Жетекші Араб мемлекеттерінің саяси ұстанымдары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
Тарау 1 Қазіргі геосаясат: Қытай Халық Республикасы мен Араб
мемлекеттерінің саяси ұстанымдары
1.1Жаңа әлемдік тәртіп мәселесі. Қауіпсіздік факторы
1.2 Жаңа әлемдік саясаттағы Қытай факторы
1.3 Жаңа әлемдік тәртіптегі Араб фактор
2 тарау. ХХ ғ. аяғы және ХХІ ғ. басындағы ҚХР мен Араб мемлекеттерінің
қатнастары хақында
2.1 ҚХР сыртқы саясат стратегиясы
2.2 Жетекші Араб мемлекеттерінің саяси ұстанымдары
2.3 ҚХР - ның Араб мемлекеттерімен саясаты: халықаралық және
аймақтық қатнастардағы мұнай саясатындағы Араб факторы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Жаңа геосаяси жағдайда ҚХР мен Араб
мемлекеттері геосаяси және геоэкономикалық ерекшеліктеріне қарай әлемнің
ірі мемлекеттерінің назарын аударған стратегиялық маңызды аймаққа айналды.
Бұл ең алдымен ҚХР –ның күшеюі мен Араб мемлекеттерінің мұнай факторына
байланысты болып отыр.
Қазақстан үшін әлемнің жаңа геосаяси күштерімен қарым-қатынас орнату
стратегиялық маңызды. мәселе
Бітіру жұмысының өзектілігі, ең алдымен, ҚХР мен Парсы шығанағындағы
қазіргі геосаяси жағдайымен тікелей байланысты.
ҚХР мен Араб елдері Қазақстан үшінде маңызды серіктес. Осыған сәйкес ҚР
Президенті Н.Ә. Назарбаев әлемдік шаруашылық байланыстардың қазіргі
заманғы даму бағыты теңдік, ерікті жэне прагматикалық қызығушылық
негізіндегі интеграционизм бұл - Еуразия үшін лайықты келешек, яғни тек
сондай жағдайда гана ол XXI ғасырдағы әлемдік экономика мен саясаттың
жаһандық факторы бола алады деген болатын [1].
Қарастырылып отырған тақырыпқа ғылыми тұрғыда баға берудің тағы бір
қажеттілігі – ҚХР мен Араб мемлекеттерінің Қазақстандағы саяси әрі
экономикалық мүдделерін айқындау болып табылады.
Қазақстан үшін сыртқы саясатының негізгі мақсаттарының бірі аймақтағы
саяси қауіпсіздікті сақтау болып табылады. Қазақстан үшін Қытай мен Араб
мемлекеттерінің және Исламның аймақтағы қауіпсіздік саласындағы
ынтымақтастығы үлкен маңызға ие болады. Өйткені бүгінгі таңда халықаралық
деңгейде ушығып отырған аймақтық, тіпті әлемдік қауіпсіздікке нұқсан
келтіретін халықаралық лаңкестік, діни экстремизм, ұлттық сепаратизм сияқты
келеңсіз құбылыстармен күресу бір ғана мемлекеттің қолынан келмейді.
Заман талабынан туындаған интеграциялық процестер нәтижесінде құрылған
аймақтық ұйымдардың қызметі оның айқын көрінісі болмақ. Шанхай
ынтымақтастық ұйымының пайда болуы аймақ қауіпсіздігі мен тұрақтылығын
сақтау мақсатында құрылғанын айту керек. ҚХР сыртқы саясаты өз тарапынан
бұл ұйымға белгілі деңгейде қызығушылық танытып отырғаны белгілі. Орта Азия
мемлекеттері осы ұйым шеңберіндегі ынтымақтастықты Қытай мен Ресейдің
әлеуеті арқылы қауіпсіздікті сақтаудың және экономикалық дамуға жетудің
жолы ретінде қарастырса, Қытай осы ұйымдағы өзінің жетекші орнын пайдалана
отырып, аймақтағы негізгі ықпал етуші күшке айналуды мақсат тұтатыны
сөзсіз. Көптеген саясаттанушылар Қытай үшін ШЫҰ-ның қызметі сондай-ақ
аймақтағы АҚШ ықпалын бәсеңдету үшін қажет деп есептейді.
Қытай мен Араб мемлекеттерінің АҚШ-тың аймақтағы ықпалын бәсеңдету үшін
өзара саясатын сараптауда маңызды.
Жалпы жұмыстың тақырыбы болып табылатын ҚХР –ның сыртқы саясатындағы
Араб векторы теориялық және практикалық жағынан талдау мен сыртқы
сяасттағы басымды бағыттарды айқындау және олардың өзара ықпалдастық
деңгейін талдау тараптар арақатынасының болашақтағы дамуына және сыртқы
саясаттағы мұнай факторына баға беруге мүмкіндік береді, бұл зерттеу
жұмысының өзектілігін арттыра түсері сөзсіз.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері Екінші дүние жүзілік соғыстан
кейінгі ҚХР құрылу мен Араб мемлекеттерінің тәуелсіздік алған уақытынан
бастап бүгінгі күнге, 21-ші ғасырдың алғашқы онжылдығының 1-ші жартысына
дейінгі аралықты қамтиды.
Бітіру жұмысының мақсаттары мен міндеттері.
Бітіру жұмыстың негізгі мақсаты ҚХР – ның сыртқы саясатындағы Араб
факторын жүйелі және комплексті түрде зерттеу болып табылады. Осындай
мақсатқа сәйкес зерттеу жұмысының алдына мынадай мақсаттар қойылады:
• Жаңа әлемдік тәртіп мәселесі. Қауіпсіздік факторы
• ҚХР – ның сыртқы саясатының қалыптасуының страгеясы мен теориялық
негіздерімен ерекшеліктерін айқындау;
• ҚХР мен Араб мемлекеттерінің ЖӘТ орнын анықтау ;
• ҚХР сыртқы саясат стратегиясын айқындау;
• Жетекші Араб мемлекеттерінің саяси ұстанымдарын талдау;
• ҚХР - ның Араб мемлекеттерімен саясатын халықаралық және аймақтық
қатнастардағы мұнай саясаты негізінде сараптау;
Бітіру жұмысының ғылыми зерттелу деңгейі.
ҚХР мен Араб мемлекеттерінің дипломатиялық байланыстарына байланысты
XX ғасырдың 50 - жж бастап ғылыми -дипломатиялық зерттеулер орын алған.
Бүгінгі таңда ҚХР жетекші Араб мемлекеттерімен сыртқы саяси байланыстар кең
аумақты саяси қызығу құралына айналды. ҚХР сыртқы саясаты, оның ішінде араб
факторы көптеген зерттеушілердің еңбектеріне арқау болды.
Бітіру жұмысында пайдаланылған еңбектер қатарында алдымен ҚР
Президенті және қазақстандық дипломаттардың еңбектерін айтуға болады.
Мысалы, Н.Назарбаевтың Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы
мен дамуының стратегиясы[4], Ғасырлар тоғысында[5], Сындарлы он жыл[6]
атты еңбектері еліміздің егемен ел ретінде ішкі және сыртқы саясатын
қалыптастырып, даму бағытын қарастырған. Оның ішінде ҚХР мен Араб
мемлекеттеріне байланысты және бұл мемлекеттермен өзара тиімді
экономикалық, саяси, достық, әріптестік байланыстарды дамытудың
қажеттілігі баяндалады. Қазақстанның егемен ел ретінде сыртқы саяси
бағыттарын айқындауы, оның халықаралық қауымдастыққа толыққанды мүше
ретінде кіруі және Қазақстан – Қытай, Қазақстан мен Араб мемлекеттерінің
дипломатиялық қатнастарын, ҚР экс – сыртқы істер министрі, қазіргі таңда ҚР
Сенат төрағасы Қ.Тоқаевтың Под стягом независимости[7], Внешняя политика
Казахстана в условиях глобализации, Беласу [8]атты еңбектерінде
қарастырған. Қ.К. Тоқаев Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан бергі
жүргізген сыртқы саясаты баяндалып, сыртқы саясаттың бағыттары, кезеңдері
және басым жақтары қарастырылған. Соның ішінде ҚР мен Қытай дипломатиялық
байланысына жалпы шолу жасай отырып, Қазақстан мен Қытай арасындағы
байланыстар қарастырылып, Қазақстан мен Араб түбегі елдерімен
байланыстардың жекелеген салаларына талдау жасалынған.
Сонымен қатар бітіру жұмысында Қытай және Араб мемлекеттерінің
басшыларының еңбектері жұмыстың тақырыбын ашуда пайдаланылды. Олардың
қатарында ҚХР реформаларды атасы Дэн Сяопин, Араб мемлекеттік
қайраткерлерінің еңбектерін атап өтуге болады.
Бүгінгі таңда зор жетістіктерге жеткен Қытайдың экономикалық дамуы
туралы ҚХР мемлекет басшылары еңбектері мен саяси сұхбатттары кірген. Бұл
еңбектерде ҚХР өзіндік даму жолымен жүруге және қытайлық ерекшелігі туралы
баяндалады. .Сонымен бірге Қытай экономикада реформаға бағыт алу
қажеттігін және сыртқы байланыстарды кеңейту керектігі баяндалады [11].
Қытайдың жалпы сыртқы саяси бағыты мен оның Араб мемлекеттерімен жүргізген
саясатына талдау жасауға бірқатар Ресей зерттеушілері мен ғалымдарының
еңбектері арналған. Олардың ішінде Е.Примаков,М.С.Капица,. Сакснов М.
Королевство нефтяных скважин Промышленность Казахстана. -
2004.;Брутенц К.Н. Тридцать лет на Старой площади. Мемуары. - М.:
Международные отношения, 1998.Тьюгендхэт К.ч Гамильтон А. Нефть. Самый
большой бизнес. -М.: Прогресс, 1978.
О Комнор X. Империя нефти. - М.: Наука, 1968. Шевалье Жан-Мари Нефтяной
кризис. - М.: Прогресс, 1975.Ергин Д. Добыча. Всемирная история борьбы за
нефть., деньги и власть Пер. с англ. - 2-е изд. - М.: Изд. ДеНово,
2001.Мерке, Фред. Черная кровь Пер, с нем; Авт.предисл. И.А. Симония. -
М.: Наука, 1978.Кинтеро Родольфо Нефтяные конкистадоры. - М.: Прогресс,
1976.Араслы Э.Г. Экономические связи ОАР с арабскими странами. - М.: Наука,
1967.Андреасян Р.Н.; Казюков А.Д. ОПЕК в мире нефти. - М.: Наука,
1978.Андреасян Р.Н., Эльянов А.Р. Ближний Восток, нефть и независимость
Предисл. Р.М. Авинова. - М.: Изд.вост.лит.. 1961.Баскин В.С. Нефтяные
монополии на Ближнем и Среднем Востоке. - М.: ГосПолитиздат, 1957. Беляев
И.П., Примаков Е.М. Египет: время президента Насера. - М.: Мысль, 1974.
Бирюлин В.В, Нефтегазовая промышленность Венесуэлы М-во нефтедобывающей
пром-сти. СССР. Все-союз. Науч-исслед. Ин-т организации, управления и
экономики нефтегазовой пром-сти. Обзор зарубежной литературы. Серия
нефтегазовая геология и геофизика. -М., 1967. Бондаревский ГЛ. Багдадская
дорога и проникновение германского имперапизма на Ближний Восток 1888-
1903. -Ташкент: Госиздат УзССР, 1955. сияқты зерттеушілерді атауға
болады
Қазақстандық зерттеушілер Қазақстан мен Қытай және Қазақстан мен Араб
мемлекеттерімен дипломатиялық байланыстарға мәселелерге басаназар аударған
Қазақстан сыртқы саясатында мемлекеттік маңызы бар мәселелер турасында
жазған белгілі тарихшы-ғалымдардың еңбектері де бар.
Парсы Шығанағы аймағы тәуелсіздік алғаннан кейінгі ұлттық, аймақтық,
ғаламдық, саяси, экономикалық, әскери қауіпсіздігі, сонымен қатар геосаяси
жағдай мен өңірдің әлемдік саясатта алатын орны сияқты мәселелер белгілі
ғалым Ө.Қасеновтің еңбектерінде қарастырылып, жан-жақты талдау
жасалынған[6].
Сонымен бірге зерттеуші К.Л. Сыроежкин мен М.Лаумулиннің бірқатар
басылымдары Қазақстан, мен Қытай және ҚХР әлемдік саясаттағы ролі, қарым-
қатынасы тұрғысындағы батыс зерттеушілерінің, әсіресе американдық
зерттеушілердің, көзқарасын баяндайды. Олардың ішінде Г.Фуллер,
Дж.Гинсбург, Ч.Анделенд, Н.Платт, Кайзер, М.Олкотт және т.б. бар.
Қазақстан сыртқы саясатына қатысты әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
Университетінің халықаралық қатынастар факультетінің халықаралық қатынастар
және Қазақстанның сыртқы саясаты кафедрасының оқытушылары Ж.У.Ибрашевтің,
К, Қожахметовтың, Қ.Е.Байзақованың, Ф.Т.Көкееваның, Қ.Жүністің және т.б.
еңбектері бар.
Зерттеу жұмысында Қытай мен Араб ғалымдары мен зерттеушілерінің
еңбектері де пайдаланылды. Қытайлық зерттеушілер ҚХР мен Араб елдерінің
арасындағы байланыстардың жаңа кезеңдегі мұнай факторына жалпылама әрі жеке-
жеке сипаттама берген.. Кейбір еңбектер Кеңес Одағы ыдырағаннан бұрынғы
кезеңдегі қарым-қатынастарға арналған. Олардың ішінде Лю Цин Цай.
Современная внешняя политика Китая и кит-рос. Отношения. Проблемы
Дальнего Востока. № 5, 2004.; ДунОу ЧжунъЯ яньцзю. 1994;.Чжен Кун Фу.
Геополитика Казахстана: между прошлым и будущим. Алматы. Жеті Жарғы.
1999.;Чжунъ Я яньцзю. 1998. 3-4. 39 бет.;ДунОу Чжунъ Я яньцзю. Бэйцзин. №5.
1996;Чжунъ Я яньцзю. 1998. Хасан Али Ибраһим, Хусейн Мұхаммед Ахмад
Хамадей. Хусейн Шарик., Абд Рахим Закир Хасан. Неджати Голамреза т.б.
Зерттеудің деректік негізі. ҚХР мен Араб елдерінің дипломатиялық
қатнастары оның сыртқы саясатын зерттеудің деректік негізгі көздерін
төмендегідей бес топқа бөлуге болады.
Зерттеу көздерінің бірінші тобын дипломатиялық құжаттар құрайды. Олар
ҚХР мен Араб мемлекеттерінің дипломатиялық қатнастарды дамыту барысында қол
жеткізілген келісімдер, декларациялар, коммюникелер т.с.с. Мысалы,
Деректік көздерінің екінші тобына ел басыларының, сыртқы істер
министрлерінің, елшілердің баяндамалары, өзара сапарлар барысындағы
сөйлеген сөздері және әртүрлі ақпарат құралдарына берген сұхбаттары кіреді.
Олар берілген жұмыстың теориялық-әдістемелік негізін құрайды.
Зерттеу жұмысында қолданылған деректердің үшінші тобын Қазақстанның,
Ресейдің шығыстанушыларының, соның ішінде саясатшы, тарихшы ғалымдардың
зерттеулері мен монографиялары құрайды.
Ал деректердің төртінші тобын отандық және шетелдік мерзімді
басылымдарда кездесетін алуан түрлі ақпарат құжаттары кіреді. Ондай
мәліметтер Қазақстанның Егемен Қазақстан, Казахстанская правда, Жас
Алаш, Түркістан, Деловая неделя, Панорама газеттерінде және
Дипломатия жаршысы, Ақиқат, Саясат, Казахстан-Спектр, Центральная
Азия и Кавказ, Казахстан: экономика и жизнь, Казахстан и современный
мир, Аналитическое обозрение, Континент журналдарында бар. Ал Ресейдің
Правда, Известия, Аргументы и факты, Независимая газета газеттері
мен Проблемы Дальнего Востока, Мировая экономика и международные
отношения, Азия и Африка сегодня, Нефть и газ, Железнодорожный
транспорт журналдары пайдаланылды.
Зерттеу жұмысында пайдаланылған деректердің бесінші тобын Қазақстан мен
жетекші мемлекеттердің ақпарат агенттіктерінің хабарлары құрайды. Мұндай
ақпарат агенттіктердің қатарында Қазақстанның Хабар, ҚазААГ, Интерфакс-
Казахстан, Ресейдің Новости, ИТАР-ТАСС агенттіктері бар. Ақпарат
агенттіктерінің хабарлары, негізінен, интернет желісінен алынған.
Деректерді пайдалану жұмыстың алдына қойған мәселелерді мейлінше толық
зерттеуге және жұмыстың мақсаттары міндеттерін ашуға мүмкіндік бергені
сөзсіз.
Бітіру жұмысының әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысының теориялық
негізін отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми қорытыныдылары құрайды.
Бітіру жұмысы тарихи оқиғаларға және сан-саладағы мемлекетаралық құжаттарға
жинақтау, талдау, жүйелеу әдістері қолданылды. Сонымен қатар кеңінен
қолданылатын тарихи-салыстырмалы және жүйелеу әдістері де зерттеу жұмысына
арқау болды. Бұл әдістер ҚХР мен Араб мемлекеттерінің сыртқы саясатын
жүйелі түрде айқындауға мүмкіндік береді. Зерттеу жұмысын ғылыми негізде
жүйелеп, оның нәтижесін шығару үшін, сол арқылы баяндау, талдау және болжау
түрінде негізгі мақсаттарға қол жеткізу үшін ғалымдар әртүрлі әдістерді
зерттеген. Сыртқы саясаттың дамуына батыс зерттеушілері, әсіресе
американдық саясаттанушылар, өз үлестерін қосқан. Олар зерттеудің билікті-
элиталық, плюралистік, ұйымдастырушылық-құрылымдық, рационалды,
бюрократиялық-саяси модельдерін ұсынып, сыртқы саясат пен халықаралық
қатынастарды зерттеу мен талдаудың көптеген әдістемелерін дамытқан.
Зерттеу жұмысында саяси құбылыстарға баға берудің тағы бір әдісі
ретінде ойындар теориясы пайдаланылады. Бұдан 40 жыл бұрын метематик Джон
фон Нойманн мен экономист Оскар Моргенштерн экономикалық мәселелерді
шешудің тиімді жолдарын табуға тырысқан, сол орайда өздерінің "Ойындар
теориясы және экономиканың тәртібі" атты ортақ еңбегінде көрсетілген
классикалық ойындар теориясын жасап шығарған. Оның негізінде рационализм
принциптері бойынша жұмыс істейтін субъектілердің типтеріне талдау және
болжау модельдері құрылатын мүмкіндік теориясы жатыр. Біртіндеп бұл ойындар
теориясы ғылымның басқа да салаларына қолданылатын құралға айналды. Саясат
ғылымында ол құрылым мен процесс тұрғысынан алғанда, мемлекетаралық
келіссөздер сияқты саяси құбылыстарды зерттеудің салыстырмалы әдісі болып
табылады.
Бітіру жұмысыныың құрылымы кіріспеден, екі тараудан тұрады.
Тарау 1 Қазіргі геосаясат: Қытай Халық Республикасы мен Араб
мемлекеттерінің саяси ұстанымдары
1.1 Жаңа әлемдік тәртіп мәселесі - қақтығыстар теориясы
Жаңа әлемдік тәртіп мәселесін қарастырғанда біз бүгінгі халықаралық
қатнастар жүйсіне сараптама жасамастан бұрын алдымен жалпы қақтығыстар
теориясына және оның негізгі еркешеліктеріне тоқтлуды жөн көреміз.
Американдық зерттеушілер Патрик Мрган және Дэвид Лейк өз
зертттеулерінде қақтығыстардың 8 түрлі анықтамасын беріп, оның 12
варианттарын анқтаған болатын. Біздің диплом жұмысымыздың мақсатына оның
барлық түрлерін анықтау кірмейді. Дегенменде, аймақтық қақтығыстардың
кейбір ерекшеліктеріне , әсіресе ҚХР мен Араб мемлекеттеріне байланысты
қақтығыстарға толығырық тоқталуды дұрыс деп есептейміз, себебі бұл анықтау
ҚХР мен Араб мемлекеттерінің аймақтағы саясатын, ұстанымын түсінуге
көмектеседі деп есептеймін.
1.Екінші дүние жүзілік соғыс аяқталғаннан кейін АҚШ пен КСРО
мемлекеттерінің теке тіресі аяқталғн болатын. Бірақ бұл жалпы
қақтығыстародың аяқатлуы деген сөзді білдірмеді.
Қырғи қабақ соғыс аяқталғанғаннан кейін 1990 жылдан кейін аймақтық
қақтығыстар кезеңі бастады. Бұл аймақттарға Ауғанысатн, Таяу Шығыс,
Африкадағы қақтығыстарды жатқызуға болады.
2. Көптеген зерттеушілер ішкі және халықаралық қақтығыстардың
айырмашылығы біртіндеп жойла бастады деген пікірді көбірек қолдануда. Оның
үстіне сарапшылар халықаралық қақтығыстар мен халықаралық қатнастардың
қайшылықтары дегенен анықтауға көбірек көңіл бөлуде. Бір сөзбен айтқанда
қақтығстардың интернацианализациялануы жүріп жатыр деген пікерге келіп
отыр. Сондықтанда қақтығыстардың ішкі факторлары деген ұғым бірте – бірте
жойлуда. Аймақ деген түсінік халықаралық қатнастардың негізгі шарты емес.
Аймақтық деген сөз тек қана териториялық немесе бір белгілі кеңістікке
сәйкес келетін категоря емес.
3. Аймақ терминлогиясының мәні Копенгаген мектебінің қалыптасуына
байланысты өз мағнасын кеңейтуде. Копенгаген мектебінің өкілдерінің
қатарында Б Буза, О. Вэвер т.б. бар. Бұл мектеп өкілдері 1980-1990 жж
аймақты қауіпсіздік концепциясын жасаған болатын.
Сонымен аймақтық қақтығыстар термині, жаңа ғаламдық қарама –қарсылық
жоқ екендігін және қайшылыықтардың жаңа факторларының пайда болуымен
ерекшеленеді, бұл өз тарапынан Қақтығыс деген терминді кең көлемде
қолдануға мүмкіндік береді.
Ал аймақ деген ұғымды анықтауда Д. Лейк және П. Мрганның анықтамасына
сүйенсек Аймақ дегеніміз - өз ара байланысы бар кеңістікті атауға болады.
Бұл кеңістік өз ара территориямен байланысқан және бір немесе бірнеше
мемлекеттерді құрайды. Сонымен бірге аймақтық қатнастарға тек қана
мемлекетер ғана емес сондай-ақ басқа акторлар қосыла алады.
Бұл ораййда қақтығыстарды тек жағымсыз фактор ретінде қабылдамау
керек. Кей жағдайда қақтығыстар өркениеттің дамуына пайдалы әсер тигізеді
деп есептейтін авторлар да бар. Сондықтанда қақтығысты белгілі дәрежеде
социум ретін қабылдау қажет, себебі қақтығыстар әлеуметтік өмірдің жаңа
жақтарын тануға әсер етеді. Ал қақтығыстар өз тарапынан әлеументтік
өмірдіің көптеген жақтарына тарауда.
Қақтығыстардың неғұрлым көп тарған жақтарын көрсететін кестеге көңіл
аударайық.
Тарихи кезеңдер Қайшылықтар Қақтығыстар түрлері
15-16 ғғ Діни Діни соғыстар
17-18ғғ әулеттік Мұрагерлік үшін күрес
19ғ Ұлттық Ұлттық мүдделер үшін
күрес
20ғ идеологиялық әлеуметтік – саяси
жүйелер күресі
21ғ біртекітлік Жаңа қақтығыстар және
терроризм
Сондықтанда 1989 жж Фукуяма мен С. Хантингтон концепциясының тұжырымдары
сәтсіз болып көрінеді. Ф. Фукуяма. Конец истории. Вопросы истории
Мамандардың пікірінше қақтығыстардың пайда болу себебіде өзгеруде. Осы
орайда К.С. Гаджиев саясатты - қақтығыстарды шешу, оның трансформациялануы
және пайда болуы деп атап көрсетеді.Ал ресейлік зерттеуші А. Здравомыслова
адамзат өмірінің барлық жағы – экономика, сауда, интеграция экология т.б
қақтығыстарды тудыра алады деп атап көрсетеді. Хантингтон С№
Столкновение цивилизации Полис№ 1994№1. С 33-48
Екінші дүние жүзілік соғытан кейінгі қақтығыстардың өзгеру тенденциясы
келетін болсақ, Ф. Фукуяма мен С Хантигтонның концепцияларының орындалмай
қалғанын алға тарту керек. Бұл екі автор өте батыл гипотеза ұснынған
болатын. Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін діни, этникалық
қақтығыстаррды сараптай келе авторлар аймақтық қақтығыыстардың күшеюі
өркениеттер дағдарысына алып келеді және тек қана либеральдық құндылықтар
ғана үстем болады деген пікрді алға тартты.
Ф. Фукуяма мен С. Хантингтон концепциясы жарияланғаннан кейі 15 жыл
өткенен кейін, бұл концепциялардың толық жүзеге аспағандығын өмірдің өзі
дәлелдеп берді.
Бүгінгі күні қақтығыстар бойынша көптеген жаңа жұмыстар пайда болды.
Олардың ішінде Дж. Нейдің, Б. Барбердің, Т. Барнеттаның және тб авторларды
атап өтуе болады.
Соңғы жылдары ресейлік және отандық тарихнамада да аймақтық
қақтығстарға байланысты жаңа тың еңбектер жарық көруде. Бұл еңбектердің
басым көпшілігінде аймақтық қақтығыстардың класификациясы және қолданбалы
мңызы айтылады.
Қақтығыстарды зертттеудің өзектілігін артыратын факторларға келетін
болсақ оладың қатарында төменгілерді атап өтуге болады.
• КСРО –ның ыдырауы жаңа дағдарыстарды тудырды.
• Ескі қақтығыстар жаңа сыйпатқа ие бола бастады.
• Қақтығыстардың ішкі және сыртқы факторлары өзерді
• Қақтығыстардың пайда болу себептері өзгерді
• Жаһандану үрдісінің салдары
• Аймақтық қақтығыстарға сыртқы күштедің араласуы күшеюде
• Аймақтық қақтығыстарда қаза табатын адамдардың саны күрт өсуде
• Қақтығыстардың асссимитриялық сыйпаты
Осы ерекшеліктерді ескере отырып ҚХР мен Араб елдерінің саясатын
анықтауға болады.Барнет Т. Новая карта Пентагона Россия в глобальной
политике. 2004. № 3
Бүгінгі таңда жаңа халықаралық қатнастардағы қақатығыстарға ортақ даму
ерекшеліктері бар. Жалпы қақтығыстардың классиикциясына келетін болсақ,
оны Фкудид Ф, де Коммин, Н. Макиавеллии, К. Клаузевиц т.б. еңбектерінен
бастаған жөн.
Алдымен , біздің ойымызша қақтығыстарды белгілі дәрежеде бөліп алған
жөн.
Аймақтқ қақтығыстарды біз өз кезегінде бірнеше топқа бөлеміз;
• әлеуметтік
• халықаралық
• тұрмыстық
• экономикалық
• діни
Белгілі классификация жүргізгеннен кейін қақтығыстады кезеңдеррге
бөлуге болады
1. 1950-1970жж
2. 1970-1990 жж
3. 1990-2006 жж
Бұл жылдарда жарық көрген еңбеектер де әрине қақтығыстарды шешудің
жолдарын әр түрлі сыйпаттайды. Мысалы П. Сорокин мен К. Бузанның
еңбектеріндегі әдістемелік талаптар әр түрлі болуы мүмкін. Дегенменде,
барлық зертеушілерше ортақ классификцияның қалыптасуы да заңдылық.
1950-1970 жж Батыс Европда қақтығыстарды зертттейтін орталықтардың
қалыптасуы қақтығыстарды зерттеуге үлкен үлес қосты. Ондай мектептер
қатарында;
• Франция
• Англияи
• АҚШ
• Швеция т.б
Қақтығыстарды зертттеуорталығының негізгі бір бөлігі КСРО болды. КСРО
мамандары қақтығыстарды объективті үрдіс деп атап көрсете келе, оларды тек
таптық методология негізінде зерделеді.
КСРО – дағы жетекші оорындардың қатарында Мәскеудегі ғылыми
орталықтарды атауға болады МГУ, МГИМО, Шығыстану Институты т.б
Кеңестік авторлардың ішінде В.И. Гантман, Н.И. Дорнина т.б. болды.
Бүгінде жаңа әлемдік тәртіпті сараптағанда Қытай және Араб
факторларын алға тартады.
1.2 Жаңа әлемдік саясаттағы Қытай факторы
Казақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан
халқына жолдаған жолдауында мемлекеттің сыртқы саясатының басымды
бағыттарын анықтай келе, ҚХР қатнасты бірінші орынға қойғаны белгілі. Осы
орайда ҚХР –на байланысты халықаралық қатнастарды сараптау мен бүгінгі
геосасатты анықтаудың маңызы зор болып отыр.
1996 жыльі сәуірде Шанхайда ҚХР; РФ, ҚР, Қырғызстан Республикасы және
Тәжікстан арасында КСРО-ның бұрынғы республикалары мен Қытайдың арасындағы
көпжылдық өзара түсініспеуішілік пен сенімсіздіктің негізіне нүкте қойылды.
Шанхай кездесуі, сол кездегі, КСРО - дан қалған территориялық, шекаралық
мәселелерді шешті.
Қазақстандық сарапшіылардьң пікірінше Қытайдың сыртқы саясатынада
өткен тарихтың әсері әліде сезілуде. Сол жағдайды ҚХР қазіргі қалыптсып
отырған жаңа геосаяси жағдайда да пайдаланъп отыр.
Қытайды зертгеудегі қалыптасқан тарихнаманы шартты түрде кеңестік
және посткеңестік бөлуге болады. Қырғи - қабақ соғыс кезіңдегі қалыптасқан
тарихнамаға шолу жасай келе, белгілі геосатшы М.Лаумулин былай деп атап
көрсетеді: Шығыс Түркістаңдағы Қытай саясаты туралы алғашқы ірі ғылыми
еңбекті жазған Р.Проис пен Г-Лиас. Олардың еңбектерінде Шығыс Түркістандағы
ұлт-азаттық қозғалысты талкандалуы және казақ ауылдарының Үндістан мен
Пәкістанға көшуі баяңдалған. Сол сияқгы Дж.Дрейер жөне С.Э,Уимбуш
еңбектерінде Шыңжандағы мұсылмандардың ассимиляциясы және бейімделуі
үрдістері сарапталған. Бұл авторлар Қытай үкіметінің мәдени саясатына
және аз ұлттарға репрессиясы, Шыңжаң, кеңес-қытай қатынастарына да назар
аударады [1].
Автордың пікірінше XX ғасырдың 70-80 жж жарық көрген еңбектерде
негізінен КСРО-Қытай қатнастарындағы Шынжан факторы басым болған.
И.Сванберг және И.Бенсон еңбектерінде 1930-1950 жылдардағы Шығыс
Түркістандағы, 1944-1949 жылдардағы Іле аймағындағы Осман-батыр бастаған
казактардың көтерілісі және оның жасақтарының Оңтүстік Азия мен Түркияға
шегінуі баяндалған. Жалпы Батыс зертгеушілерінің бұл жылдардағы
еңбектеріндегі негізгі концепциясы, Кытай коммунисттерінің Шьшжанда
жүргізген модернизация үрдістері КСРО – ның Орта Азиядағы саясатына
карағанда тиімсіз болган жоқ. Шыңжанда дәстүрлі исламды насихаттау, хандық
Кытайдың ассимиляция үрдісіне қарсы күрес тамырын терең жайып, дәстүрлі
қоғам өз сыйпатын сақтап қалды. Ал КСРО-ның саясатының нәтижесінде Орта
Азиядағы орыстандыру (кеңестендіру) үрдісінің қаншалықты болғаны белгілі.
КСРО ыдырағанға дейін Қытайдың ресми саясатына түркі-мұсылмандық
халыктардың қарсылығын болжап, баға беруге арналған еңбектер саны аз.
Орта Азияда жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы аймақгағы
геосаяси жағдайды өзгертті. Күн тәртібінде Орталық Азияға Қытай
тарапынан келетін қауіп, түрік сепаратизмі, Орталық Азия мемлекеттерінің
Ресеймен, Қытаймен байланысы, ҚХР мен Орталық Азия арасындағы
демографиялық, экономикалық факторлар зерделеніп өзектілігі артты. [2]
Лаумулин М.Т. Китайско-центральноаиатскис отношения:
геополитика и безопасность. Взгляд с Запада Казакстан – Спектор. №2.
-1998.- С .
Американдық зерттеуші Т.Фуллердің пікірінше өзгерген геосаяси
жағдайда ҚХР үшін аймақтықсаясаттың маңыздылығы артады. Қытай Казақстанға
байланысты ұстамды саясат жүргізіп отыр. Оның басты есбебі мүсылман
сепаратизмі. Қытай өзінің сыртқы саясатында этникалық мәселеге көп көңіл
бөліп, бұл факгорды Кытай-Ресей, Қазақстан- Қытай, Қазаақстан-Ресей
қатынастарының негізгі факторы ретінде қарастырады деп есептейді. Оның
пікірінше егер ҚХР-РФ катынастары жақсарса ҚР-нан ұстамды этникалық
саясат жүргізуді талап етеді.
Жаңа геосаясат. Кытайдың жаңа геосаяси кеңістіктегі орнына оның
көрші мемлекеттермен шекара мәселесін реттеумен анықталуда. .
Мысал ретінде Қазақстан мен Кытай арасыңдағы шекараны анықгау
мәселесіне тоқталып өтейік. Бұл үрдіс 1992 жылы басталып 1998 жылы
аякталды. Бұл мәселе 1992 жылы ҚР премьер-министрі С.Терещенконың Қытайға
сапары кезінде, 1994 жылы ҚХР Мемлекеттік Кеңесінің төрағасы Ли Пэнның Орта
Азия мемлекеттеріне сапары барысында, 1996 жылы Цзян Цзяминнің, 1997 жылы
Ли Пэннің Алматыға сапары кезінде, сол сияқгы Н.Ә.Назарбаевтың 1997 жылы
ақпаңдағы және М.Балғымбааевтың 1997 жылы мамырдағы Қытайға сапарыңда,
сондай- ақ Цзян Цзяминнін 1997 жылы қыркүйектегі Алматы сапарларында
талкылады. Осы кездесулердің нәтижесінде 1997 жылы 29 қыркүйекте "Қазақстан-
Қытай" арасындағы шекара мәселесіне байланысты қосымша келісімге" қол
қойылды.
Қосымша келісім бойынша Чогон обо және Баймұрза аймагында ҚР саур
кыратының оңтүстік бөлігі Чоган-оба өтпеліне дейін, Жұрек және Чогон-оба,
Керегенты өзендерінің бір бөлігі (жалпы ұзындаіы 442 кв.км.) Қытай-Адырбай
және Талдыойрық өзендерішң жоғаріы атысы, Баймырза өтпедінің Тарбағатай
қыратының оңтүстік бөлііі (үзындағы 187 кв.км.)
Сарьппелді аймағыңца Казақстанға 95 кв.км. жер Сарышөлді өзенінің сол жақ
бөлігі, Шопақ өтпеліне дейінгі жер. Қытайға — Сарышелді өзенінің оң жақ
бөлігі.Жалпы ұзындығы 220 кв.км.
Бүгінгі танда Кытаймен Қазақстан арасындағы дау туғызып отыртан жаңа
мөселе "Кара Ертіс" өзенінің мәселесі. Бұл мәселе әлі де өз шешімін күтуде.
Казақстан мен Кытайдың арасындағы сондай-ақ, экономикалық мәселеде
маңызды орын алуда. экономикалық мәселенің дұрыс шешілуі екі мемлекеттің
Орта Азиядағы жаңа геосаяси жағдайын анықтаудағы шешуші фактор болмақ.
Біздің ойымызша Кытайдың Орталық Азиядағы жөне Казақстандағы сауда-
экономикалық қатынастарының қарқынды дамуы екі жақ үшін де тиімді болады.
ҚХР бүгінде өзінде жүргізілген реформалардың нәтижесінде әлемдік
алпауыт мемлекетке айналып отыр. Өзінің ВВП — бойынша жылдық өсімі 1980-
1997 жж. 9 % болып отыр. Егер де Қытайдың 30 провинциясын бір мемлекет деп
алып карастыратын болсақ, ал ондагы адам саны кейбір дамушы елдердегі адам
санынан асьп түседі, 1978-1995 жж. каррқьнды дамып отырған 20 мемлекетгі
осы провинциялар ғана парапар еді.
Сарапшылардың пікірінше 2005 жылы Кытай ВВП йойынша АКШ-ты куып
жетеді. Кытайдың экономикалық өркендеуіне тағы мына мысал дәлел бола алады:
1995 ж., өнеркөсіптегі өндіріс құралдарының 90% 1980 жылдан
кейін шығарылган; ірі және орта өнеркәсіп орындарындағы өндіріс
құралдарының 26 % дүние жүзінің алдыңғы катарлы стандарттарға сәйкес
келеді;
1997 жылы ҚХР сыртқы сауда көрсеткіші 325,1милиард долларды кұрады
Қытайдың жаңа геосаяси кеңістіктегі орны туралы айтатын болсақ, біз
этникалық мәселені айналып өте алмаймыз. Мәселен, АҚШ-тың Миссурий
университетінің профессоры Р.дж.Кайзер Кытайдан Қазақстанға көшетін
эмигрантардың легі Қазақстанға этно-демографиялық ахуалды өзгертеді деп
есептейді. Ал М.Олкой (Колгейт университеті) пікірінше Казахстан үшін үйгыр
ұлтшыл күштерін қолдау Қазақстан—Қытай катынастарына кері әсер етіп қана
қоймай, ұйғыр ұлтшылдығының Казақстанда таралуы да мүмкін деп есептейді.
Біздің ткірімізше ҚХР Орта Азияда да, Қазақстаңда өзінің экономикалық
куаттылығын барынша кең пайдаланады. Бұп Қытайдың Орталық Азиядағы негізгі
стратегиясы.
ҚХР мен Қазақстан жөне Орталық Азия мемлекетгершің арасындағы орын
алатын дипломатиялық, сауда-экономикалық, мәдени катынастардың дамуына,
тарихтан қалған кейбір күрделі мәселелердің шеішлуіне қарамастан, бүгінде
жалпы Орталық Азиядағы жағдайды өзгерте алатын мәселелер бар. Бұл ғаламдық
және "ішкі" даму мәселелері.
Орталық Азия мемлекеттері үшін, бұл өздерін егемен мемлекеттер құқыңда
сақгап қалу және әлемдік өркениеттегі өз орнын алу болса, ҚХР үшін, ол 2015
дейін алдынғы қатарлы мемлекеттер қатарына қосылу, экономикасының өсу
динамикасьш төмендетіп алмау. Сондықган да алдағы уақытта Кытай бірнеше
қиьндықтармен кездесуі мүмкін. ҚХР-нын даму қарқынына сараптама жасай келе
казақстаңдық зерттеуші К.Л. Сыроежкин негізгі қиьндықгарды атап көрсетеді.
• Халық санының өсуі, қызмет атқаратын адамдардың саныньң азаюы,
картгардың санының көбеюі;
• Ауыл шаруашылығының төмендеуі;
• Қоршаған органы жақсарту мен экологиялық мәселе;
• Тұгынатын заттарды қарқынды өндірудің қажеттілігі, астық өндірудің
тиімділігі мен өнімділігі;
• Ұлттық аймақгағы сепаратизм, Орталық пен ауылдар арасында
катынастардың шиеленісуі;
• ҚХР жоғарғы билік басындағы саяси дағдарыстың шиеленісуі, фракциялық
саяси дағдарыс;
• Қалалық жердегі экономикадагы мемлекеттік сектордың дамуы мәселесі;
• Экономикалық реформалардьщ әлеуметгік зардаптары, топтардың және
ауылдық жерлердегі жұмыссыздыктың көбеюі;
• Әлемдегі геосаяси жағдайдың тұрақсыздығы. Оның ішінде Орталық Азия,
Азия-Тынық мүхит аймағыңцағы жағдайға байланысты. Сол сиякты Азия
қаржы дағдарысының салдары.
Бұл факторлардың бәрі ҚХР мен Орталық Азия мемлекеттері арасындағы
жағдайға тікелей әсер етеді. Өзінің демографиялық, табиғи географиялық және
әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктеріне сәйкес және дүние жұзілік геосаяси
жағдайдың өзгеруі Қытай алдында үлкен мәселелерді қойьш отыр. Алдағы
уақытта Қытай негізінен екі мәселені шешуі кажет деп есептейді.
Біріншісі, Кытай жалпы адамзат алдында тұрған ғламдық мәселелерді
шешуге ат салысуы мүмкін, немесе ол "шиеленіс" заманына қайта бой ұрып,
Қытай идеологиясын, территориялық бакталастық геосаясатына оралуы мүмкін.
Ол жағдайда "территориялық кеңейту" саясатын Қытай Казақстаннан
бастамайтынына кім кепілдік бере алады?
Сондьгқтан да ҚХР-ньщ Орталық Азиядағы стратегиясына токталып өтейік.
90-жылдардағы сияқгы Қытайдың сыртқы саясатында Орталық Азия басымды
бағыттардың бірі болып отыр. Мысалы: 1994 жылы Қытайдың Мемлекепік
Кеңесінің төрағасы Ли Пэн Ташкент сапарында төрт негізгі бағытты аныктаған
болатын:
1. ҚХР мен Орталық Азия мемлекеттерінің ортақ мүдделеріне сейкес достық
қатынастарды дамьпу;
2. ҚХР мен Орталық Азия мемлекеттерінің саясаты үшінші елдерге қарсы
бағытталмаған;
3. Қытай бұл аймақта Ресеймен бақталаспайды;
4. ҚХР Орталық Азия мемлекеттеріне қауіп төндірмейді.
Біздің ойымызша ҚХР-ның Орталық Азиядағы саяси басымдылықгардың
негізгілері мыналар:
• аймақгағы пантюркизм мен фундаменталистік ықпалды шектеу;
• •Орталық Азия мемлекеттерімен сауда-экономикалық катынастарды нығайту
аркылы өзінің саяси-экономикалық ықпалын сақтап қалу;
• •аймақтағы саяси кұштердің тепе-тендігін және Орталық Азия
мемлекеттерінің арасындағы белгілі дәрежедегі кайшылықгарды сақгап
отыр.
Қазіргі кездегі Орталық Азиядағы жағдай тұтасынан алғанда ҚХР тиімді
болып отыр. Сондықган да ол бұл аймақгағы өзінің экономикалық мақсат-
мүдделерін анықтап алды. Олар төмендегідей:
•ҚХР үшін Орта Азия мемлекеттерінегі энергетикалық комплекстердің
дамуы маңызды қатынастар көзі;
•Металлургия саласындағы өнеркөсіптер (Кармет, Жезказганиветмет,
Балхашмет, Өскемен қорғасші зауыты т.б.)
•Құрылыс саласындағы өндіріс органдары;
•Қазақстанға бос еңбек күштері орналасқан Қытайдан миграциясны кушейту;
•Казақстанның бай түгьшушы нарығын кең түрде пайдалану.
Сарапшылардьщ пікірінше, егер 90 жылдары Қытай Орталық Азияда
экономикалық мәселерге көбірек көніл бөлсе, қазіргі уакьпта бірінші орынға
геостратегиялық мақсаттар шығуда. Осы мақсатта Кытай Орталық Азия
мемлекеттерімен (Кыргызстан, Өзбекстан, Тәжікстан) тығыз сауда-экономикалық
қатьшастар орнатуда. Ал Казақстанмен ерекше катынастарға мүдделі болыл
отыр.
Кытайдың жаңа геосаяси кеңістіктегі орнын қарастырғанда біз "Шанхай
бестігі" кеңесінің қызметіне және бұл Кеңестің " Шанхай ьштымақгастығына"
айналу үрдісіне көңіл аударуымыз кажет. Кытай Халық Республикасының Орталық
Азиядағы орнының нығаюы 1996 жылдың 26 сәуірінен басталды. Шанхай қаласында
ҚХР, РФ, ҚР, Тәжікстан және Кыргыз Республикаларынъщ арасында "Шекара
аймағында өзара сенім келісіміне қол қойылды, Бұл келісімнің маңызы зор.
Тарихта бұрын соңды мемлекеттердің өзара келісімі нәтижесінде әскерлерді
шекара аймағынан 100 км. Шығару үрдісі тіркелмеген. Кейбір сарапшылардың
пікірінше Шанхайда Ресей -Қытай стратегиялық альянс кұрылды деп те жариялап
үлгерді. Десек те бұл келісімнің біздің Республика үшін қажетгі келісім
шарт болғандығьш жокқа шығара алмаймыз. Бұл келісім шартты XXI ғасырдағы
көпжақгы ынтымактастық негізін салган кұжат деп те бағалауға болады.
Ұйымының аясындағы ынтымактастық бұл ұиымға катысушы мемлекеттердің олар
катысушысы болып табылатын басқа халыкаралық шарттардан туындайтын
құқықтары мен міндеттемелеріне қайшы келмейді.
Ал Қытайдың сыртқы саясатына на баға бере келе Батыс сарапшылары оның
экномикалық кірігуш демографиялық саясат тұрғысьнан қарастырады
(Р.Даннройтер), Сондай-ақ бұл үрдістің нәтижесінде Азияда жаңа экономикалық
сыбайластық ұйымның пайда болуы мүмкін деп те болжамдар жасауда (Х.Мамин).
Бұл экономикалық ұйымға Орта Азиялық жаңа мемлекеттермен қатар Иран,
Ауғанстан, Пәкістан кіруі мүмкін. Оның пікірінше бұндай геосаяси одактың
негізін Қытай-Пәкістан катынастары құрайды деп атап көрсетеді.
Ал атакты аналитик Т.Фуллердің пікірінше болашақга Орта Азия
мемлекеттері Қытай-Ресей-Үндістан арасыңцағы геосаясатка тәуелді болуы
әбден мүмкін деп есептейді.
Қытай мен Орта Азия мемлекеттерінің қарым-катынастары Евразиядагы екі
тарихи үрдістерге байланысты дамиды.
Ресей және Кеңес империясының ыдырауы мен ҚХР-ның әскери куатының
күшеюі болмақ (Р.Муиро).
Біздің ойымызша ҚХР-ның геосаяси стратегаясынада Шыңжаң мәселесі
ерекше орын алады. Шыңжаң мәселесін Қытайдың сыртқы саясатының және
халықаралық экономикадан бөліп алып қарастыру мүмкін емес.
Шынжаң провинциясы аймақгың модернизациялық үш кезеңін басынан өткізді;
"Үлкен секіріс", мәдени революция және 1980 жылгы реформалар. ҚХР-да
реформалар дәуірінің 8-ші бесжылдығында яғни 1991-1995 жылдары Шынжаң жалпы
Қытай дамуының басыңқы бағыты деп жарияланды. Біздің ойымызша ҚХР-сы
ПІынжаңды дамытуда екі стратегиялық мақсатгы көздеп отыр.
Біріншіден, Қытай ШҮАА (СУАР) дамытуды Оргалық Азия мен Орта Шығысқа
ену аймағына айналдыру болса, екіншіден Шыңжаң жаңа әлемдік экономикалық
құрылымға енудің алаңы болмақ, яғни Қиры Шығыс, Ресей, Жапония, Кореямен
қатар ұлы исламдық шеңбер Орталық Азия және Орта Шығыс, сөйтіп Қытай өзіне
экономикалық тәуелді аймақгы жасауға тырысады.
Айта кететін жағдай ПІыңжаң мен Орталық Азия арасындағы экономикалық
интеграция КСРО тұсында калыптасты. Мәселен 1989 жылы Шынжаң мен КСРО
арасындағы сауда айналымы 118,5 млн.долл. жеткен.
Сарашпылардың пікірінше ресми Пекиннің Шыңжаңның басқа да Онтүстік
аймақтарымен арадағы теңсіздікті кайта карауға мұнай факторы әсер етті.
Мәселен: 1980 жж. аяғында американдық Эксон және Мобил мұнай компаниялары
Таримдегі мұнай кенін игерге ынта білдірген болатын. Бірақ, олар Қытай
Үлттық мұнай компаниясының қарсылыгына тап болады. Қытай мамандарының
пікіршше ҚХР шетелдік технологиясыз да өздері мұнайды игере алады деп
дәлелденді. Сондай-ақ Қытай үкіметі шетелден технологиялық шығындарын өтей
алмайды деп түсіндірілді.
Соның ішінде Фергана аймағында ұйғыр сепаратизмі шиленісіп отыр. Оның
алғы шарты 1871-1888 ж.ж. Якуп-бек бастаған Қытай үстемдігне қарсы
көтерілістен басталган.
Бүгінде ұйғыр сепаратизмі ваххабизм идеологиясын қолдап аймақтагы
тұрактылықка әсер етуде. Қытай баспасөз мәлеметтеріне карағанда ұйғыр
сепаратистік қозғалыстары Сауд Аравиясынан., Сирия, Пәкістан және Иран
мемлекеттерімен каржыландырып отыр.
Кашқар мен ферғана аймактары діни негіздегі ұтгаралық кақтығыстардың
орталығы болып отыр.
Солтүстік бағыттың үйғырлары ҚХР Орталық үкіметіне қарсылықгың басында
тұр деп атауға болады. Бұл аймақтың жергілікгі түрғындары Казақстандағы
үйғырлармен тығыз байланыста. Казақстанда 1 853 01 ұйғыр тұрады, олар ТМД
ұйғырларыньщ 70% күрайды.
Франс-пресс агенттігінің мәлеметтері бойынша Қазақстанда жасырын қызмет
атқаратын 4 ұйғыр ұйымдары бар. Оның ішінде Шығыс Түркістан ұлт-азаттық
революциялық ұйымының біріккен орталығы. Оның жетекшісі Жүсіпбек Мұхлиш.
Ресми Пекин Қазақстанда ұйгыр қозғалысын қолдап отыр деп айыптауда.
Өйткені 1944 жылы құрылған "Шығыс Түркістан республикасы" Іле, Алтай,
Тарбағатай территориясында құрылган. Бұл жерлерде Қазақстан мен қырғыздар
көп мекендейді. Қазақстан Республикасьның бұл меселедегі позициясы айқын.
Қазақстан үкіметі сепаратистік қозғалыстардың кандайын болса да қолдамайды.
ҚХР қарым - катынастарды достық, өзара тиімді тұрғыдан дамыту болып
табылады.
ҚХР-ның жаңа геосаяси кеңістіктегі орнын біз екі жақты қатынастардың
даму үрдісінен, мемлекеттердегі әлеуметгік-саяси реформалардың алғы
шарттарьш сараптай отырып баға бере аламыз.
Біз жоғарыда атып көрсеткеніміздей КСРО-ның ыдырауы Орталық Азияда жаңа
мемлекетгердің пайда болуына әкелді, Казақстан тоталитаризмнің барлық
келеңсіз жақгарын басынан өткізді. КСРО кезінде Қазақстан ғылым-техника
дамуыңца Одақтас республикалар ішінде алдыңғы орыңда болды. Бірақ 80 жыл
Қазақстанға да саяси дағдарыс, экономиканың, әлеуметгік құлдырау тән болды.
Соның салдарынан 1986 жылы Алматыда жастардың СОКП Орталық Комитеті
жоғарыдан қабылдаған шещімге наразылық бұрқ ете тусті. 1989 жылы Караганды
шахтерлерінің бас көтеруі болды.
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялағаннан кейін 1991 жылы онын
тұңғыш президенті болып Н.Э.Назарбаев бірауыздан сайлаңды. Н.Назарбаев
қоғамды демократиялаңдыру, ҚР әлемдік қауымдастықгы өзінің тиісті орнын
алуға зор тарихи еңбек сіңіріп кедді.
Бұдан бұрын айтканымыздай Казақстанның сыртқы саясатындағы басым
бағьптардың бірі КХР мен өзара тиімді экономикалық кіріктіру, екі
мемлекетгің Орталық Азиядағы геосаяси тұрақгылық камтамасыз етудегі ортақ
стратегияны қалыптастыру болып табылады.
Қазақстанның қазіргі жағдайының ерекшелігі, ягни экономикалық
реформалау жолдарында кальштаскан тетікгердің ықпалының күшеюі. Бұл өз
тарапынан сыртқы экономикалық және саяси байланыстар әлуетіне елеулі түрде
ыкдал етуде.
Қазақстан үшн Кеңестік дәуірден кейінті болмыстың нақгы шындығының,
егемендену үрдісіне талдауды, мемлекеттік стратегияның мақсаттарын
Н.А.Назарбаев 1992 ж. "Казақстанның егеменді мемлекет ретінде каз тұруы мен
қалыптасуының стратегиясында" тұжырымдалды.
Оның ішіңде стратегиялық мақсат ретінде экономикалық реформаларды
ойдағыдай жүргізу, геосаяси тұрғыдан өз орнын табу, Қазақстанның
қоғамдастыктағы саяси салмағын арттыру, Қазақстанның оңтайлы геосаяси
жағдайын пайдалану т.б.
Сондай-ақ Н.Назарбаев ҚХР мен толық сенім принципі негізінде өзара
достық қатынастарды қолдау ел үшін төтенше маңызды екенін атап көрсетті.
Екі мемлекеттің геосаяси кеністіктегі алатын орны және олардағы
реформалардың барысы туралы өз пікірін білдіре келе Қ.Сұптанов екі көршілес
мемлекеттің экономикалық реформалар өзіне тән ерекшеліктерін де атап
көрсетеді. Оның ішарінше Кытайдағы реформалар барынша саяси жүрісті сақтай
отырып жүргізіледі және реформалар қоғамды біріктіреді, халықгы аштық пен
кедейліктен сақгап калды.
Казір дүние жүзі Қытай тәжірибесін үйренуде, Ал Казақстанда реформалар
бұрынғы саяси түсінік ыдырап, экономикалық шаралардың байланыстарды үзілді,
әлі жаңа мемлекетгілікггің қалыптасуы жағдайында жүзеге асуда,- деп атап
көрсетті.
Сонымен Жаңа әлемдік тәртіп ЖӘТ Қытай факторы мәселелерін
қорытындылайтын болсақ;
1. ЖӘТ кезеңіндегі ҚХР орнын дұрыс түсүну қажет
2. аймақтық мәселелерде ҚХР мен қатысушы мемлекеттердің өз ара
түсінушілігі күшейту
3. Территориялық қайшылықтарды дағдарыс аймағына айналдырмау үшін ҚХР
ұстанымы ерекше
4. Аймақтағы қақтығыстарды реттеуде механизімдерді жетілдіру қажет
1.3 Жаңа әлемдік тәртіптегі Араб фактор
Бүгінгі халықаралық қатнастар жүйесінде Араб мемлекеттері және сонымен
байланысты Таяу Шығыс барған сайын маңызды орын алуда. Бұл үш ірі
құрылық: Еуропа, Азия және Африка түйісуінде орналасқан осы аймақтың
бірегей геосаяси жағдайымен байланысты. Бұл жерде көмірсутегі шикізатының
әлемдік қорларының үштен екісі жатқанын қоса алғанда, адамдық және
экономикалық елеулі ресурстар шоғырланған. Көрсөтілген жағдаяттар қазіргі
халық-аралық қатынастарда Таяу Шығысқа барған сайын артып отырған заңды
рөлін қамтамасыз етеді.
Екінші дүние жүзілік соғыс аяқталғаннан кейін көпшілігі тәуелсіздік
алған араб мемлекеттері экономикалық дамуының айқындаушы факторы мұнай
болып табылады. "Қара алтынның" бай қорын игеру бұл елдер экономикасын
басым шикізаттық сипатын ғана емес, олардың сыртқы саяси бағытын да
белгілеп берді. Нақ осы мұнай факторы бір жағынан, аймақ мемлекеттерінің
аса мол кіріс алуын қамтамасыз етсе, екінші жағынан, әлемдік державалардың
Таяу Шығысқа ықпал үшін аймақтық бәсекелестігінің, Иран мен Ирак, Сауд
Аравиясы мен Йемен, Ирак пен Кувейт және басқалары арасында көптеген
қақтығыстардың туындау себебіне айналды. Өткен ғасырдың 70 жылдарындағы
мұнай дағдарысынан бастап Вашингтон Парсы шығанағы ауданын өз стратегиялық
мудделерінің аймағы деп жариялады, бұл аймақ елдерін АҚШ-тың одақтастары
мен қарсыластарына жіктеді. Израильден басқа Таяу Шығыс мемлекеттерінің
ішкі және сыртқы саяса-тының екінші тірек киті Ислам. Діни фактордың,
ықпалы да қарама-қайшылықта. Оның игілігі жұмылдырушылык. рөлінде (әлемнің
бұл елдерінің көпшілігі Батыс пен Шығысқа, Солтүстік пен Оңтүстікке емес,
мұсылман және мусылман емес дүниеге бөлінеді). Бұл діни қағидат бойынша
мысалы, ИКҰ, ИДБ және басқа да түрлі халықаралык, саяси және қаржы
кұрылымдарын құруға алып келді.
Мұнымен бір мезгілде Ислам факторынын. теріс ықпалы да бой көрсетіп
отыр, ол кебінесе шииттік Иран мен сунниттік араб дүниесі арасындағы елеулі
алауыздықтардың, Ирак пен Бахрейнде суннит және шиит қауымдастықтары қарым-
қатынасындағы ішкі шиеленістердің, Ливанда азаматтық соғыстың көзіне
айналды. Кейінгі жылдары экстремистік және терроршылдық ыңғайдағы кептеген
діни қозғалыстар үлкен қиын түйін болып отыр.
Аймақтағы саяси ахуалды айқындаушы үшінші фактор -этниклық және
конфессия аралық қарама-қайшылықтар. Ілгеріден келе жатқан, қантөгісті әрі
шешілуі қиын осы заманғы дағдарыс - араб-израиль қақтығысы нақ осыған
байланысты.
Жоғарыда баяндалған ерекшеліктер ЖӘТ кезіндегі Араб мемлекеттерінің
саясатының негізгі бағыттарындағы ерекшеліктері мен өзгешеліктерін айқындап
берді. Олардың біріншісі аумақтың мемлекеттерімен қатынастар орнату және
даму үрдісі белсенді байланыстармен және экономика саласында бірлескен
жобаларға өте сақ қараумен ерекшеленеді. Мұның себебі екінші дүние жүзілік
соғыстан кейін Араб мемлекеттері өз тәуелсіздігін алғаннан кейін көптеген
елдермен қатынас орнатуды тыңнан бастауға тура келді.
Екінші себебі араб мемлекеттері үшін дәстүрлі саясат мемлекет аоалық
қатынастан гөрі билеуші әулет мүшелерімен қатынастар орнату әлдеқайда артық
түратын.
Үшіншіден байланыстар кебінесе мунайды сыртқа шығарушы; немес туысқан
араб елдерімен кең аукымда алғанда ислам дүниесімен дамыды.
Таяу Шығыстағы саясаттың аса бір нәзік астары Израиль мен араб
елдерімен байланысы болып отыр. Аймақта ірі державалардың мүдделері
түйіскенін ескере отырып, мұндай саясаттың міндетті шарты Таяу Шығыс бейбіт
процесінде барлық қатысушылардың пікірлерін ескеріп отыру қажет. Кей ретте
ол пікірлер мен көзқарастар бір-біріне карама-қарсы келіп те жатады.
Сондықтан қазіргі халықаралық қатнастар жүйесінде аймақтағы қатынас
саясатына теңгерімділік пен тұрақтылық бере отырып, Таяу Шығысты реттеуде
әр мемлекет өз көзқарасын мұқият ойланып, таразылап отыруы қажет.
Египет Араб Республикасы араб шығысы елдерінің халқының саны жөнінен
аса ірісі және мейлінше ықпалдысы болып табылады. Айтарлықтай әскери
экономикалық әлеуеті бар. Президент Гамал Абдел Насер заманынан бері Египет
байсалды саясатының, күрделі аймақтық проблемаларды шешуде ұтымды делдалдық
күш-жігер жұмсауының арқасында мусылман, Африка және дамушы елдер арасында
зор беделге қол жеткізе алды. Бүгінгі күннің ақиқатына сәйкес Египет сыртқы
саясатының негізгі мақсаты араб ынтымақтастығын дәйектілікпен нығайту, Таяу
Шығыс бейбіт процесін ілгерілету, аймақты ядролық қарудан ада еңірге
айналдыру, ұжымдық қауіпсіздіктің Жерорта теңіздік жүйесін құру, сондай-ақ
Африка құрылығында этникалық қақтығыстарды реттеу болып табылады.
Мысыр елінің аймақтық рөлін Қазақстанда жақсы түсінеді
Президент Н.Назарбаевтың;1993 жылғы 13-16 ақпанда Египетке ресми сапары
Қазақстан - Египет қатынастары тарихында ірі оқиға болды. Қазақстан
басшысының ЕАР Президенті X. Мубаракпен келіссөздері екі жақты сауда-
экономикалық ынтымақтастықтың кең ауқымын, сондай-ақ екі жақты мүдделілік
туғызып отырған бірқатар халықаралық проблемаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Тарау 1 Қазіргі геосаясат: Қытай Халық Республикасы мен Араб
мемлекеттерінің саяси ұстанымдары
1.1Жаңа әлемдік тәртіп мәселесі. Қауіпсіздік факторы
1.2 Жаңа әлемдік саясаттағы Қытай факторы
1.3 Жаңа әлемдік тәртіптегі Араб фактор
2 тарау. ХХ ғ. аяғы және ХХІ ғ. басындағы ҚХР мен Араб мемлекеттерінің
қатнастары хақында
2.1 ҚХР сыртқы саясат стратегиясы
2.2 Жетекші Араб мемлекеттерінің саяси ұстанымдары
2.3 ҚХР - ның Араб мемлекеттерімен саясаты: халықаралық және
аймақтық қатнастардағы мұнай саясатындағы Араб факторы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Жаңа геосаяси жағдайда ҚХР мен Араб
мемлекеттері геосаяси және геоэкономикалық ерекшеліктеріне қарай әлемнің
ірі мемлекеттерінің назарын аударған стратегиялық маңызды аймаққа айналды.
Бұл ең алдымен ҚХР –ның күшеюі мен Араб мемлекеттерінің мұнай факторына
байланысты болып отыр.
Қазақстан үшін әлемнің жаңа геосаяси күштерімен қарым-қатынас орнату
стратегиялық маңызды. мәселе
Бітіру жұмысының өзектілігі, ең алдымен, ҚХР мен Парсы шығанағындағы
қазіргі геосаяси жағдайымен тікелей байланысты.
ҚХР мен Араб елдері Қазақстан үшінде маңызды серіктес. Осыған сәйкес ҚР
Президенті Н.Ә. Назарбаев әлемдік шаруашылық байланыстардың қазіргі
заманғы даму бағыты теңдік, ерікті жэне прагматикалық қызығушылық
негізіндегі интеграционизм бұл - Еуразия үшін лайықты келешек, яғни тек
сондай жағдайда гана ол XXI ғасырдағы әлемдік экономика мен саясаттың
жаһандық факторы бола алады деген болатын [1].
Қарастырылып отырған тақырыпқа ғылыми тұрғыда баға берудің тағы бір
қажеттілігі – ҚХР мен Араб мемлекеттерінің Қазақстандағы саяси әрі
экономикалық мүдделерін айқындау болып табылады.
Қазақстан үшін сыртқы саясатының негізгі мақсаттарының бірі аймақтағы
саяси қауіпсіздікті сақтау болып табылады. Қазақстан үшін Қытай мен Араб
мемлекеттерінің және Исламның аймақтағы қауіпсіздік саласындағы
ынтымақтастығы үлкен маңызға ие болады. Өйткені бүгінгі таңда халықаралық
деңгейде ушығып отырған аймақтық, тіпті әлемдік қауіпсіздікке нұқсан
келтіретін халықаралық лаңкестік, діни экстремизм, ұлттық сепаратизм сияқты
келеңсіз құбылыстармен күресу бір ғана мемлекеттің қолынан келмейді.
Заман талабынан туындаған интеграциялық процестер нәтижесінде құрылған
аймақтық ұйымдардың қызметі оның айқын көрінісі болмақ. Шанхай
ынтымақтастық ұйымының пайда болуы аймақ қауіпсіздігі мен тұрақтылығын
сақтау мақсатында құрылғанын айту керек. ҚХР сыртқы саясаты өз тарапынан
бұл ұйымға белгілі деңгейде қызығушылық танытып отырғаны белгілі. Орта Азия
мемлекеттері осы ұйым шеңберіндегі ынтымақтастықты Қытай мен Ресейдің
әлеуеті арқылы қауіпсіздікті сақтаудың және экономикалық дамуға жетудің
жолы ретінде қарастырса, Қытай осы ұйымдағы өзінің жетекші орнын пайдалана
отырып, аймақтағы негізгі ықпал етуші күшке айналуды мақсат тұтатыны
сөзсіз. Көптеген саясаттанушылар Қытай үшін ШЫҰ-ның қызметі сондай-ақ
аймақтағы АҚШ ықпалын бәсеңдету үшін қажет деп есептейді.
Қытай мен Араб мемлекеттерінің АҚШ-тың аймақтағы ықпалын бәсеңдету үшін
өзара саясатын сараптауда маңызды.
Жалпы жұмыстың тақырыбы болып табылатын ҚХР –ның сыртқы саясатындағы
Араб векторы теориялық және практикалық жағынан талдау мен сыртқы
сяасттағы басымды бағыттарды айқындау және олардың өзара ықпалдастық
деңгейін талдау тараптар арақатынасының болашақтағы дамуына және сыртқы
саясаттағы мұнай факторына баға беруге мүмкіндік береді, бұл зерттеу
жұмысының өзектілігін арттыра түсері сөзсіз.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері Екінші дүние жүзілік соғыстан
кейінгі ҚХР құрылу мен Араб мемлекеттерінің тәуелсіздік алған уақытынан
бастап бүгінгі күнге, 21-ші ғасырдың алғашқы онжылдығының 1-ші жартысына
дейінгі аралықты қамтиды.
Бітіру жұмысының мақсаттары мен міндеттері.
Бітіру жұмыстың негізгі мақсаты ҚХР – ның сыртқы саясатындағы Араб
факторын жүйелі және комплексті түрде зерттеу болып табылады. Осындай
мақсатқа сәйкес зерттеу жұмысының алдына мынадай мақсаттар қойылады:
• Жаңа әлемдік тәртіп мәселесі. Қауіпсіздік факторы
• ҚХР – ның сыртқы саясатының қалыптасуының страгеясы мен теориялық
негіздерімен ерекшеліктерін айқындау;
• ҚХР мен Араб мемлекеттерінің ЖӘТ орнын анықтау ;
• ҚХР сыртқы саясат стратегиясын айқындау;
• Жетекші Араб мемлекеттерінің саяси ұстанымдарын талдау;
• ҚХР - ның Араб мемлекеттерімен саясатын халықаралық және аймақтық
қатнастардағы мұнай саясаты негізінде сараптау;
Бітіру жұмысының ғылыми зерттелу деңгейі.
ҚХР мен Араб мемлекеттерінің дипломатиялық байланыстарына байланысты
XX ғасырдың 50 - жж бастап ғылыми -дипломатиялық зерттеулер орын алған.
Бүгінгі таңда ҚХР жетекші Араб мемлекеттерімен сыртқы саяси байланыстар кең
аумақты саяси қызығу құралына айналды. ҚХР сыртқы саясаты, оның ішінде араб
факторы көптеген зерттеушілердің еңбектеріне арқау болды.
Бітіру жұмысында пайдаланылған еңбектер қатарында алдымен ҚР
Президенті және қазақстандық дипломаттардың еңбектерін айтуға болады.
Мысалы, Н.Назарбаевтың Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы
мен дамуының стратегиясы[4], Ғасырлар тоғысында[5], Сындарлы он жыл[6]
атты еңбектері еліміздің егемен ел ретінде ішкі және сыртқы саясатын
қалыптастырып, даму бағытын қарастырған. Оның ішінде ҚХР мен Араб
мемлекеттеріне байланысты және бұл мемлекеттермен өзара тиімді
экономикалық, саяси, достық, әріптестік байланыстарды дамытудың
қажеттілігі баяндалады. Қазақстанның егемен ел ретінде сыртқы саяси
бағыттарын айқындауы, оның халықаралық қауымдастыққа толыққанды мүше
ретінде кіруі және Қазақстан – Қытай, Қазақстан мен Араб мемлекеттерінің
дипломатиялық қатнастарын, ҚР экс – сыртқы істер министрі, қазіргі таңда ҚР
Сенат төрағасы Қ.Тоқаевтың Под стягом независимости[7], Внешняя политика
Казахстана в условиях глобализации, Беласу [8]атты еңбектерінде
қарастырған. Қ.К. Тоқаев Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан бергі
жүргізген сыртқы саясаты баяндалып, сыртқы саясаттың бағыттары, кезеңдері
және басым жақтары қарастырылған. Соның ішінде ҚР мен Қытай дипломатиялық
байланысына жалпы шолу жасай отырып, Қазақстан мен Қытай арасындағы
байланыстар қарастырылып, Қазақстан мен Араб түбегі елдерімен
байланыстардың жекелеген салаларына талдау жасалынған.
Сонымен қатар бітіру жұмысында Қытай және Араб мемлекеттерінің
басшыларының еңбектері жұмыстың тақырыбын ашуда пайдаланылды. Олардың
қатарында ҚХР реформаларды атасы Дэн Сяопин, Араб мемлекеттік
қайраткерлерінің еңбектерін атап өтуге болады.
Бүгінгі таңда зор жетістіктерге жеткен Қытайдың экономикалық дамуы
туралы ҚХР мемлекет басшылары еңбектері мен саяси сұхбатттары кірген. Бұл
еңбектерде ҚХР өзіндік даму жолымен жүруге және қытайлық ерекшелігі туралы
баяндалады. .Сонымен бірге Қытай экономикада реформаға бағыт алу
қажеттігін және сыртқы байланыстарды кеңейту керектігі баяндалады [11].
Қытайдың жалпы сыртқы саяси бағыты мен оның Араб мемлекеттерімен жүргізген
саясатына талдау жасауға бірқатар Ресей зерттеушілері мен ғалымдарының
еңбектері арналған. Олардың ішінде Е.Примаков,М.С.Капица,. Сакснов М.
Королевство нефтяных скважин Промышленность Казахстана. -
2004.;Брутенц К.Н. Тридцать лет на Старой площади. Мемуары. - М.:
Международные отношения, 1998.Тьюгендхэт К.ч Гамильтон А. Нефть. Самый
большой бизнес. -М.: Прогресс, 1978.
О Комнор X. Империя нефти. - М.: Наука, 1968. Шевалье Жан-Мари Нефтяной
кризис. - М.: Прогресс, 1975.Ергин Д. Добыча. Всемирная история борьбы за
нефть., деньги и власть Пер. с англ. - 2-е изд. - М.: Изд. ДеНово,
2001.Мерке, Фред. Черная кровь Пер, с нем; Авт.предисл. И.А. Симония. -
М.: Наука, 1978.Кинтеро Родольфо Нефтяные конкистадоры. - М.: Прогресс,
1976.Араслы Э.Г. Экономические связи ОАР с арабскими странами. - М.: Наука,
1967.Андреасян Р.Н.; Казюков А.Д. ОПЕК в мире нефти. - М.: Наука,
1978.Андреасян Р.Н., Эльянов А.Р. Ближний Восток, нефть и независимость
Предисл. Р.М. Авинова. - М.: Изд.вост.лит.. 1961.Баскин В.С. Нефтяные
монополии на Ближнем и Среднем Востоке. - М.: ГосПолитиздат, 1957. Беляев
И.П., Примаков Е.М. Египет: время президента Насера. - М.: Мысль, 1974.
Бирюлин В.В, Нефтегазовая промышленность Венесуэлы М-во нефтедобывающей
пром-сти. СССР. Все-союз. Науч-исслед. Ин-т организации, управления и
экономики нефтегазовой пром-сти. Обзор зарубежной литературы. Серия
нефтегазовая геология и геофизика. -М., 1967. Бондаревский ГЛ. Багдадская
дорога и проникновение германского имперапизма на Ближний Восток 1888-
1903. -Ташкент: Госиздат УзССР, 1955. сияқты зерттеушілерді атауға
болады
Қазақстандық зерттеушілер Қазақстан мен Қытай және Қазақстан мен Араб
мемлекеттерімен дипломатиялық байланыстарға мәселелерге басаназар аударған
Қазақстан сыртқы саясатында мемлекеттік маңызы бар мәселелер турасында
жазған белгілі тарихшы-ғалымдардың еңбектері де бар.
Парсы Шығанағы аймағы тәуелсіздік алғаннан кейінгі ұлттық, аймақтық,
ғаламдық, саяси, экономикалық, әскери қауіпсіздігі, сонымен қатар геосаяси
жағдай мен өңірдің әлемдік саясатта алатын орны сияқты мәселелер белгілі
ғалым Ө.Қасеновтің еңбектерінде қарастырылып, жан-жақты талдау
жасалынған[6].
Сонымен бірге зерттеуші К.Л. Сыроежкин мен М.Лаумулиннің бірқатар
басылымдары Қазақстан, мен Қытай және ҚХР әлемдік саясаттағы ролі, қарым-
қатынасы тұрғысындағы батыс зерттеушілерінің, әсіресе американдық
зерттеушілердің, көзқарасын баяндайды. Олардың ішінде Г.Фуллер,
Дж.Гинсбург, Ч.Анделенд, Н.Платт, Кайзер, М.Олкотт және т.б. бар.
Қазақстан сыртқы саясатына қатысты әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
Университетінің халықаралық қатынастар факультетінің халықаралық қатынастар
және Қазақстанның сыртқы саясаты кафедрасының оқытушылары Ж.У.Ибрашевтің,
К, Қожахметовтың, Қ.Е.Байзақованың, Ф.Т.Көкееваның, Қ.Жүністің және т.б.
еңбектері бар.
Зерттеу жұмысында Қытай мен Араб ғалымдары мен зерттеушілерінің
еңбектері де пайдаланылды. Қытайлық зерттеушілер ҚХР мен Араб елдерінің
арасындағы байланыстардың жаңа кезеңдегі мұнай факторына жалпылама әрі жеке-
жеке сипаттама берген.. Кейбір еңбектер Кеңес Одағы ыдырағаннан бұрынғы
кезеңдегі қарым-қатынастарға арналған. Олардың ішінде Лю Цин Цай.
Современная внешняя политика Китая и кит-рос. Отношения. Проблемы
Дальнего Востока. № 5, 2004.; ДунОу ЧжунъЯ яньцзю. 1994;.Чжен Кун Фу.
Геополитика Казахстана: между прошлым и будущим. Алматы. Жеті Жарғы.
1999.;Чжунъ Я яньцзю. 1998. 3-4. 39 бет.;ДунОу Чжунъ Я яньцзю. Бэйцзин. №5.
1996;Чжунъ Я яньцзю. 1998. Хасан Али Ибраһим, Хусейн Мұхаммед Ахмад
Хамадей. Хусейн Шарик., Абд Рахим Закир Хасан. Неджати Голамреза т.б.
Зерттеудің деректік негізі. ҚХР мен Араб елдерінің дипломатиялық
қатнастары оның сыртқы саясатын зерттеудің деректік негізгі көздерін
төмендегідей бес топқа бөлуге болады.
Зерттеу көздерінің бірінші тобын дипломатиялық құжаттар құрайды. Олар
ҚХР мен Араб мемлекеттерінің дипломатиялық қатнастарды дамыту барысында қол
жеткізілген келісімдер, декларациялар, коммюникелер т.с.с. Мысалы,
Деректік көздерінің екінші тобына ел басыларының, сыртқы істер
министрлерінің, елшілердің баяндамалары, өзара сапарлар барысындағы
сөйлеген сөздері және әртүрлі ақпарат құралдарына берген сұхбаттары кіреді.
Олар берілген жұмыстың теориялық-әдістемелік негізін құрайды.
Зерттеу жұмысында қолданылған деректердің үшінші тобын Қазақстанның,
Ресейдің шығыстанушыларының, соның ішінде саясатшы, тарихшы ғалымдардың
зерттеулері мен монографиялары құрайды.
Ал деректердің төртінші тобын отандық және шетелдік мерзімді
басылымдарда кездесетін алуан түрлі ақпарат құжаттары кіреді. Ондай
мәліметтер Қазақстанның Егемен Қазақстан, Казахстанская правда, Жас
Алаш, Түркістан, Деловая неделя, Панорама газеттерінде және
Дипломатия жаршысы, Ақиқат, Саясат, Казахстан-Спектр, Центральная
Азия и Кавказ, Казахстан: экономика и жизнь, Казахстан и современный
мир, Аналитическое обозрение, Континент журналдарында бар. Ал Ресейдің
Правда, Известия, Аргументы и факты, Независимая газета газеттері
мен Проблемы Дальнего Востока, Мировая экономика и международные
отношения, Азия и Африка сегодня, Нефть и газ, Железнодорожный
транспорт журналдары пайдаланылды.
Зерттеу жұмысында пайдаланылған деректердің бесінші тобын Қазақстан мен
жетекші мемлекеттердің ақпарат агенттіктерінің хабарлары құрайды. Мұндай
ақпарат агенттіктердің қатарында Қазақстанның Хабар, ҚазААГ, Интерфакс-
Казахстан, Ресейдің Новости, ИТАР-ТАСС агенттіктері бар. Ақпарат
агенттіктерінің хабарлары, негізінен, интернет желісінен алынған.
Деректерді пайдалану жұмыстың алдына қойған мәселелерді мейлінше толық
зерттеуге және жұмыстың мақсаттары міндеттерін ашуға мүмкіндік бергені
сөзсіз.
Бітіру жұмысының әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысының теориялық
негізін отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми қорытыныдылары құрайды.
Бітіру жұмысы тарихи оқиғаларға және сан-саладағы мемлекетаралық құжаттарға
жинақтау, талдау, жүйелеу әдістері қолданылды. Сонымен қатар кеңінен
қолданылатын тарихи-салыстырмалы және жүйелеу әдістері де зерттеу жұмысына
арқау болды. Бұл әдістер ҚХР мен Араб мемлекеттерінің сыртқы саясатын
жүйелі түрде айқындауға мүмкіндік береді. Зерттеу жұмысын ғылыми негізде
жүйелеп, оның нәтижесін шығару үшін, сол арқылы баяндау, талдау және болжау
түрінде негізгі мақсаттарға қол жеткізу үшін ғалымдар әртүрлі әдістерді
зерттеген. Сыртқы саясаттың дамуына батыс зерттеушілері, әсіресе
американдық саясаттанушылар, өз үлестерін қосқан. Олар зерттеудің билікті-
элиталық, плюралистік, ұйымдастырушылық-құрылымдық, рационалды,
бюрократиялық-саяси модельдерін ұсынып, сыртқы саясат пен халықаралық
қатынастарды зерттеу мен талдаудың көптеген әдістемелерін дамытқан.
Зерттеу жұмысында саяси құбылыстарға баға берудің тағы бір әдісі
ретінде ойындар теориясы пайдаланылады. Бұдан 40 жыл бұрын метематик Джон
фон Нойманн мен экономист Оскар Моргенштерн экономикалық мәселелерді
шешудің тиімді жолдарын табуға тырысқан, сол орайда өздерінің "Ойындар
теориясы және экономиканың тәртібі" атты ортақ еңбегінде көрсетілген
классикалық ойындар теориясын жасап шығарған. Оның негізінде рационализм
принциптері бойынша жұмыс істейтін субъектілердің типтеріне талдау және
болжау модельдері құрылатын мүмкіндік теориясы жатыр. Біртіндеп бұл ойындар
теориясы ғылымның басқа да салаларына қолданылатын құралға айналды. Саясат
ғылымында ол құрылым мен процесс тұрғысынан алғанда, мемлекетаралық
келіссөздер сияқты саяси құбылыстарды зерттеудің салыстырмалы әдісі болып
табылады.
Бітіру жұмысыныың құрылымы кіріспеден, екі тараудан тұрады.
Тарау 1 Қазіргі геосаясат: Қытай Халық Республикасы мен Араб
мемлекеттерінің саяси ұстанымдары
1.1 Жаңа әлемдік тәртіп мәселесі - қақтығыстар теориясы
Жаңа әлемдік тәртіп мәселесін қарастырғанда біз бүгінгі халықаралық
қатнастар жүйсіне сараптама жасамастан бұрын алдымен жалпы қақтығыстар
теориясына және оның негізгі еркешеліктеріне тоқтлуды жөн көреміз.
Американдық зерттеушілер Патрик Мрган және Дэвид Лейк өз
зертттеулерінде қақтығыстардың 8 түрлі анықтамасын беріп, оның 12
варианттарын анқтаған болатын. Біздің диплом жұмысымыздың мақсатына оның
барлық түрлерін анықтау кірмейді. Дегенменде, аймақтық қақтығыстардың
кейбір ерекшеліктеріне , әсіресе ҚХР мен Араб мемлекеттеріне байланысты
қақтығыстарға толығырық тоқталуды дұрыс деп есептейміз, себебі бұл анықтау
ҚХР мен Араб мемлекеттерінің аймақтағы саясатын, ұстанымын түсінуге
көмектеседі деп есептеймін.
1.Екінші дүние жүзілік соғыс аяқталғаннан кейін АҚШ пен КСРО
мемлекеттерінің теке тіресі аяқталғн болатын. Бірақ бұл жалпы
қақтығыстародың аяқатлуы деген сөзді білдірмеді.
Қырғи қабақ соғыс аяқталғанғаннан кейін 1990 жылдан кейін аймақтық
қақтығыстар кезеңі бастады. Бұл аймақттарға Ауғанысатн, Таяу Шығыс,
Африкадағы қақтығыстарды жатқызуға болады.
2. Көптеген зерттеушілер ішкі және халықаралық қақтығыстардың
айырмашылығы біртіндеп жойла бастады деген пікірді көбірек қолдануда. Оның
үстіне сарапшылар халықаралық қақтығыстар мен халықаралық қатнастардың
қайшылықтары дегенен анықтауға көбірек көңіл бөлуде. Бір сөзбен айтқанда
қақтығстардың интернацианализациялануы жүріп жатыр деген пікерге келіп
отыр. Сондықтанда қақтығыстардың ішкі факторлары деген ұғым бірте – бірте
жойлуда. Аймақ деген түсінік халықаралық қатнастардың негізгі шарты емес.
Аймақтық деген сөз тек қана териториялық немесе бір белгілі кеңістікке
сәйкес келетін категоря емес.
3. Аймақ терминлогиясының мәні Копенгаген мектебінің қалыптасуына
байланысты өз мағнасын кеңейтуде. Копенгаген мектебінің өкілдерінің
қатарында Б Буза, О. Вэвер т.б. бар. Бұл мектеп өкілдері 1980-1990 жж
аймақты қауіпсіздік концепциясын жасаған болатын.
Сонымен аймақтық қақтығыстар термині, жаңа ғаламдық қарама –қарсылық
жоқ екендігін және қайшылыықтардың жаңа факторларының пайда болуымен
ерекшеленеді, бұл өз тарапынан Қақтығыс деген терминді кең көлемде
қолдануға мүмкіндік береді.
Ал аймақ деген ұғымды анықтауда Д. Лейк және П. Мрганның анықтамасына
сүйенсек Аймақ дегеніміз - өз ара байланысы бар кеңістікті атауға болады.
Бұл кеңістік өз ара территориямен байланысқан және бір немесе бірнеше
мемлекеттерді құрайды. Сонымен бірге аймақтық қатнастарға тек қана
мемлекетер ғана емес сондай-ақ басқа акторлар қосыла алады.
Бұл ораййда қақтығыстарды тек жағымсыз фактор ретінде қабылдамау
керек. Кей жағдайда қақтығыстар өркениеттің дамуына пайдалы әсер тигізеді
деп есептейтін авторлар да бар. Сондықтанда қақтығысты белгілі дәрежеде
социум ретін қабылдау қажет, себебі қақтығыстар әлеуметтік өмірдің жаңа
жақтарын тануға әсер етеді. Ал қақтығыстар өз тарапынан әлеументтік
өмірдіің көптеген жақтарына тарауда.
Қақтығыстардың неғұрлым көп тарған жақтарын көрсететін кестеге көңіл
аударайық.
Тарихи кезеңдер Қайшылықтар Қақтығыстар түрлері
15-16 ғғ Діни Діни соғыстар
17-18ғғ әулеттік Мұрагерлік үшін күрес
19ғ Ұлттық Ұлттық мүдделер үшін
күрес
20ғ идеологиялық әлеуметтік – саяси
жүйелер күресі
21ғ біртекітлік Жаңа қақтығыстар және
терроризм
Сондықтанда 1989 жж Фукуяма мен С. Хантингтон концепциясының тұжырымдары
сәтсіз болып көрінеді. Ф. Фукуяма. Конец истории. Вопросы истории
Мамандардың пікірінше қақтығыстардың пайда болу себебіде өзгеруде. Осы
орайда К.С. Гаджиев саясатты - қақтығыстарды шешу, оның трансформациялануы
және пайда болуы деп атап көрсетеді.Ал ресейлік зерттеуші А. Здравомыслова
адамзат өмірінің барлық жағы – экономика, сауда, интеграция экология т.б
қақтығыстарды тудыра алады деп атап көрсетеді. Хантингтон С№
Столкновение цивилизации Полис№ 1994№1. С 33-48
Екінші дүние жүзілік соғытан кейінгі қақтығыстардың өзгеру тенденциясы
келетін болсақ, Ф. Фукуяма мен С Хантигтонның концепцияларының орындалмай
қалғанын алға тарту керек. Бұл екі автор өте батыл гипотеза ұснынған
болатын. Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін діни, этникалық
қақтығыстаррды сараптай келе авторлар аймақтық қақтығыыстардың күшеюі
өркениеттер дағдарысына алып келеді және тек қана либеральдық құндылықтар
ғана үстем болады деген пікрді алға тартты.
Ф. Фукуяма мен С. Хантингтон концепциясы жарияланғаннан кейі 15 жыл
өткенен кейін, бұл концепциялардың толық жүзеге аспағандығын өмірдің өзі
дәлелдеп берді.
Бүгінгі күні қақтығыстар бойынша көптеген жаңа жұмыстар пайда болды.
Олардың ішінде Дж. Нейдің, Б. Барбердің, Т. Барнеттаның және тб авторларды
атап өтуе болады.
Соңғы жылдары ресейлік және отандық тарихнамада да аймақтық
қақтығстарға байланысты жаңа тың еңбектер жарық көруде. Бұл еңбектердің
басым көпшілігінде аймақтық қақтығыстардың класификациясы және қолданбалы
мңызы айтылады.
Қақтығыстарды зертттеудің өзектілігін артыратын факторларға келетін
болсақ оладың қатарында төменгілерді атап өтуге болады.
• КСРО –ның ыдырауы жаңа дағдарыстарды тудырды.
• Ескі қақтығыстар жаңа сыйпатқа ие бола бастады.
• Қақтығыстардың ішкі және сыртқы факторлары өзерді
• Қақтығыстардың пайда болу себептері өзгерді
• Жаһандану үрдісінің салдары
• Аймақтық қақтығыстарға сыртқы күштедің араласуы күшеюде
• Аймақтық қақтығыстарда қаза табатын адамдардың саны күрт өсуде
• Қақтығыстардың асссимитриялық сыйпаты
Осы ерекшеліктерді ескере отырып ҚХР мен Араб елдерінің саясатын
анықтауға болады.Барнет Т. Новая карта Пентагона Россия в глобальной
политике. 2004. № 3
Бүгінгі таңда жаңа халықаралық қатнастардағы қақатығыстарға ортақ даму
ерекшеліктері бар. Жалпы қақтығыстардың классиикциясына келетін болсақ,
оны Фкудид Ф, де Коммин, Н. Макиавеллии, К. Клаузевиц т.б. еңбектерінен
бастаған жөн.
Алдымен , біздің ойымызша қақтығыстарды белгілі дәрежеде бөліп алған
жөн.
Аймақтқ қақтығыстарды біз өз кезегінде бірнеше топқа бөлеміз;
• әлеуметтік
• халықаралық
• тұрмыстық
• экономикалық
• діни
Белгілі классификация жүргізгеннен кейін қақтығыстады кезеңдеррге
бөлуге болады
1. 1950-1970жж
2. 1970-1990 жж
3. 1990-2006 жж
Бұл жылдарда жарық көрген еңбеектер де әрине қақтығыстарды шешудің
жолдарын әр түрлі сыйпаттайды. Мысалы П. Сорокин мен К. Бузанның
еңбектеріндегі әдістемелік талаптар әр түрлі болуы мүмкін. Дегенменде,
барлық зертеушілерше ортақ классификцияның қалыптасуы да заңдылық.
1950-1970 жж Батыс Европда қақтығыстарды зертттейтін орталықтардың
қалыптасуы қақтығыстарды зерттеуге үлкен үлес қосты. Ондай мектептер
қатарында;
• Франция
• Англияи
• АҚШ
• Швеция т.б
Қақтығыстарды зертттеуорталығының негізгі бір бөлігі КСРО болды. КСРО
мамандары қақтығыстарды объективті үрдіс деп атап көрсете келе, оларды тек
таптық методология негізінде зерделеді.
КСРО – дағы жетекші оорындардың қатарында Мәскеудегі ғылыми
орталықтарды атауға болады МГУ, МГИМО, Шығыстану Институты т.б
Кеңестік авторлардың ішінде В.И. Гантман, Н.И. Дорнина т.б. болды.
Бүгінде жаңа әлемдік тәртіпті сараптағанда Қытай және Араб
факторларын алға тартады.
1.2 Жаңа әлемдік саясаттағы Қытай факторы
Казақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің Қазақстан
халқына жолдаған жолдауында мемлекеттің сыртқы саясатының басымды
бағыттарын анықтай келе, ҚХР қатнасты бірінші орынға қойғаны белгілі. Осы
орайда ҚХР –на байланысты халықаралық қатнастарды сараптау мен бүгінгі
геосасатты анықтаудың маңызы зор болып отыр.
1996 жыльі сәуірде Шанхайда ҚХР; РФ, ҚР, Қырғызстан Республикасы және
Тәжікстан арасында КСРО-ның бұрынғы республикалары мен Қытайдың арасындағы
көпжылдық өзара түсініспеуішілік пен сенімсіздіктің негізіне нүкте қойылды.
Шанхай кездесуі, сол кездегі, КСРО - дан қалған территориялық, шекаралық
мәселелерді шешті.
Қазақстандық сарапшіылардьң пікірінше Қытайдың сыртқы саясатынада
өткен тарихтың әсері әліде сезілуде. Сол жағдайды ҚХР қазіргі қалыптсып
отырған жаңа геосаяси жағдайда да пайдаланъп отыр.
Қытайды зертгеудегі қалыптасқан тарихнаманы шартты түрде кеңестік
және посткеңестік бөлуге болады. Қырғи - қабақ соғыс кезіңдегі қалыптасқан
тарихнамаға шолу жасай келе, белгілі геосатшы М.Лаумулин былай деп атап
көрсетеді: Шығыс Түркістаңдағы Қытай саясаты туралы алғашқы ірі ғылыми
еңбекті жазған Р.Проис пен Г-Лиас. Олардың еңбектерінде Шығыс Түркістандағы
ұлт-азаттық қозғалысты талкандалуы және казақ ауылдарының Үндістан мен
Пәкістанға көшуі баяңдалған. Сол сияқгы Дж.Дрейер жөне С.Э,Уимбуш
еңбектерінде Шыңжандағы мұсылмандардың ассимиляциясы және бейімделуі
үрдістері сарапталған. Бұл авторлар Қытай үкіметінің мәдени саясатына
және аз ұлттарға репрессиясы, Шыңжаң, кеңес-қытай қатынастарына да назар
аударады [1].
Автордың пікірінше XX ғасырдың 70-80 жж жарық көрген еңбектерде
негізінен КСРО-Қытай қатнастарындағы Шынжан факторы басым болған.
И.Сванберг және И.Бенсон еңбектерінде 1930-1950 жылдардағы Шығыс
Түркістандағы, 1944-1949 жылдардағы Іле аймағындағы Осман-батыр бастаған
казактардың көтерілісі және оның жасақтарының Оңтүстік Азия мен Түркияға
шегінуі баяндалған. Жалпы Батыс зертгеушілерінің бұл жылдардағы
еңбектеріндегі негізгі концепциясы, Кытай коммунисттерінің Шьшжанда
жүргізген модернизация үрдістері КСРО – ның Орта Азиядағы саясатына
карағанда тиімсіз болган жоқ. Шыңжанда дәстүрлі исламды насихаттау, хандық
Кытайдың ассимиляция үрдісіне қарсы күрес тамырын терең жайып, дәстүрлі
қоғам өз сыйпатын сақтап қалды. Ал КСРО-ның саясатының нәтижесінде Орта
Азиядағы орыстандыру (кеңестендіру) үрдісінің қаншалықты болғаны белгілі.
КСРО ыдырағанға дейін Қытайдың ресми саясатына түркі-мұсылмандық
халыктардың қарсылығын болжап, баға беруге арналған еңбектер саны аз.
Орта Азияда жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы аймақгағы
геосаяси жағдайды өзгертті. Күн тәртібінде Орталық Азияға Қытай
тарапынан келетін қауіп, түрік сепаратизмі, Орталық Азия мемлекеттерінің
Ресеймен, Қытаймен байланысы, ҚХР мен Орталық Азия арасындағы
демографиялық, экономикалық факторлар зерделеніп өзектілігі артты. [2]
Лаумулин М.Т. Китайско-центральноаиатскис отношения:
геополитика и безопасность. Взгляд с Запада Казакстан – Спектор. №2.
-1998.- С .
Американдық зерттеуші Т.Фуллердің пікірінше өзгерген геосаяси
жағдайда ҚХР үшін аймақтықсаясаттың маңыздылығы артады. Қытай Казақстанға
байланысты ұстамды саясат жүргізіп отыр. Оның басты есбебі мүсылман
сепаратизмі. Қытай өзінің сыртқы саясатында этникалық мәселеге көп көңіл
бөліп, бұл факгорды Кытай-Ресей, Қазақстан- Қытай, Қазаақстан-Ресей
қатынастарының негізгі факторы ретінде қарастырады деп есептейді. Оның
пікірінше егер ҚХР-РФ катынастары жақсарса ҚР-нан ұстамды этникалық
саясат жүргізуді талап етеді.
Жаңа геосаясат. Кытайдың жаңа геосаяси кеңістіктегі орнына оның
көрші мемлекеттермен шекара мәселесін реттеумен анықталуда. .
Мысал ретінде Қазақстан мен Кытай арасыңдағы шекараны анықгау
мәселесіне тоқталып өтейік. Бұл үрдіс 1992 жылы басталып 1998 жылы
аякталды. Бұл мәселе 1992 жылы ҚР премьер-министрі С.Терещенконың Қытайға
сапары кезінде, 1994 жылы ҚХР Мемлекеттік Кеңесінің төрағасы Ли Пэнның Орта
Азия мемлекеттеріне сапары барысында, 1996 жылы Цзян Цзяминнің, 1997 жылы
Ли Пэннің Алматыға сапары кезінде, сол сияқгы Н.Ә.Назарбаевтың 1997 жылы
ақпаңдағы және М.Балғымбааевтың 1997 жылы мамырдағы Қытайға сапарыңда,
сондай- ақ Цзян Цзяминнін 1997 жылы қыркүйектегі Алматы сапарларында
талкылады. Осы кездесулердің нәтижесінде 1997 жылы 29 қыркүйекте "Қазақстан-
Қытай" арасындағы шекара мәселесіне байланысты қосымша келісімге" қол
қойылды.
Қосымша келісім бойынша Чогон обо және Баймұрза аймагында ҚР саур
кыратының оңтүстік бөлігі Чоган-оба өтпеліне дейін, Жұрек және Чогон-оба,
Керегенты өзендерінің бір бөлігі (жалпы ұзындаіы 442 кв.км.) Қытай-Адырбай
және Талдыойрық өзендерішң жоғаріы атысы, Баймырза өтпедінің Тарбағатай
қыратының оңтүстік бөлііі (үзындағы 187 кв.км.)
Сарьппелді аймағыңца Казақстанға 95 кв.км. жер Сарышөлді өзенінің сол жақ
бөлігі, Шопақ өтпеліне дейінгі жер. Қытайға — Сарышелді өзенінің оң жақ
бөлігі.Жалпы ұзындығы 220 кв.км.
Бүгінгі танда Кытаймен Қазақстан арасындағы дау туғызып отыртан жаңа
мөселе "Кара Ертіс" өзенінің мәселесі. Бұл мәселе әлі де өз шешімін күтуде.
Казақстан мен Кытайдың арасындағы сондай-ақ, экономикалық мәселеде
маңызды орын алуда. экономикалық мәселенің дұрыс шешілуі екі мемлекеттің
Орта Азиядағы жаңа геосаяси жағдайын анықтаудағы шешуші фактор болмақ.
Біздің ойымызша Кытайдың Орталық Азиядағы жөне Казақстандағы сауда-
экономикалық қатынастарының қарқынды дамуы екі жақ үшін де тиімді болады.
ҚХР бүгінде өзінде жүргізілген реформалардың нәтижесінде әлемдік
алпауыт мемлекетке айналып отыр. Өзінің ВВП — бойынша жылдық өсімі 1980-
1997 жж. 9 % болып отыр. Егер де Қытайдың 30 провинциясын бір мемлекет деп
алып карастыратын болсақ, ал ондагы адам саны кейбір дамушы елдердегі адам
санынан асьп түседі, 1978-1995 жж. каррқьнды дамып отырған 20 мемлекетгі
осы провинциялар ғана парапар еді.
Сарапшылардың пікірінше 2005 жылы Кытай ВВП йойынша АКШ-ты куып
жетеді. Кытайдың экономикалық өркендеуіне тағы мына мысал дәлел бола алады:
1995 ж., өнеркөсіптегі өндіріс құралдарының 90% 1980 жылдан
кейін шығарылган; ірі және орта өнеркәсіп орындарындағы өндіріс
құралдарының 26 % дүние жүзінің алдыңғы катарлы стандарттарға сәйкес
келеді;
1997 жылы ҚХР сыртқы сауда көрсеткіші 325,1милиард долларды кұрады
Қытайдың жаңа геосаяси кеңістіктегі орны туралы айтатын болсақ, біз
этникалық мәселені айналып өте алмаймыз. Мәселен, АҚШ-тың Миссурий
университетінің профессоры Р.дж.Кайзер Кытайдан Қазақстанға көшетін
эмигрантардың легі Қазақстанға этно-демографиялық ахуалды өзгертеді деп
есептейді. Ал М.Олкой (Колгейт университеті) пікірінше Казахстан үшін үйгыр
ұлтшыл күштерін қолдау Қазақстан—Қытай катынастарына кері әсер етіп қана
қоймай, ұйғыр ұлтшылдығының Казақстанда таралуы да мүмкін деп есептейді.
Біздің ткірімізше ҚХР Орта Азияда да, Қазақстаңда өзінің экономикалық
куаттылығын барынша кең пайдаланады. Бұп Қытайдың Орталық Азиядағы негізгі
стратегиясы.
ҚХР мен Қазақстан жөне Орталық Азия мемлекетгершің арасындағы орын
алатын дипломатиялық, сауда-экономикалық, мәдени катынастардың дамуына,
тарихтан қалған кейбір күрделі мәселелердің шеішлуіне қарамастан, бүгінде
жалпы Орталық Азиядағы жағдайды өзгерте алатын мәселелер бар. Бұл ғаламдық
және "ішкі" даму мәселелері.
Орталық Азия мемлекеттері үшін, бұл өздерін егемен мемлекеттер құқыңда
сақгап қалу және әлемдік өркениеттегі өз орнын алу болса, ҚХР үшін, ол 2015
дейін алдынғы қатарлы мемлекеттер қатарына қосылу, экономикасының өсу
динамикасьш төмендетіп алмау. Сондықган да алдағы уақытта Кытай бірнеше
қиьндықтармен кездесуі мүмкін. ҚХР-нын даму қарқынына сараптама жасай келе
казақстаңдық зерттеуші К.Л. Сыроежкин негізгі қиьндықгарды атап көрсетеді.
• Халық санының өсуі, қызмет атқаратын адамдардың саныньң азаюы,
картгардың санының көбеюі;
• Ауыл шаруашылығының төмендеуі;
• Қоршаған органы жақсарту мен экологиялық мәселе;
• Тұгынатын заттарды қарқынды өндірудің қажеттілігі, астық өндірудің
тиімділігі мен өнімділігі;
• Ұлттық аймақгағы сепаратизм, Орталық пен ауылдар арасында
катынастардың шиеленісуі;
• ҚХР жоғарғы билік басындағы саяси дағдарыстың шиеленісуі, фракциялық
саяси дағдарыс;
• Қалалық жердегі экономикадагы мемлекеттік сектордың дамуы мәселесі;
• Экономикалық реформалардьщ әлеуметгік зардаптары, топтардың және
ауылдық жерлердегі жұмыссыздыктың көбеюі;
• Әлемдегі геосаяси жағдайдың тұрақсыздығы. Оның ішінде Орталық Азия,
Азия-Тынық мүхит аймағыңцағы жағдайға байланысты. Сол сиякты Азия
қаржы дағдарысының салдары.
Бұл факторлардың бәрі ҚХР мен Орталық Азия мемлекеттері арасындағы
жағдайға тікелей әсер етеді. Өзінің демографиялық, табиғи географиялық және
әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктеріне сәйкес және дүние жұзілік геосаяси
жағдайдың өзгеруі Қытай алдында үлкен мәселелерді қойьш отыр. Алдағы
уақытта Қытай негізінен екі мәселені шешуі кажет деп есептейді.
Біріншісі, Кытай жалпы адамзат алдында тұрған ғламдық мәселелерді
шешуге ат салысуы мүмкін, немесе ол "шиеленіс" заманына қайта бой ұрып,
Қытай идеологиясын, территориялық бакталастық геосаясатына оралуы мүмкін.
Ол жағдайда "территориялық кеңейту" саясатын Қытай Казақстаннан
бастамайтынына кім кепілдік бере алады?
Сондьгқтан да ҚХР-ньщ Орталық Азиядағы стратегиясына токталып өтейік.
90-жылдардағы сияқгы Қытайдың сыртқы саясатында Орталық Азия басымды
бағыттардың бірі болып отыр. Мысалы: 1994 жылы Қытайдың Мемлекепік
Кеңесінің төрағасы Ли Пэн Ташкент сапарында төрт негізгі бағытты аныктаған
болатын:
1. ҚХР мен Орталық Азия мемлекеттерінің ортақ мүдделеріне сейкес достық
қатынастарды дамьпу;
2. ҚХР мен Орталық Азия мемлекеттерінің саясаты үшінші елдерге қарсы
бағытталмаған;
3. Қытай бұл аймақта Ресеймен бақталаспайды;
4. ҚХР Орталық Азия мемлекеттеріне қауіп төндірмейді.
Біздің ойымызша ҚХР-ның Орталық Азиядағы саяси басымдылықгардың
негізгілері мыналар:
• аймақгағы пантюркизм мен фундаменталистік ықпалды шектеу;
• •Орталық Азия мемлекеттерімен сауда-экономикалық катынастарды нығайту
аркылы өзінің саяси-экономикалық ықпалын сақтап қалу;
• •аймақтағы саяси кұштердің тепе-тендігін және Орталық Азия
мемлекеттерінің арасындағы белгілі дәрежедегі кайшылықгарды сақгап
отыр.
Қазіргі кездегі Орталық Азиядағы жағдай тұтасынан алғанда ҚХР тиімді
болып отыр. Сондықган да ол бұл аймақгағы өзінің экономикалық мақсат-
мүдделерін анықтап алды. Олар төмендегідей:
•ҚХР үшін Орта Азия мемлекеттерінегі энергетикалық комплекстердің
дамуы маңызды қатынастар көзі;
•Металлургия саласындағы өнеркөсіптер (Кармет, Жезказганиветмет,
Балхашмет, Өскемен қорғасші зауыты т.б.)
•Құрылыс саласындағы өндіріс органдары;
•Қазақстанға бос еңбек күштері орналасқан Қытайдан миграциясны кушейту;
•Казақстанның бай түгьшушы нарығын кең түрде пайдалану.
Сарапшылардьщ пікірінше, егер 90 жылдары Қытай Орталық Азияда
экономикалық мәселерге көбірек көніл бөлсе, қазіргі уакьпта бірінші орынға
геостратегиялық мақсаттар шығуда. Осы мақсатта Кытай Орталық Азия
мемлекеттерімен (Кыргызстан, Өзбекстан, Тәжікстан) тығыз сауда-экономикалық
қатьшастар орнатуда. Ал Казақстанмен ерекше катынастарға мүдделі болыл
отыр.
Кытайдың жаңа геосаяси кеңістіктегі орнын қарастырғанда біз "Шанхай
бестігі" кеңесінің қызметіне және бұл Кеңестің " Шанхай ьштымақгастығына"
айналу үрдісіне көңіл аударуымыз кажет. Кытай Халық Республикасының Орталық
Азиядағы орнының нығаюы 1996 жылдың 26 сәуірінен басталды. Шанхай қаласында
ҚХР, РФ, ҚР, Тәжікстан және Кыргыз Республикаларынъщ арасында "Шекара
аймағында өзара сенім келісіміне қол қойылды, Бұл келісімнің маңызы зор.
Тарихта бұрын соңды мемлекеттердің өзара келісімі нәтижесінде әскерлерді
шекара аймағынан 100 км. Шығару үрдісі тіркелмеген. Кейбір сарапшылардың
пікірінше Шанхайда Ресей -Қытай стратегиялық альянс кұрылды деп те жариялап
үлгерді. Десек те бұл келісімнің біздің Республика үшін қажетгі келісім
шарт болғандығьш жокқа шығара алмаймыз. Бұл келісім шартты XXI ғасырдағы
көпжақгы ынтымактастық негізін салган кұжат деп те бағалауға болады.
Ұйымының аясындағы ынтымактастық бұл ұиымға катысушы мемлекеттердің олар
катысушысы болып табылатын басқа халыкаралық шарттардан туындайтын
құқықтары мен міндеттемелеріне қайшы келмейді.
Ал Қытайдың сыртқы саясатына на баға бере келе Батыс сарапшылары оның
экномикалық кірігуш демографиялық саясат тұрғысьнан қарастырады
(Р.Даннройтер), Сондай-ақ бұл үрдістің нәтижесінде Азияда жаңа экономикалық
сыбайластық ұйымның пайда болуы мүмкін деп те болжамдар жасауда (Х.Мамин).
Бұл экономикалық ұйымға Орта Азиялық жаңа мемлекеттермен қатар Иран,
Ауғанстан, Пәкістан кіруі мүмкін. Оның пікірінше бұндай геосаяси одактың
негізін Қытай-Пәкістан катынастары құрайды деп атап көрсетеді.
Ал атакты аналитик Т.Фуллердің пікірінше болашақга Орта Азия
мемлекеттері Қытай-Ресей-Үндістан арасыңцағы геосаясатка тәуелді болуы
әбден мүмкін деп есептейді.
Қытай мен Орта Азия мемлекеттерінің қарым-катынастары Евразиядагы екі
тарихи үрдістерге байланысты дамиды.
Ресей және Кеңес империясының ыдырауы мен ҚХР-ның әскери куатының
күшеюі болмақ (Р.Муиро).
Біздің ойымызша ҚХР-ның геосаяси стратегаясынада Шыңжаң мәселесі
ерекше орын алады. Шыңжаң мәселесін Қытайдың сыртқы саясатының және
халықаралық экономикадан бөліп алып қарастыру мүмкін емес.
Шынжаң провинциясы аймақгың модернизациялық үш кезеңін басынан өткізді;
"Үлкен секіріс", мәдени революция және 1980 жылгы реформалар. ҚХР-да
реформалар дәуірінің 8-ші бесжылдығында яғни 1991-1995 жылдары Шынжаң жалпы
Қытай дамуының басыңқы бағыты деп жарияланды. Біздің ойымызша ҚХР-сы
ПІынжаңды дамытуда екі стратегиялық мақсатгы көздеп отыр.
Біріншіден, Қытай ШҮАА (СУАР) дамытуды Оргалық Азия мен Орта Шығысқа
ену аймағына айналдыру болса, екіншіден Шыңжаң жаңа әлемдік экономикалық
құрылымға енудің алаңы болмақ, яғни Қиры Шығыс, Ресей, Жапония, Кореямен
қатар ұлы исламдық шеңбер Орталық Азия және Орта Шығыс, сөйтіп Қытай өзіне
экономикалық тәуелді аймақгы жасауға тырысады.
Айта кететін жағдай ПІыңжаң мен Орталық Азия арасындағы экономикалық
интеграция КСРО тұсында калыптасты. Мәселен 1989 жылы Шынжаң мен КСРО
арасындағы сауда айналымы 118,5 млн.долл. жеткен.
Сарашпылардың пікірінше ресми Пекиннің Шыңжаңның басқа да Онтүстік
аймақтарымен арадағы теңсіздікті кайта карауға мұнай факторы әсер етті.
Мәселен: 1980 жж. аяғында американдық Эксон және Мобил мұнай компаниялары
Таримдегі мұнай кенін игерге ынта білдірген болатын. Бірақ, олар Қытай
Үлттық мұнай компаниясының қарсылыгына тап болады. Қытай мамандарының
пікіршше ҚХР шетелдік технологиясыз да өздері мұнайды игере алады деп
дәлелденді. Сондай-ақ Қытай үкіметі шетелден технологиялық шығындарын өтей
алмайды деп түсіндірілді.
Соның ішінде Фергана аймағында ұйғыр сепаратизмі шиленісіп отыр. Оның
алғы шарты 1871-1888 ж.ж. Якуп-бек бастаған Қытай үстемдігне қарсы
көтерілістен басталган.
Бүгінде ұйғыр сепаратизмі ваххабизм идеологиясын қолдап аймақтагы
тұрактылықка әсер етуде. Қытай баспасөз мәлеметтеріне карағанда ұйғыр
сепаратистік қозғалыстары Сауд Аравиясынан., Сирия, Пәкістан және Иран
мемлекеттерімен каржыландырып отыр.
Кашқар мен ферғана аймактары діни негіздегі ұтгаралық кақтығыстардың
орталығы болып отыр.
Солтүстік бағыттың үйғырлары ҚХР Орталық үкіметіне қарсылықгың басында
тұр деп атауға болады. Бұл аймақтың жергілікгі түрғындары Казақстандағы
үйғырлармен тығыз байланыста. Казақстанда 1 853 01 ұйғыр тұрады, олар ТМД
ұйғырларыньщ 70% күрайды.
Франс-пресс агенттігінің мәлеметтері бойынша Қазақстанда жасырын қызмет
атқаратын 4 ұйғыр ұйымдары бар. Оның ішінде Шығыс Түркістан ұлт-азаттық
революциялық ұйымының біріккен орталығы. Оның жетекшісі Жүсіпбек Мұхлиш.
Ресми Пекин Қазақстанда ұйгыр қозғалысын қолдап отыр деп айыптауда.
Өйткені 1944 жылы құрылған "Шығыс Түркістан республикасы" Іле, Алтай,
Тарбағатай территориясында құрылган. Бұл жерлерде Қазақстан мен қырғыздар
көп мекендейді. Қазақстан Республикасьның бұл меселедегі позициясы айқын.
Қазақстан үкіметі сепаратистік қозғалыстардың кандайын болса да қолдамайды.
ҚХР қарым - катынастарды достық, өзара тиімді тұрғыдан дамыту болып
табылады.
ҚХР-ның жаңа геосаяси кеңістіктегі орнын біз екі жақты қатынастардың
даму үрдісінен, мемлекеттердегі әлеуметгік-саяси реформалардың алғы
шарттарьш сараптай отырып баға бере аламыз.
Біз жоғарыда атып көрсеткеніміздей КСРО-ның ыдырауы Орталық Азияда жаңа
мемлекетгердің пайда болуына әкелді, Казақстан тоталитаризмнің барлық
келеңсіз жақгарын басынан өткізді. КСРО кезінде Қазақстан ғылым-техника
дамуыңца Одақтас республикалар ішінде алдыңғы орыңда болды. Бірақ 80 жыл
Қазақстанға да саяси дағдарыс, экономиканың, әлеуметгік құлдырау тән болды.
Соның салдарынан 1986 жылы Алматыда жастардың СОКП Орталық Комитеті
жоғарыдан қабылдаған шещімге наразылық бұрқ ете тусті. 1989 жылы Караганды
шахтерлерінің бас көтеруі болды.
Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялағаннан кейін 1991 жылы онын
тұңғыш президенті болып Н.Э.Назарбаев бірауыздан сайлаңды. Н.Назарбаев
қоғамды демократиялаңдыру, ҚР әлемдік қауымдастықгы өзінің тиісті орнын
алуға зор тарихи еңбек сіңіріп кедді.
Бұдан бұрын айтканымыздай Казақстанның сыртқы саясатындағы басым
бағьптардың бірі КХР мен өзара тиімді экономикалық кіріктіру, екі
мемлекетгің Орталық Азиядағы геосаяси тұрақгылық камтамасыз етудегі ортақ
стратегияны қалыптастыру болып табылады.
Қазақстанның қазіргі жағдайының ерекшелігі, ягни экономикалық
реформалау жолдарында кальштаскан тетікгердің ықпалының күшеюі. Бұл өз
тарапынан сыртқы экономикалық және саяси байланыстар әлуетіне елеулі түрде
ыкдал етуде.
Қазақстан үшн Кеңестік дәуірден кейінті болмыстың нақгы шындығының,
егемендену үрдісіне талдауды, мемлекеттік стратегияның мақсаттарын
Н.А.Назарбаев 1992 ж. "Казақстанның егеменді мемлекет ретінде каз тұруы мен
қалыптасуының стратегиясында" тұжырымдалды.
Оның ішіңде стратегиялық мақсат ретінде экономикалық реформаларды
ойдағыдай жүргізу, геосаяси тұрғыдан өз орнын табу, Қазақстанның
қоғамдастыктағы саяси салмағын арттыру, Қазақстанның оңтайлы геосаяси
жағдайын пайдалану т.б.
Сондай-ақ Н.Назарбаев ҚХР мен толық сенім принципі негізінде өзара
достық қатынастарды қолдау ел үшін төтенше маңызды екенін атап көрсетті.
Екі мемлекеттің геосаяси кеністіктегі алатын орны және олардағы
реформалардың барысы туралы өз пікірін білдіре келе Қ.Сұптанов екі көршілес
мемлекеттің экономикалық реформалар өзіне тән ерекшеліктерін де атап
көрсетеді. Оның ішарінше Кытайдағы реформалар барынша саяси жүрісті сақтай
отырып жүргізіледі және реформалар қоғамды біріктіреді, халықгы аштық пен
кедейліктен сақгап калды.
Казір дүние жүзі Қытай тәжірибесін үйренуде, Ал Казақстанда реформалар
бұрынғы саяси түсінік ыдырап, экономикалық шаралардың байланыстарды үзілді,
әлі жаңа мемлекетгілікггің қалыптасуы жағдайында жүзеге асуда,- деп атап
көрсетті.
Сонымен Жаңа әлемдік тәртіп ЖӘТ Қытай факторы мәселелерін
қорытындылайтын болсақ;
1. ЖӘТ кезеңіндегі ҚХР орнын дұрыс түсүну қажет
2. аймақтық мәселелерде ҚХР мен қатысушы мемлекеттердің өз ара
түсінушілігі күшейту
3. Территориялық қайшылықтарды дағдарыс аймағына айналдырмау үшін ҚХР
ұстанымы ерекше
4. Аймақтағы қақтығыстарды реттеуде механизімдерді жетілдіру қажет
1.3 Жаңа әлемдік тәртіптегі Араб фактор
Бүгінгі халықаралық қатнастар жүйесінде Араб мемлекеттері және сонымен
байланысты Таяу Шығыс барған сайын маңызды орын алуда. Бұл үш ірі
құрылық: Еуропа, Азия және Африка түйісуінде орналасқан осы аймақтың
бірегей геосаяси жағдайымен байланысты. Бұл жерде көмірсутегі шикізатының
әлемдік қорларының үштен екісі жатқанын қоса алғанда, адамдық және
экономикалық елеулі ресурстар шоғырланған. Көрсөтілген жағдаяттар қазіргі
халық-аралық қатынастарда Таяу Шығысқа барған сайын артып отырған заңды
рөлін қамтамасыз етеді.
Екінші дүние жүзілік соғыс аяқталғаннан кейін көпшілігі тәуелсіздік
алған араб мемлекеттері экономикалық дамуының айқындаушы факторы мұнай
болып табылады. "Қара алтынның" бай қорын игеру бұл елдер экономикасын
басым шикізаттық сипатын ғана емес, олардың сыртқы саяси бағытын да
белгілеп берді. Нақ осы мұнай факторы бір жағынан, аймақ мемлекеттерінің
аса мол кіріс алуын қамтамасыз етсе, екінші жағынан, әлемдік державалардың
Таяу Шығысқа ықпал үшін аймақтық бәсекелестігінің, Иран мен Ирак, Сауд
Аравиясы мен Йемен, Ирак пен Кувейт және басқалары арасында көптеген
қақтығыстардың туындау себебіне айналды. Өткен ғасырдың 70 жылдарындағы
мұнай дағдарысынан бастап Вашингтон Парсы шығанағы ауданын өз стратегиялық
мудделерінің аймағы деп жариялады, бұл аймақ елдерін АҚШ-тың одақтастары
мен қарсыластарына жіктеді. Израильден басқа Таяу Шығыс мемлекеттерінің
ішкі және сыртқы саяса-тының екінші тірек киті Ислам. Діни фактордың,
ықпалы да қарама-қайшылықта. Оның игілігі жұмылдырушылык. рөлінде (әлемнің
бұл елдерінің көпшілігі Батыс пен Шығысқа, Солтүстік пен Оңтүстікке емес,
мұсылман және мусылман емес дүниеге бөлінеді). Бұл діни қағидат бойынша
мысалы, ИКҰ, ИДБ және басқа да түрлі халықаралык, саяси және қаржы
кұрылымдарын құруға алып келді.
Мұнымен бір мезгілде Ислам факторынын. теріс ықпалы да бой көрсетіп
отыр, ол кебінесе шииттік Иран мен сунниттік араб дүниесі арасындағы елеулі
алауыздықтардың, Ирак пен Бахрейнде суннит және шиит қауымдастықтары қарым-
қатынасындағы ішкі шиеленістердің, Ливанда азаматтық соғыстың көзіне
айналды. Кейінгі жылдары экстремистік және терроршылдық ыңғайдағы кептеген
діни қозғалыстар үлкен қиын түйін болып отыр.
Аймақтағы саяси ахуалды айқындаушы үшінші фактор -этниклық және
конфессия аралық қарама-қайшылықтар. Ілгеріден келе жатқан, қантөгісті әрі
шешілуі қиын осы заманғы дағдарыс - араб-израиль қақтығысы нақ осыған
байланысты.
Жоғарыда баяндалған ерекшеліктер ЖӘТ кезіндегі Араб мемлекеттерінің
саясатының негізгі бағыттарындағы ерекшеліктері мен өзгешеліктерін айқындап
берді. Олардың біріншісі аумақтың мемлекеттерімен қатынастар орнату және
даму үрдісі белсенді байланыстармен және экономика саласында бірлескен
жобаларға өте сақ қараумен ерекшеленеді. Мұның себебі екінші дүние жүзілік
соғыстан кейін Араб мемлекеттері өз тәуелсіздігін алғаннан кейін көптеген
елдермен қатынас орнатуды тыңнан бастауға тура келді.
Екінші себебі араб мемлекеттері үшін дәстүрлі саясат мемлекет аоалық
қатынастан гөрі билеуші әулет мүшелерімен қатынастар орнату әлдеқайда артық
түратын.
Үшіншіден байланыстар кебінесе мунайды сыртқа шығарушы; немес туысқан
араб елдерімен кең аукымда алғанда ислам дүниесімен дамыды.
Таяу Шығыстағы саясаттың аса бір нәзік астары Израиль мен араб
елдерімен байланысы болып отыр. Аймақта ірі державалардың мүдделері
түйіскенін ескере отырып, мұндай саясаттың міндетті шарты Таяу Шығыс бейбіт
процесінде барлық қатысушылардың пікірлерін ескеріп отыру қажет. Кей ретте
ол пікірлер мен көзқарастар бір-біріне карама-қарсы келіп те жатады.
Сондықтан қазіргі халықаралық қатнастар жүйесінде аймақтағы қатынас
саясатына теңгерімділік пен тұрақтылық бере отырып, Таяу Шығысты реттеуде
әр мемлекет өз көзқарасын мұқият ойланып, таразылап отыруы қажет.
Египет Араб Республикасы араб шығысы елдерінің халқының саны жөнінен
аса ірісі және мейлінше ықпалдысы болып табылады. Айтарлықтай әскери
экономикалық әлеуеті бар. Президент Гамал Абдел Насер заманынан бері Египет
байсалды саясатының, күрделі аймақтық проблемаларды шешуде ұтымды делдалдық
күш-жігер жұмсауының арқасында мусылман, Африка және дамушы елдер арасында
зор беделге қол жеткізе алды. Бүгінгі күннің ақиқатына сәйкес Египет сыртқы
саясатының негізгі мақсаты араб ынтымақтастығын дәйектілікпен нығайту, Таяу
Шығыс бейбіт процесін ілгерілету, аймақты ядролық қарудан ада еңірге
айналдыру, ұжымдық қауіпсіздіктің Жерорта теңіздік жүйесін құру, сондай-ақ
Африка құрылығында этникалық қақтығыстарды реттеу болып табылады.
Мысыр елінің аймақтық рөлін Қазақстанда жақсы түсінеді
Президент Н.Назарбаевтың;1993 жылғы 13-16 ақпанда Египетке ресми сапары
Қазақстан - Египет қатынастары тарихында ірі оқиға болды. Қазақстан
басшысының ЕАР Президенті X. Мубаракпен келіссөздері екі жақты сауда-
экономикалық ынтымақтастықтың кең ауқымын, сондай-ақ екі жақты мүдделілік
туғызып отырған бірқатар халықаралық проблемаларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz