің кезекті мәселелері мен даму перспективалары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан банк жүйесі ТМД елдерінің ішінде
алдыңғы қатарда орын алатын халықаралық дейгейде танылып отырған банктік
жүйе болып табылады. Экономикалық өсу банк жүйесінің тұрақтылығына оң
әсерін тигізуде. Екінші деңгейдегі банктердің активтері күн санап өсіп
отыр. Солардың ішінде экономиканың секторларына және халыққа берілген
несиелер көлемі артуда. Қазіргі кезде бағасы қымбат несие банктің басты
табыс көзіне айналуда.
Бір өкініштісі банктеріміз несие беру барысында клиенттердің төлем
қабілеттігі мен несиелік қабілеттігіне аса мән бермейтіндігінде. Шын
мәнісінде кейбір банктеріміз клиенттің табысының расталуын қажет етпейді.
Оған клиент тарту маңызды болып отыр. Соның салдарынан соңғы кездері
банктеріміздің несиелік портфелінің сапасы төмендегені де жасырын емес.
Атап айтсақ, 2002 жылы банктердің несиелік порфтеліндегі стандартты
несиелер үлесі 95%, күмәнді несиелер – 4,3%, үмітсіз несиелер 0,7% құраса,
ал 2006 жылғы ҚР Ұлттық банктің деректерін сүйенсек стандарты несиелер 56%,
күмәнді - 42%, үмітсіз - 2% құраған. Яғни стандартты несиелер үлесі
төмендеп, керісінші күмәнді және үмітсіз несиелер үлесі артап отырғандығын
көруге болды. Біздің ойымызша, осы үрдіс әрі қарай жалғаса беретін болса,
көп банктердің банкротқа ұшырау қауіпі бар. Мұндағы басты мәселе тұтыну
несиесіне тікелей қатысты болып отыр. Себебі банктердің несие беру
барысында жіберген кемшіліктері, несиелерді қайтару нәтижелеріне теріс
ықпал етіп отыр. Несиені беру оңай, қайтарып алу қиындығын ескерсек, ең
бастысы мұнда тұтыну несиесін беруді ұйымдастыруға аса мән беру қажеттігі
туындайды. Тұтыну несиесін беру процессін ұйымдастыруды дұрыс жолға қою
арқылы ғана банктердің несиелік портфелінің сапасын жақсартып, нәтижесінде
олардың табыстылығы мен өтімділігін арттаруға қол жеткізуге болады. Осы
тұрғыдан алғанда таңдап алынған жұмыстың тақырыбы ең өзекті тақырыптардың
біріне жатады.
Зерттеу жұмысының басты мақсаты – нарық жағдайына сай коммерциялық
банктердегі несие беру қызметіне талдау жасай отырып, ондағы орын алатын
мәселелерді шешу жолдарын іздестіру болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде жұмыстың алдында мынадай міндеттерді шешу
көзделеді:
1) Банктік несиенің ұғымын және түрлерін нақтылау;
2) Несиенің механизмін қарастыру;
3) Коммерциялық банктердің несиелік операцияларына сипаттама жасау;
4) Екінші дейгейдегі банктердің салалар бойынша несие беру қызметіне
талдау жасау;
5) Несиесін беруді дамыту жолдарын қарастыру.
Зерттеу объектісіне – ҚР екінші деңгейдегі банктердің несиелік қызметі
мен олардың халықпен арадағы өзара қарым-қатынастары жатады.
Зерттеу жұмыстың теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және
шетелдік экономистердің несие беру қызметін ұйымдастыру және оның дамуы
мәселелерін сипаттайтын еңбектері пайдаланылды.
Статистикалық және ақпараттар базасы ретінде ҚР Ұлттық банктің
ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік деректері, нормативтік
құжаттары, ҚР-ғы екінші деңгейлі банктердің материалдары, сондай-ақ, несие
беруді ұйымдастыру жайлы сұрақтарды қамтитын жергілікті және шетелдік
басылымдардағы мақалалар т.с.с. пайдаланылды.
Құқықтық негізіне ҚР банктік қызмет туралы заңдары мен ҚР Ұлттық
банктің нормативтік құжаттары мен актілері және АТФ банкінің әр түрлі
әдістемелік нұсқаулары жатады.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиттерден және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен міндеттері,
объектісі қарастырылған.
Бірінші бөлімде банктік несиесінің мәні, түрлері, жіктелімі мен
функциялары, несиесінің механизмі, екінші деңгейлі банктердің несиелік
операцияларының сипаттамасы берілген.
Екінші бөлімде ҚР екінші деңгейдегі банктер материалдары негізінде
несие беру қызметіне талдау жасалған.
Үшінші бөлімде Қазақстанда несие беру қызметін дамыту жолдары
қарастырылған.
Қорытындыда несие беру қызметін ұйымдастыруға байланысты ұсыныстар
жасалған.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕЛЕУ ПРОЦЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Банктiк несие мәнi және жіктелімі
Несие айырбас сатысында пайда бола отырып, қарыз мәмiлесiнiң формасы
ретiнде құн қозғалысының үздiксiздiгiн қамтамасыз етуге тиiс. Құн қозғалысы
несие қозғалысының ядросы болып табылады. Айырбас процесiнде мәмiленiң 2
түрi ажыратылады: қарыз мәмiлесi және алу-сату мәмiлесi. Несие қарыз
мәмiлесi ретiнде тауар айналысының процесiне себепшi бола алады. Қарыз
мәмiлесi тауар айналысының ерекше формасы және сатып алу-сату мәмiлесiне
қарсы қатып салыстыру арқылы сипатталуы мүмкiн. Олардың арасындағы негiзгi
айырмашылық мынада: сатып алу-сату кезiнде эквиваленттiң қайтарылуы кейiнге
қалдырылады. Несие ақшаның төлем құралы функциясындағы ақшаның дамуы болып
табылады. Ал, эквивалент қайтарылуының кейiнге қалдырылуы құн қозғалысының
сатып алу-сатудан дербес, сапалық жағынан ерекше қозғалыс формасын жасайды.
Сондықтан қарыз мәмiлесiн сатып алу-сату мәмiлесiнiң бiр түрi деп ойлауға
болмайды.
Айырбастың 2 контрагентiнiң бiрегей келiсiмi ретiнде алынған сатып
алу-сату мәмiлесi олардың арасындағы кездейсоқ, өткiншi байланысты жүзеге
асырады.
Несиенi экономикалық категория ретiнде қарыз мәселiсi негiзiнде
көрiнетiн және дамитын өндiрiстiк қатынас арқылы анықтау керек. Қарыз
мәселесi несиесi экономикалық категория ретiнде өз бетiнше сипатталмайды,
оны мәлiм негiзiнде пайда болатын өндiрiстiк байланыстар немесе жүзеге
асыру формасы мәмiлесi болып табылатын өндiрiстiк қатынастар сипаттайды.
Несиенiң мәнiн ашу – бұл, несиенi экономикалық қатынастардың бiртұтас
жүйенiң элементi ретiнде көрсететiн, оның мәндi анықтығын бiлдiретiн
сапаларын тану болып табылады. Сондықтан несиенiң мәнi және қажеттiлiгi
туралы жоғырыда айтылғандарға қосымша оның құрылымын, қозғалысының
заңдылықтарын қарастырайық.
Несиелiк мәмiледе қатынас субъектiлерi қарыз берушi және алушы болады.
Кредитор мен қарыз алушының қалыптасуы тауар өндiрiсi мен тауар айналысы
негiзiнде жүредi.
Кредитор - несиелiк мәмiленiң қарызды ұсынушы жағы. Қарыз беру үшiн
кредитордың қарамағында белгiлi бiр қаражаттар болуы керек. Оның көздерi өз
қорлары, ресустары, өз кезегiнде қайтарымдық негiзiнде ұдайы өндiрiс
процесiнiң басқа субъектiлерiнен алынған ресустар бола алады. Қазiргi
уақыттағы шаруашылықта кредитор-банк қарызды тек өз меншiгiндегi ресустар
есебiнен ғана емес, оның шаттарында сақтаулы тартылған қаражаттар есебiнен
де, сонымен қатар акция және облигацияларды орналастыру арқылы жинақталған
қаражаттар есебiнен де бере алады.
Банктердiң құрылуымен кредиторлардың шоғырлануы жүредi. Банкирлер
басқа барлық кредиторлардың өкiлi болды. Банктер ұжымдық кредиторлар
ретiнде бола отырып, несиелеу үшiн шаруашылықта уақытша пайдаланылмайтын
ресустарды жинақтай алады, сонымен қатар эмиссия жасай алады. Кейбiр
жағдайларда босаған ресустар болып табылатын құндылықтар да қарызға
берiледi. Кредитор ретiнде басқа шаруашылық иесiне белгiлi бiр мерзiмге
ресурс берушi тұлға болады. Қарыз алушы несиенi белгiленген мерзiмде
қайтармаған жағдайда несиелiк келiсiмнiң ерiктiлiгi бұзылады, қарыз
алушылармен анағұрлым қатаң қатынастарға әкеп соғады.
Қарыз алушы-несиелiк қатынастың, несиенi алушы және алған қарызды
қайтаруға мiндеттi жағы болып келедi. Борышқор және қарыз алушы бiр-бiрiне
жақын, бiрақ шамасы бiрдей түсiнiк емес. Борыш – мiндеттi жалпы сипаттайтын
анағұрлым кең түсiнiк. Несиелiк мәмiлеге сәйкес борышқор туралы емес, қарыз
алушы туралы айту керек.
Қарыз алушының кредитордан айырмашылығы ол несиелiк мәмiледе
төмендегiдей ерекшелiктерге ие. Бiрiншiден, ол қарызға берiлетiн
қаражаттардың меншiк иесi болып табылмайды, олардың уақытша ретiнде болады;
өзiне тиiстi емес бөтен бiреудiң ресустармен жұмыс iстейдi. Екiншiден,
қарыз алушы қарызға алынған ғаражаттарды айналыс сферасында да, өндiрiс
сферасында да пайдаланылады. Үшiншiден, қарыз алушы өзiнiң шаруашылығында
шеңбер айналымын аяқтаған қарызға алынған қаражаттарды қайтарады. Қарыз
алушы кредитормен жеткiлiктi түрде есеп айырусымен қоса қайтарымды толық
өтеу үшiн ұдайы өндiрiс процесiн өркендете түсу керек. Төртiншiден, қарыз
алушы уақытша пайдалануға алынған құнды ғана қайтарып қоймай, сонымен қатар
қарыз пайызында төлейдi. Бесiншiден, қарыз алушы өзiнiң кредиторы қойған
талаптарын орындауға тәуелдi болады.
Кредитор мен қарыз алушы несиелiк қатынас жасай отырып, өз мақсаттары
мен мүдделерiнiң бiрлiгiн көрсетедi. Несиелiк қатынастар шеңберiнде
кредитор және қарыз алушының орындары ауысуы мүмкiн: кредитор қарыз
алушыға, қарыз алушы кредиторға айналады.
Банк несиелерiн несиелеудiң мақсаттылығына, қарызданушылардың типiне
және қызмет ету санасына байланысты бiрнеше топтарға жiктеуге болады.
Төменде әлемдiк тәжiрибеде банк несиелерiн жiктеудiң негiзгi
критерийлерi ұсынылған:
- борышқорлар типiне байланысты;
- қолдану типiне байланысты;
- қамсыздандыру, сипатына қарай;
- қолдану жағдайларына байланысты;
- несиенi өтеу әдiстерiне байланысты;
- пайыздық мөлшерлеменiң сипатына қарай;
- пайызды төлеу әдiсiне қарай;
- несие валютасына қарай;
- несиелердiң санына қарай;
- несиенi өткiзу шарттарына қарай;
- несиелердiң объектiсiне қарай;
Жоғарыда келтiрiлген банк несиелерiнiң топтарын жекелеген сипаттарына
қарай ашып қарастырайық.
1) Банк несиелерiн борышқорлардың типiне қарай жiктеу банк тәжiрибесiнде
кеңiнен таралған. Банк несиелерiнiң осы түрлерiнiң әрқайсысына сипаттама
берсек, сауда-өндiрiстiк кәсiпорындарға несиелер кәсiпорынның айналым және
негiзгi капиталдарын толтыруға капиталды шығындарды жабу көзi ретiнде де
қолдануы мүмкiн. Қысқа мерзiмдi несиелердi жеңiл және тамақ өнеркәсiбi,
сауда-жабдықтау, дайындау салаларындағы кәсiпорындар кеңiнен пайдаланылады.
Ипотекалық несиелер құрылыс фирмаларына құрылыс цикл процесiне аралық
қаржыландыру нысаны ретiнде берiледi. Шетел тәжiрибесiне ипотекалық
несиелер арнайы қаржы-несие ұйымдарынан алынған ұзақ мерзiмдi несие арқылы
өтеледi.
Ипотекалық несие категориясына сонымен қатар жеке тұлғаларға
жылжымайтын мүлiк сатып алуға кепiлдiк бойынша ұсынылатын несиелер жатады.
Банктiк ипотекалық несиелердiң ерекшелiктерi келесiден көрiнедi:
- несие беруде салыстырмалы төмен тәуекелдiлiк, өйткенi бұл жылжымайтын
мүлiкпен қамтамасыз етiлген.
- ұзақ мерзiмдi сипатқа ие.
- банк үшiн бұл несиелер тұрақты клиентураны қалыптастырады.
- банк өзiнiң несиелiк портфелiн диверсификациялауға мүмкiндiгi бар.
Ауылшаруашылық несиелерi ауылшаруашылығы кәсiпорынына мал және
өсiмдiк шаруашылығына мерзiмдiк шығындарды қаржыландыруға ұсынылады, оның
iшiнде тұқым дайындау, жұмысшы күшi және жанар-жағар май, жанұяны
қамтамасыз етуге мал сатып алу, т.б. Ауылшаруашылық несиелерi салыстырмалы
аз мөлшерде болып, егiнмен, ауылшаруашылығы техникасымен, малмен қамтамасыз
етiледi.
Коммерциялық банктерге несиелер корреспонденттiк қатынастар
шеңберiнде банктер арасындағы несие ресустарын қайта бөлу құралы ретiнде
қызмет етедi.
Банк аралық несиелердi қолдану екi жағдаймен шартталады. Бiрiншiден,
орталық банктегi коммерциялық банктердiң шоттарында қаражаттардың шамадан
тыс артып кетуi орын алып жатады, бұл өз кезегiнде банк рентабельдiлiгiн
төмендетедi. Екiшiден, коммерциялық банктердiң ұсынатын несиесiне
сұраныстың артуы оларды банк-корреспонденттерден несие алуға итермелейдi.
Брокерлер мен диллерлерге несиелер талап ету шарттарына сол бағалы
қағаздарды сатып алуға берiледi.
Банктер бағалы қағаздарға несие ұсына отырып, элементтiң қаржылық
тұрақтылығына және кепiлдiктiң нарықтық құнына көз жеткiзу қажет. Акция
және облигацияға несие ұсынушы банктер әрқашанда өз несиелерiнiң өндiрiстiк
мақсатқа қолданылуына және жаңа акцияларды сатып алуға жұмсауы жөнiнде
ақпаратпен қамтамасыз етiлiп отыруы керек.
Шетелдiк Үкiмет органдарына несиелер мемлекеттiк бюджет тапшылығын
жабуға, төлем балансын реттеуге және iрi масштабты инвестициялық жобаларды
жүзеге асыруға берiледi.
Шетел банкiлерiне несиелер де iрi инвестициялық жобаларды жүзеге
асыру үшiн ұсынылыды.
Билiк органдарына банктiк несиелер салықтық түсiмдер аралығында
ақшаға уақытша қажеттiлiктердi жабуға байланысты берiледi.
Жеке тұлғаларға банктік несиелер тұтыну несиелерi нысанында берiледi.
Мұндай несиелер ұзақ мерзiмдi қолдануға тауарлар сатып алу үшiн
қолданылады.
Тұтыну несиелерi соңғы тұтынушы – жеке тұлғалардың қарыздық
қаражаттарға қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға ұсынылады, сондықтан бұл
несие тұрғындардың өмiр сүру деңгейiн жоғарылатумен тығыз байланысты.
2) Қолдану мерзiмiне байланысты банктiк несиелер әдетте 4 түрге
бөлiнедi
- қысқа мерзiмдi - 1 жылға дейiн
- орта мерзiмдi - 1-3 жыл
- ұзақ мерзiмдi - 3 жылдан жоғары
- талап етуге шейiнгi несиелер
Мерзiмсiз несиелердi онкальды деп атап анықталмаған мерзiмге, яғни
талап етiлгенге шейiн ұсынады. Мұндай несиелердi борышқор банктiң алғашқы
талабында өтеуi керек. Егер банк талап ету шараларын жүзеге асырмаса, несие
борышқордың өз қызығушылығына байланысты қайтарылады.
3) Қамсыздандыру сипатына қарай банктiк несиелердi қамсыздандырылған
және қамсыздандырылмаған сияқты түрлерге ажыратады.
Банктiк несиелердi мыналар қамсыздандыруы мүмкiн:
- мүлiктiк кепiлдiк
- кепiлдемелер мен кепiлгерлiк. (поручительство)
- банктiң пайдасына борышқордың үшiншi тұлғаға ұсынған дебиторлық
шоттарының, талаптарының, келiсiмдерiнiң көшуi.
- өтелмеген несиелер үшiн борышқордың жауапкершiлiгiн сақтандырушы келiсiм-
шарттар
- жол және тауар құжаттарымен, бағалы қағаздармен қамсыздандыру
- вексельмен қамсыздандыру
- өмiрдi сақтандыру калитерiмен қамсыздандыру.
Келтiрiлген қамсыздандыру түрлерiне сипаттама бере кетейiк.
Мүлiктiк кепiлдiктер. Қазақстанда кепiлдiк қатынастар ҚР-ның
Азаматтық кодексi және ҚР Президентiнiң заң күшi бар Жылжымайтын мүлiк
ипотекасы туралы жарғысына сай реттеледi. Кепiлдiк банкке несие
өтелмейiнше мүлiктi иелену құқығын бередi. Несие өтелмеген жағдайда банк
келiсiмге және заңға сәйкес мүлiктi өз қажеттiлiгiне жарата алады. Кепiлдiк
объектiсі болып тауарлы-материалдық құндылықтар, жылжымалы мүлiк,
жылжымайтын мүлiк, қымбат талдар мен металдар, егiн, т.б. табылады.
Кепiлдемелер мен кепiлгерлiк. Отандық банктiк тәжiрибеде кепiлдеме
мен кепiлгерлiк арасында айырмашылық мынада: егер кепiлдеме заңды тұлғаның
мiндеттемесi болса, кепiлгерлiк – банк алдындағы жеке тұлғаның несиенi
өтеуi жөнiндегi мiндеттемесi болып табылады.
Кепiлдемелер мен кепiлгерлiктер борышқорлар арқылы жазбаша түрiнде
берiлiп, нотариуспен куәландырылуы тиiс, бұл жағдайда банк борышқордың әл-
ауқат жағдайын, сенiмдiлiгiн, абыройына мән бередi.
Боршқордың үшiншi тұлғаға ұсынған дебиторлық шоттарының, талап,
келiсiмдерiнiң банк пайдасына көшуi.
Борышқор алдындағы басқа үшiншi тұлғаның міндеттемесi банкке өзiнiң
несиесiн жабу құрамы ретiнде барiлуi мүмкiн.
Өтелмеген несиелер үшiн борышқордың жауапкершiлiгiн сақтандырушы
келiсiм-шарттар несие беру кезiнде мiндеттемелердi қамсыздандырушы ретiнде
қызмет етуi мүмкiн. Бұл жағдайда 2 iс-әрекет жасалады:
- банк борышқордан несиенi өтемеген жағдайындағы жауапкершiлiгiн
сақтандыруды куәландыратын сақтандыру компанияларының басқа да құжаттарды
талап етедi.
- банк несие бергеннен кейiн осы соманы сақтандыру компаниясында өз
алдына сақтандырып, барлық шығындарды борышқорға аударады.
Жол және тауар құжаттарымен, бағалы қағаздармен қамсыздандыру.
Несиенi қамсыздандырушы ретiнде тауар тиелiмiн растайтын жол және тауар
құжаттары бола алады. Оларға коносаменттер мен накладной-жүк құжаттары
жатады.
Вексельмен қамсыздандыру. Банктiк несиелердi вексельмен қамсыздандыру
2 түрде болады: вексельдер есебi-есептiк, дисконттық және қысқа мерзiмдi
сипатқа ие банк несилерiн ұсыну нысаны. Вексельдiк кепiлдiкке несиелер
кепiлдiктiң 80%-ы мөлшерiнде берiледi. Несие өтелмеген жағдайда вексель
банк иелiгiне көшедi.
Өмiрдi сақтандыру полисiмен қамсыздандыру. Дамыған нарықтық қорғанысы
бар елдерде банктер несиенi қамсыздандыруға өмiрдi сақтандыру полистерiн
қабылдай бередi.
4) Қолдану жағдайларына байланысты банк несиелерi бiр жылғы және
қайта жаңартылатын болып келедi.
Бiр жылғы несие жағдайында несие беру өз бетiнше, және басқа несие
операцияларынан заңды оқшауланған түрде жүзеге асырылады. Қайта
жаңартылатын несие жағдайында банк пен борышқор арасында ұзақ мерзiмде
қатынаста берiлiп, несие шегi енлгiзiлiп, ортақ уақыты көрсетiледi.
5) Несиенi өтеу әдiсiне қарай мынадай түрлерi ажыратылады:
- Пропорцияналды өтелетiн несиелер, яғни несие негiзгi қарыздың
бөлшектерiне сай белгiлi мерзiм бойында өтелiп отырады.
- Прогрессивтi әдiс. Бұл жағдайда несие өтеу сомасы өсiп отырады.
- Бiр уақытта өтелетiн несиелер, яғни несие бiр мерзiмде өтеледi.
6) Пайыздық мөлшерлеменiң сипатына қарай банктiк несиелердiң екi түрi
ажыратылады.
- тұрақты пайыздық ставкалы несие
- қалқымалы пайыздық ставкалы несие
Тұрақты пайыздық ставка несиелеудiң мерзiмi бойына өзгерiсiз қалады.
Банктер пайда алу тәуекелдiлiгiнiң төмендеуiне байланысты қалқымалы %
ставка қолданылады.
7) Пайызды төлеу әдiсiне қарай банктiк несиелер:
- қарапайым несие
- дисконтты несие болып бөлiнедi.
Қарапайым несиелерге қарағанда дисконттық несиелердiң мынадай түрлерi
бар:
- бiр банк арқылы ұсынатын несие синдикатталған (консорциалды)
несиелер
- параллельдi несиелер
Қазiр де бiр банк арқылы ұсынылатын несиелер кең таралған. Алайда
кейде несие беруде бiрнеше банктердiң қосылуы қажет болады. Бұл жағдайда
арасында бiр банк мэнеджер, яғни бастаушы банк болады. Параллельдi несиелер
екi банктен көп банктер арқылы берiледi. Консорциалды несилерге қарағанда
параллельдi несиелердi ұсынушы банктер әрқайсысы өз бетiнше жұмыс iстейдi,
тек келiсiм орындалғаннан соң ортақ шоттарға сай несие келiсiм-шарты
құрылады.
Несиенi өткiзу шарттарына сәйкес:
- қолма-қол несиелер (борышқордың шотына аударылады)
- акцептiлiк несиелер (банк траттаны акцептiлеуге келiседi)
Несиелеудiң обьектiлігiне байланысты:
- Айналым қорларына шығындарды жабу
- Негiзгi қорларға шығындарды жабу
- Сыртқы экономикалық қызметке шығындарды жабу.
1.2 Банктiк несиенiң функциялары және несие механизмінің құрылымдық
элементтірі
Кәсiпорындарды, фирмаларды, мекемелер мен тұрғындарды несиемен
қамтамасыз етудi ұйымдастыру, несие жүйесiнiң қызмет етуi шаруашылық
құрылымдардың дамуында ерекше маңызды орын алады. Несие механизмi қызмет
етуiнiң үздiксiздiгi мен тиiмдiлiгiнен тек жеке шаруашылық бiрлiктерiнен
қаражаттарды дер кезiнде алуды ғана емес, сонымен қатар толығымен
мемлекеттiң экономикалық даму типтерi де тәуелдi болады.
Несиенiң мәнi нақты функцияларда көрiнедi. Қазiргi экономикалық
әдебиеттерде несиенiң 2 функциясын ажыратады. Олар құнды қайта бөлу мен
нақты ақшаны несиелiк операциялармен алмастыру.
Қайта бөлу функциясы. Кредитор мен борышқор арасындағы несиелiк
қатынастар құн айырбасы процесiнде уақытша босаған қаражатты борышқорға
берумен, сосын осы құн бастапқы иесiне қайтарылу жолымен қайта бөлу
стадиясында пайда болады.
Шаруашылық субъектiлерi мен азаматтардың уақытша босаған ресурстарын
басқаларға уақытша қолдануға беру, құнды қайта бөлу процесiн бiлдiредi. Бұл
процесс несие арқылы жүзеге асырылады. Оған осы қайта бөлу функциясы
жатады.
Қайта бөлу салалық және территориялық белгiлерi бойынша жүруi мүмкiн.
Несие арқылы құнды қайта бөлу микро және макроэкономикалық деңгейде жалпы
iшкi өнiм мен ұлттық табыс қайта бөлiнедi.
Несиенiң екiншi функциясы нақты ақшаларды несиелiк операциялармен
алмастыру болып табылады. Бұған қолма-қол ақша сөзi келедi. Себебi
айналымда құны жоқ ақша белгiлерi жүредi. Сондықтан нақты ақша болып
табылмайтын, тек оларды алмастыратын ақша бiрлiктерi болып табылады.
Бiздiң көз қарасымыз бойынша тек көрсетiлген осыдан басқа несие
келесi қосымша 2 функция атқарады: капиталды орталықтандыру мен шоғырлануын
жылдамдату және бақылау.
Капиталды орталықтандыру мен шоғырлануын жылдамдату функциясы.
Несиелiк механизм қосымша құнның капиталға айналу процесiне ықпал тигiзедi
және жеке жинақтау шекарасын кеңейтедi. Өндiрiс масштабының үлкеюi үшiн
жеке шаруашылық субъектiлерiнiң қаражаттары жеткiлiксiз, сондықтан қосымша
құнның бөлiктерi ағылып несиелiк мекемелерде жинақталады және мәндi көлемге
жеткеннен кейiн ұдайы өндiрiстi кеңейту процесiне белсендi әсер етедi.
Несие капиталының орталықтануында маңызды роль атқарады. Ол жеке
кәсiпорындардың меншiктiң ұжымдық формасына айналуына ықпал тигiзедi.
Бақылау функциясы. Оның мазмұны өзiне алған мiндеттi уақытында
орындалуды болдырмауға бағытталған борышқордың қаржылық жағдайын бақылауға
сәйкестендiрiледi. Сондықтан несиелiк процесс уақытында несиелеудiң барлық
принциптерiнiң сақталуы бақыланады. Сол арқылы кредиторға қарызды беру
туралы және несиелеудiң тәртiбiн қатаңдату туралы немесе қарызды уақытынан
бұрын қайтаруды талап ету туралы шешiмдi қабылдай алады.
Несие экономикалық категория ретiнде формаларға ие. Форма әр уақытта
қандай да бiр объектiлерге тән тұрақты, қажеттi байланыстардың жиынтығын
бiлдiредi.
Экономикалық әдебиеттерде несиенiң негiзi 2 формасы қарастырылады:
коммерциялық және банктiк. Сонымен қатар көптеген жарияланымдарда несие
формаларына: тұтыну, мемлекеттiк, халықаралық, Үкiметаралық, фирмалық және
т.б. жатқызады.
Коммерциялық несие – бұл жеткiзушiнiң сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетiлген қызметi үшiн төлемдi кейiнге қалдыруы. Несиенiң осы
формасының объектiсi ретiнде тауарлық капитал қызмет атқарады. Коммерциялық
несиенiң ерекшелiгi мынада: қарыз капиталы өнеркәсiптiк капиталмен
бiрiккен, ал оның мақсаты – тауарларды өткiзудi жылдамдату. Коммерциялық
несиенiң құрылымы вексель – жазбаша қарыздық мiндеттеме болып табылады. Ол
оның иесiне белгiлi бiр уақыт өткеннен кейiн, борышқордан вексельде
көрсетiлген ақшалай соманы талап етуге құқық бередi.
Коммерциялық несие Жапонияда және Францияда кең таралған. Олардан
кейiнгi орында ағылшындық, американдық және германиялық компаниялар кiредi.
Банктiк несие – бұл банктердiң, арнайы несие-қаржылық мекемелердiң
қарыз алушыларға ақшалай қарыз түрiнде беретiн несиесi.
Банктiк несие коммерциялық несиенiң шектеулерiн жояды. Бос ақшалай
капиталдар кез-келген өндiрiс саласына берiледi және несие арқылы кез-
келген бағытта қозғала алады. Тоқыма фабрикасының иесi өзiнiң бос ақшалай
капиталын банкке орналастыра алады, ал банк бұл капиталды машина құрылыс
кәсiпорнына қарызға бередi.
Тұтыну несиесi – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұрмыстық қызметтердi төлеу үшiн коммерциялық және банктiк формада
берiлетiн несие. Тұтыну несиенiң негiзгi мiндетi – тұрғындарға тауарларды
сатуға қолдау көрсету. Тұтыну несиесi негiзiнен қымбат тұратын тауарларды
сатып алу кезiнде: автомобильдердi, электр тұрмыстық құралдарды, жиһаздарды
және т.б. пайдаланылады. Тауар қымбат болған сайын, несие де жиi
қолданылады.
Дербес несиелер – бұл жеке тұлғаларға ақшалай формада беретiн банктiк
қарыздар. Бұл несиелердi көбiнесе жас жанұялар және бiлiм алудың бүкiл
кезеңiне қарыздарын 5 жыл iшiнде өтеу үшiн оқуға түскен студенттер алады.
Ипотекалық несие – жылжымайтын мүлiктердi, жердi, тұрғын үй және
өндiрiстiк ғимараттарды кепiлдiкке ала отырып берiлетiн қарыз.
Мемлекеттiк несие азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз
алушы немесе кредитор ретiнде мемлекет және жергiлiктi билiк органдары
болатын несиелiк қатынастар жиынтығы.
Халықаралық несие – валюталық және тауарлық ресурстарды қайтарымдылық
және пайыздар төлеу шарттарымен беру бойынша байланысты халықаралық
экономикалық қатынастар сферасындағы қарыз капиталының қозғалыс формасы.
Қазақстанда несиелердiң келесi түрлерi дамыған:
1) Ұлттық Банктiң несиелерi:
- аукциондық – ұлттық банктiң ақша несие саясатының уақытша құралы
болып табылатын және екiншi деңгейдегi банктерге аукциондық негiзде,
республика банктерiнiң 1 айдан 3 айға берiлетiн қысқа мерзiмдi
несиелерге деген қажеттiлiктерiн қанағаттандыру мақсатындағы берiлетiн
несие;
- ломбарттық – ұлттық банктiң мемлекеттiк бағалы қағаздарды кепiлге
ала отырып, жоғары пайызбен берiлетiн қысқа мерзiмдi несиенiң түрi.
- бюджеттiк – ұлттық банк ҚР қаржы Министірлiгiне қайтарымдылық
шартымен беретiн несиесi.
2) Екiншi деңгейдегi банктердiң несиелерi:
- өз айналым қаражаттарының жеткiлiксiздiгiн уақытша толықтыруға;
- күрделi жұмсалымдарды қаржыландыруға;
- импорттық бойынша котрактiлердi төлеу үшiн берiлетiн импорт;
- ипотекалық;
- несиелiк желi негiзiнде – қарыз алушының бiрiншi талап етуi бойынша
және белгiлi бiр кезең бойында келiсiлген лимит шегiнде оған несие
беру туралы банктiң заңдық рәсiмделген мiндеттемесi;
- консорциялық – несиелiк, кепiлдiк немесе басқа да банктiк
операцияларды бiрiгiп жүзеге асыру үшiн қандай да бiр iрi банктiң
қамқорлығы мен уақытша бiрлескен екi немесе одан да көп банктер
беретiн несие, бұл кезде бiр банктiң мүмкiншiлiгi қандай да бiр
себептерге байланысты бұл функцияларды дербес жүргiзуге жетпеуi
мүмкiн;
- тұтыну мақсаттарына;
- банкаралық.
Банкаралық несиелердiң негiзгi көлемi ұйымдастырылған банкаралық
нарықта аукциондық сату арқылы ұсынылады. Негiзгi кредитор ретiнде iрi
банктер (Халықтық банк, Казкоммерц банк) болады.
Несие – бiр заңды тұлғаның екiншi бiр заңды тұлғаға немесе жеке
адамның заңды тұлғаға әдетте келiсiлген мөлшерде пайыз немесе өсiм алу үшiн
белгiлi бiр уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге байланысты
пайда болатын экономикалық қарым-қатынас жүйесi болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында несие коммерциялық және банктiк болып
екiге бөлiнедi.
Коммерциялық несие – 1 субъектiнiң 2-шi субъектiге сатқан тауарының
құнынан алынатын төлемiнiң кейiнге қалдырылуына байланысты туындайды.
Банк несиесi – субъектiге ақша қаражаты түрiнде өндiрiсiн ұлғайтуға,
ағымдағы қызметтерiне байланысты қарыздарын төлеу үшiн берiледi.
Банктiк несие сферасы коммерциялық несие сферасына қарағанда несиенi
қолдану өрiсi кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысында қызмет етедi,
ал банктiк несие қоғамының барлық топтарының ақшалай табыстарынан және
жинақтарын капиталға айналдыра отырып, капиталдың қорлануына қызмет етедi.
Несиелік механизм экономикалық механизмнің бір бөлігі ретінде бола
отырып, іс жүзінде несие қызметінің жүйесін нақты және кешенді түрде
бейнелейді. Нарықтық экономика жағдайында несиенің дамуы және қызмет етуі
үшін пайдаланылатын несиелік механизм өзінің негізі және құрылымы бойынша
объективті сипатқа ие. Олай болмаса несиелік механизм несиенің экономикалық
категория ретіндегі қызмет етуін жеткізе және тура бейнелей алмай, сондай-
ақ оның қозғалысының объективті негізінен айырылып қалар еді.
Несиелік механизм сипатының объективтігін айта отырып, екі элементті:
несиені және несиелік механизмді бір бірінен бөліп қарау дұрыс емес.
Соңғысы несиенің бейнелейтін қатынастарынан алыс жатпайды, яғни олардың
нақты бір қабатын құрайды.
Несиелік механизм несиелеуді экономикалық-ұйымдастыру қатынастарының
белгілі бір қабатын, яғни несиелік қатынастардың жоғарғы буынын білдіреді.
Мұндағы буын ретінде несиенің объективті сипатын және несиелік қатынастарды
ұйымдастыруға байланысты шаруашылықтың субъективтік қызметінің өзара іс
әрекеті түсіндіріледі.
Несиелік механизм – нарықтық қатынастарға сай экономиканың тиімді
дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерінен, несиелеу қағидаттарынан,
несиелеу әдістері мен тәсілдерінен және несиелік тәуекелді басқарудан
тұратын экономикалық механизмнің құрамдас бөлігі.
Несиелік механизмге несиенің мазмұны және өзіндік ерекшеліктерін
сипаттайтын қатынастар және олардың пайда болу әдістері, тәсілдері және
формалары жатады. Соңғылары несиелік қатынастардың мәніне жатпағанымен де,
олар несиелік іс-тәжірибені сипаттайтын процеске жақын немесе оның үстінде
қалыптасады.
Несиелік механизмнің басқа экономикалық механизмдер сияқты мынадай
құрылымдық элементтері болады:
• несиенің түрлері;
• несиелеу объектілері;
• несиелеу субъектілері;
• несиелеу әдістері;
• несиелеу процессі (несиелеу механизмі);
• несиелеу қағидаттары;
• несиелік тәуекелді басқару;
Төмендегідей несие түрлері ажыратылады:
• Тұтыну несиесі - бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді,
өндіріс ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ
мерзімге берілетін несиені білдіреді.
• Овердравт несиесі – клиенттің шотынан қаражатты шегеру арқылы ондағы
дебеттік қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
• Овернайт несиесі – өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге берілетін
банкаралық несиенің түрі.
• Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа
мерзімді несие.
• Банкаралық несие – банктердің бір-біріне беретін несиесі.
• Ломбардтық несиесі – тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып, берілетін несие.
• Лизингтік несие - құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты берілетін
несие.
• Рамбурстық несие – шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай
фабрикат және дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде
пайдаланылатын несие.
• Сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие.
• Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу
мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға араналған несие.
• Консорциалдық несие – ірі жобаларды несиелеу мақсатында банктердің
өзара қосылып беретін несиелері.
Несие құрылымы несие беруші мен қарыз алушыдан, сондай-ақ қарыз
капиталынан тұрады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыларды несиелік
мәмілеге қатысушы тараптар немесе оларды несиелік қатынас субъектілері деп
атауға болады. Осы тараптардың біреуі болмаса несиелік мәміле жасалмайды.
Несие берушілерге мемлекет, банктер (орталық және коммерциялық), банк
типтес мекемелер мен қаржылық ұйымдар, сондай-ақ халықаралық қаржы ұйымдары
да жатады. Кейбір жағдайларда, несиенің коммерциялық формада берілуіне
байланысты несие берушіге өнім өндіруші кәсіпкерлер де жатуы мүмкін. Ал,
қарыз алушыларға қаражатқа деген уақытша қажеттілігі бар кез келген заңды
және жеке тұлғалар жатады.
Несиелеу объектісі - бұл несиенің пайдалану заты, яғни несиенің іске
асырылу аясы деп түсінуге болады.
Несиелеу объектісі материалды құндылықтар, өндіріс және айналыс
шығындары түрінде, сол сияқты, егер несие материалдық жағынан қамтамасыз
етілмеген жағдайда, банк алдындағы шаруашылық ұйымның міндеттемесі ретінде
де болады.
Несиелеу шарты - деп несиелеудің базалық элементтері, несиелеу
субъектілері мен объектілері және несиенің қамтамасыз етілуіне қойылатын
талаптар деп түсінуге болады.
Несиелеу қағидаттары (принциптері) несиенің мәнін және қызметтерін,
сондай-ақ несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті
экономикалық заңдардың талаптарын бейнелейді.
Несиені ұйымдастыру қағидаттарына байланысты банктік несиелердің
берілуінің басты шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың
қаражаттар айналымы шеңберінде қатынасу нәтижелілігі және т.б. анықталады.
Несиені ұйымдастыру қағидаттарына мыналар жатады:
• несиенің мерзімділігі;
• несиенің қайтарымдылығы;
• несиенің төлемділігі;
• несиенің қамтамасыз етілуі.
Мерзімділік – белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай
қайтарылуға тиістілігімен қорытындыланады. Осыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық қағидаты туындайды.
Несиенің қайтарылымдылығы оның экономикалық категория ретінде басқа да
тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатын
ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан да,
қайтарымдылық - несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Несиенің берілуі сияқты несиені қайтарудың бірегей жасалған үлгісі жоқ.
Тәжірибеде несиені қайтарудың көптеген варианттары болады, соның ішінде:
1) мерзімді міндеттемелер негізінде эпизодтық қайтару;
2) меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп-айырысу
шотынан қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
3) алдын-ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
4) түскен түсімді бірден ссудалық қарызды жабуға есептеу;
5) несиенің қайтарылуын созу;
6) мерзімі өткен қарызды “Мерзімі өткен несиелер” шотына аудару;
7) банк резерві есебінен мерзімі өткен ссудаларды шегеру.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы
(пайыз) түрінде беріледі.
Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы деп те атайды.
Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы мөлшерлемесі
несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.
Қазіргі банктердің несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде ескеретін
басты факторларына мыналар жатады:
• орталық банктің коммерциялық банктерге беретін ссудалары (мүдделендіру)
бойынша белгіленетін сыйақысының базалық мөлшерлемесі(
• банкаралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі(
• өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сыйақы мөлшері(
• банктің несиелік ресурстарының құрылымы тартылған (қаражаттар үлесі
қаншалықты жоғары болса, несие бағасы соғұрлым қымбат болуға тиіс)(
• несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса, несие бағасы да арзан болады)(
• несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк үшін оның
қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі(
• еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (инфляция қарқыны қаншалықты
жоғары болса, соған сәйкес несие үшін төленетін сыйақыда жоғары болуға
тиіс, себебі, инфляция жағдайындағы ақшаның құнсыздануынан банктің
ресурсын жоғалту тәуекелі артады).
Шын мәнісінде, заңды және жеке тұлғалардан тартатын несиелік ресустар
қаншалықты қымбатқа түссе, соғұрлым несиенің бағасы жоғары келеді.
Банктік тәжірибеде ссуда бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу
формулалары қолданылады.
Жай сыйақыны есептеу формуласы келесідей түрде беріледі:
і ( P ( n
І ( (((((( ,
360 * 100
мұндағы:
і – сыйақы мөлшері;
P - қарыз қалдығы;
n – сыйақы есептелетін кезеңдегі күндер саны;
І – ссуданың барлық мерзіміне есептелетін жай сыйақы сомасы.
Несие бойынша есептелетін күрделі сыйақыны есептеу формуласы
төмендегідей:
і n
І ( Р ( [ ( 1 + ((( ) - 1 ] ,
1200
мұндағы:
і – сыйақы мөлшерлемесі;
P – несиенің бастапқы сомасы;
І - несиенің барлық мерзіміне есептетін сыйақы сомасы;
n – аймен берілген несиенің ұзақтығы.
Егерде несиелеу мерзімі кезеңінде қарыз қалдығының бір бөлігі мерзімі
өткен ссудалар шотына жатқызылса, онда мерзімі өткен ссудалық қарызға
сыйақыны есептеу келесідей формулаға байланысты жүргізіледі:
іg t1 іg t2
Іg( Q ( [( 1+ ((() – (1+ ((() ],
1200
1200
мұндағы:
Іg – мерзімі өткен қарыз бойынша есептелген сыйақы сомасы;
G - мерзімі өткен қарыз сомасы;
іg - мерзімі өткен қарыз бойынша сыйақы мөлшерлемесі (айыппұл);
t1 - несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарызға байланысты сыйақы
есептелген күнге дейінгі уақыт мезгілі;
t2 - несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарыз пайда болғанға
дейінгі уақыт мезгілі.
Несиесінің келесі бір қағидаты - берілетін несиелердің материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі. Бұл қағидатты пайда болуы негізінен несиенің
экономикалық категория ретінде шығуымен бірге келеді. Бірақ та, уақыт өте
келе, бұл қағидаттыңң мазмұны толығымен өзгерген.
Ал, бүгінгі несиенің қамтамасыз етілуі ретінде кепіл, кепілдеме,
сақтандыру міндеттемелері қолданылуда.
Енді осы несиенің қамтамасыз етілу тәсілдеріне тоқталайық.
Кепілге берілетін ссуда – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие. Кепілге берілетін активтер қарыз алушының иелігінде қалып,
оның пайдалануында болады.
Экономикасы жақсы дамыған елдердегі қарыз алушының жағдайы жақсы болып
келген жағдайларда несие қамтамасыз етілмеуі де мүмкін.
Несиелерді қамтамасыз етудің келесі бір жолы – несиелерді сақтандыру.
Банктердің тәжірибесінде қолданылатын тұтынушылық несиелеу процесінің
өзіндік кезеңдері болады. Әр кезеңде пайдаланатын несиелеу процессінің
элементтері несиелік операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың
жүзеге асырылу техникасын білдіреді.
Несиелеу процессі келесідей негізгі кезеңдерді қамтиды:
• несиеге деген өтінішті қарау;
• қарыз алушының несиелік қабілетін талдау,
• несиелік және к кепіл туралы келісім шарт жасасу,
• несиені беру,
• несиелік мәміленің орындалуына мониторинг жасау.
Қарыз алушыларға несие беру барысында банктер "Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы" 30.03. 1995 ж. және "Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызметтер туралы" 30.08.1995 ж. ҚР
заңдарын, сондай-ақ банктің Жарғысы мен нұсқауларын басшылыққа алады.
Несиелер төлем қабілеті бар қарыз алушыларға несиені қайтарудың нақты
көздерінің және тұрақты қамтамасыз ету формаларының бар болуына қарай
беріледі.
1) І кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау. Кез
келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда
қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты,
мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі
көрсетіледі. Банктің қоятын талаптарына байланысты өтінішке
қосымша, яғни несиелік операциялар сипатына байланысты құжаттар
беріледі. Клиенттердің әр түрлі топтары үшін әртүрлі құжаттар
пакеті әзірленуі мүмкін.
2- кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі, яғни оның
ссуда бойынша қарызды уақытылы және толық көлемде қайтару қабілетін
бағалауды білдіреді. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың
әсерінен болуы мүмкін, сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешім
қабылдаудан бұрын оның несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің
өтімділігіне ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
1) Ссудаға қатысты қабілеттігі.
2) Қарыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі
деп қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана түсінбейді,
сондай-ақ келісім шартқа байланысты барлық міндеттемелерді
орындауы түсіндіріледі.
3) Табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының несиені қайтаруға
жеткілікті қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Табыс алу көздеріне мыналар кіреді:
- негізгі жұмыс орыны бойынша алатын жалақы;
- қосымша істейтін жұмысынан алатын жалақы;
- дивидент түріндегі табысы;
- салымдары бойынша сыйақы түріндегі табыстары және сақтандыру
төлемдері;
- зейнетақы және стипендия;
- жалгерлік ақы формасындағы таза табысы;
- алимент және балаларға арналаған жәрдем ақы;
Сонымен қатар, ай сайынғы шығыстарға да мән беріледі. Несиелік
қаражаттарға сатып алатын тұрғын үйге байланысты айсайынғы шығыстарға
мыналар жатады:
- несие бойынша ай сайынғы төлемдер (негізгі қарызды және сыйақыны
қайтару);
- сақтандыруға байланысты ай сайынғы төлемдер (қарыз алушының өмірін
сақтандыру, тұрғын үйді сақтандыру)
- ай сайынғы мүлікке салынатын салық (сатып алынған тұрғын үйге
байланысты);
- айсайынғы коммуналдық төлемдер.
Тұтыну заттарын сатып алуға байланыссыз ай сайынғы шығыстар:
- алимент бойынша ай сайынғы төлемдер;
- басқа несиелерді қайтару (осы ипотекалық несиеден басқа);
- міндетті салықтық төлемдер (өзге мүлікке салынатын салықтар, көлік
құралдарына салық);
Барлық тұрақты шығыстардың (тұрғын үймен байланысты және
байланыссыз жоғарыда айтылған) отбасының табыстына қатынасы 40(-дан аспауы
тиіс.
3-кезең. Несиелік және кепілдік келісімшарт жасасу. Қазіргі несиелеудің
басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін тексеріп
болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен қатынасқа
түседі. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда банк пен қарыз алушы
келісім шарт негізінде шешеді.
Несиелік келісім шарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда: несиелеу мақсаты және объектісі,
несиенің мөлшері, ссуданы беру мерзімі және қайтару шарттары; несиені
қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы мөлшері; несиенің
қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау ұшін қарыз алушының
беретін құжаттарының тізімі; олардың берілу мерзімдері, сондай-ақ несиелеу
процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.
4- кезең. Несие беру кезеңі. Бұл кезең ссудалық шот формасын, ссуданы
беруді құжаттау тәртібін (қосымша құжаттар толтырылуы мүмкін), ссуданы беру
тәсілін анықтайтын, несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын
қамтиды.
Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады.
Біріншісі – несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған
жағдайларда жұмсалынады. Екіншісі – несие алуға құқығы қосымша қаражаттарға
деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске асады. Үшінші -
белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола отырып, ол оны алудан бас
тартады (мысалға, артық сыйақы төлегісі келмейді).
5- кезең. Несиені және оған сыйақы төлеуіне мониторинг жүргізу –
несиелік операцияның маңызды кезеңі. Несиені қайтару және оған сыйақы
төлеуді бақылауға арналған кесте жалады және ол кесте бойынша несиелік
менеджер тарапынан несиелік мониторинг жүзеге асырырылады.
Несиелік мониторинг – несиені берген күннен бастап, оны толық
қайтарғанға дейін бақылауды және қарыз алушының несиелік қабілетінің
өзгерісін үнемі талдап отыруды, несие сапасының төмендеуі немесе несиелік
келісім-шарттың бұзылуы анықталған жағдайларда тиісті шаралар қолданылуды
қамтитын банктің күнделікті жұмысы.
Несиелік мониторингті жүргізуге арналған ақпарат көзіне мыналар жатады:
- банкте жинақталған қараыз алушы турал ақпарттар;
- қарыз алушыдан алатын ақпараттар;
- өзге көздерден алынатын ақпараттар (жабдықтаушылардан, сапыт
алушылардан, өзге банктерден, қаржы ұйымдарынан, үшінші тұлғалардан
және т.б.).
Ақпараттың толықтығына қарай несиелік мониторинг ағымдық және
тереңдетілген болып бөлінеді.
1.3 Коммерциялық банктердің несиелік операциясына сипаттама
Банктiң, ипотекалық ұйымның немесе мемлекет жалғыз акционерi
(қатысушысы) болып табылатын заңды тұлғаның кредиттiк бюролардың деректер
базасына қарыз алушы және жасалатын мәмiле (қарыз операциясы) туралы
мәлiметтер, сондай-ақ тараптардың өз мiндеттемелерiн орындауына байланысты
ақпарат беруiне қарыз алушының жазбаша келiсiмiнiң болуы қарыз беру туралы
шарт жасаудың мiндеттi талабы болып табылады.
Банктiк заем операциялары банктiң, ипотекалық ұйымның, номиналды
ұстаушы ретiнде клиенттердiң шоттарын жүргiзу құқығы бар брокердiң және
(немесе) дилердiң немесе мемлекет жалғыз акционерi (қатысушысы) болып
табылатын заңды тұлғаның басқару органы бекiтетiн Банктiң iшкi кредит
саясаты туралы ережелерге сәйкес жүзеге асырылады. Банкiнiң заем комитетi
iшкi несие саясатын жүзеге асырушы орган болып табылады.
Iшкi заем саясаты туралы ережелер банктiк қарыз операцияларын жүзеге
асыру кезiнде тәуекелдi бәсеңдету мақсатында жасалып, мыналарды:
а) заңды және жеке тұлғаларға заем беру шарттарын;
б) лауазымды адамдар мен банк қызметкерлерiне заем беру шарттарын;
в) заем комитетiнiң ұйымдық құрылымын, қызметi мен өкiлеттiгiн;
г) заем комитетi мүшелерiнiң жауапкершiлiгiн;
д) заем берудiң шектi өлшемiн;
е) заем шарттарын бекiту рәсiмiн белгiлейдi.
Банктік мекемелердің қызметі соншалықты әралуан болғандықтан, оның
маңызын ашу өте күрделі. Қазіргі заманғы қоғамда банктер әр түрлі
операцияларды іске асырады. Олар тек ақша айналымын және несиелік
қатынастарды жүзеге асырып қана қоймайды, сонымен қатар банктер арқылы
ұлттық шаруашылықты қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы
қағаздарды сату-сатып алу, кей жағдайларда делдалдық келісімдер мен мүлікті
басқаруды жүзеге асырады. Несиелік мекемелер кеңесші ретінде көрінеді,
халықшаруашылық мәселелерді талқылауға қатысады, статистиканы жүргізеді
және олардың өздерінің қоластындағы кәсіпорындары болады.
Банк делдалдық ұйым ретінде де жиі сипатталуы мүмкін. Бұған негіз болып
ресурстардың арнайы ағымы табылады, уақытша біреуінде шөгіп, ал екіншісінде
қолдануды талап етеді. Бұл жағдайдың ерекшелігі болып белгілі бір ресурсы
бар несие беруші лайықты кепілдік негізінде нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕЛЕУ ПРОЦЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Банктiк несие мәнi және жіктелімі
1.2 Банктiк несиенiң функциялары және несие механизмінің
құрамдас элементтері
1.3 Коммерциялық банктердің несиелік операциясына сипаттама
2 ҚР ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙДЕГІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕ БЕРУ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандағы несиелік нарықтың қазіргі жағдайы
2.2 Қазақстандағы екінші деңгейлі банктердің несиелік саясатын талдау
2.3 Екінші деңгейлі банктерде жеке және заңды тұлғаларға берілетін
несиелердің берілу тәртібі мен оларды талдау
2.4 Шағын және орта бизнесті дамытуға берілетін несиелерді бағалау
3 ҚР ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕ БЕРУ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Коммерциялық банктердің несиелік саясатын жетілдіру
3.2 Несиелік мониторинг және проблемалық несиелермен банктердің жұмысын
жетілдіру
3.3 Банктік несиелеудің кезекті мәселелері мен даму перспективалары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан банк жүйесі ТМД елдерінің ішінде
алдыңғы қатарда орын алатын халықаралық дейгейде танылып отырған банктік
жүйе болып табылады. Экономикалық өсу банк жүйесінің тұрақтылығына оң
әсерін тигізуде. Екінші деңгейдегі банктердің активтері күн санап өсіп
отыр. Солардың ішінде экономиканың секторларына және халыққа берілген
несиелер көлемі артуда. Қазіргі кезде бағасы қымбат несие банктің басты
табыс көзіне айналуда.
Бір өкініштісі банктеріміз несие беру барысында клиенттердің төлем
қабілеттігі мен несиелік қабілеттігіне аса мән бермейтіндігінде. Шын
мәнісінде кейбір банктеріміз клиенттің табысының расталуын қажет етпейді.
Оған клиент тарту маңызды болып отыр. Соның салдарынан соңғы кездері
банктеріміздің несиелік портфелінің сапасы төмендегені де жасырын емес.
Атап айтсақ, 2002 жылы банктердің несиелік порфтеліндегі стандартты
несиелер үлесі 95%, күмәнді несиелер – 4,3%, үмітсіз несиелер 0,7% құраса,
ал 2006 жылғы ҚР Ұлттық банктің деректерін сүйенсек стандарты несиелер 56%,
күмәнді - 42%, үмітсіз - 2% құраған. Яғни стандартты несиелер үлесі
төмендеп, керісінші күмәнді және үмітсіз несиелер үлесі артап отырғандығын
көруге болды. Біздің ойымызша, осы үрдіс әрі қарай жалғаса беретін болса,
көп банктердің банкротқа ұшырау қауіпі бар. Мұндағы басты мәселе тұтыну
несиесіне тікелей қатысты болып отыр. Себебі банктердің несие беру
барысында жіберген кемшіліктері, несиелерді қайтару нәтижелеріне теріс
ықпал етіп отыр. Несиені беру оңай, қайтарып алу қиындығын ескерсек, ең
бастысы мұнда тұтыну несиесін беруді ұйымдастыруға аса мән беру қажеттігі
туындайды. Тұтыну несиесін беру процессін ұйымдастыруды дұрыс жолға қою
арқылы ғана банктердің несиелік портфелінің сапасын жақсартып, нәтижесінде
олардың табыстылығы мен өтімділігін арттаруға қол жеткізуге болады. Осы
тұрғыдан алғанда таңдап алынған жұмыстың тақырыбы ең өзекті тақырыптардың
біріне жатады.
Зерттеу жұмысының басты мақсаты – нарық жағдайына сай коммерциялық
банктердегі несие беру қызметіне талдау жасай отырып, ондағы орын алатын
мәселелерді шешу жолдарын іздестіру болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде жұмыстың алдында мынадай міндеттерді шешу
көзделеді:
1) Банктік несиенің ұғымын және түрлерін нақтылау;
2) Несиенің механизмін қарастыру;
3) Коммерциялық банктердің несиелік операцияларына сипаттама жасау;
4) Екінші дейгейдегі банктердің салалар бойынша несие беру қызметіне
талдау жасау;
5) Несиесін беруді дамыту жолдарын қарастыру.
Зерттеу объектісіне – ҚР екінші деңгейдегі банктердің несиелік қызметі
мен олардың халықпен арадағы өзара қарым-қатынастары жатады.
Зерттеу жұмыстың теориялық негізіне қазіргі кездегі отандық және
шетелдік экономистердің несие беру қызметін ұйымдастыру және оның дамуы
мәселелерін сипаттайтын еңбектері пайдаланылды.
Статистикалық және ақпараттар базасы ретінде ҚР Ұлттық банктің
ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік деректері, нормативтік
құжаттары, ҚР-ғы екінші деңгейлі банктердің материалдары, сондай-ақ, несие
беруді ұйымдастыру жайлы сұрақтарды қамтитын жергілікті және шетелдік
басылымдардағы мақалалар т.с.с. пайдаланылды.
Құқықтық негізіне ҚР банктік қызмет туралы заңдары мен ҚР Ұлттық
банктің нормативтік құжаттары мен актілері және АТФ банкінің әр түрлі
әдістемелік нұсқаулары жатады.
Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен
пайдаланылған әдебиттерден және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен міндеттері,
объектісі қарастырылған.
Бірінші бөлімде банктік несиесінің мәні, түрлері, жіктелімі мен
функциялары, несиесінің механизмі, екінші деңгейлі банктердің несиелік
операцияларының сипаттамасы берілген.
Екінші бөлімде ҚР екінші деңгейдегі банктер материалдары негізінде
несие беру қызметіне талдау жасалған.
Үшінші бөлімде Қазақстанда несие беру қызметін дамыту жолдары
қарастырылған.
Қорытындыда несие беру қызметін ұйымдастыруға байланысты ұсыныстар
жасалған.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТІҢ НЕСИЕЛЕУ ПРОЦЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Банктiк несие мәнi және жіктелімі
Несие айырбас сатысында пайда бола отырып, қарыз мәмiлесiнiң формасы
ретiнде құн қозғалысының үздiксiздiгiн қамтамасыз етуге тиiс. Құн қозғалысы
несие қозғалысының ядросы болып табылады. Айырбас процесiнде мәмiленiң 2
түрi ажыратылады: қарыз мәмiлесi және алу-сату мәмiлесi. Несие қарыз
мәмiлесi ретiнде тауар айналысының процесiне себепшi бола алады. Қарыз
мәмiлесi тауар айналысының ерекше формасы және сатып алу-сату мәмiлесiне
қарсы қатып салыстыру арқылы сипатталуы мүмкiн. Олардың арасындағы негiзгi
айырмашылық мынада: сатып алу-сату кезiнде эквиваленттiң қайтарылуы кейiнге
қалдырылады. Несие ақшаның төлем құралы функциясындағы ақшаның дамуы болып
табылады. Ал, эквивалент қайтарылуының кейiнге қалдырылуы құн қозғалысының
сатып алу-сатудан дербес, сапалық жағынан ерекше қозғалыс формасын жасайды.
Сондықтан қарыз мәмiлесiн сатып алу-сату мәмiлесiнiң бiр түрi деп ойлауға
болмайды.
Айырбастың 2 контрагентiнiң бiрегей келiсiмi ретiнде алынған сатып
алу-сату мәмiлесi олардың арасындағы кездейсоқ, өткiншi байланысты жүзеге
асырады.
Несиенi экономикалық категория ретiнде қарыз мәселiсi негiзiнде
көрiнетiн және дамитын өндiрiстiк қатынас арқылы анықтау керек. Қарыз
мәселесi несиесi экономикалық категория ретiнде өз бетiнше сипатталмайды,
оны мәлiм негiзiнде пайда болатын өндiрiстiк байланыстар немесе жүзеге
асыру формасы мәмiлесi болып табылатын өндiрiстiк қатынастар сипаттайды.
Несиенiң мәнiн ашу – бұл, несиенi экономикалық қатынастардың бiртұтас
жүйенiң элементi ретiнде көрсететiн, оның мәндi анықтығын бiлдiретiн
сапаларын тану болып табылады. Сондықтан несиенiң мәнi және қажеттiлiгi
туралы жоғырыда айтылғандарға қосымша оның құрылымын, қозғалысының
заңдылықтарын қарастырайық.
Несиелiк мәмiледе қатынас субъектiлерi қарыз берушi және алушы болады.
Кредитор мен қарыз алушының қалыптасуы тауар өндiрiсi мен тауар айналысы
негiзiнде жүредi.
Кредитор - несиелiк мәмiленiң қарызды ұсынушы жағы. Қарыз беру үшiн
кредитордың қарамағында белгiлi бiр қаражаттар болуы керек. Оның көздерi өз
қорлары, ресустары, өз кезегiнде қайтарымдық негiзiнде ұдайы өндiрiс
процесiнiң басқа субъектiлерiнен алынған ресустар бола алады. Қазiргi
уақыттағы шаруашылықта кредитор-банк қарызды тек өз меншiгiндегi ресустар
есебiнен ғана емес, оның шаттарында сақтаулы тартылған қаражаттар есебiнен
де, сонымен қатар акция және облигацияларды орналастыру арқылы жинақталған
қаражаттар есебiнен де бере алады.
Банктердiң құрылуымен кредиторлардың шоғырлануы жүредi. Банкирлер
басқа барлық кредиторлардың өкiлi болды. Банктер ұжымдық кредиторлар
ретiнде бола отырып, несиелеу үшiн шаруашылықта уақытша пайдаланылмайтын
ресустарды жинақтай алады, сонымен қатар эмиссия жасай алады. Кейбiр
жағдайларда босаған ресустар болып табылатын құндылықтар да қарызға
берiледi. Кредитор ретiнде басқа шаруашылық иесiне белгiлi бiр мерзiмге
ресурс берушi тұлға болады. Қарыз алушы несиенi белгiленген мерзiмде
қайтармаған жағдайда несиелiк келiсiмнiң ерiктiлiгi бұзылады, қарыз
алушылармен анағұрлым қатаң қатынастарға әкеп соғады.
Қарыз алушы-несиелiк қатынастың, несиенi алушы және алған қарызды
қайтаруға мiндеттi жағы болып келедi. Борышқор және қарыз алушы бiр-бiрiне
жақын, бiрақ шамасы бiрдей түсiнiк емес. Борыш – мiндеттi жалпы сипаттайтын
анағұрлым кең түсiнiк. Несиелiк мәмiлеге сәйкес борышқор туралы емес, қарыз
алушы туралы айту керек.
Қарыз алушының кредитордан айырмашылығы ол несиелiк мәмiледе
төмендегiдей ерекшелiктерге ие. Бiрiншiден, ол қарызға берiлетiн
қаражаттардың меншiк иесi болып табылмайды, олардың уақытша ретiнде болады;
өзiне тиiстi емес бөтен бiреудiң ресустармен жұмыс iстейдi. Екiншiден,
қарыз алушы қарызға алынған ғаражаттарды айналыс сферасында да, өндiрiс
сферасында да пайдаланылады. Үшiншiден, қарыз алушы өзiнiң шаруашылығында
шеңбер айналымын аяқтаған қарызға алынған қаражаттарды қайтарады. Қарыз
алушы кредитормен жеткiлiктi түрде есеп айырусымен қоса қайтарымды толық
өтеу үшiн ұдайы өндiрiс процесiн өркендете түсу керек. Төртiншiден, қарыз
алушы уақытша пайдалануға алынған құнды ғана қайтарып қоймай, сонымен қатар
қарыз пайызында төлейдi. Бесiншiден, қарыз алушы өзiнiң кредиторы қойған
талаптарын орындауға тәуелдi болады.
Кредитор мен қарыз алушы несиелiк қатынас жасай отырып, өз мақсаттары
мен мүдделерiнiң бiрлiгiн көрсетедi. Несиелiк қатынастар шеңберiнде
кредитор және қарыз алушының орындары ауысуы мүмкiн: кредитор қарыз
алушыға, қарыз алушы кредиторға айналады.
Банк несиелерiн несиелеудiң мақсаттылығына, қарызданушылардың типiне
және қызмет ету санасына байланысты бiрнеше топтарға жiктеуге болады.
Төменде әлемдiк тәжiрибеде банк несиелерiн жiктеудiң негiзгi
критерийлерi ұсынылған:
- борышқорлар типiне байланысты;
- қолдану типiне байланысты;
- қамсыздандыру, сипатына қарай;
- қолдану жағдайларына байланысты;
- несиенi өтеу әдiстерiне байланысты;
- пайыздық мөлшерлеменiң сипатына қарай;
- пайызды төлеу әдiсiне қарай;
- несие валютасына қарай;
- несиелердiң санына қарай;
- несиенi өткiзу шарттарына қарай;
- несиелердiң объектiсiне қарай;
Жоғарыда келтiрiлген банк несиелерiнiң топтарын жекелеген сипаттарына
қарай ашып қарастырайық.
1) Банк несиелерiн борышқорлардың типiне қарай жiктеу банк тәжiрибесiнде
кеңiнен таралған. Банк несиелерiнiң осы түрлерiнiң әрқайсысына сипаттама
берсек, сауда-өндiрiстiк кәсiпорындарға несиелер кәсiпорынның айналым және
негiзгi капиталдарын толтыруға капиталды шығындарды жабу көзi ретiнде де
қолдануы мүмкiн. Қысқа мерзiмдi несиелердi жеңiл және тамақ өнеркәсiбi,
сауда-жабдықтау, дайындау салаларындағы кәсiпорындар кеңiнен пайдаланылады.
Ипотекалық несиелер құрылыс фирмаларына құрылыс цикл процесiне аралық
қаржыландыру нысаны ретiнде берiледi. Шетел тәжiрибесiне ипотекалық
несиелер арнайы қаржы-несие ұйымдарынан алынған ұзақ мерзiмдi несие арқылы
өтеледi.
Ипотекалық несие категориясына сонымен қатар жеке тұлғаларға
жылжымайтын мүлiк сатып алуға кепiлдiк бойынша ұсынылатын несиелер жатады.
Банктiк ипотекалық несиелердiң ерекшелiктерi келесiден көрiнедi:
- несие беруде салыстырмалы төмен тәуекелдiлiк, өйткенi бұл жылжымайтын
мүлiкпен қамтамасыз етiлген.
- ұзақ мерзiмдi сипатқа ие.
- банк үшiн бұл несиелер тұрақты клиентураны қалыптастырады.
- банк өзiнiң несиелiк портфелiн диверсификациялауға мүмкiндiгi бар.
Ауылшаруашылық несиелерi ауылшаруашылығы кәсiпорынына мал және
өсiмдiк шаруашылығына мерзiмдiк шығындарды қаржыландыруға ұсынылады, оның
iшiнде тұқым дайындау, жұмысшы күшi және жанар-жағар май, жанұяны
қамтамасыз етуге мал сатып алу, т.б. Ауылшаруашылық несиелерi салыстырмалы
аз мөлшерде болып, егiнмен, ауылшаруашылығы техникасымен, малмен қамтамасыз
етiледi.
Коммерциялық банктерге несиелер корреспонденттiк қатынастар
шеңберiнде банктер арасындағы несие ресустарын қайта бөлу құралы ретiнде
қызмет етедi.
Банк аралық несиелердi қолдану екi жағдаймен шартталады. Бiрiншiден,
орталық банктегi коммерциялық банктердiң шоттарында қаражаттардың шамадан
тыс артып кетуi орын алып жатады, бұл өз кезегiнде банк рентабельдiлiгiн
төмендетедi. Екiшiден, коммерциялық банктердiң ұсынатын несиесiне
сұраныстың артуы оларды банк-корреспонденттерден несие алуға итермелейдi.
Брокерлер мен диллерлерге несиелер талап ету шарттарына сол бағалы
қағаздарды сатып алуға берiледi.
Банктер бағалы қағаздарға несие ұсына отырып, элементтiң қаржылық
тұрақтылығына және кепiлдiктiң нарықтық құнына көз жеткiзу қажет. Акция
және облигацияға несие ұсынушы банктер әрқашанда өз несиелерiнiң өндiрiстiк
мақсатқа қолданылуына және жаңа акцияларды сатып алуға жұмсауы жөнiнде
ақпаратпен қамтамасыз етiлiп отыруы керек.
Шетелдiк Үкiмет органдарына несиелер мемлекеттiк бюджет тапшылығын
жабуға, төлем балансын реттеуге және iрi масштабты инвестициялық жобаларды
жүзеге асыруға берiледi.
Шетел банкiлерiне несиелер де iрi инвестициялық жобаларды жүзеге
асыру үшiн ұсынылыды.
Билiк органдарына банктiк несиелер салықтық түсiмдер аралығында
ақшаға уақытша қажеттiлiктердi жабуға байланысты берiледi.
Жеке тұлғаларға банктік несиелер тұтыну несиелерi нысанында берiледi.
Мұндай несиелер ұзақ мерзiмдi қолдануға тауарлар сатып алу үшiн
қолданылады.
Тұтыну несиелерi соңғы тұтынушы – жеке тұлғалардың қарыздық
қаражаттарға қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға ұсынылады, сондықтан бұл
несие тұрғындардың өмiр сүру деңгейiн жоғарылатумен тығыз байланысты.
2) Қолдану мерзiмiне байланысты банктiк несиелер әдетте 4 түрге
бөлiнедi
- қысқа мерзiмдi - 1 жылға дейiн
- орта мерзiмдi - 1-3 жыл
- ұзақ мерзiмдi - 3 жылдан жоғары
- талап етуге шейiнгi несиелер
Мерзiмсiз несиелердi онкальды деп атап анықталмаған мерзiмге, яғни
талап етiлгенге шейiн ұсынады. Мұндай несиелердi борышқор банктiң алғашқы
талабында өтеуi керек. Егер банк талап ету шараларын жүзеге асырмаса, несие
борышқордың өз қызығушылығына байланысты қайтарылады.
3) Қамсыздандыру сипатына қарай банктiк несиелердi қамсыздандырылған
және қамсыздандырылмаған сияқты түрлерге ажыратады.
Банктiк несиелердi мыналар қамсыздандыруы мүмкiн:
- мүлiктiк кепiлдiк
- кепiлдемелер мен кепiлгерлiк. (поручительство)
- банктiң пайдасына борышқордың үшiншi тұлғаға ұсынған дебиторлық
шоттарының, талаптарының, келiсiмдерiнiң көшуi.
- өтелмеген несиелер үшiн борышқордың жауапкершiлiгiн сақтандырушы келiсiм-
шарттар
- жол және тауар құжаттарымен, бағалы қағаздармен қамсыздандыру
- вексельмен қамсыздандыру
- өмiрдi сақтандыру калитерiмен қамсыздандыру.
Келтiрiлген қамсыздандыру түрлерiне сипаттама бере кетейiк.
Мүлiктiк кепiлдiктер. Қазақстанда кепiлдiк қатынастар ҚР-ның
Азаматтық кодексi және ҚР Президентiнiң заң күшi бар Жылжымайтын мүлiк
ипотекасы туралы жарғысына сай реттеледi. Кепiлдiк банкке несие
өтелмейiнше мүлiктi иелену құқығын бередi. Несие өтелмеген жағдайда банк
келiсiмге және заңға сәйкес мүлiктi өз қажеттiлiгiне жарата алады. Кепiлдiк
объектiсі болып тауарлы-материалдық құндылықтар, жылжымалы мүлiк,
жылжымайтын мүлiк, қымбат талдар мен металдар, егiн, т.б. табылады.
Кепiлдемелер мен кепiлгерлiк. Отандық банктiк тәжiрибеде кепiлдеме
мен кепiлгерлiк арасында айырмашылық мынада: егер кепiлдеме заңды тұлғаның
мiндеттемесi болса, кепiлгерлiк – банк алдындағы жеке тұлғаның несиенi
өтеуi жөнiндегi мiндеттемесi болып табылады.
Кепiлдемелер мен кепiлгерлiктер борышқорлар арқылы жазбаша түрiнде
берiлiп, нотариуспен куәландырылуы тиiс, бұл жағдайда банк борышқордың әл-
ауқат жағдайын, сенiмдiлiгiн, абыройына мән бередi.
Боршқордың үшiншi тұлғаға ұсынған дебиторлық шоттарының, талап,
келiсiмдерiнiң банк пайдасына көшуi.
Борышқор алдындағы басқа үшiншi тұлғаның міндеттемесi банкке өзiнiң
несиесiн жабу құрамы ретiнде барiлуi мүмкiн.
Өтелмеген несиелер үшiн борышқордың жауапкершiлiгiн сақтандырушы
келiсiм-шарттар несие беру кезiнде мiндеттемелердi қамсыздандырушы ретiнде
қызмет етуi мүмкiн. Бұл жағдайда 2 iс-әрекет жасалады:
- банк борышқордан несиенi өтемеген жағдайындағы жауапкершiлiгiн
сақтандыруды куәландыратын сақтандыру компанияларының басқа да құжаттарды
талап етедi.
- банк несие бергеннен кейiн осы соманы сақтандыру компаниясында өз
алдына сақтандырып, барлық шығындарды борышқорға аударады.
Жол және тауар құжаттарымен, бағалы қағаздармен қамсыздандыру.
Несиенi қамсыздандырушы ретiнде тауар тиелiмiн растайтын жол және тауар
құжаттары бола алады. Оларға коносаменттер мен накладной-жүк құжаттары
жатады.
Вексельмен қамсыздандыру. Банктiк несиелердi вексельмен қамсыздандыру
2 түрде болады: вексельдер есебi-есептiк, дисконттық және қысқа мерзiмдi
сипатқа ие банк несилерiн ұсыну нысаны. Вексельдiк кепiлдiкке несиелер
кепiлдiктiң 80%-ы мөлшерiнде берiледi. Несие өтелмеген жағдайда вексель
банк иелiгiне көшедi.
Өмiрдi сақтандыру полисiмен қамсыздандыру. Дамыған нарықтық қорғанысы
бар елдерде банктер несиенi қамсыздандыруға өмiрдi сақтандыру полистерiн
қабылдай бередi.
4) Қолдану жағдайларына байланысты банк несиелерi бiр жылғы және
қайта жаңартылатын болып келедi.
Бiр жылғы несие жағдайында несие беру өз бетiнше, және басқа несие
операцияларынан заңды оқшауланған түрде жүзеге асырылады. Қайта
жаңартылатын несие жағдайында банк пен борышқор арасында ұзақ мерзiмде
қатынаста берiлiп, несие шегi енлгiзiлiп, ортақ уақыты көрсетiледi.
5) Несиенi өтеу әдiсiне қарай мынадай түрлерi ажыратылады:
- Пропорцияналды өтелетiн несиелер, яғни несие негiзгi қарыздың
бөлшектерiне сай белгiлi мерзiм бойында өтелiп отырады.
- Прогрессивтi әдiс. Бұл жағдайда несие өтеу сомасы өсiп отырады.
- Бiр уақытта өтелетiн несиелер, яғни несие бiр мерзiмде өтеледi.
6) Пайыздық мөлшерлеменiң сипатына қарай банктiк несиелердiң екi түрi
ажыратылады.
- тұрақты пайыздық ставкалы несие
- қалқымалы пайыздық ставкалы несие
Тұрақты пайыздық ставка несиелеудiң мерзiмi бойына өзгерiсiз қалады.
Банктер пайда алу тәуекелдiлiгiнiң төмендеуiне байланысты қалқымалы %
ставка қолданылады.
7) Пайызды төлеу әдiсiне қарай банктiк несиелер:
- қарапайым несие
- дисконтты несие болып бөлiнедi.
Қарапайым несиелерге қарағанда дисконттық несиелердiң мынадай түрлерi
бар:
- бiр банк арқылы ұсынатын несие синдикатталған (консорциалды)
несиелер
- параллельдi несиелер
Қазiр де бiр банк арқылы ұсынылатын несиелер кең таралған. Алайда
кейде несие беруде бiрнеше банктердiң қосылуы қажет болады. Бұл жағдайда
арасында бiр банк мэнеджер, яғни бастаушы банк болады. Параллельдi несиелер
екi банктен көп банктер арқылы берiледi. Консорциалды несилерге қарағанда
параллельдi несиелердi ұсынушы банктер әрқайсысы өз бетiнше жұмыс iстейдi,
тек келiсiм орындалғаннан соң ортақ шоттарға сай несие келiсiм-шарты
құрылады.
Несиенi өткiзу шарттарына сәйкес:
- қолма-қол несиелер (борышқордың шотына аударылады)
- акцептiлiк несиелер (банк траттаны акцептiлеуге келiседi)
Несиелеудiң обьектiлігiне байланысты:
- Айналым қорларына шығындарды жабу
- Негiзгi қорларға шығындарды жабу
- Сыртқы экономикалық қызметке шығындарды жабу.
1.2 Банктiк несиенiң функциялары және несие механизмінің құрылымдық
элементтірі
Кәсiпорындарды, фирмаларды, мекемелер мен тұрғындарды несиемен
қамтамасыз етудi ұйымдастыру, несие жүйесiнiң қызмет етуi шаруашылық
құрылымдардың дамуында ерекше маңызды орын алады. Несие механизмi қызмет
етуiнiң үздiксiздiгi мен тиiмдiлiгiнен тек жеке шаруашылық бiрлiктерiнен
қаражаттарды дер кезiнде алуды ғана емес, сонымен қатар толығымен
мемлекеттiң экономикалық даму типтерi де тәуелдi болады.
Несиенiң мәнi нақты функцияларда көрiнедi. Қазiргi экономикалық
әдебиеттерде несиенiң 2 функциясын ажыратады. Олар құнды қайта бөлу мен
нақты ақшаны несиелiк операциялармен алмастыру.
Қайта бөлу функциясы. Кредитор мен борышқор арасындағы несиелiк
қатынастар құн айырбасы процесiнде уақытша босаған қаражатты борышқорға
берумен, сосын осы құн бастапқы иесiне қайтарылу жолымен қайта бөлу
стадиясында пайда болады.
Шаруашылық субъектiлерi мен азаматтардың уақытша босаған ресурстарын
басқаларға уақытша қолдануға беру, құнды қайта бөлу процесiн бiлдiредi. Бұл
процесс несие арқылы жүзеге асырылады. Оған осы қайта бөлу функциясы
жатады.
Қайта бөлу салалық және территориялық белгiлерi бойынша жүруi мүмкiн.
Несие арқылы құнды қайта бөлу микро және макроэкономикалық деңгейде жалпы
iшкi өнiм мен ұлттық табыс қайта бөлiнедi.
Несиенiң екiншi функциясы нақты ақшаларды несиелiк операциялармен
алмастыру болып табылады. Бұған қолма-қол ақша сөзi келедi. Себебi
айналымда құны жоқ ақша белгiлерi жүредi. Сондықтан нақты ақша болып
табылмайтын, тек оларды алмастыратын ақша бiрлiктерi болып табылады.
Бiздiң көз қарасымыз бойынша тек көрсетiлген осыдан басқа несие
келесi қосымша 2 функция атқарады: капиталды орталықтандыру мен шоғырлануын
жылдамдату және бақылау.
Капиталды орталықтандыру мен шоғырлануын жылдамдату функциясы.
Несиелiк механизм қосымша құнның капиталға айналу процесiне ықпал тигiзедi
және жеке жинақтау шекарасын кеңейтедi. Өндiрiс масштабының үлкеюi үшiн
жеке шаруашылық субъектiлерiнiң қаражаттары жеткiлiксiз, сондықтан қосымша
құнның бөлiктерi ағылып несиелiк мекемелерде жинақталады және мәндi көлемге
жеткеннен кейiн ұдайы өндiрiстi кеңейту процесiне белсендi әсер етедi.
Несие капиталының орталықтануында маңызды роль атқарады. Ол жеке
кәсiпорындардың меншiктiң ұжымдық формасына айналуына ықпал тигiзедi.
Бақылау функциясы. Оның мазмұны өзiне алған мiндеттi уақытында
орындалуды болдырмауға бағытталған борышқордың қаржылық жағдайын бақылауға
сәйкестендiрiледi. Сондықтан несиелiк процесс уақытында несиелеудiң барлық
принциптерiнiң сақталуы бақыланады. Сол арқылы кредиторға қарызды беру
туралы және несиелеудiң тәртiбiн қатаңдату туралы немесе қарызды уақытынан
бұрын қайтаруды талап ету туралы шешiмдi қабылдай алады.
Несие экономикалық категория ретiнде формаларға ие. Форма әр уақытта
қандай да бiр объектiлерге тән тұрақты, қажеттi байланыстардың жиынтығын
бiлдiредi.
Экономикалық әдебиеттерде несиенiң негiзi 2 формасы қарастырылады:
коммерциялық және банктiк. Сонымен қатар көптеген жарияланымдарда несие
формаларына: тұтыну, мемлекеттiк, халықаралық, Үкiметаралық, фирмалық және
т.б. жатқызады.
Коммерциялық несие – бұл жеткiзушiнiң сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетiлген қызметi үшiн төлемдi кейiнге қалдыруы. Несиенiң осы
формасының объектiсi ретiнде тауарлық капитал қызмет атқарады. Коммерциялық
несиенiң ерекшелiгi мынада: қарыз капиталы өнеркәсiптiк капиталмен
бiрiккен, ал оның мақсаты – тауарларды өткiзудi жылдамдату. Коммерциялық
несиенiң құрылымы вексель – жазбаша қарыздық мiндеттеме болып табылады. Ол
оның иесiне белгiлi бiр уақыт өткеннен кейiн, борышқордан вексельде
көрсетiлген ақшалай соманы талап етуге құқық бередi.
Коммерциялық несие Жапонияда және Францияда кең таралған. Олардан
кейiнгi орында ағылшындық, американдық және германиялық компаниялар кiредi.
Банктiк несие – бұл банктердiң, арнайы несие-қаржылық мекемелердiң
қарыз алушыларға ақшалай қарыз түрiнде беретiн несиесi.
Банктiк несие коммерциялық несиенiң шектеулерiн жояды. Бос ақшалай
капиталдар кез-келген өндiрiс саласына берiледi және несие арқылы кез-
келген бағытта қозғала алады. Тоқыма фабрикасының иесi өзiнiң бос ақшалай
капиталын банкке орналастыра алады, ал банк бұл капиталды машина құрылыс
кәсiпорнына қарызға бередi.
Тұтыну несиесi – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұрмыстық қызметтердi төлеу үшiн коммерциялық және банктiк формада
берiлетiн несие. Тұтыну несиенiң негiзгi мiндетi – тұрғындарға тауарларды
сатуға қолдау көрсету. Тұтыну несиесi негiзiнен қымбат тұратын тауарларды
сатып алу кезiнде: автомобильдердi, электр тұрмыстық құралдарды, жиһаздарды
және т.б. пайдаланылады. Тауар қымбат болған сайын, несие де жиi
қолданылады.
Дербес несиелер – бұл жеке тұлғаларға ақшалай формада беретiн банктiк
қарыздар. Бұл несиелердi көбiнесе жас жанұялар және бiлiм алудың бүкiл
кезеңiне қарыздарын 5 жыл iшiнде өтеу үшiн оқуға түскен студенттер алады.
Ипотекалық несие – жылжымайтын мүлiктердi, жердi, тұрғын үй және
өндiрiстiк ғимараттарды кепiлдiкке ала отырып берiлетiн қарыз.
Мемлекеттiк несие азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз
алушы немесе кредитор ретiнде мемлекет және жергiлiктi билiк органдары
болатын несиелiк қатынастар жиынтығы.
Халықаралық несие – валюталық және тауарлық ресурстарды қайтарымдылық
және пайыздар төлеу шарттарымен беру бойынша байланысты халықаралық
экономикалық қатынастар сферасындағы қарыз капиталының қозғалыс формасы.
Қазақстанда несиелердiң келесi түрлерi дамыған:
1) Ұлттық Банктiң несиелерi:
- аукциондық – ұлттық банктiң ақша несие саясатының уақытша құралы
болып табылатын және екiншi деңгейдегi банктерге аукциондық негiзде,
республика банктерiнiң 1 айдан 3 айға берiлетiн қысқа мерзiмдi
несиелерге деген қажеттiлiктерiн қанағаттандыру мақсатындағы берiлетiн
несие;
- ломбарттық – ұлттық банктiң мемлекеттiк бағалы қағаздарды кепiлге
ала отырып, жоғары пайызбен берiлетiн қысқа мерзiмдi несиенiң түрi.
- бюджеттiк – ұлттық банк ҚР қаржы Министірлiгiне қайтарымдылық
шартымен беретiн несиесi.
2) Екiншi деңгейдегi банктердiң несиелерi:
- өз айналым қаражаттарының жеткiлiксiздiгiн уақытша толықтыруға;
- күрделi жұмсалымдарды қаржыландыруға;
- импорттық бойынша котрактiлердi төлеу үшiн берiлетiн импорт;
- ипотекалық;
- несиелiк желi негiзiнде – қарыз алушының бiрiншi талап етуi бойынша
және белгiлi бiр кезең бойында келiсiлген лимит шегiнде оған несие
беру туралы банктiң заңдық рәсiмделген мiндеттемесi;
- консорциялық – несиелiк, кепiлдiк немесе басқа да банктiк
операцияларды бiрiгiп жүзеге асыру үшiн қандай да бiр iрi банктiң
қамқорлығы мен уақытша бiрлескен екi немесе одан да көп банктер
беретiн несие, бұл кезде бiр банктiң мүмкiншiлiгi қандай да бiр
себептерге байланысты бұл функцияларды дербес жүргiзуге жетпеуi
мүмкiн;
- тұтыну мақсаттарына;
- банкаралық.
Банкаралық несиелердiң негiзгi көлемi ұйымдастырылған банкаралық
нарықта аукциондық сату арқылы ұсынылады. Негiзгi кредитор ретiнде iрi
банктер (Халықтық банк, Казкоммерц банк) болады.
Несие – бiр заңды тұлғаның екiншi бiр заңды тұлғаға немесе жеке
адамның заңды тұлғаға әдетте келiсiлген мөлшерде пайыз немесе өсiм алу үшiн
белгiлi бiр уақытқа заттай немесе ақшалай уақытша қаржы беруге байланысты
пайда болатын экономикалық қарым-қатынас жүйесi болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында несие коммерциялық және банктiк болып
екiге бөлiнедi.
Коммерциялық несие – 1 субъектiнiң 2-шi субъектiге сатқан тауарының
құнынан алынатын төлемiнiң кейiнге қалдырылуына байланысты туындайды.
Банк несиесi – субъектiге ақша қаражаты түрiнде өндiрiсiн ұлғайтуға,
ағымдағы қызметтерiне байланысты қарыздарын төлеу үшiн берiледi.
Банктiк несие сферасы коммерциялық несие сферасына қарағанда несиенi
қолдану өрiсi кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысында қызмет етедi,
ал банктiк несие қоғамының барлық топтарының ақшалай табыстарынан және
жинақтарын капиталға айналдыра отырып, капиталдың қорлануына қызмет етедi.
Несиелік механизм экономикалық механизмнің бір бөлігі ретінде бола
отырып, іс жүзінде несие қызметінің жүйесін нақты және кешенді түрде
бейнелейді. Нарықтық экономика жағдайында несиенің дамуы және қызмет етуі
үшін пайдаланылатын несиелік механизм өзінің негізі және құрылымы бойынша
объективті сипатқа ие. Олай болмаса несиелік механизм несиенің экономикалық
категория ретіндегі қызмет етуін жеткізе және тура бейнелей алмай, сондай-
ақ оның қозғалысының объективті негізінен айырылып қалар еді.
Несиелік механизм сипатының объективтігін айта отырып, екі элементті:
несиені және несиелік механизмді бір бірінен бөліп қарау дұрыс емес.
Соңғысы несиенің бейнелейтін қатынастарынан алыс жатпайды, яғни олардың
нақты бір қабатын құрайды.
Несиелік механизм несиелеуді экономикалық-ұйымдастыру қатынастарының
белгілі бір қабатын, яғни несиелік қатынастардың жоғарғы буынын білдіреді.
Мұндағы буын ретінде несиенің объективті сипатын және несиелік қатынастарды
ұйымдастыруға байланысты шаруашылықтың субъективтік қызметінің өзара іс
әрекеті түсіндіріледі.
Несиелік механизм – нарықтық қатынастарға сай экономиканың тиімді
дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерінен, несиелеу қағидаттарынан,
несиелеу әдістері мен тәсілдерінен және несиелік тәуекелді басқарудан
тұратын экономикалық механизмнің құрамдас бөлігі.
Несиелік механизмге несиенің мазмұны және өзіндік ерекшеліктерін
сипаттайтын қатынастар және олардың пайда болу әдістері, тәсілдері және
формалары жатады. Соңғылары несиелік қатынастардың мәніне жатпағанымен де,
олар несиелік іс-тәжірибені сипаттайтын процеске жақын немесе оның үстінде
қалыптасады.
Несиелік механизмнің басқа экономикалық механизмдер сияқты мынадай
құрылымдық элементтері болады:
• несиенің түрлері;
• несиелеу объектілері;
• несиелеу субъектілері;
• несиелеу әдістері;
• несиелеу процессі (несиелеу механизмі);
• несиелеу қағидаттары;
• несиелік тәуекелді басқару;
Төмендегідей несие түрлері ажыратылады:
• Тұтыну несиесі - бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу
үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді,
өндіріс ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ
мерзімге берілетін несиені білдіреді.
• Овердравт несиесі – клиенттің шотынан қаражатты шегеру арқылы ондағы
дебеттік қалдық бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
• Овернайт несиесі – өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге берілетін
банкаралық несиенің түрі.
• Онкольдық несие – кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа
мерзімді несие.
• Банкаралық несие – банктердің бір-біріне беретін несиесі.
• Ломбардтық несиесі – тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге алып, берілетін несие.
• Лизингтік несие - құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты берілетін
несие.
• Рамбурстық несие – шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай
фабрикат және дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде
пайдаланылатын несие.
• Сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клиенттерге берілетін несие.
• Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу
мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға араналған несие.
• Консорциалдық несие – ірі жобаларды несиелеу мақсатында банктердің
өзара қосылып беретін несиелері.
Несие құрылымы несие беруші мен қарыз алушыдан, сондай-ақ қарыз
капиталынан тұрады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыларды несиелік
мәмілеге қатысушы тараптар немесе оларды несиелік қатынас субъектілері деп
атауға болады. Осы тараптардың біреуі болмаса несиелік мәміле жасалмайды.
Несие берушілерге мемлекет, банктер (орталық және коммерциялық), банк
типтес мекемелер мен қаржылық ұйымдар, сондай-ақ халықаралық қаржы ұйымдары
да жатады. Кейбір жағдайларда, несиенің коммерциялық формада берілуіне
байланысты несие берушіге өнім өндіруші кәсіпкерлер де жатуы мүмкін. Ал,
қарыз алушыларға қаражатқа деген уақытша қажеттілігі бар кез келген заңды
және жеке тұлғалар жатады.
Несиелеу объектісі - бұл несиенің пайдалану заты, яғни несиенің іске
асырылу аясы деп түсінуге болады.
Несиелеу объектісі материалды құндылықтар, өндіріс және айналыс
шығындары түрінде, сол сияқты, егер несие материалдық жағынан қамтамасыз
етілмеген жағдайда, банк алдындағы шаруашылық ұйымның міндеттемесі ретінде
де болады.
Несиелеу шарты - деп несиелеудің базалық элементтері, несиелеу
субъектілері мен объектілері және несиенің қамтамасыз етілуіне қойылатын
талаптар деп түсінуге болады.
Несиелеу қағидаттары (принциптері) несиенің мәнін және қызметтерін,
сондай-ақ несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті
экономикалық заңдардың талаптарын бейнелейді.
Несиені ұйымдастыру қағидаттарына байланысты банктік несиелердің
берілуінің басты шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың
қаражаттар айналымы шеңберінде қатынасу нәтижелілігі және т.б. анықталады.
Несиені ұйымдастыру қағидаттарына мыналар жатады:
• несиенің мерзімділігі;
• несиенің қайтарымдылығы;
• несиенің төлемділігі;
• несиенің қамтамасыз етілуі.
Мерзімділік – белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай
қайтарылуға тиістілігімен қорытындыланады. Осыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық қағидаты туындайды.
Несиенің қайтарылымдылығы оның экономикалық категория ретінде басқа да
тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатын
ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан да,
қайтарымдылық - несиенің ажырамас бөлігі болып табылады.
Несиенің берілуі сияқты несиені қайтарудың бірегей жасалған үлгісі жоқ.
Тәжірибеде несиені қайтарудың көптеген варианттары болады, соның ішінде:
1) мерзімді міндеттемелер негізінде эпизодтық қайтару;
2) меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп-айырысу
шотынан қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
3) алдын-ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
4) түскен түсімді бірден ссудалық қарызды жабуға есептеу;
5) несиенің қайтарылуын созу;
6) мерзімі өткен қарызды “Мерзімі өткен несиелер” шотына аудару;
7) банк резерві есебінен мерзімі өткен ссудаларды шегеру.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы
(пайыз) түрінде беріледі.
Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің бағасы деп те атайды.
Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін сыйақы мөлшерлемесі
несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.
Қазіргі банктердің несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде ескеретін
басты факторларына мыналар жатады:
• орталық банктің коммерциялық банктерге беретін ссудалары (мүдделендіру)
бойынша белгіленетін сыйақысының базалық мөлшерлемесі(
• банкаралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі(
• өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сыйақы мөлшері(
• банктің несиелік ресурстарының құрылымы тартылған (қаражаттар үлесі
қаншалықты жоғары болса, несие бағасы соғұрлым қымбат болуға тиіс)(
• несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса, несие бағасы да арзан болады)(
• несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк үшін оның
қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі(
• еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (инфляция қарқыны қаншалықты
жоғары болса, соған сәйкес несие үшін төленетін сыйақыда жоғары болуға
тиіс, себебі, инфляция жағдайындағы ақшаның құнсыздануынан банктің
ресурсын жоғалту тәуекелі артады).
Шын мәнісінде, заңды және жеке тұлғалардан тартатын несиелік ресустар
қаншалықты қымбатқа түссе, соғұрлым несиенің бағасы жоғары келеді.
Банктік тәжірибеде ссуда бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу
формулалары қолданылады.
Жай сыйақыны есептеу формуласы келесідей түрде беріледі:
і ( P ( n
І ( (((((( ,
360 * 100
мұндағы:
і – сыйақы мөлшері;
P - қарыз қалдығы;
n – сыйақы есептелетін кезеңдегі күндер саны;
І – ссуданың барлық мерзіміне есептелетін жай сыйақы сомасы.
Несие бойынша есептелетін күрделі сыйақыны есептеу формуласы
төмендегідей:
і n
І ( Р ( [ ( 1 + ((( ) - 1 ] ,
1200
мұндағы:
і – сыйақы мөлшерлемесі;
P – несиенің бастапқы сомасы;
І - несиенің барлық мерзіміне есептетін сыйақы сомасы;
n – аймен берілген несиенің ұзақтығы.
Егерде несиелеу мерзімі кезеңінде қарыз қалдығының бір бөлігі мерзімі
өткен ссудалар шотына жатқызылса, онда мерзімі өткен ссудалық қарызға
сыйақыны есептеу келесідей формулаға байланысты жүргізіледі:
іg t1 іg t2
Іg( Q ( [( 1+ ((() – (1+ ((() ],
1200
1200
мұндағы:
Іg – мерзімі өткен қарыз бойынша есептелген сыйақы сомасы;
G - мерзімі өткен қарыз сомасы;
іg - мерзімі өткен қарыз бойынша сыйақы мөлшерлемесі (айыппұл);
t1 - несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарызға байланысты сыйақы
есептелген күнге дейінгі уақыт мезгілі;
t2 - несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарыз пайда болғанға
дейінгі уақыт мезгілі.
Несиесінің келесі бір қағидаты - берілетін несиелердің материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі. Бұл қағидатты пайда болуы негізінен несиенің
экономикалық категория ретінде шығуымен бірге келеді. Бірақ та, уақыт өте
келе, бұл қағидаттыңң мазмұны толығымен өзгерген.
Ал, бүгінгі несиенің қамтамасыз етілуі ретінде кепіл, кепілдеме,
сақтандыру міндеттемелері қолданылуда.
Енді осы несиенің қамтамасыз етілу тәсілдеріне тоқталайық.
Кепілге берілетін ссуда – бұл қарыз алушының активтерімен қамтамасыз
етілген несие. Кепілге берілетін активтер қарыз алушының иелігінде қалып,
оның пайдалануында болады.
Экономикасы жақсы дамыған елдердегі қарыз алушының жағдайы жақсы болып
келген жағдайларда несие қамтамасыз етілмеуі де мүмкін.
Несиелерді қамтамасыз етудің келесі бір жолы – несиелерді сақтандыру.
Банктердің тәжірибесінде қолданылатын тұтынушылық несиелеу процесінің
өзіндік кезеңдері болады. Әр кезеңде пайдаланатын несиелеу процессінің
элементтері несиелік операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың
жүзеге асырылу техникасын білдіреді.
Несиелеу процессі келесідей негізгі кезеңдерді қамтиды:
• несиеге деген өтінішті қарау;
• қарыз алушының несиелік қабілетін талдау,
• несиелік және к кепіл туралы келісім шарт жасасу,
• несиені беру,
• несиелік мәміленің орындалуына мониторинг жасау.
Қарыз алушыларға несие беру барысында банктер "Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы" 30.03. 1995 ж. және "Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызметтер туралы" 30.08.1995 ж. ҚР
заңдарын, сондай-ақ банктің Жарғысы мен нұсқауларын басшылыққа алады.
Несиелер төлем қабілеті бар қарыз алушыларға несиені қайтарудың нақты
көздерінің және тұрақты қамтамасыз ету формаларының бар болуына қарай
беріледі.
1) І кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау. Кез
келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда
қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты,
мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі
көрсетіледі. Банктің қоятын талаптарына байланысты өтінішке
қосымша, яғни несиелік операциялар сипатына байланысты құжаттар
беріледі. Клиенттердің әр түрлі топтары үшін әртүрлі құжаттар
пакеті әзірленуі мүмкін.
2- кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі, яғни оның
ссуда бойынша қарызды уақытылы және толық көлемде қайтару қабілетін
бағалауды білдіреді. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың
әсерінен болуы мүмкін, сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешім
қабылдаудан бұрын оның несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің
өтімділігіне ықпал етеді.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
1) Ссудаға қатысты қабілеттігі.
2) Қарыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі
деп қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана түсінбейді,
сондай-ақ келісім шартқа байланысты барлық міндеттемелерді
орындауы түсіндіріледі.
3) Табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының несиені қайтаруға
жеткілікті қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.
Табыс алу көздеріне мыналар кіреді:
- негізгі жұмыс орыны бойынша алатын жалақы;
- қосымша істейтін жұмысынан алатын жалақы;
- дивидент түріндегі табысы;
- салымдары бойынша сыйақы түріндегі табыстары және сақтандыру
төлемдері;
- зейнетақы және стипендия;
- жалгерлік ақы формасындағы таза табысы;
- алимент және балаларға арналаған жәрдем ақы;
Сонымен қатар, ай сайынғы шығыстарға да мән беріледі. Несиелік
қаражаттарға сатып алатын тұрғын үйге байланысты айсайынғы шығыстарға
мыналар жатады:
- несие бойынша ай сайынғы төлемдер (негізгі қарызды және сыйақыны
қайтару);
- сақтандыруға байланысты ай сайынғы төлемдер (қарыз алушының өмірін
сақтандыру, тұрғын үйді сақтандыру)
- ай сайынғы мүлікке салынатын салық (сатып алынған тұрғын үйге
байланысты);
- айсайынғы коммуналдық төлемдер.
Тұтыну заттарын сатып алуға байланыссыз ай сайынғы шығыстар:
- алимент бойынша ай сайынғы төлемдер;
- басқа несиелерді қайтару (осы ипотекалық несиеден басқа);
- міндетті салықтық төлемдер (өзге мүлікке салынатын салықтар, көлік
құралдарына салық);
Барлық тұрақты шығыстардың (тұрғын үймен байланысты және
байланыссыз жоғарыда айтылған) отбасының табыстына қатынасы 40(-дан аспауы
тиіс.
3-кезең. Несиелік және кепілдік келісімшарт жасасу. Қазіргі несиелеудің
басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін тексеріп
болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен қатынасқа
түседі. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда банк пен қарыз алушы
келісім шарт негізінде шешеді.
Несиелік келісім шарт екі жақтың өзара міндеттемелерін және
жауапкершіліктерін анықтайды. Онда: несиелеу мақсаты және объектісі,
несиенің мөлшері, ссуданы беру мерзімі және қайтару шарттары; несиені
қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы мөлшері; несиенің
қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау ұшін қарыз алушының
беретін құжаттарының тізімі; олардың берілу мерзімдері, сондай-ақ несиелеу
процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.
4- кезең. Несие беру кезеңі. Бұл кезең ссудалық шот формасын, ссуданы
беруді құжаттау тәртібін (қосымша құжаттар толтырылуы мүмкін), ссуданы беру
тәсілін анықтайтын, несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын
қамтиды.
Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады.
Біріншісі – несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған
жағдайларда жұмсалынады. Екіншісі – несие алуға құқығы қосымша қаражаттарға
деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске асады. Үшінші -
белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола отырып, ол оны алудан бас
тартады (мысалға, артық сыйақы төлегісі келмейді).
5- кезең. Несиені және оған сыйақы төлеуіне мониторинг жүргізу –
несиелік операцияның маңызды кезеңі. Несиені қайтару және оған сыйақы
төлеуді бақылауға арналған кесте жалады және ол кесте бойынша несиелік
менеджер тарапынан несиелік мониторинг жүзеге асырырылады.
Несиелік мониторинг – несиені берген күннен бастап, оны толық
қайтарғанға дейін бақылауды және қарыз алушының несиелік қабілетінің
өзгерісін үнемі талдап отыруды, несие сапасының төмендеуі немесе несиелік
келісім-шарттың бұзылуы анықталған жағдайларда тиісті шаралар қолданылуды
қамтитын банктің күнделікті жұмысы.
Несиелік мониторингті жүргізуге арналған ақпарат көзіне мыналар жатады:
- банкте жинақталған қараыз алушы турал ақпарттар;
- қарыз алушыдан алатын ақпараттар;
- өзге көздерден алынатын ақпараттар (жабдықтаушылардан, сапыт
алушылардан, өзге банктерден, қаржы ұйымдарынан, үшінші тұлғалардан
және т.б.).
Ақпараттың толықтығына қарай несиелік мониторинг ағымдық және
тереңдетілген болып бөлінеді.
1.3 Коммерциялық банктердің несиелік операциясына сипаттама
Банктiң, ипотекалық ұйымның немесе мемлекет жалғыз акционерi
(қатысушысы) болып табылатын заңды тұлғаның кредиттiк бюролардың деректер
базасына қарыз алушы және жасалатын мәмiле (қарыз операциясы) туралы
мәлiметтер, сондай-ақ тараптардың өз мiндеттемелерiн орындауына байланысты
ақпарат беруiне қарыз алушының жазбаша келiсiмiнiң болуы қарыз беру туралы
шарт жасаудың мiндеттi талабы болып табылады.
Банктiк заем операциялары банктiң, ипотекалық ұйымның, номиналды
ұстаушы ретiнде клиенттердiң шоттарын жүргiзу құқығы бар брокердiң және
(немесе) дилердiң немесе мемлекет жалғыз акционерi (қатысушысы) болып
табылатын заңды тұлғаның басқару органы бекiтетiн Банктiң iшкi кредит
саясаты туралы ережелерге сәйкес жүзеге асырылады. Банкiнiң заем комитетi
iшкi несие саясатын жүзеге асырушы орган болып табылады.
Iшкi заем саясаты туралы ережелер банктiк қарыз операцияларын жүзеге
асыру кезiнде тәуекелдi бәсеңдету мақсатында жасалып, мыналарды:
а) заңды және жеке тұлғаларға заем беру шарттарын;
б) лауазымды адамдар мен банк қызметкерлерiне заем беру шарттарын;
в) заем комитетiнiң ұйымдық құрылымын, қызметi мен өкiлеттiгiн;
г) заем комитетi мүшелерiнiң жауапкершiлiгiн;
д) заем берудiң шектi өлшемiн;
е) заем шарттарын бекiту рәсiмiн белгiлейдi.
Банктік мекемелердің қызметі соншалықты әралуан болғандықтан, оның
маңызын ашу өте күрделі. Қазіргі заманғы қоғамда банктер әр түрлі
операцияларды іске асырады. Олар тек ақша айналымын және несиелік
қатынастарды жүзеге асырып қана қоймайды, сонымен қатар банктер арқылы
ұлттық шаруашылықты қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы
қағаздарды сату-сатып алу, кей жағдайларда делдалдық келісімдер мен мүлікті
басқаруды жүзеге асырады. Несиелік мекемелер кеңесші ретінде көрінеді,
халықшаруашылық мәселелерді талқылауға қатысады, статистиканы жүргізеді
және олардың өздерінің қоластындағы кәсіпорындары болады.
Банк делдалдық ұйым ретінде де жиі сипатталуы мүмкін. Бұған негіз болып
ресурстардың арнайы ағымы табылады, уақытша біреуінде шөгіп, ал екіншісінде
қолдануды талап етеді. Бұл жағдайдың ерекшелігі болып белгілі бір ресурсы
бар несие беруші лайықты кепілдік негізінде нақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz