Еңбекақыны есептеу және еңбекақы төлеу есебі
Мазмұны
Кіріспе
1 Еңбек ақы бойынша қызметікерлермен есептесу есебіне жалпы
сипаттама 6
1.1 Еңбекті, оған ақы төлеудің және қызметкерлермен есеп айырысуды
есепке алуды ұйымдастырудың негізгі, маңызы және міндетті
6
1.2 Еңбекақыны есептеу және еңбекақы төлеу есебі 13
1.3 Берілген еңбек демалыс пен уақытша еңбекке жармсыз күндеріне
төленетін төлемдерді құжаттық рәсімдеу және есептеу тәртібі 16
1.4 Еңбеккерлерме еңбекке ақы төлеу бойыныша есесп айырысуды есепке
алу 21
2 Кюм ойл ЖШС қаржылық жағдайын талдау 31
2.1 Кюм ойл ЖШС 2009 -2010 жылдардағы қаржылық жағдайын талдау
31
2.2 Кюм ойл ЖШС қызметкерлерінің еңбек ақысын ұсталынатын
ұсталымдардың есебін талдау 40
3 Кюм ойл ЖШС еңбекақы тұрақтылығын арттыруда ұсынылатын
тәжірибелік нұсқаулар 49
3.1 Кюм ойл ЖШС еңбекақысының тұрақтылығын арттыру жөнінде
ұсынылатын тәжірибелік нұсқаулар 49
3.2 Кюм ойл ЖШС қызметкерді жұмыстан босатқан кезде жеке табыс
салығын есептеу 52
Қорытынды 55
Қолданылған әдебиеттер 59
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Кәсіпорындағы ақша қаражаттардың есебі,
аудиті және талдауы қай кезеңде немесе қай жерде болмасын ақша қаражат өз
маңыздылығын жоғалтқан емес. Әр объект не болмаса субъект өзінін шаруашылық
операцияларымен байланысты, қандай да болмасын басқа бір кәсіпорынмен алыс-
берісте болады. Мысалы: Материалдарды жеткізушілермен, тауар, өнім
алушылармен немесе пайдаланушылармен шаруашылық байланыста болып және
олармен алыс-беріс қатынастарда болып тұрады.
Алыс-беріс қатынастары мемлекеттік бюджет, әлеуметтік қамсыздандыру,
зейнетақы қоры және тағы басқа органдарымен пайда болады.
Есеп айырысудың айқын ұйымдастырылуы айналымдағы қаржылардың
айналымдылығын тездетуге, төлемдердің мерзімін өткізіп алған жағдайларда
кәсіпорынға айыппұл мен өсім төлеуден құтылу мүмкіндігін береді.
Операциялық қызметтен алынатын ақша қаражатының ағыны басым түрде
субъектінің пайда әкелетін қызметінен алынады. Осылайша, әдетте, олар
пайданы немесе залалды айқындау кезінде ескерілетін операциялар мен басқа
да оқиғалардың нәтижесі болып табылады. Операциялық қызметтен алынатын ақша
қаражаты ағынының мысалдары мыналар болып табылады:
1) тауарларды сатудан және қызметтерді көрсетуден түсетін ақшалай
түсімдер;
2) роялтиден, алымдардан, комиссиялық сыйақылардан түсетін ақшалай
түсімдер және өзге де түсім;
3) берушілерге тауарлар мен қызметтер үшін ақшалай төлемдер;
4) қызметшілерге және олардың атынан ақшалай төлемдер;
5) ақшалай төлемдер немесе олар инвестициялық немесе қаржылық
қызметке жатқызылуы мүмкін жағдайларды қоспағанда, пайдаға салынатын
салықты өтеу;
6) ақша қаражатының түсімдері және мәмілелер жасау үшін немесе
қайта сату үшін арнайы сатып алынған қорлар ретінде қаралатын сауда
мақсаттарында ұсталатын инвестициялық шарттар, қарыз шарттары мен өзге де
шарттар шеңберіндегі төлемдер.
Жабдықтың бір бірлігін сату сияқты кейбір операциялар қызметтің
нәтижесіне енгізілетін пайданың немесе залалдың туындауына әкелуі мүмкін.
Алайда, осындай операцияларға байланысты ақша қаражатының қозғалысы
инвестициялық қызметтен түсетін ақша қаражатының қозғалысы болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты
ақша қаражаттарының есебі мен аудитін ұйымдастырудың теориясы мен
тәжірибесін зерттеу негізінде одан әрі жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау
болып табылады.
Осы қойылған мақсатқа жету үшін зерттеу барысында келесі міндеттерді
шешу көзделді:
1) касса операцияларының есебіне сипаттама беру;
2) есеп айырысу шоты бойынша операциялар есебінің мәнін ашу;
3) басқа да ақша қаражаттар есебіне талдау жүргізу;
4) ақша қаражаттарының аудитін талдау;
5) Кюм ойл ЖШС жалпы сипаттама беру;
6) кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жүргізу;
7) кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау жүргізу;
8) Кюм ойл ЖШС есептік саясатын жетілдіру жолдарын ұсыну;
9) ақша қаражаттарының есебі және аудитін жетілдіру шараларын
ұсыну;
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп өзіне ақша құралдарындағы
өзгерістер мен осындай өзгерістерді операциялық, инвестициялық және
қаржылық қызметтен өзгерістерге бөліп, субъектінің кезеңдегі ақша
қаражатының баламалары туралы ақпаратты қамтиды.
Ақша қаражатының баламалары инвестициялаудан немесе басқа
мақсаттардан гөрі қысқа мерзімді ақша міндеттемелерін өтеу үшін ұсталады.
Осылайша, әдетте, инвестиция алынған күннен бастап үш ай немесе одан аз
болатын өтеу мерзімі болған кезде ғана ақша қаражатының баламасы
анықтамасында болады. Банктік овердрафттар, әдетте, қарыз алумен ұқсас,
яғни қаржылық қызмет ретінде қаралады. Солай бола тұрса да, егер банктік
овердрафт талап ету бойынша өтеуге жатса және субъектінің ақша қаражатын
басқарудың инструментарийінің ажырамас бөлігі болап табылатын болса,
банктік овердрафттар ақша қаражатының құрамдас бөлігі және ақша қаражатының
баламасы болып табылады.
Экономиканың қай саласындағы болмасын шаруашылық суьъектілер мен
еңбек ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс
қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға, өзінің өндіріп шығаратын өнімін
халыаралық рыноктағы бәсекелестікке жарамды шығаруға, өндірісін ұлғайтуға,
өндіретін өнімнің өзіндік құнын төмендетуге және де қоршаған ортаны
сақтауда оған зиян келтірмеуге мүдделі. Бұл орайда шаруашылық субъектінің
материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын, сондай-ақ басқа да
ресурстарын тиімсіз жұмсауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен
мәнін айырықша атап өтуге болады. Сонымен қатар: шағын және орташа
касіпкерліеті дамытуға мемілекеттік тұрғыдан көп көңіл бөлінуіне байланысты
елімізде күнен күнге бухгалтер және аудитор мамандарына деген сұраныс
артуда. Әрине, олардың кәсіпкерлік шаруашылығын дамытуға қосатын үлесі мен
жасайтын қызметі елеулі де әрі тиімді, және де ақша қаражаттарының аудит
саласында алатын орны ерекше.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасында индустриясы дамыған елдердің озық
тәжірибесіне сәйкес бизнестің жаңаша кешенді тәуелсіз кәсіби аудиті жүзеге
асырылуда. Сондай-ақ қазіргі кезде халықаралық стандартқа көшу барысында
бухгалтерлік есеп және аудит жұмысына қойылатын талап өте күрделі. Ол шетел
тәжірибесін тиімді қолдану, бухгалтерлік есепті жаңа талаптарға сай
жеделдетіп бір жүйеге келтіру болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні мен объектілері. Зерттеу пәні ақша
қаражаттарының есебі мен аудитін ұйымдастыру және жетілдіру болып табылады.
Зерттеу объектісі Кюм ойл ЖШС болып табылады.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізі. Ғылыми жұмысты
зерттеу барысында бухгалтерлік есеп, аудит, басқару, қаржылық-экономикалық
талдау саласындағы отандық және шетелдік ғалым-экономистердің еңбектері,
Зерттеу жұмысының көлемі мен құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш
негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Еңбек ақы бойынша қызметкерлермен есептесу есебіне жалпы
сипаттама
1. Еңбекті, оған ақы төлеудің және қызметкерлермен есеп айырысуды
есепке алуды ұйымдастырудың негізгі, маңызы және міндетті
Мекемеде еңбекті, еңбекақыны және еңбеккерлермен есеп айырысуды
есепке алу есеп жұмысының маңызды, жауапты және қиын учаскесі болып
саналады. Мұнда еңбек және еңбекақы бойынша еңбеккерлердің саны, еңбек
өнімділігі және еңбекке ақы төлеу қоры сияқты маңызды керсеткіштерге ерекше
бақылау қажет. Еңбек және еңбекке ақы төлеу есебінде мынадай қатал
көрсеткіштер көрсетіледі: еңбеккерлердің саны, олардың құрамыңдағы
кәсіптері, мамандықтары және т.б. бойынша өзгерістер; еңбек уақытының
шығындары (пайдалану) - еңбек жасалған жұмыс күндерінің саны (адам-күндер
және сағаттар); еңбек тәртібін сақтау; орындалған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтер көлемі; төлемдер түрлері және еңбеккерлердің сана-ты бойынша
еңбекақы төлеу қоры; еңбекке ақы төлеу қорынан тыс төленген сыйлықтар мен
басқа да төлемдер; мекемеде қолданылатын еңбекке ақы төлеудің нысандары мен
жүйелеріне сәйкес уақытында есептеу және әрбір еңбеккермен есеп айырысу;
еңбекақыдан ұстап қалулардың заңдылығы және т.б. Бухгалтерлік есептің
деректерінің негізінде экономикалық қорыту және талдау жүргізіледі, жұмыс
күшін тиімді пайдалану және еңбекке ақы төлеу қорын ұтымды пайдалану
жөнінде қорытынды жасалады. Бұл еңбек және еңбекақы бойынша көрсеткіштерді
жақсартуға бақылау жасауда бухгалтерлік есептің негізі ақпараттық көз
ретінде маңыздылығын көрсетеді.
Еңбекке ақы төлеу бойынша еңбеккермен есеп айырысудың бухгалтерлік
есебінің негізгі міндеттерінің бірі белгіленген штат кестесін және
еңбеккерлер санын, лауазымды кесімді жалақылар мен ставкаларды, еңбекке ақы
төлеу мен сыйлық беру жөнінде бекітілген ережелерді, еңбекке ақы төлеу
қорын дұрыс және ұтымды пайдалануға, белгіленген жұмыс ережесі мен еңбек
тәртібін сақтауға есептің бақылау қызметін (функциясын) жүргізу болып
танылады. Бұл бағытта бухгалтерлік есептің көрсетілген бақылау қызметін
(функциясын) жүргізу мекеменің бас бухгалтерінің негізгі міндеттерінің бірі
болып табылады, ол басқа бөлімшелермен (кадр бөлімі, жоспарлау
бөлімі, еңбек және еңбекақы бөлімімен) бірлесіп орындалады. Штат кестесін,
лауазымды, кесімді жалақылар мен ставкалар үлгілерін (схемаларын) бұзғаны
үшін мекеменің жетекшісі мен бас бухгалтері жеке жауапкершілікпен жауап
береді.
Еңбекке ақы төлеу қорын дұрыс және ұтымды пайдалану көп жағдайда жеке
құрамды, жұмыс істеген уақытты, орындалған жұмысты есепке алу бойынша
жасалған бастапқы құжаттаманың сапасына байланысты. Сондықтан бухгалтерлік
есептің міндеттерінің бірі еңбеккерлерге жұмыс істеген уақыты немесе
орындаған жұмысы үшін еңбекақы есептеуге негіз болған құжаттаманы дұрыс
жасап және бухгалтерияға уақытында түсуіне қатал бақылауды қамтамасыз ету
болып есептеледі. Бұдан бухгалтерлік есептің келесі негізгі міндеті шығады
- еңбекке ақы төлеудің әртүрлі нысандары мен жүйелерінде жұмсалған жұмыстың
саны мен сапасына сәйкес әрбір еңбеккерге тиісті еңбекақыны, қосымша
сыйлықтарды тиянақты есептеу және олардан қолданыстағы заңдарға сәйкес
салықтар және басқа сомаларды дұрыс ұстап қалу. Бұнда бухгалтерлік есепте
тізімдік кұрам бойынша, сондай-ақ мекеменің штатында тұрмайтын тұлғалар
бойынша негізгі және қосымша еңбекақыны жеке көрсетуді қамтамасыз ету
қажет. Бұл есептік жұмыстың ең жауапты учаскесі, өйткені еңбекақы мен
сыйлық қосымшаларды есептеу барысында еңбеккерлер өзінің еңбегінің
нәтижесіне материалдық ынталану қағидатының (принципінің) тәжірибелік
көрінісін табады. Сондықтан мұңда еңбекке ақы төлеу жөніңдегі барлық
қолданыстағы заң мен ережелер қатал сақталуы, ал еңбекақы бойынша
бухгалтердің жұмысы ерекше ашық болуы керек.
Жоғарыда қарастырылған бухгалтерлік есептің міндеттерімен тікелей
байланысты келесі маңызды міндет еңбек заңдарын қатал сақтағанда әрбір
еңбеккермен еңбекақы бойынша есеп айырысуды дұрыс және уақытында жүргізу
болып танылады. Мекеменің бухгалтериясы бұл міндеттерін орындаумен қатар,
әділ және уақытында мынандай есеп айырысуларды қамтамасыз етуге міндетті:
бюджетпен еңбеккерлердің еңбекақысынан ұсталатын тиісті салықтар сомалары
(әлеуметтік, жеке табыс салығы және басқалар); сауда мекемелерімен
- олардың еңбеккерлерінің несиеге сатып алған тауарлары үшін кезекті
төлемдері бойынша; басқа мекемелермен және тұлғалармен -. сот мекемелерінің
атқарушы құжаттары бойынша және т.б. Бұл сомалар пайдасына ұсталған тиісті
мекемелер мен тұлғаларға уақытында аударылуға тиіс.
Мекемелердің жетекшілерімен қатар бас бухгалтерлер штат кестесіне
лауазымды кесімді жалақыларының (ставка-ларының) дұрыс белгіленуіне және
штаттағы және тізімдік құрамда жоқ еңбеккерлердің еңбегіне ақы төлеу қорын
ұтымды пайдалануға дербес жауапкершілікті алып жүреді.
Жұмысшылармен және қызметкерлермен әділ және уақытында есеп айырысу
еңбеккерлердің жеке құрамын, жұмыс уақытын және өнім, өндіру немесе
орындалған жұмыстарды ескеріп қамтамасыз етіледі.
Еңбеккерлердің жеке құрамын, жұмыс уақытын, өнім өндіруді және
еңбекақыны есептеуді құжаттық рәсімдеу.
Еңбеккерлердің саны және кұрамы жөнінде мәліметтерді жүйелі алу
мақсатында мекеменің кадр бөлімі немесе бухгалтериясы жеке құрамының есебін
жүргізеді. Жеке құрамды, есептелген және төленген еңбекақысын есепке алу
үшін бастапқы есеп құжаттамасының бір ізге түскен (унификацияланған) нысаны
пайданылады.
Еңбеккерлердің санын есепке алу бойынша бастапқы құжаттары болып
танылады: Жұмысқа қабылдау туралы бұйрық (өкім) (№ Т-1 нысаны); Басқа
жұмысқа ауысуы туралы бұйрық (өкім) (№ Т-5 нысаны); Демалыс беру туралы
бұйрық (өкім) (№ Т-б нысаны); Еңбек келісім-шартын тоқтату туралы бұйрық
(өкім) (№ Т-8 нысаны). Олар жеке карточкаларына, еңбек кітапшаларына,
жұмыс уақытын пайдалануды есепке алу табельдеріне және қолданылып жүрген
еңбек заңдарына сәйкес басқа құжаттарға жазулар жүргізу үшін негіз болады.
Еңбеккерді материалдық жауапкершілікпен байланысты жұмысқа
қабылдағанда бұйрықтың (өкімнің) жобасы міндетті түрде мекеменің бас
бухгалтерімен келісілуге тиіс. Жұмысқа қабылдау туралы бұйрықтың (өкімнің)
жобасы, сондай-ақ тиісті қызмет бөлімдерімен (еңбек және еңбекақы
бөлімімен, жоспарлау бөлшімен) келісіледі, олар ваканттық лауазымдардың бар
екенін және штаттық кесте бойынша белгіленген кесімді жалақыларды және т.б.
растайды.
Жұмысқа қабылдау, басқа жұмысқа ауыстыруды, демалыс беру туралы
бұйрықтардың (өкімдердің) көшірмелері еңбекақы бойынша жұмыскерлермен және
қызметкерлермен есеп айырысулар үшін кадрлар бөлімінен бухгалтерияға
өткізіледі.
Әрбір жұмысқа қабылданған еңбеккерге жеке карточка (№ Т-2 нысаны),
кадрларды есепке алу парағы (қағазы) толтырылады және табельдік номер
бекітіледі де, ол жеке кұрамды, еңбек пен еңбекақыны есепке алу жөніндегі
барлық құжаттарда көрсетіледі.
Жеке карточка еңбеккерді сұрау және жеке куәлігі (төл-құжаты), еңбек
кітапшасы, әскери билеті, оқу орнын бітіргені туралы дипломы (куәлігі),
жұмысқа қабылдау, босату, ауыстыру туралы бұйрықтар (өкімдер) және басқа
құжаттар негізінде кадрлар бөлімінің қызметкері немесе басқа уәкілетті
тұлға бір данада толтырады. Жеке карточкалардағы жазулар еңбек кітапшасында
жасалған жазуларға сәйкес болуы керек.
Бұйрық (өкім) негізінде жеке карточкаға жазылатын жұмысқа қабылдау,
ауыстыру және босату туралы әрбір жазумен әкімшілік карточканың тиісті
бағанына қол қою арқылы еңбеккерді таныстыруға міндетті.
Жеке карточкалар, әдеттегідей, мекеменің құрылым бөлімшелері бойынша
жиынтықталады да, жұмыскерлер мен қызметкерлердің әкесінің аты бойынша
алфавиттік тәртіпте жеке құрам картотекасында сақталады.
Бухгалтерияға түскен жұмысқа қабылдау туралы бұйрықтардың
(өкімдердің) көшірмесі және жеке карточкалар негізінде бухгалтер әрбір
еңбеккерлерге жеке шот немесе барлық анықтамалық деректер енгізілген
карточка анықтама ашады.
Еңбек пен еңбекақыны есепке алудың маңызды участкесі нақты жұмыс
жасалған уақытты есепке алу болып танылады. Ол еңбеккердің жұмысқа келуін
және жұмыстан кетуін және әрбір еңбеккердің нақты жұмыс жасалған уақытын
анықтау мақсатында ұйымдастырылады.
Жұмыс (еңбек) уақыты деп еңбек келісім-шартымен (контрактпен) және
ішкі тәртіп ережелерімен келісілген өздерінің міндеттерін орындауға
жұмсаған уақытты айтады.
Жұмыс уақытын және демалыс уақытын (күнделікті жұмыстың (ауысу)
ұзақтығы, демалыс күндерін беру) пайдалану тәртібі әкімшіліктің кәсіподақ
комитетімен келісімі бойынша бекіткен жұмыс кестелерімен қарастырылады.
Еңбек тәртібін сақтауға, мекемеде жұмыс істейтін барлық тұлғалардың жұмыс
уақытын пайдалану есебін, сондай-ақ белгіленген жұмыс уақытының тәртібін
сақтауға, жұмыс істелген уақыты туралы деректерді алуға және еңбекке ақы
төлеу бойынша есеп айырысуларға бақылау жасау және барлық санаттағы
(категориядағы) еңбеккерлердің жұмыс уақытын пайдалануының есебі Жұмыс
уақытын пайдалануды есепке алу табелінде (№ Т-13 нысаны) жүргізіледі.
Мұнда жұмыс істелген уақытты есепке алу жұмысқа келуге бақылаумен бірге
жүргізіледі. Табельді оны жүргізуге тапсырған тұлға бір данада жасайды.
Жұмыскерлер мен қызметкерлерді табельге кіргізу және одан шығару жеке
құрамды есепке алу бойынша тиісті дәрежеде рәсімделген құжаттар негізіңде
ғана жүргізіледі. Табельге мекеменің тізімдік құрамда тұратын барлық
тұрақты және уақытша еңбеккерлер кіреді. Онда еңбеккерлер кәсіптері
(мамандыктары) бойынша, ал кәсіптері (мамандықтар) шегінде табельдік
нөмірлері немесе алфавит тәртібі бойынша топтау қажет.
Жұмыс уақытын пайдалануды есепке алу табелін мекеменің құрамдық
бөлімшелерінің жетекшілері жүргізеді. Жеке бір жағдайларда табельдік есеп
табельшіге немесе есепшіге жүктеледі, егер тиісті лауазым мекеменің штаттық
кестесінде қарастырылса, жұмысқа келу және жұмыс уақытын пайдалану табельде
барлық келгендерді, кеш қалғандарды және т.б. жаппай тіркеу әдісімен немесе
тек ауытқуларды (келмеу, кешігіп қалу және т.б.) тіркеу арқылы есепке
алынады. Табельдерде тиісті құжаттар (уақытша еңбекке жарамсыздық қағазы,
іссапар куәлігі, бұйрықтар, өкімдер және т.б.) негізінде, сондай-ақ заңмен
қарастырылған демалыс, үзілістердің барлық түрлері және жұмыс уақытына
есепке алынатын мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындау есепке
алынады.
Демалыс және мейрам күндерін есепке алу табельдерде мекеменің жұмыс
кестесі мен тәртібіне сәйкес жүргізіледі.
Табельге оны жүргізуге жауапты тұлға қол қояды да, кадрлар бөлімінде
бұрыштама қояды, мұнда мекеменің әрбір құрылымдық бөлімшелерінің жеке
құрамы тексеріледі.
Жұмыс уақытының табельдік есебінің деректері негізіңде мекеме
жетекшісі еңбек тәртібінің жағдайына бақылау жасайды да, қыдыру, кешігу,
жұмыстан жұмыс күні біткенше кету және басқа да бұзушылық жіберген
тұлғаларға қажетті шаралар қолданады.
Белгіленген тәртіпте рәсімделген табельдер мекеменің бухгалтериясына
айына екі рет айдың бірінші жартысына (аванс) төленетін соманы есептеу және
айлық еңбекақыны түпкілікті есептеу үшін өткізіледі. Егер мекеме еңбекке
ақы төлеу айына бір рет жүргізсе, онда табель де бухгалтерияға айына бір
рет түпкілікті есептеу үшін өткізіледі.
Бухгалтерлік есепті компьютеризациялаған жағдайда ішінара
деректемелері толтырылған табель бланктері негізінде компьютерлік техника
құралдарының көмегімен жұмыс уақытын есепке алу табельдері автоматты түрде
жасалады. Мұндай деректемелерге жатқызылады: мекеменің құрылымдық
бөлімшелері, цех, еңбеккерлердің тегі, аты, әкесінің аты, лауазымы,
табельдік номері жэне т.б. Табельдің үлгісі деректерді (көрсеткіштері)
автоматты түрде есептің қойылуын жобалау кезінде қарастырылған нысандары
бойынша қалыптасады.
Ескеру керек, жұмыс уақытының табельдік есептің деректері тек сол
еңбеккерлерге еңбекақы есептеуге жалғыз ғана негіз бола алады, егер олардың
еңбегі жай мерзімді жүйе, яғни нақты кесімді немесе тарифтік ставка бойынша
төленсе. Бірақ қазіргі уақытта мекемелерде, негізінде, мерзімді-сыйлык және
кесімді-сыйлық жүйелері қолданылады. Сондықтан еңбекақыны есептеу үшін
табельдік есептің деректерінен басқа, орындалған жұмыстың көлемі,
белгіленген жоспардың және еңбекке ақы телеу жөніндегі қолданыстағы
ережелермен қарастырылған басқа да көрсеткіштердің орындалуы туралы
деректер қажет.
Өнімдер туралы деректер өндіріс технологиясы мен түрлеріне (жаппай
- үздіксіз, сериялық өндірісте), еңбекті ұйымдастыру әдістеріне
(бригадалық, жекелеген жұмыс) және басқа да жағдайларға байланысты
бригаданың шығарылған өнімдері туралы мәлімдемелерімен (рапорттармен),
өнімді есепке алу тізімдемесімен, бригаданың өнімін есепке алу
тізімдемесімен, маршруттық парақтармен, кесімді жұмысқа жасалған
нарядтармен рәсімделеді.
Сонымен, жұмыс уақытын есепке алу табельдері мен орындалған жұмыстар
мен көрсетілген қызметтердің көлемі туралы жоғарыда аталған тиісті бастапқы
құжаттар негізінде еңбеккерлерге еңбекақы есептеледі.
Енді еңбекақы төлеудің әртүрлі жүйесін пайдаланған жағдайда
еңбекақыны есептеу тәртібін Қарағанды маргарин заводы акционерлік
қоғамның (АҚ) нақты өндірістік көрсеткіштері негізінде қарастырып көрейік.
Мысал. Еңбекақыны есептеудің ең карапайым тәсілі мерзімді еңбекақы
төлеу жүйесі болып табылады. Есептеу жұмыс істеген күндер мен сағаттардың
саны керсетілген табельдердің негізінде жүргізіледі. Төленуге тиісті
еңбекақы белгіленген айлық ставкасы немесе тарифтік мөлшерлемені (кесімді
жалақыны) жұмыс күндерінің күнтізбелік санына бөліп, алынған көрсеткішті
табель бойынша жұмыс істелген күндердің санына көбейтеді немесе мерзімді
жұмыскердің сағаттық тарифтік ставкасын жұмыс істелген сағаттардың санына
көбейтеді.
Мысал. Қызметкердің еңбекақысының айлық ставкасы 22667 теңгені
құрайды. Тамыз айында күнтізбе бойынша 26 жұмыс күні, 5 демалыс және мейрам
күңдері. Қызметкер 4 күн уақытша еңбекке жарамсыз парағы бойынша жұмыста
болған жоқ.
Тамыз айына тиісті еңбекақы есептеу:
(22667*22)26=19180 тенге
Бұдан басқа, қызметкерге уақытша жұмысқа жарамсыз 4 күндері үшін
жәрдемақы төленеді.
Мерзімді-сыйлықақы төлеу жүйесін пайдаланған кезде еңбеккерлер мен
қызметкерлерге, еңбекақыдан басқа, сыйақылар төлеу туралы шарттарды
орындалған жағдайда сыйақы есептеледі.
Еңбекақы тікелей кесімді жүйесі бойынша есептеу табельдер, орындалған
жұмыстар, өндірілген өнімдер және атқарылған қызметтер туралы рапорттар,
тізімдемелер, нарядтар негізінде жүргізіледі. Осы құжаттарға қойылған
бағаларды (расценка) жасалған жұмыстардың, шығарылған өнімдердің және
көрсетілген қызметтердің көлеміне (санына) көбейту арқылы еңбекақы
есептеледі.
Бұл есептеу тәсілі жұмыстарды жеке орындаған жұмыскерлерге еңбекақы
есептеу үшін қолданылады.
Бұдан басқа, өндірісте ұжымдық (бригадалық) кесімді еңбекақы төлеу
жүйесі пайдалынады. Мұндай жағдайда бағалау негізінде еңбекақы тұтас ұжымға
есептеледі де, тиісті еңбекақының жалпы сомасы ұжымның мүшелері арасында
бөлу олардың еңбекке қатысу коэффициентін қоса ескеретін тариф, кәсіби
шеберлігі (еңбек сапасы) мен жұмсалған уақыт саны бойынша еңбекақыға
үйлестіріліп (пропорционально) жүргізіледі. Еңбекақыны осылай бөлу тәсілін
келесі мысал негізінде қарастырамыз.
Мысал. Майонез цех ұжымына тамыз айында орындалған жұмыстары үшін
нарядтар бойынша 115722 теңге еңбекақы есептелген.
Кесте 1 Жұмысқа қатысқандар
Тегі, аты, Табель ЖұмыскердТарифтіНақты 1-шеберліқ
әкесініңаты номері ің к жұмыс дәрежеге
шеберлік коэффицістелгекелтірілген
дәрежесі иент н жұмыс
істелген
уақыт
Айдарханова Ж.С. 0341 1 1,00 180 180
Аубакирова Б.М. 0352 2 1,07 96 103
Төлегенова К.К. 0363 3 1,15 110 127
Қайырова Р.Т. 0384 4 1,24 180 223
Райханова М.Л. 0397 5 1,33 184 245
БазароваА.М. 0399 6 1,43 180 257
Барлығы 1135
Осы көрсеткіштер бойынша 1-ші шеберлік дәрежедегі жұмыскердің 1
сағат жұмысының құны анықталады:
115722 теңге 1135 - 102 теңге
Бұдан әрбір жұмыскерге есептелген еңбекақы сомасын құрайды:
1) Айдарханова Ж.С. 102*180= 18360 теңге
2) Аубакирова Б.М. 102*103 = 10477 теңге
3) Төлегенова Қ.К. 102*127= 12903 теңге
4) Қайырова Р.Т. 102*223 = 22766 теңге
5) Райханова М.Л. 102*245 = 24961 теңге
6) Базарова А.М. 102*257 = 26255 теңге
Жиынтық ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115722 теңге
Еңбекақы төлеудің кесімді-сыйақы жүйесін пайдаланған кезде
жұмыскерлер мен қызметкерлерге жоғарыда есептелген еңбекақыдан басқа,
мекеменің бекіткен сыйақылар төлеу туралы ережелеріне сәйкес ай сайын жұмыс
нәтижелері бойынша сыйақы теленеді.
Мынаны ескеру керек, еңбекке ақы төлеудің қолданылып жүрген
жүйелерінде жұмыскерлер мен қызметкерлердін еңбекақыларын түпкілікті сомасы
тек қана бір ай өткенде анықталуы мүмкін, сондықтан еңбекақыны есептеу
айына бір рет жүргізіледі. Айдың бірінші жартысы үшін төлем тізімдемесі
бойынша жұмыс істеген уақытын ескеріп айлық кесімді еңбекақының
(ставкасының) 50% мөлшерінде аванс беріледі. Бұл авансты бір ай үшін
еңбекақыны түпкілікті есептеуі нысанында есеп айырысу - төлем тізімдемесін
жасағанда толық ұстап қалады.
Жұмыскерлер мен қызметкерлердің есептелген еңбекақыларынан сондай-ақ
ұстап қалады:
1) жеке еңбек салығы;
2) жинақ зейнетақы қорларына міндетті зейнеткерлік жарналар үшін
төлемдер;
3) сот шешімдері, нотариалдық органдардың атқару жазбалары, сондай-ақ
даусыз өндіріп алу туралы әкімшілік органдарының қабылдаған қаулылары
бойынша берілетін атқару парақтары (құжаттар) бойынша еңбеккерлерден жеке
тұлғалар мен мекемелердің пайдасына өндіріп алынатын ұсталымдар;
4) сақтандыру органдарына ерікті жеке және мүліктік сақтандыру
келісім-шарттар бойынша сақтандыру жарналары; мекеменің (кәсіпорынның)
еңбеккерінің кінәсінен келтірілген материалдық зиянды өтеу сомалары;
5) мемлекеттік органдарының (салық комитеті, ішкі істер басқармасы
және т.б.) салған айыппұлдар;
6) бұрын алынған, бірақ пайдаланбаған және уақытында кассаға
қайтарылмаған есептесетін авансты өтеу сомалары.
Ұсталымдардың жалпы сомасы, оның ішінде бірнеше атқару құжаттары
бойынша, әрбір берілетін сомалар еңбеккерге берілуге тиісті соманың 50%-нан
аспауы керек.
Жұмыскерлер мен қызметкерлерден ұсталынатын жеке табыс салығы жалпы
мемлекеттік салыққа жатады және ол бойынша аударымдар сомалары тиісті
бюджетгерге түседі. Салық салынатын еңбеккердің еңбекке ақы төлеу түрінде
алынатын табысының құрамына еңбекақылар, сыйлықтар, қосымша төлемдер,
сыйақылар, қаламақылардың кез келген түрлері мен жеке және ұжымдық келісім-
шарттарға сәйкес жұмыстарды орындауымен байланысты басқа да төлемдер
кіреді.
Жеке табыс салығының мөлшері еңбеккердің табысының мөлшеріне
байланысты сараланады және Салық Кодексімен белгіленген табыс салығының
ставкасы бойынша алынады.
Жеке табыс салығының сомасы өткен айдың еңбекақысы бойынша
анықталады. Сондықтан жұмыскерлер мен қызметкерлерден, салықтарды ұстау ай
сайын өткен айдың еңбекақысы бойынша ағымдағы айдың бірінші жартысы үшін
еңбекақы берген кезде жүргізіледі. Мекемелер еңбекақы беруге банктен чек
бойынша қолма-қол (салт) ақшалар алған кезде бір уақытта бюджетке ұсталған
жеке табыс салығын аударуға, сондай-ақ жинақ зейнет ақы қорларың міндетті
зейнеткерлік жарналарды, басқа заңды және жеке тұлғалардың пайдасына атқару
парақтары бойынша сомаларды аударуға төлем тапсырмаларын тапсыруға
міндетті.
1.2 Еңбекақыны есептеу және еңбекақы төлеу есебі
Еңбекақы негізгі және қосымша болып бөлінеді: Негізгі еңбекақы
бойынша есептеуді ұйымдастыру.
Негізгі еңбекақы – бұл қызметкерлерге нақты жұмыс істеген
уақыты, орындаған жұмысының немесе өндірген өнімнің саны мен сапасы
үшін белгіленген бағалау немесе қызметақы бойынша есептелетін
еңбекақы.
Негізгі еңбекақы құрамына мыналар кіреді:
а) жұмыс істелген уақыт үшін тарифтік мөлшерлеме, қызметақы,
кесімді бағалау бойынша немесе орташа еңбекақы бойынша есептелетін
еңбекақы;
ә) еңбек сіңірген жылдары үшін үстеме ақы;
б) жұмыс жағдайының өзгеруіне байланысты кесімді
еңбекақыдағыларға қосымша ақы;
в) үдемелі бағалау бойынша кесімді еңбекақыдағыларға қосымша
ақы;
г) кәсіпорын жүйесіндегі ұдайы қолданыс тәртібімен бекітілген
ақшалай және заттай сыйлықтар, сыйлықақылы үстемелер;
д) мезгілден тыс жұмыс үшін қосымша ақы;
е) түнгі уақыттағы жұмыс үшін қосымша ақы;
ж) жұмысшының кінәсінен болмайтын жұмыссыз бос тұрып қалған
уақытқа төлемақы.
Мерзімдік еңбекақыда жұмыс істеуші тұлғаға бір айдағы барлық
жұмыс күндерін істегені үшін толық төленетін қызметақы
тағайындалады; егер жұмыс күндерін толық істемесе, оған еңбекақы
нақты істеген уақыты бойынша төленеді. Бұл жүйе негізінде
қызметкерлердің еңбекақысында қолданылады.
Егер мерзімдік еңбекақыдағы жұмысшы техникалық процеске
қатыспаса немесе жабдықты жөндеумен айналысса, оның еңбегі кесімді
еңбекақыдағы жұмысшылардың тарифтік мөлшерлемесі юойынша төленуі
мүмкін.
Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 17 шілдедегі № 188 – IV
Заңмен Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жеке
кәсіпкерлік мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Атап айтқанда көрсетілген заңның 70 бабына сәйкес Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер тарту Қазақстан
Республикасының Кодексін (Салық кодексін) қолданысқа енгізу туралы
2008 жылғы 10 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңына
өзгерістер енгізілді, атап айтқанда: осы Заң мынадай мазмұндағы 34
– 1 – баппен толықтырылды:
Кесімді еңбекақыда өнімділік есебін егер әрбір жұмысшының
орындаған жұмыс көлемін санауға және өлшеуге келетін болса, заттай
өлшеумен ұйымдастыруға болады және жұмыстың уақыт бірлігінде
жоспарланған, нормаланған тапсырмаларды белгілеу керек. Сондықтан
өнімділік есебінің құжаты қызметкерлерге мына деректердің есебін
қамтамасыз етуі керек:
а) дайындалған өнім мен орындалған жұмыстың саны мен сапасы
туралы;
ә) орындалған жұмыстың көлемі осы жұмысқа жұмсалған
материалдар, шикізаттар, жартылай өңделген өнімнің шығын санына
сәйкестігі туралы;
б) өнімділік нормасының орындалу денгейі мен еңбекақы көлемі
туралы.
Өнеркәсіптегі өнім сапасын бақылау тәсіліне, ұйымдастыру мен
еңбекақы жүйесіне, өндіріс сипатына қарай мынадай бастапқы есеп
құжаттарының формалары қолданылады: кесімді еңбекақылы жұмысқа
жүктелім, бағыттық құжат, ауысым үшін жұмысқа қабылдау және
өнімділік туралы рапорт, өнімділік есебінің тізімдемесі, мерзімдік
еңбекақыдағылар мен басқалардың орындаған жұмыстары мен нормаланған
тапсырмасын қабылдау туралы акт.
Тікелей кесімді еңбекақы жүйесінде жалақы дайындалатын өнімнің
кез келген санына белгіленген кесімді баға бойынша орындалған жұмыс
үшін есептеледі. Еібекақы жұмысшының дайындаған өнім санына
арналған белгіленген бағаларға көбейту жолымен анықталады. Сонымен
бірге еңбекақы әрбір өндірілген бұйым бірлігі үшін бір ғана сол
бағалау бойынша төленеді.
Сыйлықақы кесімді еңбекақы жүйесінде жұмысшының жалақысы нақты
өнімділік үшін есептелетін негізгі кесімді бағалау бойынша
еңбекақыда құралады және белгіленген сыйлықақы көрсеткіштерін
сақтағаны үшін есептелетін сыйлықақы төленеді.
Үдемелі кесімді еңбекақыда жалақы өнімдердің жоспарлы саны үшін
- тікелей кесімді бағалау бойынша емес, өнімді нормадан тыс
өндіргені үшін - үдемелі өсу бағасы бойынша есептеледі.
Жанама - кесімді еңбекақыда қосалқы және басқа өндірістегі
жұмысшылардың еңбекақы көлемі олардың негізгі өндіріс жұмысшыларына
қызмет етудегі жұмысқа жанама әсерін тигізетін еңбек нәтижесіне
байланысты есептеледі.
Көтеріңкі еңбекақы жүйесі әр түрлі мамандықтағы жұмысшылардын
құралатын бригаданы жөндеу және басқа жұмыстарды орындау барысында
қолданылады. Бұл жүйеде жалақы алдын ала белгіленген нормаланған
тапсырма бойынша барлық жұмыс көлемінің орындалуымен анықталады.
Еңбекақы жұмыстың ең жоғары мерзімде орындалуы қоса көрсетілетін
түпкілікті өнімнің өлшеу бірлігіндегі белгіленген бағалау бойынша
барлық жұмыс көлемі үшін жүргізіледі. Бухгалтерия нақты еңбекақыны
жұмыс істелген әрбір уақыт ішіндегі сағат санына және
жұмысшылардың разрядына сәйкес бригада мүшелеріне бөледі. Бұл
жағдайда сыйлықақы сапаны сақтау барысындағы жұмысты орындау уақытын
қысқарту үшін жүргізіледі. Көтеріңкі еңбекақы жүйесі материалдық
мүдделілікті тудыру және жұмысты орындау мерзімін қысқарту мақсатында
жеке жұмысшылар тобына енгізілуі керек. Көтеріңкі еңбекақы
жүктеліммен ресімделеді. Бригада мүшелерінің өтініші бойынша
көтеріңкі еңбекақы оларға тең бөлінуі мүмкін.
Түнгі уақыттағы жұмыс және оның еңбекақысы. Қазақстан
Республикасы Еңбек туралы Заңның 48, 73 – баптарына сәйкес сағат 22 –
ден сағат таңғы 6 - ға дейінгі уақыт түнгі уақыт болып табылады.
Аяғы ауыр әйелдер түнгі уақыттағы жұмысқа тек олардың келісімімен
ғана жіберіледі.
Түнгі уақыттағы жұмысқа он сегіз жастан кіші тұлғалар және
медициналық анықтамасында түнгі уақытта жұмыс істеуге тыйым салған
кейбір тұлғалар жіберілмейді.
Түнгі жұмыс уақытындағы әр сағат ұшін бір жарым мөлшерден кем
төленбеуі керек.
Жұмыс уақытының есеп табелінде түнгі уақыт бір айдағы қортынды
сандармен тіркеледі, Түнгі уақыттағы барлық жұмыс кәсіпорында
бекітілген бастапқы құжаттармен ресімделеді және кәсіпорынның ұжымдық
келісімшартында бекітілген жоғары мөлшерде төленеді, ол заңда
қарастырылған мөлшерден төмен болуы керек.
Демалыс пен мереке күндеріндегі жұмыс және оның еңбекақысы.
Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 56, 57, 58, 59 – баптарына
сәйкес:
1) қызметкерлерге демалыс күндері (апта сайын үзіліссіз демалыс
уақыты) беріледі;
2) бес күндік жұмыс аптасында қызметкерлерге аптасына демалуға
екі күн беріледі, ал алтын күндік жұмыс аптасына бір күн;
3) жексенбі жалпы демалыс күн болып табылады. Бес күндік жұмыс
аптасының екінші демалыс күні жұмыс берушінің актісінде немесе жұмыс
кестесінде бекітіледі. Екі демалыс күн, тәртіп бойынша, қатар
беріледі;
4) жұмыс күндері мереке күндермен қатар келген жағдайда және
жұмыс уақытын ұтымды пайдалану мақсатында Қазақстан Республикасы
Үкметі демалыс күндерін басқа жұмыс күндеріне ауыстыра алады.
Мереке күндердегі еңбекақы барлық қызметкерлерге мереке
күндерінде істеген сағаттарына қарай төленеді. Жұмыс ауысым сағаты
мереке күндеріне дәл келсе, мереке күндерінде істелінген сағаттарға
екі есе мөлшерде төленеді.
Демалыс уақыты үшін төлемақы жеке еңбек келісімшарты бойынша
жұмыс істеушіге жұмыс орны мен орташа еңбекақысын сақтайтын жыл
сайынғы төленетін еңбек демалысына байланысты кепілдік беріледі.
Еңбек демалысының төлемақысы оның басталуына күнтізбедегі бойынша үш
күн қалғанда беріледі. Қазақстан Республикасының Еңбек туралы
Заңның 60 – бабы, 3 - тармағына сәйкес: Жыл сайынғы төленетін еғбек
демалысы, егер басқасы жеке категориядағы қызметкерлерге арналған
нормативті құқық актілерінде, жеке еңбек келісімшартында немесе
ұжымдық келісімшартында және жұмыс берушінің актілерінде
қарастырылмаған болса, қызметкерге күнтізбедегі 18 күнінен кем
болмайтын уақытқа беріледі.
Жыл сайынғы еңбек демалысының ұзақтығы күнтізбе күндермен
есептеледі. Еңбек демаласының уақытында болатын жұмыс ережесі мен
кестесінде белгіленген мерекелік күндер есепке кірмейді.
Жыл сайынға еңбек демалысына рұқсат ететін еңбек стажына
мыналар кіреді:
а) жыл ішіндегі істелген нақты жүмыс уақыты;
ә) заңсыз жұмыстан босанудағы еріксіз жұмысқа келмеу уақыты;
б) уақытша еңбекке қабілетсіздігі қағазда расталған, емделуге
кеткен уақыт.
1.3 Берілген еңбек демалыс пен уақытша еңбекке жармсыз күндеріне
төленетін төлемдерді құжаттық рәсімдеу және есептеу тәртібі
Берілген еңбек демалыс күндері үшін төлем. Демалуға және күш-қуатын
қалпына келтіру үшін Қазақстан Республикасының Конституциясы (Ата заңы) мен
Еңбек туралы заңына сәйкес мекеменің жеке келісім-шарт бойынша жумыс
істейтін барлық жумыскерлер мен қызметкерлеріне жумыс орны (қызметі) және
орташа еңбекақысы сақталуы мен жыл сайынғы төленетін еңбек демалысы
кепілденеді. 19 Қызметкерлерге берілетін сыйақылар JAS Халықаралық қаржы
есептілігінің стандартына сәйкес мекеме қызметкерлердің әр түрлі
себептермен, соның ішінде жыл сайынғы демаыс жағдайын, ауру жәнеқысқа
мерзімді жумыс жасауға жарамсыздығын, бала бағу кезінде, ант берген
заседатель ретінде қызметке немесе әскер қызметін өтеу кезінде
жумыстаболмауын төлей алады. Ақы төленетін демалыс екі санатқа бөлінеді.
1) жинақталатын;
2) жинақталмайтын.
Жинақталатын ақысы төленетін демалыстар, егер ағымдғы кезең ішінде
толықтай пайдаланбаған болса, олардың мерзімі кейінге жылжытылып және
келесі кезеңдерде пайдалануға боллады. Мекеме жинақталатын ақысы төленетін
демалыстарды төлеуге күтілетін шығындарды қызметкерге төлеу болжанатын
қосымша сома және есеп беру күнгі жағдайға байланысты жинақталған
пайдаланбаған демалыстар ретінде бағалауы тиіс.
Жинақталмайтын ақысы төленетін демалыстар не өтем жасалатын (басқаша
айтқанда, қызметкеелердің пайдаланбаған демалыстардың орнына ақшалай төлем
құқығына ие), не өтем жасалмайтын (қызметкерлердің пайдаланбаған
демалыстардың орнына ақшалай төлеулерді алуғақұқығына ие болмаса) болуы
мүмкін.
Жинақталмайтын ақысы төленетін демалыстар болашақ кезеңге
ауыстырылмайды:ағымдағы жылы пайдаланылмаған немесе толық пайдаланылмаған
жағдайда олар жойылады, және қызметкерлерге пайдаланбаған демалыс үшін
ақшалай төлемдерді алуға құқық бермейді. Әдетте, бұл ауыруына байланысты
демалысқа (өткен кезеңдердегі демалысты қаншалықты пайдаланбаса, болашақ
кезеңдерде демалыстардың ұлғаймау сондай дәрежеде болады), бала күтімі
бойынша демалыс және ант берген отырыс төрағасы ретінде қызметке немесе
әскери қызметін өтеу кезінде берілетін демалысқа қатысты.
Жоғарыда аталған стандартқа сәйкес қызметкерлерге төленетін демалыс
нысанындағы қысқа мерзімді сыйақыларды төлену күтілетін шығындары мынадай.
1) жинақталатын ақы төленетін демалыс кезінде болашақ ақы төленетін
демалысты пайдалануға қатысты олардың құқықтарын күшейтетін
қызметкерлердің қызмет көрсету кезінде;
2) жинақталмйтын ақы төленетін демалыс кезінде тікелей демалыс
басталған кезде танылуы тиіс.
Жоғарыда аталған нормативтік кесімдерге сәйкес жумыскерлер мен
қызметкерлерге жумыс пен қызметтің бірінші жылы үшін еңббек демалысы жеке
еңбек келісім-шарт бойынша жумыстың бірінші жылы өткенде беріледі. Келесі
жылдары еңбеккерлерге жыл сайынғы еңбек демалыстарын беру кезегі
мекемелер жетекшлер жеке еңбек және ұжымдық келісім - шарттарында, демалыс
кестесімен және басқа норматиптік құқықтық кесімдерде қарастырылған тәртіп
бойынша анықталады.
Өндірістік қажеттілікке байланыст демалыс кестесі өзгерген жағдайда
әкімшілік бұл туралы еңбеккерге еңбек демалыс басталғанға дейін екі
аптадан кешіктірмей хабарлауға міндетті. Жыл сайынғы төленетін еңбек
демалысы еңбеккерлерге он сегіз күнтізбелік күннен кем емес ұзақтыққа,
еңбек демалысына келген мейрам күндерін есептемегенде, қолданыстағы еңбек
тәртібі мен кестесіне байланыссыз беріледі.жыл сайынғы еңбек демалысын
еңбеккердің еңбек демалысы кезінде уақытша еңбекке жарамсыз және аяғы ауыр
және бала туу бойынша демалыста болса, басқа уақытқа ауыстырылуы немесе
толық немесе жарым - жартылай ұзртылуы мүмкін. Еңбеккердің тілегі бойынша
жыл сайынғы еңбек демалысы бөліп берілуі мүмкін. Кейбір жағдайларда
орынды (дәлелді) себептер болғанда екі жақты келісуі бойынша және
еңбеккердің өтініші нгізінде оған еңбекақы сақталмаған демалыс берілу
мүмкін.
Еңбеккерге жыл сайынғы еңбек және демалыстардың басқа түрлерін беру
Қазақстан Республикасының Еңбек туралы заңға, қолданыстағы заңдық
кесімдері мен ережелеріне,жеке, ұжымдық келісім шарттарына және демалыс
кестелеріне сәйкес Демалыс беру туралы бұйрықпен (өкіммен) ( № Т-6
нысаны) рәсімделеді де, оның бір данасы кадрлар бөлімінде қалады, екіншісі
бухгалтерияға өткізіледі. Мекеме жетекшісі қол қойған демалыс беру туралы
бұйрықтың (өкімнің) негізінде кадр бөлімінің бақылаушысы (инспекторы)
еңбеккердің жеке карточкасына белгі жасайды, ал бухгалтерия берілген еңбек
демалысы күндері үшін еңбекақы есептеу жүргізеді.
Жыл сайынғы еңбек демалысын төлеу немесе пайдаланбаған еңбек
демалысына өтемақы төлемдерін төлеу үшін Еңбеккерлердің орташа еңбекақысын
есептеу тәртібі туралы нұсқаулыққа сәйкес есепті кезең үшін есептелген
еңбекақыға қарай орташа күндік еңбекақы анықталады. Орташа еңбекақыны
есептеу үшін есепті кезең болып демалысқа кететін айдың алдында өткен он
екі күнтізбелік айлар немесе нақты жұмыс істелген уақыттың кезеңі саналады,
егер еңбеккер бұл мекемеде он екі күнтізбелік айдан аз жұмыс істесе.
Егер еңбеккер есепті кезеңде толық жұмыс істемесе, онда демалысты
төлеу немесе пайдаланбаған демалысқа өтемақы төлемдерін төлеу үшін орташа
күндік еңбекақы есепті кезеңдегі еңбекақының есептелген сомасын он екіге
(12) және өндірістік күнтізбе бойынша жұмыс уақытының жыл сайынғы
теңгеріміне (балансына) сәйкес жылдың жұмыс күндерінің орташа айлық санына
(егер жүмыс күндерімен белгіленген демалысты телеген кезде) бөлу арқылы
есептеледі. Күнтізбелік күндермен белгіленген демалысты төлегенде демалысты
төлеу немесе пайдаланбаған демалысқа өтемақы төлемдерін төлеу үшін орташа
күндік еңбекақы есепті кезеңдегі еңбекақының есептелген сомасын он екіге
(12) және жылдың күнтізбелік күндердің орташа айлық санына бөлу арқылы
есептеледі.
Егер еңбеккер есепті кезеңде толық жұмыс істемесе, онда демалысты
төлеу немесе пайдаланбаған демалысқа өтемақы төлемдер төлеу үшін орташа
күндік еңбекақы есепті кезеңдегі жұмыс істеген уақыт үшін есептелген
еңбекақы сомасын алты күндік жұмыс аптасындағы күнтізбе бойынша жұмыс
күндерінің санына (демалыс жұмыс күндерімен берілгенде) немесе күнтізбелік
күндердің санына (демалысты күнтізбелік күндермен берілгенде) бөлу арқылы
есептеледі.
Төлемдер тізілімі бойынша еңбекақыны есептегенде есепке алынбайтын
уақыт жоғарыда аталған нұсқаулыққа сәйкес есепті кезеңнен шығарылады.
Есте болу керек, сыйлықтар және еңбекке ақы төлеу жүйесімен
қарастырылған ынталандыру сипаттағы басқа да телемдер есептеу уақыты
бойынша орташа күндік еңбекақыны есептегенде енгізіледі, ал жылдық жұмыс
нәтижелері бойынша (жылдық сыйақылар) және жылдық сіңірген еңбегі үшін
сыйақылар есепті кезеңінің әрбір айына 112 мөлшерінде есептеледі. Бұл
жағдайда есепті жылдың қаңтарында теленген жылдық жұмыс нәтижесі бойынша
және көп жылдық сіңірген еңбегі үшін сыйақылар алдында еткен жылдың әрбір
айына 112 мелшерде есептелуі тиіс.
Берілген еңбек демалыс күндері үшін еңбекақы сомасы есептеп алынған
орташа күндік еңбекақыны жеке және ұжымдық келісім-шарттарымен
қарастырылған демалыс күндерінің санына кебейту арқылы анықталады. Мұнда
демалыс күндері үшін есептелген еңбекақы сомасы ағымдағы және алдағы айлар
арасында шектеледі. Бұл тиісті айлар үшін есептелген еңбекақыдан салықтарды
есептеумен және ұстаумен, еңбекке ақы телеу қорын және еңбекке ақы төлеу
шығындарын ағымдағы бухгалтерлік есепте дұрыс керсетуімен байланысты.
Енді біз нақты мысалмен берілетін жыл сайынғы еңбек демалыс күндері
үшін еңбекақы есептеудің тәртібін қарастырып керейік.
Мысал 1. Еңбеккер 2008 жылдың 1-ші қарашадан бастап, 18
күнтізбелік күнге жыл сайынғы кезекті еңбек демалыска кетеді.
Есептік кезеңде (2007 жылдың 1-ші қарашадан 2008 жылдың 1-ші қарашасына
дейін) толық жүмыс істеген. Осы кезеңде барлыгы 174800 теңге еңбекақы
есептелген.
1) Орташа күңдіқ еңбекақыны анықтаймыз: 174800теңге : 12 ай :
29,66 (жыл ішіндегі күнтізбелік күндердің орташа айлык саны) = 491 теңге 75
тиын
2) Демалыс күндері үшін еңбекақыны есептейміз:491 теңге 18
күнтізбелік күн = 8838 теңге.
Мысал 2. Егер еңбеккер есептік кезенде толық жүмыс істемеген, яғни
2008 жылдың 10-шы ақпанынан 26-шы ақпанына дейін уақытша еңбекке жарамсыз
болған. Бұл кезеңде есептедген еңбекақы 165088 теңгені кұрайды.
а) Осы жұмыс істеген уақытқа келетін күнтізбелік күндер санын
анықтаймыз: қараша - 30 күн, желтоқсан - 30, 2008 жыл: каңтар - 29, ақпан
- 12, наурыз - 29, сәуір -30, мамыр - 29, маусым - 30, шілде - 31, тамыз -
30, қыркуйек - 30, қазан - 30.
ә) Орташа күндік еңбекақыны анықтаймыз: 165088:
(30+30+29+12+29+30+29+30+31+30+30+3 0) = 486 теңге. Демалыс күндері үшін
еңбекақы есептейміз: 486 теңге 18 күнтізбе күні = 8748 теңге.
Жыл сайынғы берілген кезекті еңбек демалыс үшін осылайша есептелген
еңбекақы жұмыскерлер мен қызметкерлерге кассалық шығыс ордер (егер
демалыстың басы еңбекақы берілетін күндерімен сәйкес келмесе) немесе төлем
тізімдемесі бойынша беріледі.
Еңбекке уақытша жарамсыз бойынша әлеуметтік жәрдемақы. Қазақстан
Республикасының Еңбек туралы заңына сәйкес еңбекке уақытша жарамсыз болған
жағдайда жұмыскерлер мен қызметкерлерге еңбекке уақытша жарамсыз парағы
(емдеу орындарының берген аурулық парағы) негізінде мекеменің (жұмыс
берушінің) қаражаттары есебінен еңбекке уақытша жарамсыз бойынша
элеуметтік жэрдемақы тағайындалады. Жұмыста мертігу немесе кәсіби ауыру
салдарынан еңбеккердің еңбекке уақытша жарамсыз болғанда жәрдемақы жұмыста
еңбеккердің сәтсіз жағдайы немесе денсаулығының өзге бұзылуы туралы кесім
болғанда тағайындалады.
Еңбеккерлер еңбекке уақытша жарамсыз парағын мекеменің
бухгалтериясына еңбекке уақытша жарамсыздығы аяқталуына қарай жұмысқа
шыққан күні өткізеді. Сондайақ еңбекке уақытша жарамсыз парағы төлеуге
ұсынылуы мүмкін, егер еңбекке жарамсыздық жалғаса берген жағдайда.
Бухгалтерия еңбекке уақытша жарамсыз парақтардың барлық белімдеріне қажетті
белгілер жасайды. Еңбекке уақытша жарамсыз парақтары мен жәрдемақылар төлеу
үшін өткізілген басқа құжаттар мекеменің бухгалтериясында ақша
құжаттарымен қатар сақталды.
Еңбекке уақытша жарамсыз күндері бойынша әлеуметтік жәрдемақы
еңбеккерге негізгі жұмыс орны бойынша еңбекке жарамсыздың бірінші күнінен
еңбекке жарамды толық қалыптасқан күнге дейін немесе медициналық-әлеуметтік
эксперттік комиссиясының (МӘЭК) мүгедектік белгілеуіне дейін төленеді.
Еңбекке уақытша жарамсыз күндері бойынша жәрдемақы еңбеккерлерге
орташа айлық еңбекақыдан есептеледі, бірақ еңбекке уақытша жарамсыз күндер
бойынша айлық жәрдемақы мөлшері айлық есептеу көрсеткішінен белгіленген
шамадан аспауы керек.
Еңбекке уақытша жарамсыз күндер бойынша жәрдемақыны есептеу үшін
нақты есептелетін еңбекақының (еңбекақыға үстемелеу мен қосымша төлемдер)
және ақшалай сыйлықтардың барлық түрлерінің және есептік кезең үшін еңбекке
ақы төлеу жүйесімен қарастырылған ынталандыру сипаттағы басқа да
төлемдердің жалпы сомасы анықталады.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес еңбекке уақытша жарамсыз
күндер бойынша есептелетін еңбекақының сомасына кіргізілмейді:
1)мерзімінен тыс уақытта істелген жұмыс үшін еңбекақы және мерзімінен
тыс істелген сағаттар үшін қосымша төлемдерді қосқанда;
2) қосымша жұмыс істегені үшін төлемдер;
3) бірнеше жұмысты қатар атқарғаны үшін қосымша төлемдер;
4) кезекті және қосымша демалыс уақыттары үшш еңбекақы;
5) шаруашылық қызметпен байланысты емес бір жолғы сыйлықтар (мысалы,
мерейтой, туған күн, және т.б);
6) бір жолғы сипаттағы әртүрлі төлемдер (пайдаланбаған демалыс үшін
өтемақы, демалысқа шығарда берілетін жәрдемақы және т.б);
7) мейрам күндері мен апта сайынғы демалыс күндері жұмыс істеген үшін
есептелген еңбекақы.
Орташа күндік еңбекақыны есептеу тәртібі еңбеккердің есепті
кезеңде қалай жұмыс істегеніне байланысты:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Еңбек ақы бойынша қызметікерлермен есептесу есебіне жалпы
сипаттама 6
1.1 Еңбекті, оған ақы төлеудің және қызметкерлермен есеп айырысуды
есепке алуды ұйымдастырудың негізгі, маңызы және міндетті
6
1.2 Еңбекақыны есептеу және еңбекақы төлеу есебі 13
1.3 Берілген еңбек демалыс пен уақытша еңбекке жармсыз күндеріне
төленетін төлемдерді құжаттық рәсімдеу және есептеу тәртібі 16
1.4 Еңбеккерлерме еңбекке ақы төлеу бойыныша есесп айырысуды есепке
алу 21
2 Кюм ойл ЖШС қаржылық жағдайын талдау 31
2.1 Кюм ойл ЖШС 2009 -2010 жылдардағы қаржылық жағдайын талдау
31
2.2 Кюм ойл ЖШС қызметкерлерінің еңбек ақысын ұсталынатын
ұсталымдардың есебін талдау 40
3 Кюм ойл ЖШС еңбекақы тұрақтылығын арттыруда ұсынылатын
тәжірибелік нұсқаулар 49
3.1 Кюм ойл ЖШС еңбекақысының тұрақтылығын арттыру жөнінде
ұсынылатын тәжірибелік нұсқаулар 49
3.2 Кюм ойл ЖШС қызметкерді жұмыстан босатқан кезде жеке табыс
салығын есептеу 52
Қорытынды 55
Қолданылған әдебиеттер 59
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Кәсіпорындағы ақша қаражаттардың есебі,
аудиті және талдауы қай кезеңде немесе қай жерде болмасын ақша қаражат өз
маңыздылығын жоғалтқан емес. Әр объект не болмаса субъект өзінін шаруашылық
операцияларымен байланысты, қандай да болмасын басқа бір кәсіпорынмен алыс-
берісте болады. Мысалы: Материалдарды жеткізушілермен, тауар, өнім
алушылармен немесе пайдаланушылармен шаруашылық байланыста болып және
олармен алыс-беріс қатынастарда болып тұрады.
Алыс-беріс қатынастары мемлекеттік бюджет, әлеуметтік қамсыздандыру,
зейнетақы қоры және тағы басқа органдарымен пайда болады.
Есеп айырысудың айқын ұйымдастырылуы айналымдағы қаржылардың
айналымдылығын тездетуге, төлемдердің мерзімін өткізіп алған жағдайларда
кәсіпорынға айыппұл мен өсім төлеуден құтылу мүмкіндігін береді.
Операциялық қызметтен алынатын ақша қаражатының ағыны басым түрде
субъектінің пайда әкелетін қызметінен алынады. Осылайша, әдетте, олар
пайданы немесе залалды айқындау кезінде ескерілетін операциялар мен басқа
да оқиғалардың нәтижесі болып табылады. Операциялық қызметтен алынатын ақша
қаражаты ағынының мысалдары мыналар болып табылады:
1) тауарларды сатудан және қызметтерді көрсетуден түсетін ақшалай
түсімдер;
2) роялтиден, алымдардан, комиссиялық сыйақылардан түсетін ақшалай
түсімдер және өзге де түсім;
3) берушілерге тауарлар мен қызметтер үшін ақшалай төлемдер;
4) қызметшілерге және олардың атынан ақшалай төлемдер;
5) ақшалай төлемдер немесе олар инвестициялық немесе қаржылық
қызметке жатқызылуы мүмкін жағдайларды қоспағанда, пайдаға салынатын
салықты өтеу;
6) ақша қаражатының түсімдері және мәмілелер жасау үшін немесе
қайта сату үшін арнайы сатып алынған қорлар ретінде қаралатын сауда
мақсаттарында ұсталатын инвестициялық шарттар, қарыз шарттары мен өзге де
шарттар шеңберіндегі төлемдер.
Жабдықтың бір бірлігін сату сияқты кейбір операциялар қызметтің
нәтижесіне енгізілетін пайданың немесе залалдың туындауына әкелуі мүмкін.
Алайда, осындай операцияларға байланысты ақша қаражатының қозғалысы
инвестициялық қызметтен түсетін ақша қаражатының қозғалысы болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты
ақша қаражаттарының есебі мен аудитін ұйымдастырудың теориясы мен
тәжірибесін зерттеу негізінде одан әрі жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау
болып табылады.
Осы қойылған мақсатқа жету үшін зерттеу барысында келесі міндеттерді
шешу көзделді:
1) касса операцияларының есебіне сипаттама беру;
2) есеп айырысу шоты бойынша операциялар есебінің мәнін ашу;
3) басқа да ақша қаражаттар есебіне талдау жүргізу;
4) ақша қаражаттарының аудитін талдау;
5) Кюм ойл ЖШС жалпы сипаттама беру;
6) кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жүргізу;
7) кәсіпорынның іскерлік белсенділігін талдау жүргізу;
8) Кюм ойл ЖШС есептік саясатын жетілдіру жолдарын ұсыну;
9) ақша қаражаттарының есебі және аудитін жетілдіру шараларын
ұсыну;
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп өзіне ақша құралдарындағы
өзгерістер мен осындай өзгерістерді операциялық, инвестициялық және
қаржылық қызметтен өзгерістерге бөліп, субъектінің кезеңдегі ақша
қаражатының баламалары туралы ақпаратты қамтиды.
Ақша қаражатының баламалары инвестициялаудан немесе басқа
мақсаттардан гөрі қысқа мерзімді ақша міндеттемелерін өтеу үшін ұсталады.
Осылайша, әдетте, инвестиция алынған күннен бастап үш ай немесе одан аз
болатын өтеу мерзімі болған кезде ғана ақша қаражатының баламасы
анықтамасында болады. Банктік овердрафттар, әдетте, қарыз алумен ұқсас,
яғни қаржылық қызмет ретінде қаралады. Солай бола тұрса да, егер банктік
овердрафт талап ету бойынша өтеуге жатса және субъектінің ақша қаражатын
басқарудың инструментарийінің ажырамас бөлігі болап табылатын болса,
банктік овердрафттар ақша қаражатының құрамдас бөлігі және ақша қаражатының
баламасы болып табылады.
Экономиканың қай саласындағы болмасын шаруашылық суьъектілер мен
еңбек ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс
қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға, өзінің өндіріп шығаратын өнімін
халыаралық рыноктағы бәсекелестікке жарамды шығаруға, өндірісін ұлғайтуға,
өндіретін өнімнің өзіндік құнын төмендетуге және де қоршаған ортаны
сақтауда оған зиян келтірмеуге мүдделі. Бұл орайда шаруашылық субъектінің
материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын, сондай-ақ басқа да
ресурстарын тиімсіз жұмсауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен
мәнін айырықша атап өтуге болады. Сонымен қатар: шағын және орташа
касіпкерліеті дамытуға мемілекеттік тұрғыдан көп көңіл бөлінуіне байланысты
елімізде күнен күнге бухгалтер және аудитор мамандарына деген сұраныс
артуда. Әрине, олардың кәсіпкерлік шаруашылығын дамытуға қосатын үлесі мен
жасайтын қызметі елеулі де әрі тиімді, және де ақша қаражаттарының аудит
саласында алатын орны ерекше.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасында индустриясы дамыған елдердің озық
тәжірибесіне сәйкес бизнестің жаңаша кешенді тәуелсіз кәсіби аудиті жүзеге
асырылуда. Сондай-ақ қазіргі кезде халықаралық стандартқа көшу барысында
бухгалтерлік есеп және аудит жұмысына қойылатын талап өте күрделі. Ол шетел
тәжірибесін тиімді қолдану, бухгалтерлік есепті жаңа талаптарға сай
жеделдетіп бір жүйеге келтіру болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні мен объектілері. Зерттеу пәні ақша
қаражаттарының есебі мен аудитін ұйымдастыру және жетілдіру болып табылады.
Зерттеу объектісі Кюм ойл ЖШС болып табылады.
Диплом жұмысының теориялық және әдістемелік негізі. Ғылыми жұмысты
зерттеу барысында бухгалтерлік есеп, аудит, басқару, қаржылық-экономикалық
талдау саласындағы отандық және шетелдік ғалым-экономистердің еңбектері,
Зерттеу жұмысының көлемі мен құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш
негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Еңбек ақы бойынша қызметкерлермен есептесу есебіне жалпы
сипаттама
1. Еңбекті, оған ақы төлеудің және қызметкерлермен есеп айырысуды
есепке алуды ұйымдастырудың негізгі, маңызы және міндетті
Мекемеде еңбекті, еңбекақыны және еңбеккерлермен есеп айырысуды
есепке алу есеп жұмысының маңызды, жауапты және қиын учаскесі болып
саналады. Мұнда еңбек және еңбекақы бойынша еңбеккерлердің саны, еңбек
өнімділігі және еңбекке ақы төлеу қоры сияқты маңызды керсеткіштерге ерекше
бақылау қажет. Еңбек және еңбекке ақы төлеу есебінде мынадай қатал
көрсеткіштер көрсетіледі: еңбеккерлердің саны, олардың құрамыңдағы
кәсіптері, мамандықтары және т.б. бойынша өзгерістер; еңбек уақытының
шығындары (пайдалану) - еңбек жасалған жұмыс күндерінің саны (адам-күндер
және сағаттар); еңбек тәртібін сақтау; орындалған жұмыстар мен көрсетілген
қызметтер көлемі; төлемдер түрлері және еңбеккерлердің сана-ты бойынша
еңбекақы төлеу қоры; еңбекке ақы төлеу қорынан тыс төленген сыйлықтар мен
басқа да төлемдер; мекемеде қолданылатын еңбекке ақы төлеудің нысандары мен
жүйелеріне сәйкес уақытында есептеу және әрбір еңбеккермен есеп айырысу;
еңбекақыдан ұстап қалулардың заңдылығы және т.б. Бухгалтерлік есептің
деректерінің негізінде экономикалық қорыту және талдау жүргізіледі, жұмыс
күшін тиімді пайдалану және еңбекке ақы төлеу қорын ұтымды пайдалану
жөнінде қорытынды жасалады. Бұл еңбек және еңбекақы бойынша көрсеткіштерді
жақсартуға бақылау жасауда бухгалтерлік есептің негізі ақпараттық көз
ретінде маңыздылығын көрсетеді.
Еңбекке ақы төлеу бойынша еңбеккермен есеп айырысудың бухгалтерлік
есебінің негізгі міндеттерінің бірі белгіленген штат кестесін және
еңбеккерлер санын, лауазымды кесімді жалақылар мен ставкаларды, еңбекке ақы
төлеу мен сыйлық беру жөнінде бекітілген ережелерді, еңбекке ақы төлеу
қорын дұрыс және ұтымды пайдалануға, белгіленген жұмыс ережесі мен еңбек
тәртібін сақтауға есептің бақылау қызметін (функциясын) жүргізу болып
танылады. Бұл бағытта бухгалтерлік есептің көрсетілген бақылау қызметін
(функциясын) жүргізу мекеменің бас бухгалтерінің негізгі міндеттерінің бірі
болып табылады, ол басқа бөлімшелермен (кадр бөлімі, жоспарлау
бөлімі, еңбек және еңбекақы бөлімімен) бірлесіп орындалады. Штат кестесін,
лауазымды, кесімді жалақылар мен ставкалар үлгілерін (схемаларын) бұзғаны
үшін мекеменің жетекшісі мен бас бухгалтері жеке жауапкершілікпен жауап
береді.
Еңбекке ақы төлеу қорын дұрыс және ұтымды пайдалану көп жағдайда жеке
құрамды, жұмыс істеген уақытты, орындалған жұмысты есепке алу бойынша
жасалған бастапқы құжаттаманың сапасына байланысты. Сондықтан бухгалтерлік
есептің міндеттерінің бірі еңбеккерлерге жұмыс істеген уақыты немесе
орындаған жұмысы үшін еңбекақы есептеуге негіз болған құжаттаманы дұрыс
жасап және бухгалтерияға уақытында түсуіне қатал бақылауды қамтамасыз ету
болып есептеледі. Бұдан бухгалтерлік есептің келесі негізгі міндеті шығады
- еңбекке ақы төлеудің әртүрлі нысандары мен жүйелерінде жұмсалған жұмыстың
саны мен сапасына сәйкес әрбір еңбеккерге тиісті еңбекақыны, қосымша
сыйлықтарды тиянақты есептеу және олардан қолданыстағы заңдарға сәйкес
салықтар және басқа сомаларды дұрыс ұстап қалу. Бұнда бухгалтерлік есепте
тізімдік кұрам бойынша, сондай-ақ мекеменің штатында тұрмайтын тұлғалар
бойынша негізгі және қосымша еңбекақыны жеке көрсетуді қамтамасыз ету
қажет. Бұл есептік жұмыстың ең жауапты учаскесі, өйткені еңбекақы мен
сыйлық қосымшаларды есептеу барысында еңбеккерлер өзінің еңбегінің
нәтижесіне материалдық ынталану қағидатының (принципінің) тәжірибелік
көрінісін табады. Сондықтан мұңда еңбекке ақы төлеу жөніңдегі барлық
қолданыстағы заң мен ережелер қатал сақталуы, ал еңбекақы бойынша
бухгалтердің жұмысы ерекше ашық болуы керек.
Жоғарыда қарастырылған бухгалтерлік есептің міндеттерімен тікелей
байланысты келесі маңызды міндет еңбек заңдарын қатал сақтағанда әрбір
еңбеккермен еңбекақы бойынша есеп айырысуды дұрыс және уақытында жүргізу
болып танылады. Мекеменің бухгалтериясы бұл міндеттерін орындаумен қатар,
әділ және уақытында мынандай есеп айырысуларды қамтамасыз етуге міндетті:
бюджетпен еңбеккерлердің еңбекақысынан ұсталатын тиісті салықтар сомалары
(әлеуметтік, жеке табыс салығы және басқалар); сауда мекемелерімен
- олардың еңбеккерлерінің несиеге сатып алған тауарлары үшін кезекті
төлемдері бойынша; басқа мекемелермен және тұлғалармен -. сот мекемелерінің
атқарушы құжаттары бойынша және т.б. Бұл сомалар пайдасына ұсталған тиісті
мекемелер мен тұлғаларға уақытында аударылуға тиіс.
Мекемелердің жетекшілерімен қатар бас бухгалтерлер штат кестесіне
лауазымды кесімді жалақыларының (ставка-ларының) дұрыс белгіленуіне және
штаттағы және тізімдік құрамда жоқ еңбеккерлердің еңбегіне ақы төлеу қорын
ұтымды пайдалануға дербес жауапкершілікті алып жүреді.
Жұмысшылармен және қызметкерлермен әділ және уақытында есеп айырысу
еңбеккерлердің жеке құрамын, жұмыс уақытын және өнім, өндіру немесе
орындалған жұмыстарды ескеріп қамтамасыз етіледі.
Еңбеккерлердің жеке құрамын, жұмыс уақытын, өнім өндіруді және
еңбекақыны есептеуді құжаттық рәсімдеу.
Еңбеккерлердің саны және кұрамы жөнінде мәліметтерді жүйелі алу
мақсатында мекеменің кадр бөлімі немесе бухгалтериясы жеке құрамының есебін
жүргізеді. Жеке құрамды, есептелген және төленген еңбекақысын есепке алу
үшін бастапқы есеп құжаттамасының бір ізге түскен (унификацияланған) нысаны
пайданылады.
Еңбеккерлердің санын есепке алу бойынша бастапқы құжаттары болып
танылады: Жұмысқа қабылдау туралы бұйрық (өкім) (№ Т-1 нысаны); Басқа
жұмысқа ауысуы туралы бұйрық (өкім) (№ Т-5 нысаны); Демалыс беру туралы
бұйрық (өкім) (№ Т-б нысаны); Еңбек келісім-шартын тоқтату туралы бұйрық
(өкім) (№ Т-8 нысаны). Олар жеке карточкаларына, еңбек кітапшаларына,
жұмыс уақытын пайдалануды есепке алу табельдеріне және қолданылып жүрген
еңбек заңдарына сәйкес басқа құжаттарға жазулар жүргізу үшін негіз болады.
Еңбеккерді материалдық жауапкершілікпен байланысты жұмысқа
қабылдағанда бұйрықтың (өкімнің) жобасы міндетті түрде мекеменің бас
бухгалтерімен келісілуге тиіс. Жұмысқа қабылдау туралы бұйрықтың (өкімнің)
жобасы, сондай-ақ тиісті қызмет бөлімдерімен (еңбек және еңбекақы
бөлімімен, жоспарлау бөлшімен) келісіледі, олар ваканттық лауазымдардың бар
екенін және штаттық кесте бойынша белгіленген кесімді жалақыларды және т.б.
растайды.
Жұмысқа қабылдау, басқа жұмысқа ауыстыруды, демалыс беру туралы
бұйрықтардың (өкімдердің) көшірмелері еңбекақы бойынша жұмыскерлермен және
қызметкерлермен есеп айырысулар үшін кадрлар бөлімінен бухгалтерияға
өткізіледі.
Әрбір жұмысқа қабылданған еңбеккерге жеке карточка (№ Т-2 нысаны),
кадрларды есепке алу парағы (қағазы) толтырылады және табельдік номер
бекітіледі де, ол жеке кұрамды, еңбек пен еңбекақыны есепке алу жөніндегі
барлық құжаттарда көрсетіледі.
Жеке карточка еңбеккерді сұрау және жеке куәлігі (төл-құжаты), еңбек
кітапшасы, әскери билеті, оқу орнын бітіргені туралы дипломы (куәлігі),
жұмысқа қабылдау, босату, ауыстыру туралы бұйрықтар (өкімдер) және басқа
құжаттар негізінде кадрлар бөлімінің қызметкері немесе басқа уәкілетті
тұлға бір данада толтырады. Жеке карточкалардағы жазулар еңбек кітапшасында
жасалған жазуларға сәйкес болуы керек.
Бұйрық (өкім) негізінде жеке карточкаға жазылатын жұмысқа қабылдау,
ауыстыру және босату туралы әрбір жазумен әкімшілік карточканың тиісті
бағанына қол қою арқылы еңбеккерді таныстыруға міндетті.
Жеке карточкалар, әдеттегідей, мекеменің құрылым бөлімшелері бойынша
жиынтықталады да, жұмыскерлер мен қызметкерлердің әкесінің аты бойынша
алфавиттік тәртіпте жеке құрам картотекасында сақталады.
Бухгалтерияға түскен жұмысқа қабылдау туралы бұйрықтардың
(өкімдердің) көшірмесі және жеке карточкалар негізінде бухгалтер әрбір
еңбеккерлерге жеке шот немесе барлық анықтамалық деректер енгізілген
карточка анықтама ашады.
Еңбек пен еңбекақыны есепке алудың маңызды участкесі нақты жұмыс
жасалған уақытты есепке алу болып танылады. Ол еңбеккердің жұмысқа келуін
және жұмыстан кетуін және әрбір еңбеккердің нақты жұмыс жасалған уақытын
анықтау мақсатында ұйымдастырылады.
Жұмыс (еңбек) уақыты деп еңбек келісім-шартымен (контрактпен) және
ішкі тәртіп ережелерімен келісілген өздерінің міндеттерін орындауға
жұмсаған уақытты айтады.
Жұмыс уақытын және демалыс уақытын (күнделікті жұмыстың (ауысу)
ұзақтығы, демалыс күндерін беру) пайдалану тәртібі әкімшіліктің кәсіподақ
комитетімен келісімі бойынша бекіткен жұмыс кестелерімен қарастырылады.
Еңбек тәртібін сақтауға, мекемеде жұмыс істейтін барлық тұлғалардың жұмыс
уақытын пайдалану есебін, сондай-ақ белгіленген жұмыс уақытының тәртібін
сақтауға, жұмыс істелген уақыты туралы деректерді алуға және еңбекке ақы
төлеу бойынша есеп айырысуларға бақылау жасау және барлық санаттағы
(категориядағы) еңбеккерлердің жұмыс уақытын пайдалануының есебі Жұмыс
уақытын пайдалануды есепке алу табелінде (№ Т-13 нысаны) жүргізіледі.
Мұнда жұмыс істелген уақытты есепке алу жұмысқа келуге бақылаумен бірге
жүргізіледі. Табельді оны жүргізуге тапсырған тұлға бір данада жасайды.
Жұмыскерлер мен қызметкерлерді табельге кіргізу және одан шығару жеке
құрамды есепке алу бойынша тиісті дәрежеде рәсімделген құжаттар негізіңде
ғана жүргізіледі. Табельге мекеменің тізімдік құрамда тұратын барлық
тұрақты және уақытша еңбеккерлер кіреді. Онда еңбеккерлер кәсіптері
(мамандыктары) бойынша, ал кәсіптері (мамандықтар) шегінде табельдік
нөмірлері немесе алфавит тәртібі бойынша топтау қажет.
Жұмыс уақытын пайдалануды есепке алу табелін мекеменің құрамдық
бөлімшелерінің жетекшілері жүргізеді. Жеке бір жағдайларда табельдік есеп
табельшіге немесе есепшіге жүктеледі, егер тиісті лауазым мекеменің штаттық
кестесінде қарастырылса, жұмысқа келу және жұмыс уақытын пайдалану табельде
барлық келгендерді, кеш қалғандарды және т.б. жаппай тіркеу әдісімен немесе
тек ауытқуларды (келмеу, кешігіп қалу және т.б.) тіркеу арқылы есепке
алынады. Табельдерде тиісті құжаттар (уақытша еңбекке жарамсыздық қағазы,
іссапар куәлігі, бұйрықтар, өкімдер және т.б.) негізінде, сондай-ақ заңмен
қарастырылған демалыс, үзілістердің барлық түрлері және жұмыс уақытына
есепке алынатын мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындау есепке
алынады.
Демалыс және мейрам күндерін есепке алу табельдерде мекеменің жұмыс
кестесі мен тәртібіне сәйкес жүргізіледі.
Табельге оны жүргізуге жауапты тұлға қол қояды да, кадрлар бөлімінде
бұрыштама қояды, мұнда мекеменің әрбір құрылымдық бөлімшелерінің жеке
құрамы тексеріледі.
Жұмыс уақытының табельдік есебінің деректері негізіңде мекеме
жетекшісі еңбек тәртібінің жағдайына бақылау жасайды да, қыдыру, кешігу,
жұмыстан жұмыс күні біткенше кету және басқа да бұзушылық жіберген
тұлғаларға қажетті шаралар қолданады.
Белгіленген тәртіпте рәсімделген табельдер мекеменің бухгалтериясына
айына екі рет айдың бірінші жартысына (аванс) төленетін соманы есептеу және
айлық еңбекақыны түпкілікті есептеу үшін өткізіледі. Егер мекеме еңбекке
ақы төлеу айына бір рет жүргізсе, онда табель де бухгалтерияға айына бір
рет түпкілікті есептеу үшін өткізіледі.
Бухгалтерлік есепті компьютеризациялаған жағдайда ішінара
деректемелері толтырылған табель бланктері негізінде компьютерлік техника
құралдарының көмегімен жұмыс уақытын есепке алу табельдері автоматты түрде
жасалады. Мұндай деректемелерге жатқызылады: мекеменің құрылымдық
бөлімшелері, цех, еңбеккерлердің тегі, аты, әкесінің аты, лауазымы,
табельдік номері жэне т.б. Табельдің үлгісі деректерді (көрсеткіштері)
автоматты түрде есептің қойылуын жобалау кезінде қарастырылған нысандары
бойынша қалыптасады.
Ескеру керек, жұмыс уақытының табельдік есептің деректері тек сол
еңбеккерлерге еңбекақы есептеуге жалғыз ғана негіз бола алады, егер олардың
еңбегі жай мерзімді жүйе, яғни нақты кесімді немесе тарифтік ставка бойынша
төленсе. Бірақ қазіргі уақытта мекемелерде, негізінде, мерзімді-сыйлык және
кесімді-сыйлық жүйелері қолданылады. Сондықтан еңбекақыны есептеу үшін
табельдік есептің деректерінен басқа, орындалған жұмыстың көлемі,
белгіленген жоспардың және еңбекке ақы телеу жөніндегі қолданыстағы
ережелермен қарастырылған басқа да көрсеткіштердің орындалуы туралы
деректер қажет.
Өнімдер туралы деректер өндіріс технологиясы мен түрлеріне (жаппай
- үздіксіз, сериялық өндірісте), еңбекті ұйымдастыру әдістеріне
(бригадалық, жекелеген жұмыс) және басқа да жағдайларға байланысты
бригаданың шығарылған өнімдері туралы мәлімдемелерімен (рапорттармен),
өнімді есепке алу тізімдемесімен, бригаданың өнімін есепке алу
тізімдемесімен, маршруттық парақтармен, кесімді жұмысқа жасалған
нарядтармен рәсімделеді.
Сонымен, жұмыс уақытын есепке алу табельдері мен орындалған жұмыстар
мен көрсетілген қызметтердің көлемі туралы жоғарыда аталған тиісті бастапқы
құжаттар негізінде еңбеккерлерге еңбекақы есептеледі.
Енді еңбекақы төлеудің әртүрлі жүйесін пайдаланған жағдайда
еңбекақыны есептеу тәртібін Қарағанды маргарин заводы акционерлік
қоғамның (АҚ) нақты өндірістік көрсеткіштері негізінде қарастырып көрейік.
Мысал. Еңбекақыны есептеудің ең карапайым тәсілі мерзімді еңбекақы
төлеу жүйесі болып табылады. Есептеу жұмыс істеген күндер мен сағаттардың
саны керсетілген табельдердің негізінде жүргізіледі. Төленуге тиісті
еңбекақы белгіленген айлық ставкасы немесе тарифтік мөлшерлемені (кесімді
жалақыны) жұмыс күндерінің күнтізбелік санына бөліп, алынған көрсеткішті
табель бойынша жұмыс істелген күндердің санына көбейтеді немесе мерзімді
жұмыскердің сағаттық тарифтік ставкасын жұмыс істелген сағаттардың санына
көбейтеді.
Мысал. Қызметкердің еңбекақысының айлық ставкасы 22667 теңгені
құрайды. Тамыз айында күнтізбе бойынша 26 жұмыс күні, 5 демалыс және мейрам
күңдері. Қызметкер 4 күн уақытша еңбекке жарамсыз парағы бойынша жұмыста
болған жоқ.
Тамыз айына тиісті еңбекақы есептеу:
(22667*22)26=19180 тенге
Бұдан басқа, қызметкерге уақытша жұмысқа жарамсыз 4 күндері үшін
жәрдемақы төленеді.
Мерзімді-сыйлықақы төлеу жүйесін пайдаланған кезде еңбеккерлер мен
қызметкерлерге, еңбекақыдан басқа, сыйақылар төлеу туралы шарттарды
орындалған жағдайда сыйақы есептеледі.
Еңбекақы тікелей кесімді жүйесі бойынша есептеу табельдер, орындалған
жұмыстар, өндірілген өнімдер және атқарылған қызметтер туралы рапорттар,
тізімдемелер, нарядтар негізінде жүргізіледі. Осы құжаттарға қойылған
бағаларды (расценка) жасалған жұмыстардың, шығарылған өнімдердің және
көрсетілген қызметтердің көлеміне (санына) көбейту арқылы еңбекақы
есептеледі.
Бұл есептеу тәсілі жұмыстарды жеке орындаған жұмыскерлерге еңбекақы
есептеу үшін қолданылады.
Бұдан басқа, өндірісте ұжымдық (бригадалық) кесімді еңбекақы төлеу
жүйесі пайдалынады. Мұндай жағдайда бағалау негізінде еңбекақы тұтас ұжымға
есептеледі де, тиісті еңбекақының жалпы сомасы ұжымның мүшелері арасында
бөлу олардың еңбекке қатысу коэффициентін қоса ескеретін тариф, кәсіби
шеберлігі (еңбек сапасы) мен жұмсалған уақыт саны бойынша еңбекақыға
үйлестіріліп (пропорционально) жүргізіледі. Еңбекақыны осылай бөлу тәсілін
келесі мысал негізінде қарастырамыз.
Мысал. Майонез цех ұжымына тамыз айында орындалған жұмыстары үшін
нарядтар бойынша 115722 теңге еңбекақы есептелген.
Кесте 1 Жұмысқа қатысқандар
Тегі, аты, Табель ЖұмыскердТарифтіНақты 1-шеберліқ
әкесініңаты номері ің к жұмыс дәрежеге
шеберлік коэффицістелгекелтірілген
дәрежесі иент н жұмыс
істелген
уақыт
Айдарханова Ж.С. 0341 1 1,00 180 180
Аубакирова Б.М. 0352 2 1,07 96 103
Төлегенова К.К. 0363 3 1,15 110 127
Қайырова Р.Т. 0384 4 1,24 180 223
Райханова М.Л. 0397 5 1,33 184 245
БазароваА.М. 0399 6 1,43 180 257
Барлығы 1135
Осы көрсеткіштер бойынша 1-ші шеберлік дәрежедегі жұмыскердің 1
сағат жұмысының құны анықталады:
115722 теңге 1135 - 102 теңге
Бұдан әрбір жұмыскерге есептелген еңбекақы сомасын құрайды:
1) Айдарханова Ж.С. 102*180= 18360 теңге
2) Аубакирова Б.М. 102*103 = 10477 теңге
3) Төлегенова Қ.К. 102*127= 12903 теңге
4) Қайырова Р.Т. 102*223 = 22766 теңге
5) Райханова М.Л. 102*245 = 24961 теңге
6) Базарова А.М. 102*257 = 26255 теңге
Жиынтық ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115722 теңге
Еңбекақы төлеудің кесімді-сыйақы жүйесін пайдаланған кезде
жұмыскерлер мен қызметкерлерге жоғарыда есептелген еңбекақыдан басқа,
мекеменің бекіткен сыйақылар төлеу туралы ережелеріне сәйкес ай сайын жұмыс
нәтижелері бойынша сыйақы теленеді.
Мынаны ескеру керек, еңбекке ақы төлеудің қолданылып жүрген
жүйелерінде жұмыскерлер мен қызметкерлердін еңбекақыларын түпкілікті сомасы
тек қана бір ай өткенде анықталуы мүмкін, сондықтан еңбекақыны есептеу
айына бір рет жүргізіледі. Айдың бірінші жартысы үшін төлем тізімдемесі
бойынша жұмыс істеген уақытын ескеріп айлық кесімді еңбекақының
(ставкасының) 50% мөлшерінде аванс беріледі. Бұл авансты бір ай үшін
еңбекақыны түпкілікті есептеуі нысанында есеп айырысу - төлем тізімдемесін
жасағанда толық ұстап қалады.
Жұмыскерлер мен қызметкерлердің есептелген еңбекақыларынан сондай-ақ
ұстап қалады:
1) жеке еңбек салығы;
2) жинақ зейнетақы қорларына міндетті зейнеткерлік жарналар үшін
төлемдер;
3) сот шешімдері, нотариалдық органдардың атқару жазбалары, сондай-ақ
даусыз өндіріп алу туралы әкімшілік органдарының қабылдаған қаулылары
бойынша берілетін атқару парақтары (құжаттар) бойынша еңбеккерлерден жеке
тұлғалар мен мекемелердің пайдасына өндіріп алынатын ұсталымдар;
4) сақтандыру органдарына ерікті жеке және мүліктік сақтандыру
келісім-шарттар бойынша сақтандыру жарналары; мекеменің (кәсіпорынның)
еңбеккерінің кінәсінен келтірілген материалдық зиянды өтеу сомалары;
5) мемлекеттік органдарының (салық комитеті, ішкі істер басқармасы
және т.б.) салған айыппұлдар;
6) бұрын алынған, бірақ пайдаланбаған және уақытында кассаға
қайтарылмаған есептесетін авансты өтеу сомалары.
Ұсталымдардың жалпы сомасы, оның ішінде бірнеше атқару құжаттары
бойынша, әрбір берілетін сомалар еңбеккерге берілуге тиісті соманың 50%-нан
аспауы керек.
Жұмыскерлер мен қызметкерлерден ұсталынатын жеке табыс салығы жалпы
мемлекеттік салыққа жатады және ол бойынша аударымдар сомалары тиісті
бюджетгерге түседі. Салық салынатын еңбеккердің еңбекке ақы төлеу түрінде
алынатын табысының құрамына еңбекақылар, сыйлықтар, қосымша төлемдер,
сыйақылар, қаламақылардың кез келген түрлері мен жеке және ұжымдық келісім-
шарттарға сәйкес жұмыстарды орындауымен байланысты басқа да төлемдер
кіреді.
Жеке табыс салығының мөлшері еңбеккердің табысының мөлшеріне
байланысты сараланады және Салық Кодексімен белгіленген табыс салығының
ставкасы бойынша алынады.
Жеке табыс салығының сомасы өткен айдың еңбекақысы бойынша
анықталады. Сондықтан жұмыскерлер мен қызметкерлерден, салықтарды ұстау ай
сайын өткен айдың еңбекақысы бойынша ағымдағы айдың бірінші жартысы үшін
еңбекақы берген кезде жүргізіледі. Мекемелер еңбекақы беруге банктен чек
бойынша қолма-қол (салт) ақшалар алған кезде бір уақытта бюджетке ұсталған
жеке табыс салығын аударуға, сондай-ақ жинақ зейнет ақы қорларың міндетті
зейнеткерлік жарналарды, басқа заңды және жеке тұлғалардың пайдасына атқару
парақтары бойынша сомаларды аударуға төлем тапсырмаларын тапсыруға
міндетті.
1.2 Еңбекақыны есептеу және еңбекақы төлеу есебі
Еңбекақы негізгі және қосымша болып бөлінеді: Негізгі еңбекақы
бойынша есептеуді ұйымдастыру.
Негізгі еңбекақы – бұл қызметкерлерге нақты жұмыс істеген
уақыты, орындаған жұмысының немесе өндірген өнімнің саны мен сапасы
үшін белгіленген бағалау немесе қызметақы бойынша есептелетін
еңбекақы.
Негізгі еңбекақы құрамына мыналар кіреді:
а) жұмыс істелген уақыт үшін тарифтік мөлшерлеме, қызметақы,
кесімді бағалау бойынша немесе орташа еңбекақы бойынша есептелетін
еңбекақы;
ә) еңбек сіңірген жылдары үшін үстеме ақы;
б) жұмыс жағдайының өзгеруіне байланысты кесімді
еңбекақыдағыларға қосымша ақы;
в) үдемелі бағалау бойынша кесімді еңбекақыдағыларға қосымша
ақы;
г) кәсіпорын жүйесіндегі ұдайы қолданыс тәртібімен бекітілген
ақшалай және заттай сыйлықтар, сыйлықақылы үстемелер;
д) мезгілден тыс жұмыс үшін қосымша ақы;
е) түнгі уақыттағы жұмыс үшін қосымша ақы;
ж) жұмысшының кінәсінен болмайтын жұмыссыз бос тұрып қалған
уақытқа төлемақы.
Мерзімдік еңбекақыда жұмыс істеуші тұлғаға бір айдағы барлық
жұмыс күндерін істегені үшін толық төленетін қызметақы
тағайындалады; егер жұмыс күндерін толық істемесе, оған еңбекақы
нақты істеген уақыты бойынша төленеді. Бұл жүйе негізінде
қызметкерлердің еңбекақысында қолданылады.
Егер мерзімдік еңбекақыдағы жұмысшы техникалық процеске
қатыспаса немесе жабдықты жөндеумен айналысса, оның еңбегі кесімді
еңбекақыдағы жұмысшылардың тарифтік мөлшерлемесі юойынша төленуі
мүмкін.
Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 17 шілдедегі № 188 – IV
Заңмен Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жеке
кәсіпкерлік мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
Атап айтқанда көрсетілген заңның 70 бабына сәйкес Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер тарту Қазақстан
Республикасының Кодексін (Салық кодексін) қолданысқа енгізу туралы
2008 жылғы 10 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңына
өзгерістер енгізілді, атап айтқанда: осы Заң мынадай мазмұндағы 34
– 1 – баппен толықтырылды:
Кесімді еңбекақыда өнімділік есебін егер әрбір жұмысшының
орындаған жұмыс көлемін санауға және өлшеуге келетін болса, заттай
өлшеумен ұйымдастыруға болады және жұмыстың уақыт бірлігінде
жоспарланған, нормаланған тапсырмаларды белгілеу керек. Сондықтан
өнімділік есебінің құжаты қызметкерлерге мына деректердің есебін
қамтамасыз етуі керек:
а) дайындалған өнім мен орындалған жұмыстың саны мен сапасы
туралы;
ә) орындалған жұмыстың көлемі осы жұмысқа жұмсалған
материалдар, шикізаттар, жартылай өңделген өнімнің шығын санына
сәйкестігі туралы;
б) өнімділік нормасының орындалу денгейі мен еңбекақы көлемі
туралы.
Өнеркәсіптегі өнім сапасын бақылау тәсіліне, ұйымдастыру мен
еңбекақы жүйесіне, өндіріс сипатына қарай мынадай бастапқы есеп
құжаттарының формалары қолданылады: кесімді еңбекақылы жұмысқа
жүктелім, бағыттық құжат, ауысым үшін жұмысқа қабылдау және
өнімділік туралы рапорт, өнімділік есебінің тізімдемесі, мерзімдік
еңбекақыдағылар мен басқалардың орындаған жұмыстары мен нормаланған
тапсырмасын қабылдау туралы акт.
Тікелей кесімді еңбекақы жүйесінде жалақы дайындалатын өнімнің
кез келген санына белгіленген кесімді баға бойынша орындалған жұмыс
үшін есептеледі. Еібекақы жұмысшының дайындаған өнім санына
арналған белгіленген бағаларға көбейту жолымен анықталады. Сонымен
бірге еңбекақы әрбір өндірілген бұйым бірлігі үшін бір ғана сол
бағалау бойынша төленеді.
Сыйлықақы кесімді еңбекақы жүйесінде жұмысшының жалақысы нақты
өнімділік үшін есептелетін негізгі кесімді бағалау бойынша
еңбекақыда құралады және белгіленген сыйлықақы көрсеткіштерін
сақтағаны үшін есептелетін сыйлықақы төленеді.
Үдемелі кесімді еңбекақыда жалақы өнімдердің жоспарлы саны үшін
- тікелей кесімді бағалау бойынша емес, өнімді нормадан тыс
өндіргені үшін - үдемелі өсу бағасы бойынша есептеледі.
Жанама - кесімді еңбекақыда қосалқы және басқа өндірістегі
жұмысшылардың еңбекақы көлемі олардың негізгі өндіріс жұмысшыларына
қызмет етудегі жұмысқа жанама әсерін тигізетін еңбек нәтижесіне
байланысты есептеледі.
Көтеріңкі еңбекақы жүйесі әр түрлі мамандықтағы жұмысшылардын
құралатын бригаданы жөндеу және басқа жұмыстарды орындау барысында
қолданылады. Бұл жүйеде жалақы алдын ала белгіленген нормаланған
тапсырма бойынша барлық жұмыс көлемінің орындалуымен анықталады.
Еңбекақы жұмыстың ең жоғары мерзімде орындалуы қоса көрсетілетін
түпкілікті өнімнің өлшеу бірлігіндегі белгіленген бағалау бойынша
барлық жұмыс көлемі үшін жүргізіледі. Бухгалтерия нақты еңбекақыны
жұмыс істелген әрбір уақыт ішіндегі сағат санына және
жұмысшылардың разрядына сәйкес бригада мүшелеріне бөледі. Бұл
жағдайда сыйлықақы сапаны сақтау барысындағы жұмысты орындау уақытын
қысқарту үшін жүргізіледі. Көтеріңкі еңбекақы жүйесі материалдық
мүдделілікті тудыру және жұмысты орындау мерзімін қысқарту мақсатында
жеке жұмысшылар тобына енгізілуі керек. Көтеріңкі еңбекақы
жүктеліммен ресімделеді. Бригада мүшелерінің өтініші бойынша
көтеріңкі еңбекақы оларға тең бөлінуі мүмкін.
Түнгі уақыттағы жұмыс және оның еңбекақысы. Қазақстан
Республикасы Еңбек туралы Заңның 48, 73 – баптарына сәйкес сағат 22 –
ден сағат таңғы 6 - ға дейінгі уақыт түнгі уақыт болып табылады.
Аяғы ауыр әйелдер түнгі уақыттағы жұмысқа тек олардың келісімімен
ғана жіберіледі.
Түнгі уақыттағы жұмысқа он сегіз жастан кіші тұлғалар және
медициналық анықтамасында түнгі уақытта жұмыс істеуге тыйым салған
кейбір тұлғалар жіберілмейді.
Түнгі жұмыс уақытындағы әр сағат ұшін бір жарым мөлшерден кем
төленбеуі керек.
Жұмыс уақытының есеп табелінде түнгі уақыт бір айдағы қортынды
сандармен тіркеледі, Түнгі уақыттағы барлық жұмыс кәсіпорында
бекітілген бастапқы құжаттармен ресімделеді және кәсіпорынның ұжымдық
келісімшартында бекітілген жоғары мөлшерде төленеді, ол заңда
қарастырылған мөлшерден төмен болуы керек.
Демалыс пен мереке күндеріндегі жұмыс және оның еңбекақысы.
Қазақстан Республикасы Еңбек туралы Заңының 56, 57, 58, 59 – баптарына
сәйкес:
1) қызметкерлерге демалыс күндері (апта сайын үзіліссіз демалыс
уақыты) беріледі;
2) бес күндік жұмыс аптасында қызметкерлерге аптасына демалуға
екі күн беріледі, ал алтын күндік жұмыс аптасына бір күн;
3) жексенбі жалпы демалыс күн болып табылады. Бес күндік жұмыс
аптасының екінші демалыс күні жұмыс берушінің актісінде немесе жұмыс
кестесінде бекітіледі. Екі демалыс күн, тәртіп бойынша, қатар
беріледі;
4) жұмыс күндері мереке күндермен қатар келген жағдайда және
жұмыс уақытын ұтымды пайдалану мақсатында Қазақстан Республикасы
Үкметі демалыс күндерін басқа жұмыс күндеріне ауыстыра алады.
Мереке күндердегі еңбекақы барлық қызметкерлерге мереке
күндерінде істеген сағаттарына қарай төленеді. Жұмыс ауысым сағаты
мереке күндеріне дәл келсе, мереке күндерінде істелінген сағаттарға
екі есе мөлшерде төленеді.
Демалыс уақыты үшін төлемақы жеке еңбек келісімшарты бойынша
жұмыс істеушіге жұмыс орны мен орташа еңбекақысын сақтайтын жыл
сайынғы төленетін еңбек демалысына байланысты кепілдік беріледі.
Еңбек демалысының төлемақысы оның басталуына күнтізбедегі бойынша үш
күн қалғанда беріледі. Қазақстан Республикасының Еңбек туралы
Заңның 60 – бабы, 3 - тармағына сәйкес: Жыл сайынғы төленетін еғбек
демалысы, егер басқасы жеке категориядағы қызметкерлерге арналған
нормативті құқық актілерінде, жеке еңбек келісімшартында немесе
ұжымдық келісімшартында және жұмыс берушінің актілерінде
қарастырылмаған болса, қызметкерге күнтізбедегі 18 күнінен кем
болмайтын уақытқа беріледі.
Жыл сайынғы еңбек демалысының ұзақтығы күнтізбе күндермен
есептеледі. Еңбек демаласының уақытында болатын жұмыс ережесі мен
кестесінде белгіленген мерекелік күндер есепке кірмейді.
Жыл сайынға еңбек демалысына рұқсат ететін еңбек стажына
мыналар кіреді:
а) жыл ішіндегі істелген нақты жүмыс уақыты;
ә) заңсыз жұмыстан босанудағы еріксіз жұмысқа келмеу уақыты;
б) уақытша еңбекке қабілетсіздігі қағазда расталған, емделуге
кеткен уақыт.
1.3 Берілген еңбек демалыс пен уақытша еңбекке жармсыз күндеріне
төленетін төлемдерді құжаттық рәсімдеу және есептеу тәртібі
Берілген еңбек демалыс күндері үшін төлем. Демалуға және күш-қуатын
қалпына келтіру үшін Қазақстан Республикасының Конституциясы (Ата заңы) мен
Еңбек туралы заңына сәйкес мекеменің жеке келісім-шарт бойынша жумыс
істейтін барлық жумыскерлер мен қызметкерлеріне жумыс орны (қызметі) және
орташа еңбекақысы сақталуы мен жыл сайынғы төленетін еңбек демалысы
кепілденеді. 19 Қызметкерлерге берілетін сыйақылар JAS Халықаралық қаржы
есептілігінің стандартына сәйкес мекеме қызметкерлердің әр түрлі
себептермен, соның ішінде жыл сайынғы демаыс жағдайын, ауру жәнеқысқа
мерзімді жумыс жасауға жарамсыздығын, бала бағу кезінде, ант берген
заседатель ретінде қызметке немесе әскер қызметін өтеу кезінде
жумыстаболмауын төлей алады. Ақы төленетін демалыс екі санатқа бөлінеді.
1) жинақталатын;
2) жинақталмайтын.
Жинақталатын ақысы төленетін демалыстар, егер ағымдғы кезең ішінде
толықтай пайдаланбаған болса, олардың мерзімі кейінге жылжытылып және
келесі кезеңдерде пайдалануға боллады. Мекеме жинақталатын ақысы төленетін
демалыстарды төлеуге күтілетін шығындарды қызметкерге төлеу болжанатын
қосымша сома және есеп беру күнгі жағдайға байланысты жинақталған
пайдаланбаған демалыстар ретінде бағалауы тиіс.
Жинақталмайтын ақысы төленетін демалыстар не өтем жасалатын (басқаша
айтқанда, қызметкеелердің пайдаланбаған демалыстардың орнына ақшалай төлем
құқығына ие), не өтем жасалмайтын (қызметкерлердің пайдаланбаған
демалыстардың орнына ақшалай төлеулерді алуғақұқығына ие болмаса) болуы
мүмкін.
Жинақталмайтын ақысы төленетін демалыстар болашақ кезеңге
ауыстырылмайды:ағымдағы жылы пайдаланылмаған немесе толық пайдаланылмаған
жағдайда олар жойылады, және қызметкерлерге пайдаланбаған демалыс үшін
ақшалай төлемдерді алуға құқық бермейді. Әдетте, бұл ауыруына байланысты
демалысқа (өткен кезеңдердегі демалысты қаншалықты пайдаланбаса, болашақ
кезеңдерде демалыстардың ұлғаймау сондай дәрежеде болады), бала күтімі
бойынша демалыс және ант берген отырыс төрағасы ретінде қызметке немесе
әскери қызметін өтеу кезінде берілетін демалысқа қатысты.
Жоғарыда аталған стандартқа сәйкес қызметкерлерге төленетін демалыс
нысанындағы қысқа мерзімді сыйақыларды төлену күтілетін шығындары мынадай.
1) жинақталатын ақы төленетін демалыс кезінде болашақ ақы төленетін
демалысты пайдалануға қатысты олардың құқықтарын күшейтетін
қызметкерлердің қызмет көрсету кезінде;
2) жинақталмйтын ақы төленетін демалыс кезінде тікелей демалыс
басталған кезде танылуы тиіс.
Жоғарыда аталған нормативтік кесімдерге сәйкес жумыскерлер мен
қызметкерлерге жумыс пен қызметтің бірінші жылы үшін еңббек демалысы жеке
еңбек келісім-шарт бойынша жумыстың бірінші жылы өткенде беріледі. Келесі
жылдары еңбеккерлерге жыл сайынғы еңбек демалыстарын беру кезегі
мекемелер жетекшлер жеке еңбек және ұжымдық келісім - шарттарында, демалыс
кестесімен және басқа норматиптік құқықтық кесімдерде қарастырылған тәртіп
бойынша анықталады.
Өндірістік қажеттілікке байланыст демалыс кестесі өзгерген жағдайда
әкімшілік бұл туралы еңбеккерге еңбек демалыс басталғанға дейін екі
аптадан кешіктірмей хабарлауға міндетті. Жыл сайынғы төленетін еңбек
демалысы еңбеккерлерге он сегіз күнтізбелік күннен кем емес ұзақтыққа,
еңбек демалысына келген мейрам күндерін есептемегенде, қолданыстағы еңбек
тәртібі мен кестесіне байланыссыз беріледі.жыл сайынғы еңбек демалысын
еңбеккердің еңбек демалысы кезінде уақытша еңбекке жарамсыз және аяғы ауыр
және бала туу бойынша демалыста болса, басқа уақытқа ауыстырылуы немесе
толық немесе жарым - жартылай ұзртылуы мүмкін. Еңбеккердің тілегі бойынша
жыл сайынғы еңбек демалысы бөліп берілуі мүмкін. Кейбір жағдайларда
орынды (дәлелді) себептер болғанда екі жақты келісуі бойынша және
еңбеккердің өтініші нгізінде оған еңбекақы сақталмаған демалыс берілу
мүмкін.
Еңбеккерге жыл сайынғы еңбек және демалыстардың басқа түрлерін беру
Қазақстан Республикасының Еңбек туралы заңға, қолданыстағы заңдық
кесімдері мен ережелеріне,жеке, ұжымдық келісім шарттарына және демалыс
кестелеріне сәйкес Демалыс беру туралы бұйрықпен (өкіммен) ( № Т-6
нысаны) рәсімделеді де, оның бір данасы кадрлар бөлімінде қалады, екіншісі
бухгалтерияға өткізіледі. Мекеме жетекшісі қол қойған демалыс беру туралы
бұйрықтың (өкімнің) негізінде кадр бөлімінің бақылаушысы (инспекторы)
еңбеккердің жеке карточкасына белгі жасайды, ал бухгалтерия берілген еңбек
демалысы күндері үшін еңбекақы есептеу жүргізеді.
Жыл сайынғы еңбек демалысын төлеу немесе пайдаланбаған еңбек
демалысына өтемақы төлемдерін төлеу үшін Еңбеккерлердің орташа еңбекақысын
есептеу тәртібі туралы нұсқаулыққа сәйкес есепті кезең үшін есептелген
еңбекақыға қарай орташа күндік еңбекақы анықталады. Орташа еңбекақыны
есептеу үшін есепті кезең болып демалысқа кететін айдың алдында өткен он
екі күнтізбелік айлар немесе нақты жұмыс істелген уақыттың кезеңі саналады,
егер еңбеккер бұл мекемеде он екі күнтізбелік айдан аз жұмыс істесе.
Егер еңбеккер есепті кезеңде толық жұмыс істемесе, онда демалысты
төлеу немесе пайдаланбаған демалысқа өтемақы төлемдерін төлеу үшін орташа
күндік еңбекақы есепті кезеңдегі еңбекақының есептелген сомасын он екіге
(12) және өндірістік күнтізбе бойынша жұмыс уақытының жыл сайынғы
теңгеріміне (балансына) сәйкес жылдың жұмыс күндерінің орташа айлық санына
(егер жүмыс күндерімен белгіленген демалысты телеген кезде) бөлу арқылы
есептеледі. Күнтізбелік күндермен белгіленген демалысты төлегенде демалысты
төлеу немесе пайдаланбаған демалысқа өтемақы төлемдерін төлеу үшін орташа
күндік еңбекақы есепті кезеңдегі еңбекақының есептелген сомасын он екіге
(12) және жылдың күнтізбелік күндердің орташа айлық санына бөлу арқылы
есептеледі.
Егер еңбеккер есепті кезеңде толық жұмыс істемесе, онда демалысты
төлеу немесе пайдаланбаған демалысқа өтемақы төлемдер төлеу үшін орташа
күндік еңбекақы есепті кезеңдегі жұмыс істеген уақыт үшін есептелген
еңбекақы сомасын алты күндік жұмыс аптасындағы күнтізбе бойынша жұмыс
күндерінің санына (демалыс жұмыс күндерімен берілгенде) немесе күнтізбелік
күндердің санына (демалысты күнтізбелік күндермен берілгенде) бөлу арқылы
есептеледі.
Төлемдер тізілімі бойынша еңбекақыны есептегенде есепке алынбайтын
уақыт жоғарыда аталған нұсқаулыққа сәйкес есепті кезеңнен шығарылады.
Есте болу керек, сыйлықтар және еңбекке ақы төлеу жүйесімен
қарастырылған ынталандыру сипаттағы басқа да телемдер есептеу уақыты
бойынша орташа күндік еңбекақыны есептегенде енгізіледі, ал жылдық жұмыс
нәтижелері бойынша (жылдық сыйақылар) және жылдық сіңірген еңбегі үшін
сыйақылар есепті кезеңінің әрбір айына 112 мөлшерінде есептеледі. Бұл
жағдайда есепті жылдың қаңтарында теленген жылдық жұмыс нәтижесі бойынша
және көп жылдық сіңірген еңбегі үшін сыйақылар алдында еткен жылдың әрбір
айына 112 мелшерде есептелуі тиіс.
Берілген еңбек демалыс күндері үшін еңбекақы сомасы есептеп алынған
орташа күндік еңбекақыны жеке және ұжымдық келісім-шарттарымен
қарастырылған демалыс күндерінің санына кебейту арқылы анықталады. Мұнда
демалыс күндері үшін есептелген еңбекақы сомасы ағымдағы және алдағы айлар
арасында шектеледі. Бұл тиісті айлар үшін есептелген еңбекақыдан салықтарды
есептеумен және ұстаумен, еңбекке ақы телеу қорын және еңбекке ақы төлеу
шығындарын ағымдағы бухгалтерлік есепте дұрыс керсетуімен байланысты.
Енді біз нақты мысалмен берілетін жыл сайынғы еңбек демалыс күндері
үшін еңбекақы есептеудің тәртібін қарастырып керейік.
Мысал 1. Еңбеккер 2008 жылдың 1-ші қарашадан бастап, 18
күнтізбелік күнге жыл сайынғы кезекті еңбек демалыска кетеді.
Есептік кезеңде (2007 жылдың 1-ші қарашадан 2008 жылдың 1-ші қарашасына
дейін) толық жүмыс істеген. Осы кезеңде барлыгы 174800 теңге еңбекақы
есептелген.
1) Орташа күңдіқ еңбекақыны анықтаймыз: 174800теңге : 12 ай :
29,66 (жыл ішіндегі күнтізбелік күндердің орташа айлык саны) = 491 теңге 75
тиын
2) Демалыс күндері үшін еңбекақыны есептейміз:491 теңге 18
күнтізбелік күн = 8838 теңге.
Мысал 2. Егер еңбеккер есептік кезенде толық жүмыс істемеген, яғни
2008 жылдың 10-шы ақпанынан 26-шы ақпанына дейін уақытша еңбекке жарамсыз
болған. Бұл кезеңде есептедген еңбекақы 165088 теңгені кұрайды.
а) Осы жұмыс істеген уақытқа келетін күнтізбелік күндер санын
анықтаймыз: қараша - 30 күн, желтоқсан - 30, 2008 жыл: каңтар - 29, ақпан
- 12, наурыз - 29, сәуір -30, мамыр - 29, маусым - 30, шілде - 31, тамыз -
30, қыркуйек - 30, қазан - 30.
ә) Орташа күндік еңбекақыны анықтаймыз: 165088:
(30+30+29+12+29+30+29+30+31+30+30+3 0) = 486 теңге. Демалыс күндері үшін
еңбекақы есептейміз: 486 теңге 18 күнтізбе күні = 8748 теңге.
Жыл сайынғы берілген кезекті еңбек демалыс үшін осылайша есептелген
еңбекақы жұмыскерлер мен қызметкерлерге кассалық шығыс ордер (егер
демалыстың басы еңбекақы берілетін күндерімен сәйкес келмесе) немесе төлем
тізімдемесі бойынша беріледі.
Еңбекке уақытша жарамсыз бойынша әлеуметтік жәрдемақы. Қазақстан
Республикасының Еңбек туралы заңына сәйкес еңбекке уақытша жарамсыз болған
жағдайда жұмыскерлер мен қызметкерлерге еңбекке уақытша жарамсыз парағы
(емдеу орындарының берген аурулық парағы) негізінде мекеменің (жұмыс
берушінің) қаражаттары есебінен еңбекке уақытша жарамсыз бойынша
элеуметтік жэрдемақы тағайындалады. Жұмыста мертігу немесе кәсіби ауыру
салдарынан еңбеккердің еңбекке уақытша жарамсыз болғанда жәрдемақы жұмыста
еңбеккердің сәтсіз жағдайы немесе денсаулығының өзге бұзылуы туралы кесім
болғанда тағайындалады.
Еңбеккерлер еңбекке уақытша жарамсыз парағын мекеменің
бухгалтериясына еңбекке уақытша жарамсыздығы аяқталуына қарай жұмысқа
шыққан күні өткізеді. Сондайақ еңбекке уақытша жарамсыз парағы төлеуге
ұсынылуы мүмкін, егер еңбекке жарамсыздық жалғаса берген жағдайда.
Бухгалтерия еңбекке уақытша жарамсыз парақтардың барлық белімдеріне қажетті
белгілер жасайды. Еңбекке уақытша жарамсыз парақтары мен жәрдемақылар төлеу
үшін өткізілген басқа құжаттар мекеменің бухгалтериясында ақша
құжаттарымен қатар сақталды.
Еңбекке уақытша жарамсыз күндері бойынша әлеуметтік жәрдемақы
еңбеккерге негізгі жұмыс орны бойынша еңбекке жарамсыздың бірінші күнінен
еңбекке жарамды толық қалыптасқан күнге дейін немесе медициналық-әлеуметтік
эксперттік комиссиясының (МӘЭК) мүгедектік белгілеуіне дейін төленеді.
Еңбекке уақытша жарамсыз күндері бойынша жәрдемақы еңбеккерлерге
орташа айлық еңбекақыдан есептеледі, бірақ еңбекке уақытша жарамсыз күндер
бойынша айлық жәрдемақы мөлшері айлық есептеу көрсеткішінен белгіленген
шамадан аспауы керек.
Еңбекке уақытша жарамсыз күндер бойынша жәрдемақыны есептеу үшін
нақты есептелетін еңбекақының (еңбекақыға үстемелеу мен қосымша төлемдер)
және ақшалай сыйлықтардың барлық түрлерінің және есептік кезең үшін еңбекке
ақы төлеу жүйесімен қарастырылған ынталандыру сипаттағы басқа да
төлемдердің жалпы сомасы анықталады.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес еңбекке уақытша жарамсыз
күндер бойынша есептелетін еңбекақының сомасына кіргізілмейді:
1)мерзімінен тыс уақытта істелген жұмыс үшін еңбекақы және мерзімінен
тыс істелген сағаттар үшін қосымша төлемдерді қосқанда;
2) қосымша жұмыс істегені үшін төлемдер;
3) бірнеше жұмысты қатар атқарғаны үшін қосымша төлемдер;
4) кезекті және қосымша демалыс уақыттары үшш еңбекақы;
5) шаруашылық қызметпен байланысты емес бір жолғы сыйлықтар (мысалы,
мерейтой, туған күн, және т.б);
6) бір жолғы сипаттағы әртүрлі төлемдер (пайдаланбаған демалыс үшін
өтемақы, демалысқа шығарда берілетін жәрдемақы және т.б);
7) мейрам күндері мен апта сайынғы демалыс күндері жұмыс істеген үшін
есептелген еңбекақы.
Орташа күндік еңбекақыны есептеу тәртібі еңбеккердің есепті
кезеңде қалай жұмыс істегеніне байланысты:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz