Қылмыстық ізге түсу функциясының ұғымы
ТАҚЫРЫБЫ;
Қылмыстық ізге түсудің жалпы шарттары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4-5
І. Қылмыстық із кесу жөніндегі жалпы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-16
1.1. Алдын-ала тексеру: із кесу және алдын-ала
тергеу ... ... ... ...6-8
1.2. Қылмыстық ізге түсу функциясының
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. 9-12
1.3. Қылмыстық iзге түсу: жеке, жеке-жариялы және
жариялы iзге түсу мен айыптау істері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13-16
ІІ. Қылмыстық ізге түсуді жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 17-31
2.1. Прокурор – қылмыстық ізге түсудің субъектісі ретінде ... ... ..17-
21
2.2. Тергеушінің ізге түсуге байланысты
құзіреттері ... ... ... ... ... ..22 -25
2.3 Анықтау органы және анықтаушының ізге түсудегі орны...26-31
ІІІ. Анықтау органының ізге түсу функциясына қатысты өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 32-53
3.1.Анықтау органының құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... 32-43
3.2.Анықтау – ішкі істер органдарының маңызды
функцияларының
бірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.44-46
3.3. Жедел-іздестіру
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47-53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..54-56
Глоссарий
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 57-59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60-62
Кіріспе
Қылмысты тергеуге және қылмыстық істі жүргізуге байланысты
мемлекет органдарымен басқада қылмыстық процесс субъектілерінің
қызметі, қылмыстық процестің жүйесін құрайтын, нақты белгіленген
тәртіпте атқарылатын іс әрекеттерден тұрады. Сонымен қатар,
қылмыстық іс жүргізу түрлі бағытта жүзеге асырылады. Сол
бағыттардың біреуі – қылмыстық ізіне түсу.
Заңға сәйкес қылмыстық ізге түсу (дознание) – қылмыстық
заңмен тыйым салынған әрекет пен оны жасаған адамды, соңғысының
қылмыс жасаудағы кінәлілігін анықтау мақсатында, сондай-ақ мынадай
адамға жаза немесе өзге де қылмыстық құқықтық ықпал ету шараларын
қолдануды қамтамасыз ету үшін айыптау тарабы жүзеге асыратын іс
жүргізу қызметі деп түсіну қажет (ҚIЖК 7 – бабының 14 тармағы).
Айыптау тарабына немесе қылмыстық ізге түсу субъектілеріне
прокурор, тергеуші, анықтау органы, анықтаушы және жәбірленуші,
азаматтық талапкер, олардың өкілдері жатады (ҚIЖК 7 – бабының
12,14 тармақшалары). Осы аталған тұлғалардың ішінде мемлекет
тарабынан айыптауды қолдайтын тұлғаларға прокурор, тергеуші, анықтау
органы және анықтаушы жатқызылған.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі және
басқа да процесті реттейтін нормалардың қабылдануына байланысты,
ізге түсуді жүзеге асыратын органдардың жүйесі, мазмұны мен маңызы
да өзгерді. Қазақстан мемлекетінің тәуелсіздік алуына, даму
бағыттарының өзгеруіне байланысты, соңғы он жыл ішінде жүзеге
асырылған реформалар, қайта құрылған органдардың өзекті мәселелерін
алға шығарып отыр. Қылмыстық іс жүргізу саласында реформалар
аяқталған емес; күнделікті өмірдің өзгеруі, соның ішінде қылмыспен
күресу жүйесінің өзгеруі, қылмысты тоқтату мен ескерудің жаңа
жолдарын талап етіп отыр. Қылмыстық іс жүргізудің негізгі мақсатына
жету үшін, қылмыстық ізге түсу, алдын ала тергеу органдарының
қызметін әр уақытта жетілдіріп отыру қажет. Сондықтан қылмыстық
ізге түсу органдарының құқықтық мәртебесі, күнделікті өзгерістерге
сәйкес реттеліп отыру қажет. Әрбір органның мәселелеріне қысқаша
тоқталатын болсақ, мысалы, прокуратура органдары, соңғы уақытта
көптеген өзгерістерге ұшырады. Көп жылдар прокуратура органдарының
өкілеттігіне берілген тергеу функциясы алынып, көңіл, заңдылықты
қадағалау функциясына аударылды. Соңғы кезде талқыланып отырған
мәселенің бірі – қамауға алу санкциясын прокуратура органдарынан
алып, сот органдарына беру. Бұл мәселені заң тұлғасынан ҚР
Парламентінде шешілуде.
Тергеушінің құқықтық мәртебесі сұрақтарын қарастырсақ, өзекті
мәселе ретінде сот тергеушілер институтын енгізу, тергеуші
функцияларын анықтау, тергеуші тәуелсіздігінің көлемін бекіту болып
отыр. Тергеуші мәртебесі қылмыстық іс жүргізу тұрғысынан толық
қаралғандықтан, оның көптеген мәселелері ғылыми тұрғыдан шешілген.
Ал анықтау институты толық жаңартылғаннан кейін, оның өзекті
мәселелері өте көп.
Кеңес одағы қылмыстық іс жүргізу заңында, анықтау институты,
алдын ала тергеу жүргізу субъектісі ретінде қарастырылған, оның
атқарған қызметі алдын ала тергеуге қатысты көмекші қызмет ретінде
қаралған. Бүгінгі күнде, анықтау, алдын ала тергеудің нысаны
ретінде бекітіліп отыр. Анықтау органы, анықтаушы деген жаңа
субъектілер пайда болды. Осының барлығы, олардың құқықтық мәртебесін
анықтауға байланысты, көптеген мәселелерді көтеріп отыр.
Жоғары аталған жағдайда, қаралып отырған тақырыптың өзектілігін
анықтайды. Тақырыптың тәжірибелік маңыздылығы аталған өзекті
мәселелерді шешумен байланысты әрбір органға қатысты мәселелердең
шешілуі, олардың қызметін арттыруға, бүкіл құқық қорғау органдар
жүйесін қалыптастыруға мүмкіндік жасайды.
Диплом жұмысының мақсаты – ізге түсу органдарының қылмыстық іс
жүргізу қызметін зерттеу, өзекті мәселелерін анықтау, теориялық
тұрғыдан шешу жолдарын ұсыну, қылмыстық іс жүргізу заңның бөлек
нормаларын арттыруға байланысты ұсыныстар жасау.
Қойылған мақсат келесі сұрақтарды шешуді талап етеді:
ізге түсу органдарының құқықтық мәртебесін, өзара қатынастарын,
басқа да органдармен арақатынастарын зерттеу;
ізге түсу органдарының қызметін реттейтің құқықтық нормаға баға
беру;
ізге түсу органдарының өкілеттіктері арқылы олардың іс
жүргізу жүйесіндегі орнын анықтау;
өзекті мәселелерді құқықтық, тәжірибелік, теориялық тұрғыдан
қарастыру.
І. Қылмыстық із кесу жөніндегі жалпы ұғым
1.1. Алдын-ала тексеру: із кесу және алдын-ала тергеу
Қылмыстық істі сотта қарау, әдетте қылмыс факті мен оны жасаған
тұлғаларды бұлтартпай анықтауға мүмкіндік беретін барлық айғақтарды
жинау және оларды зерттеу жөніндегі үлкен дайындық жұмыстарын
талап етеді. Қылмыстарды ашу және оларды жасаған тұлғаларды анықтау
жөніндегі осынау күрделі және жауапты жұмыс, заңменен арнайы
мемлекеттік органдарға - алдын-ала тексеру органдарына жүктеледі.
Алдын-ала тексеру дегеніміз – қылмыстық фактіні және оны
жасаған тұлғаларды анықтау, айғақтарды жинау, тексеру, жан-жақты,
толық және объективті зерттеу және бағалау, қылмыстың себебі мен мен
жасалу шарттарын анықтау жөніндегі арнаулы уәкілетті органның
қызметі.
Алдын-ала тексеру органдарының міндеті - қылмыстың бетін
жедел және толық ашу, кінәлілерді әшкерлеу және оларды қылмыстық
жауапқа тарту, қылмыстық әрекеттерді алдын-ала ескерту және олардың
жолын кесу.
Алдын-ала тексеру органдары қылмыскердің жасаған қылмысы үшін
бәрібір жазалану қағидасының негізділігін қамтамасыз етуі керек.
Алдын-ала тексеру органдарының міндеттеріне қылмысты ашу,
кінәліні анықтау және жауапқа тарту ғана емес, сонымен бірге кінәлі
еместерді ақтау, қылмыстың жасалуына себеп болатын жағдайлар мен
шарттарды зерттеу және оларды болдырмаудың шараларын қабылдау. Осы
мақсатта аталған органдар қылмыстық әрекеттерді ескертуге және алдын
алуға бағытталған үлкен профилактикалық жұмыс жүргізеді.
Органға жүктелген міндеттер табысты орындалуы үшін, орган
қызметкерлері заңдылықты сақтаулары, жұртшылықпен тығыз байланыста
жұмс істеулері, еңбекті ғылыми-техникалық негіздеулері және
ұйымдастырулары керек.
Осы мақсатта прокуратура, ішкі істер және қауіпсіздік қызметі
органдарында тергеуші және оперативті қызметкерлердің біліктіліктерін
жетілдіру жүйесі ұйымдастырылған және нәтижелі жұмыс істейді.
Заңгерлік оқудың сырттай жүйесі жұмыс істейді.
Сонымен, кеңестік кеңістіктің бірқатар елдерінде алдын-ала
тексеру амалы екі түрге бөлінеді: қылмыстық із кесу
және алдын-ала тергеу. Біз, алдымен, алдын-ала тергеу
қызметіне тоқталып өтейік.
Қылмыстық iс бойынша алдын ала тергеу ол күрделi немесе
оның көлемi үлкен болған жағдайда тергеушiлер тобына (тергеу
тобына) тапсырылуы мүмкiн, бұл туралы қылмыстық iс қозғау туралы
қаулыда көрсетiледi немесе жеке қаулы шығарылады. Бұл туралы
шешiмдi тергеу бөлiмiнiң бастығы қабылдауға құқылы. Қаулыда тергеу
жүргiзу тапсырылған барлық тергеушiлер, оның iшiнде топ жетекшiсi -
тергеушi көрсетiлуге тиiс. Сезiктi, айыпталушы, жәбiрленушi,
азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер мен олардың өкiлдерi iстi
тергеушiлер тобының тергейтiнi туралы қаулымен таныстырылуға тиiс
және оларға тергеу тобының жетекшiсiнен, сондай-ақ топ құрамындағы
кез келген тергеушiден бас тарту құқығы түсiндiрiледi.
Тергеу тобына алдын ала тергеу жүргiзетiн бiрнеше органның
тергеушiлерi енгiзiлуi мүмкiн. Мұндай топты құру туралы шешiм
прокурордың нұсқауы бойынша да, осы органдардың тергеу бөлiмдерi
бастықтарының бастамашылығы бойынша да қабылдануы мүмкiн. Шешiм
тергеу бөлiмдерi бастықтарының бiрлескен қаулысымен ресiмделедi, ол
осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көрсетiлген талаптарды сақтай отырып
шығарылады.
Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры ерекше жағдайларда
тергеудiң толық және объективтi еместiгi фактiлерi анықталған, iс
күрделi және маңызды болған кезде, алдын ала тергеудi жүзеге
асырушы бiрнеше органның тергеушiлерi арасынан тергеу тобын құра
алады, бұл орайда прокурорды осы топтың жетекшiсi етiп тағайындап,
бұл шешiмдi өз қаулысымен ресiмдейдi. Мұндай тергеу тобы жүзеге
асыратын тергеудiң заңдылығын қадағалау Қазақстан Республикасының Бас
Прокурорына жүктеледi.
Тергеу тобы жетекшiсiнiң өкiлеттiктерiне тоқталар болсақ,
Тергеу тобының жетекшiсi қылмыстық iстi өзiнiң iс жүргiзуiне
қабылдайды, тергеу тобының жұмысын ұйымдастырады, басқа
тергеушiлердiң iс-әрекеттерiне басшылық жасайды.
Iстердi бiрiктiру және бөлу, қылмыстық iстi толығымен немесе
оның бiр бөлiгiн тоқтату, iс бойынша iс жүргiзудi тоқтата тұру
немесе қайта жаңғырту туралы, сондай-ақ тергеу мерзiмiн ұзарту
туралы өтiнiмдердi қозғау, бұлтартпау шарасы ретiнде қамауға алуды,
үйде қамап ұстауды қолдану және оларды ұзарту туралы шешiмдердi
тергеу тобының жетекшiсi ғана қабылдайды.
Айыптау қорытындысын және медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын қолдану туралы мәселенi қарау үшiн iстi сотқа жiберу
туралы қаулыны тергеу тобының жетекшiсi жасайды және оған қол
қояды.
Тергеу тобының жетекшiсi басқа тергеушiлер жүргiзетiн тергеу iс-
әрекеттерiне қатысуға, тергеу iс-әрекеттерiн жеке өзi жүргiзуге
құқылы.
Алдын ала тергеу жүргiзу мiндеттi болып табылатын қылмыс
белгiлерi болған кезде анықтау органы қылмыстық iс қозғауға және
қылмыстың iзiн анықтау мен бекiту жөнiндегi кейiнге қалдыруға
болмайтын тергеу iс-әрекеттерiн: қарауды, тiнтудi, алуды,
куәландыруды, сезiктiлердi ұстау мен олардан жауап алуды,
жәбiрленушiлер мен куәлардан жауап алуды жүргiзуге құқылы. Анықтау
органы байқалған қылмыс пен қылмыстық iс қозғалғаны туралы
прокурорға дереу хабарлайды.
Кейiнге қалдыруға болмайтын тергеу iс-әрекеттерiн орындағаннан
кейiн, бiрақ iс қозғалған күннен бастап бес тәулiктен кешiктiрмей
анықтау органы iстi тергеушiге беруге, бұл туралы жиырма төрт
сағаттың iшiнде прокурорға жазбаша хабарлауға мiндеттi.
Iстi тергеушiге бергеннен кейiн анықтау органы ол бойынша
тергеу iс-әрекеттерiн және жедел iздестiру шараларын тек тергеушiнiң
тапсырмасы бойынша ғана жүргiзе алады. Қылмыс жасаған адамды
анықтау мүмкiн болмаған iстi тергеушiге берген жағдайда анықтау
органы қылмыс жасаған адамды анықтау үшiн iздестiру шараларын
жүргiзуге, тергеушiге нәтижелер туралы хабарлауға мiндеттi.
Енді, тергеу iс-әрекеттерiн жүргiзудiң жалпы ережелерiне
тоқталайық:
1. Тергеушi тергеу iс-әрекеттерiне қатысуға заңдарда белгiленген
адамдарды тарта отырып, олардың жеке басын анықтайды, оларға
құқықтары мен мiндеттерiн, сондай-ақ тергеу iс-әрекеттерiн жүргiзудiң
тәртiбiн түсiндiредi.
2. Кейiнге қалдыруға болмайтын жағдайларды қоспағанда,
тергеу iсiн түнгi уақытта жүргiзуге жол берiлмейдi.
3. Тергеу iс-әрекетiн жүргiзу кезiнде техникалық құралдар
қолданылуы және қылмыс iздерi мен заттай дәлелдердi анықтаудың,
бекiту мен алудың ғылыми негiзделген әдiстерi қолданылуы мүмкiн.
4. Тергеу iс-әрекетiн жүргiзу кезiнде күш қолдануға, қорқытуға
және өзге де заңсыз шараларды қолдануға, сонымен қатар оған
қатысушы адамдардың өмiрi мен денсаулығына қауiп туғызуға жол
берiлмейдi.
5. Тергеушi тергеу iс-әрекеттерiне қатысуға анықтау
органының қызметкерiн тартуға құқылы.
1.2. Қылмыстық ізге түсу функциясының ұғымы
Отандық құқықта қылмыстық ізге түсу функциясы Конституция
деңгейінде тұңғыш рет орнықтырылып, оның 83 – бабында прокуратура,
заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық ізге
түсуді жүзеге асырады деп белгіленген. Заңға сәйкес қылмыстық ізге
түсу (айыптау) – қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекет пен оны
жасаған адамды, соңғысының қылмыс жасаудағы кінәлілігін анықтау
мақсатында, сондай –ақ мынадай адамға жаза немесе өзге де
қылмыстық құқықтық ықпал ету шараларын қолдануды қамтамасыз ету
үшін айыптау тарабы жүзеге асыратын іс жүргізу қызметі деп түсіну
қажет (ҚIЖК 7 – бабының 14 тармағы).
Айыптау тарабына немесе қылмыстық ізге түсу субъектілеріне
прокурор, тергеуші, анықтау органы, анықтаушы және жәбірленуші,
азаматтық талапкер, олардың өкілдері жатады (ҚIЖК 7 – бабының
12,14 тармақшалары).Осы нормада белгіленген жағдайға сәйкес, заң
шығарушы, айыптау мен ізге түсуді бір ұғым ретінде қарастырған.
Қылмыстық іс жүргізу әдебиетінде де бұл түсініктемелер синоним
ретінде қолданылған, бірақ, көбінесе, қорғау мен айыптауды дұрыс
ажырату үшін айыптау ұғымы қолданылады. Айыптау – қылмыс жасыған
тұлғаны анықтау, оған әділ жаза қолдануды қамтамасыз етуге
бағытталған процесуалдық іс - әрекеттердің жиынтығы.
Бір қатар авторлардың пікірі бойынша, қылмыстық ізге түсу –
жасалған қылмыс бойынша сезікті және айыпталушы тұлғаларды анықтауға
бағытталған процессуалдық қызмет. Басқа сөзбен айтқанда, қылмыстық
ізге түсу, сезікті және айыпталушының ізіне түсумен байланысты.
Ізге түсудің алдында атқарылатын қызмет, соның ішінде қылмыс
фактісі бойынша қылмыстық істі қозғау, қылмыс жасаған тұлға
белгісіз болғанда оны анықтау, ізге түсу құрамына кірмейді. өз
кезғарасын жалғастыра, А.П. Гуляев, ізге түсудің осындай анықтамасы
оның мазмұнын ашпайды дейді. Егер, сезікті және айыпталушы орнында
кінәсіз адам болса, оның ізіне түсу емес, оны қорғау қажет.
Сондықтан, қылмыстық ізге түсу басталу уақыты деп:
1.қылмыс жасаған тұлға белгілі болғанда оған қатысты қылмыстық
істі қозғау уақытын;
2.тұлғаны, жасалған қылмыс бойынша сезікті ретінде тарту
уақытын;
3.айып тағудан бұрын бұлтартпау шарасы қолданылған жағдайда,
шараны қолдану уақытын;
4.тұлғаны айыпталушы ретінде тарту туралы қаулысы шығарылған
жағдайда қаулыны шығару уақытын. 13;16
Б.Х. Төлеубековтың пікірі бойынша қылмыстық ізге түсу функция
субъектілерінен, императивті маңызды арнаулы өкілеттігі бар қылмыстық
ізге түсу органдарын ажырату білу қажет. 32;161
Қылмыстық ізге түсу органдарына прокурор, тергеуші, анықтау
органы, анықтаушы жатады. Жоғарыда аталғандай сот ізге түсу
органдарына жатпайды. Прокурор сотқа дейінгі кезеңдерде, сондай –
ақ сотта қылмыстық ізге түсу функциясын жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан
Республикасындағы Прокуратура туралы Заң күші бар Жарғының 46 –
бабына сәйкес қылмыстық ізге түсуді сотқа дейінгі кезеңдерде жүзеге
асырушы прокурор:
оқиға болған жерде қарауға қатысуға, сараптама тағайындауға,
сондай – ақ қылмыстық іс қозғау туралы мәселені шешу үшін қажетті
басқа да іс - әрекеттер жасауға хақылы;
қылмыстық іс қозғайды немесе қылмыстық іс қозғауға рұқсат
беруден бас тартады;
анықтама немесе алдын ала тергеу жүргізу үшін тиісті органға
прокуратура қозғаған қылмыстық істерді береді;
заңда көзделген жағдайда тергеу, анықтама сондай – ақ жедел
іздестіру қызметін жүзеге асыратын лауазымды адамдардың іс-әрекетіне
санкция береді;
жекелеген тергеу әрекеттері бойынша іс жүргізуге қатысады;
қол сұғуға болмайтын құқыққа ие адамды қылмыстық
жауапкершілікке тартуға келісім алу үшін ұсыныс енгізеді;
істі сотқа жібереді.
Прокурор істі сотқа жіберген кезде қылмыстық ізге түсу
функциясы өзгешелеу жүзеге асырылады. Сотта прокурордың қылмыстық
ізге түсуге қатысуы мемлекеттік айыптауды қолдау түрінде болады.
Басқа барлық жағдайларда прокурор заңдылықты қадағалайды.
Қылмыстық ізге түсуді тергеушінің, анықтау органының,
анықтаушының жүзеге асыруының прокурор қызметінен айырмашылығы –
прокурор қылмыстық ізге түсуді заңдылықты қадағалау міндеттерін
шешумен ұштастырады. Сонымен бірге, аталған органдардың қызметі
негізінен қылмыстық ізге түсуге бағытталған. Басқа барлық функциялар
олар үшін екінші дәрежелі сипатта болады. Қылмыстық ізге түсу
істі тергеу функциясына жақын жанаса отырып, онымен үйлеспейтінін
ескеру қажет. Осы екі функцияны жүзеге асыру үшін анықтаушы,
тергеуші, прокурор уәкілеттіктерінің іс жүзінде бірдей екені
қылмыстық іс қозғау қылмыстық ізге түсу басталғанының дәлелі болып
табылатынын тіпті де білдірмейді. Басты айырмашылық мынада:
қылмыстық ізге түсу қылмысқа қатысты емес, ал қылмыс жасаған
адамға қатысты жүзеге асырылады. Демек, қылмыс жасаған адамды
анықтамастан қылмыстық іс қозғау фактісі қылмыстық ізге түсу немесе
қылмыстық ізге түсуді қозғау басталғанының дәлелі болып табылмайды.
Адам тек қылмыс жасағанының белгілері бар жағдайда ғана
қудаланады. Қылмыстық ізге түсу адамның кінәлі екені жөніндегі
ұғыммен өзара байланысты.
Осы ғасырдың 50- жылдарының аяғы мен 60- жылдарының бас
кезінде ғылымда буржуазиялық құқық, батыс құқығы жария еткен
нәрселердің бәріне барынша бас тартуға ұмтылушылық тән болды. Бұл
тенденция қылмыстық сот ісін жүргізу функцияларының проблемаларын да
орағытып өткен жоқ. Мәселен, кеңестік қылмыстық процеске қылмыстық
ізге түсу функциясының тән екенін көрсеткен М.С. Строговичтің
көзқарасы қатты саналады. Ол қылмыстық ізге түсу – тергеушінің
(немесе анықтау органының) және прокурордың айыптаушы ретінде
қылмыстық жауапқа тартылған белгілі бір адам жөніндегі, ол адамның
қылмыс жасағанын әшкерлеуге, оның кінәлі екенін көрсетуге, оған
лайықты жаза қолдануын қамтамасыз етуге бағытталған қызметі
екенінжазған болатын. Белгілі бір адамды айыптаушы ретінде іске
тарту актісі қылмыстық ізге түсуде қозғау актісі болып табылады.
Одан әрі қылмыстық ізге түсудің қозғалуын ешбір жағдайда қылмыстық
іс қозғалуымен шатастыруға болмайтының атап көрсеткен еді. 25;65
Дәлелдің бірі ретінде сыншылар алдын ала тергеу мен анықтама
жүргізу барысында айыптаушыны әшкерлейтін ғана емес, сондай–ақ оны
ақтайтын жағдайлар анықталуға тиіс екені туралы ережені келтірді.
Заңдағы бұл талап сонымен бірге буржуазиялық құқық категориясы
болып табылатын қылмыстық ізге түсу функциясының мәніне қайшы
келеді. Бұған қоса, қылмыстық ізге түсу функциясы идеяларының
қарсыластары сотта іс жүргізуге қатысушылардың процестегі құқықтық
жағдайына қарамастан заңдардың сақталуын қадағалауға тиісті
прокурордың бейтараптылығын дәлелдеуге тырысты.
Пікірталас тұйыққа тіреліп, 60-жылдардың бас кезінде ғылымда
соцалистік үлгіде қылмыстық процесте ешқандай функциялардың жоқ
екені туралы көзқарас орын алды. Пайымдау буржуазиялық құқық
институттары социалистік құқыққа жат, сондықтан оларды зерттеу мен
дамытуға болмайды деген бұрынғы схемаға негізделді. Атап айтқанда,
С.А. Голунский былай деп жазды: ... іс жүргізу функцияларының
тұжырымдамасы, яғни істің жағдайларын зерттеудің жан – жақтылығы
деген терминмен әлдеқайда жеңілірек және дәлірек білдіретін ұғымды
тек күрделендіре білдіруді көздейді, яғни, егер әлдебір басқа
нәрсені білдіретін болса, ол зеріттеудің жан – жақтылығы мен
әділділігінің негіздердегі 14 – бапта жазылған принципіне сәйкес
келмейді 7;130-131 (КСР Одағы мен одақтас республикалардың сотта
қылмыстық іс жүргізу негіздері жайында айтылып отыр).
Бұл көзқарасты М.А.Чельцов пен Д.С.Карев сынап, қылмыстық іс
жүргізу құығы жүйесінде үш функция бар екенін жазды: 1) айыптау;
2) қорғау; 3) істі шешу. Бұл ретте айыптау мен қылмыстық
ізге түсу тең мағналы терминдер деп түсініледі. Айыптау термині
КІЖК терминолгиясымен сәйкес келгендіктен теоретиктер мен практиктер
арасында кеңінен танылды.
Қазақстан Республикасы жаңа Конституцияның қабылдануына
байланысты қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясы қаралып отырған
проблема шеңберінде терең ғылыми іздестірулер жүргізу үшін жаңа
серпін алды. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Конституцияның 83-
бабында былай делінген: ... Прокуратура сотта мемлекет мүддесін
білдіреді, сондай – ақ заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте және
шекте қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады.Сол арқылы қылмыстық
қуғындау функциясы, басқаша айтқанда – айыптау функциясы қылмыстық
сот ісін жүргізуде заңды түрде орнықтылған.
Сонымен, қылмыстық ізге түсу функцияларының белгілері мынадай:
іс-әрекеттің қылмыстық заңда қылмысты деп, қылмыстық жаза
қолдануға лайықты деп танылуы;
қылмыстық істі тоқтату, қылмыстық ізге түсуді тоқтату
негіздерінің жоқтығы;
адамның кінәлі екенін қуаттайтын қажетті дәлелді базаның болуы.
Қылмыстық іс жүргізу заңында қылмыстық ізге түсудің үш нысаны
көзделген:
қылмыстық ізге түсуді жеке түрде жүзеге асыру (КІЖК 33-бап);
қылмыстық ізге түсуді жеке – жариялы түрде жүзеге асыру (КІЖК
34-бап);
қылмыстық ізге түсуді жариялы түрде асыру (КІЖК 32-бабының 4
–бөлігі).
Нысандарға бөлу жасаған қылмыстың сипаты мен ауырлығының
белгілеріне негізделген (КІЖК – нің 32-бабының 1 – бөлігі).
Зерттеушінің міндеті, біздің ойымызша, осы функцияны түрлі
субъектілердің (тергеуші мен прокурордың) қылмыстық сот ісін
жүргізудің жаңа, процесте функциялардың межелеп білінуін тереңдетуге
бағытталған құқықтық регламентациясы жағдайларында жүзеге асыруының
ерекшелігін анықтау.
1.3.Қылмыстық iзге түсу: жеке, жеке-жариялы және жариялы iзге
түсу мен айыптау iстерi
Жасалған қылмыстың сипаты мен ауырлығына қарай қылмыстық iзге
түсу мен сотта айыптау жеке, жеке-жариялы және жариялы түрде
жүзеге асырылады.
ҚР ҚІЖК 33-бабында аталған қылмыстар туралы iстер жеке
айыптау iстерi болып саналады, жәбiрленушiнiң өтiнiшi бойынша ғана
қозғалады және оның айыпталушымен бiтiсуiне орай қысқартылуға тиiс.
Кодекстiң 34-бабында аталған қылмыстар туралы iстер жеке-
жариялы айыптау iстер болып саналады, жәбiрленушiнiң шағымы бойынша
ғана қозғалады және тек Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң
67-бабында көзделген жағдайларда ғана жәбiрленушiнiң айыпталушымен
бiтiсуiне орай қысқартылуға жатады. Осы баптың 2 және 3-
тармақтарында аталғандарын қоспағандағы қылмыстар туралы iстер
жариялы айыптау iстерi болып саналады. Бұл iстер бойынша қылмыстық
iзге түсу жәбiрленушiнiң шағым беруiне қарамастан жүзеге асырылады.
Қылмыстық iзге түсу Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексiнiң 105, 111-баптарында, 123, 129, 130, 136, 140, 142-
баптарында, 144-бабында (бiрiншi және екiншi бөлiктерiнде), 145-
бабында (бiрiншi бөлiгiнде), 188-бабында (бiрiншi бөлiгiнде), 300-
бабында (бiрiншi бөлiгiнде) көзделген қылмыстар туралы iстер бойынша
жеке түрде жүзеге асырылуы мүмкiн.
Егер әрекет дәрменсiз немесе басқаға тәуелдi жағдайдағы не
басқа да себептер бойынша өзiне тиесiлi құқықтарды өз бетiнше
пайдалануға қабiлетсiз адамдардың мүдделерiн қозғайтын болса,
прокурор жеке айыптау iсi бойынша жәбiрленушiнiң шағымы болмаған
кезде де iс қозғауға құқылы.
Жеке-жариялы тәртiппен жүзеге асырылатын қылмыстық iзге түсу
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң 103-бабында (бiрiншi
бөлiгiнде), 104-бабында (бiрiншi бөлiгiнде), 117-бабында (бiрiншi
және екiншi бөлiгiнде), 120-бабында (бiрiншi бөлiгiнде), 121-бабында
(бiрiншi бөлiгiнде), 135, 139-баптарында, 144-бабында (үшiншi
бөлiгiнде), 176-бабында (бiрiншi және екiншi бөлiктерiнде), 184-
бабында (бiрiншi бөлiгiнде), 184-1-бабында (бiрiншi бөлiгiнде), 187-
бабында (бiрiншi бөлiгiнде), 188-бабында (екiншi бөлiгiнде), 189,
200-баптарында, 226-бабында (бiрiншi бөлiгiнде), 227-бабында (бiрiншi
бөлiгiнде), 228-бабында, 229-бабында (бiрiншi бөлiгiнде), 296-бабында
(бiрiншi бөлiгiнде), 327-бабында (бiрiншi бөлiгiнде) көзделген
қылмыстар туралы iстер бойынша жәбiрленушiнiң шағымы болмаған кезде
басталмайды және қылмыстық iс бойынша iс қозғалмайды.
Егер әрекет дәрменсiз немесе басқаға тәуелдi жағдайдағы не
басқа да себептер бойынша өзiне тиесiлi құқықтарды өз бетiнше
пайдалануға қабiлетсiз адамдардың мүдделерiн қозғайтын не басқа
адамдардың, қоғамның немесе мемлекеттiң елеулi мүдделерiн қозғайтын
болса, прокурор жеке-жариялы айыптау iсi бойынша жәбiрленушiнiң
шағымы болмаған кезде де iс қозғауға құқылы.
Қылмыстық iзге түсудi жүзеге асырудың жалпы шарттарына келер
болсақ:
Қылмыстық сот iсiн жүргiзу мiндеттерiн орындау
мақсатында қылмыстық iзге түсу органы өз құзыретi шегiнде қылмыстың
белгiлерiн тапқан әрбiр жағдайда қылмыс оқиғасын белгiлеуге, қылмыс
жасауға кiнәлi адамдарды анықтауға, оларды жазалауға заңмен
көзделген барлық шараларды қолдануға, сонымен бiрдей кiнәсiз
адамдарды ақтау шараларын қолдануға мiндеттi.
Қылмыстық iзге түсу органы жәбiрленушiге сот әдiлдiгiне қол
жеткiзуiн қамтамасыз етуге және қылмыспен келтiрiлген зиянды өтеу
шараларын қолдануға мiндеттi.
Қылмыстық iзге түсу органы қылмыстық процестегi өзiнiң
өкiлеттiгiн қандай да болсын органдар мен лауазымды адамдарға
тәуелсiз және осы Кодекстiң талаптарына қатаң сәйкес түрде жүзеге
асырады.
Қылмыстық iс бойынша объективтi зерттеу жүргiзуге кедергi
келтiру мақсатында қылмыстық iзге түсу органына қандай түрде болса
да ықпал ету заңмен белгiленген жауаптылыққа әкеп соқтырады.
Қылмыстық iзге түсу органының заңға сәйкес қойылған талаптарын
барлық мемлекеттiк органдар, ұйымдар, лауазымды адамдар және
азаматтар орындауға мiндеттi. Аталған талаптарды орындамау заңда
белгiленген жауаптылыққа әкеп соғады.
Қылмыстық iс қозғауға болмайтын, ал қозғалған iс
тоқтатылуға тиiс жағдайлар:
1) қылмыс оқиғасы болмауы;
2) әрекетте қылмыс құрамының болмауы;
3) егер ол жасаған әрекет үшiн жаза қолдануды жойса,
рақымшылық ету актiсiнiң салдары;
4) мерзiмiнiң ескiруiне байланысты;
5) ҚР ҚІЖК 33-бабының екiншi бөлiгiнде және 34-бабының екiншi
бөлiгiнде көзделген жағдайларды қоспағанда, осы Кодекстiң 33-бабының
бiрiншi бөлiгiнде және 34-бабының бiрiншi бөлiгiнде көзделген
қылмыстар туралы iстер бойынша жәбiрленушi шағымының болмауы.
6) жеке айыптаушының - ҚР ҚІЖК 33-бабының екiншi бөлiгiнде
көзделген жағдайларды қоспағанда, осы баптың бiрiншi бөлiгiнде
көзделген қылмыстар туралы iстер бойынша айыптаудан бас тартуы;
7) өзi туралы белгiлi бiр айыптау бойынша соттың заңды күшiне
енген үкiмi не қылмыстық iзге түсудiң мүмкiн еместiгiн белгiлейтiн
соттың күшiн жоймаған қаулысы бар адамға қатысты;
8) белгiлi бiр айыптау бойынша қылмыстық iзге түсу органының
қылмыстық iзге түсуден бас тарту туралы күшiн жоймаған қаулысы бар
адамға қатысты;
9) қылмыстық iс қозғау оған медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын қолдану үшiн қажет жағдайларды қоспағанда, қылмыстық
заңмен тыйым салынған әрекеттi есi кiресiлi-шығасылы жағдайда
жасаған адамға қатысты;
10) әрекет жасаған кезде заңға сәйкес қылмыстық жауаптылық
жүктеу мүмкiн болатын жасқа толмаған адамға қатысты;
11) iс бойынша iс жүргiзу қайтыс болған адамды ақтау немесе
iстi басқа адамдарға қатысты тергеу үшiн қажет жағдайларды
қоспағанда, қайтыс болған адамға қатысты;
12) Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң ережелерiне
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатылуға жататын адамға қатысты.
2. Қылмыстық iс қылмысты оқиғаның жоқтығы немесе қылмыс
құрамы жоқтығы дәлелденген кезде де, егер қосымша дәлелдер жинау
үшiн барлық мүмкiндiктер сарқылса, олардың бар екендiгi
дәлелденбеген кезде де осы баптың бiрiншi бөлiгiнiң 1 және 2-
тармақтарында көзделген негiздер бойынша қысқартылады.
3. Қылмыстық iс айыпталушының (сезiктiнiң) зиян келтiруi заңды
болып табылған не әрекеттi айыпталушы (сезiктi) Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексiне сәйкес оның қылмыстылығы мен
қылмыстық жауаптылығын жоққа шығаратын жағдаятта жасаған жағдайларда
осы баптың бiрiншi бөлiгiнiң 2-тармағында көзделген негiздер бойынша
қысқартылуға тиiс.
4. Осы баптың бiрiншi бөлiгiнiң 3 және 4-тармақтарында
көрсетiлген негiздер бойынша iстi қысқартуға, егер айыпталушы
қарсылық бiлдiрсе, жол берiлмейдi. Бұл жағдайда iс бойынша iс
жүргiзу жалғастырылады және оған негiз болған кезде сотталған
адамды жазадан босату арқылы айыптау үкiмiнiң қаулысымен аяқталады.
5. Қылмыстық iзге түсу органы қылмыстық iзге түсудi жоққа
шығаратын жағдайды байқағаннан кейiн сотқа дейiнгi iс жүргiзудiң
кез келген сатысында қылмыстық iс қозғаудан бас тарту туралы
немесе қылмыстық iстi қысқарту туралы қаулы шығарады. Прокурор iстi
соттың басты талқылауында қарау басталғанға дейiн оны соттан керi
қайтарып алуға және осы бапта көзделген негiздер бойынша қысқартуға
да құқылы.
6. Сотта қылмыстық iзге түсудi жоққа шығаратын мән-жайды
байқаған мемлекеттiк айыптаушы айыптаудан бас тарту туралы
мәлiмдеуге мiндеттi. Мемлекеттiк айыптаушының айыптаудан бас тарту
туралы мәлiмдемесi, егер жеке айыптаушы айыптауды қолдауын
жалғастырса, қылмыстық iстi қараудың жалғастырылуына кедергi
келтiрмейдi.
7. Қылмыстық iзге түсудi жоққа шығаратын мән-жайларды
байқаған сот қылмыстық iстi қысқарту туралы мәселенi шешуге
мiндеттi.
Қылмыстық iзге түсудi жүзеге асырмауға мүмкiндiк беретiн
мән-жайлар:
1. Сот, прокурор, сондай-ақ прокурордың келiсiмiмен тергеушi
немесе анықтау органы тиiстi жағдаяттар болған кезде жәбiрленушiнiң
сезiктiмен немесе айыпталушымен ымыраласуына байланысты Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексiнiң 67-бабында көзделген жағдайларда,
сондай-ақ Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексiнде көзделген
ақтамайтын өзге де жағдаяттар бойынша адамды қылмыстық жауаптылықтан
босата отырып, қылмыстық iстi қысқартуға құқылы. Мұндай жағдайларда
сот қылмыстық жауаптылықтан босата отырып, айыптау үкiмiн шығаруға
да құқылы.
2. Сотта қылмыстық iзге түсудi жүзеге асырмауға мүмкiндiк
беретiн жағдайларды байқаған мемлекеттiк айыптаушы айыпталушының
қылмыстық iзiне түсуден бас тартуды мәлiмдеуге құқылы. Мемлекеттiк
айыптаушы мәлiмдеген қылмыстық iзге түсуден бас тарту жеке
айыптаушыға қылмыстық iстiң материалдарын пайдалана отырып,
айыпталушының қылмыстық iзiне түсудi жалғастыруына кедергi
келтiрмейдi.
3. Қылмыстық iс қысқартылғанға дейiн айыпталушыға
(сезiктiге) iстi қысқартудың негiзi мен осы негiз бойынша оны
қысқартуға қарсылық бiлдiру құқығы түсiндiрiлуге тиiс.
4. Қылмыстық iстiң қысқартылғандығы туралы жәбiрленушiге
хабарланады, ол қылмыстық процестi жүргiзушi органның қаулысына
жоғары тұрған сотқа немесе жоғары тұрған прокурорға шағымдануға
құқылы.
5. Осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көрсетiлген негiздер
бойынша қылмыстық iстi қысқартуға, егер сезiктi, айыпталушы немесе
жәбiрленушi оған қарсылық бiлдiрсе, жол берiлмейдi. Мұндай жағдайда
iс бойынша iс жүргiзу әдеттегi тәртiппен жалғастырылады.
ІІ. Қылмыстық ізге түсуді жүзеге асыратын мемлекеттік
органдардың өзекті мәселелері
2.1. Прокурор – қылмыстық ізге түсудің субъектісі ретінде
Прокуратура қызметінің және ұйымдасуының негіздерін құрайтын
басшы нормативтік акті ретінде 30 тамыз 1995 жылы қабылданған
Қазақстан Республикасының Конституциясы орын алуда. Ата заңымыздың
83- бабына сәйкес, прокуратура қызметінің басты принциптері, оның
орны, функциялары мен құрамы, сонымен қатар Бас прокурордың
иммунитеті туралы баянды етілген. Ал 09.08.2002 жылы қабылданған
Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы заңында бұл
мәселелер нақтылап, кеңейтіле түскен.
Осы уақытта Республикадағы мемлекеттік және қоғамдық өмірдің
құқықтық негізін арттыруға, заңдардың қатаң түрде сақталуына,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге ерекше
көңіл бөлініп отыр.
Өзгерістер нәтижесінде демократизм, мемлекеттік және қоғамдық
өмірдің барлық саласындағы жариялық, халықтың мемлекеттік басқаруға
белсенді қатысуы, қоғамдылықтың әсерін күшейте түсуде.
Жоғары аталған өзгерістерге сәйкес, прокуратура органдарының
құқықтық мәртебесі қайта ұйымдастырылған. Прокуратура органдарының
негізгі қызметі – заңдылықты қадағалау. Қылмыстық ізге түсу
функциясы да прокуратура органдарының өкілеттігіне жатқызылған.
Қазақстан Республикасының құқықтық реформасы жөніндегі, 1994
жылдың 12 ақпанында ҚР Президентінің қаулысымен бекітілген
Мемлекеттік бағдарламасының талаптарына сәйкес, 1995 жылдың 6
қарашасында, прокуратура органдарының тергеу функциясы жаңа
құылғанмемлекеттік органға берілген.
Осы уақыттан бастап, прокурорлық қызметтің мазмұны өзгерілген.
Бұл реформаның мақсаты – прокурорлық қадағалауды арттыру.
Прокуратура органдарына тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін,
мемлекет пен заңды тұлғалардың мүдделерін; құзіретті органдардың
жедел іздестіру қызметін; тергеу мен анықтаудың, әкімшілік және
атқару өндірісінің заңдылығын қамтамасыз ету жүктелген.
Прокурорлық қадағалау функциясын арттыру мақсатында, прокурорға,
сотқа дейін және сот сатыларында ізге түсуге мүмкіндік берілген.
Қадағалау және ізге түсу прокурорлық қызметтің түрлі бағыттары,
оларды бір ұғым ретінде қарастыру қателік. ҚР ҚІЖК прокурордың
өкілеттіктерін ізге түсу өкілеттіктерімен қадағалау өкілеттіктеріне
ажыратпайды: Бірақ, егер ҚР Прокуратура туралы 1995 ж.
қабылданған Заңын қарастырсақ, тергеу мен анықтауды қадағалау және
қылмыстық ізге түсу прокурорлық қызметтің екі бағыты ретінде
реттелген.
Прокурордық ізге түсуге байланысты өкілеттіктері ҚІЖК көптеген
нормаларында көрсетілген. Сотқа дейінгі ізге түсу құқықтары ҚІЖК
197 – бабында көрсетілген. Осы нормаға сәйкес, прокурор құқылы:
қылмыс оқиғасы жерін тексеруге, сараптама тағайындауға және
басқа да қылмыстық істі қозғауға байланысты қажетті іс әрекеттер
жасауға;
қылмыстық іс қозғауға, қозғаудан бас тартуға, тергеу іс
әрекеттерін өткізу жөнінде жазбаша нұсқау беруге;
алдын ала тергеу жүргізу үшін қозғалған қылмыстық істерді
алдын ала тергеу органдарына беруге;
алдын ала тергеу органдарының іс әрекеттеріне санкция беруге;
алдын ала тергеу іс әрекеттеріне қатысуға;
айыпталушыны сотқа беруге, аяқталған қылмыстық істі сотқа
жіберуге;
қылмыстық істерді, қылмыс туралы басқа да материал, құжаттарды,
мәліметтерді сұратуға;
қылмыс туралы хабарларды қабылдау, тіркеу, шешу тәртібінің
сақталуын тексеру;
тергеу мен анықтау толық болмаған, іс жүргізу барысында
заңдылық
бұзылған жағдайда, істі қосымшф тергеуге жіберуге, тоқтатуға;
Прокурордың құқықтық статусы туралы сұрақтар, соңғы кезде,
көптеген өзекті мәселелер туғызып отыр. Р. Юриченконың пікірі
бойынша, практикада прокурор барлық оған берілген өкілеттіктермен
толық қолданбайды. Мысалы, оның қылмыстық іс қозғау құқығын алсақ,
көптеген жағдайда, қылмыстық іс, алдын ала тергеу және анықтау
органы лауазымды тұлғаларының қаулысымен қозғалады.Дәлелермелерді
жинау да алдын ала тергеу органарына жүктелген, жеке айыптау
істері бойынша, дәлелдеу, жеке айыптаушыларға жүктелген. Сондықтан,
рокурор, ерекше жағдайда ғана, тек тергеу тобын бақаруға мүмкін.
Іс аяқталғаннан кейін, прокурор істі тексереді, негіздер болған
жағдайда, тұлғаны сотқа береді. Осымен, ізге түсу, тек ғана
прокурордың жағынан емес, мүдде аяқталады. 33;38-43
Қылмыстық іс сотпен қаралғаннан кейін, прокурордың ролі
өзгереді. Ол, ҚІЖК сәйкес, мемлекеттік айыптаушының функциясын
атқарады. Ал сот кезінде, прокурор ізге түсу функциясын атқара ма?
Бұл сұраққа жауап беру үшін, сот отырысында қандай іс әрекеттер
жасалатынын анықтау қажет. Сот, жоғары айтылғандай, ізге түсуді
жүзеге асырмайды. Сот отырысы кезінде, қылмыстық іс бойынша
жиналған және тараптармен берілген дәлелдемелер зерттеледі.
Прокурор айыптау тарабына жатқызылатындықтан, оның негізгі
міндеті – сотталушыға тағылған айыпты дәлелдеу.
Бұл жерде пайда болып отырған сұрақ, прокурордың айыптау
функциясының, заңдылықты қадағалау функциясына сәйкес келуімен
байланысты. Қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес, сотта іс жүргізу
барысында, іс жүргізу қағидаларының сақталуы сотқа жүктелген.
Прокурор емес, сот, істі қарау барысында заңдылық, тұлғалардың ар
– намысын құрметтеу, жеке өміріне қолсұқпаушылық, кінәсіздік
призумция, т.б. қағидаларының орындалуына қамтамасыз етеді.
Осымен қатар, заңда, істі сотта қараудың, қорғау мен ізге
түсуден ажыратылғаны көрсетілген. Сот отырысы кезінде, ізге түсу
емес, айыптау материалдарының жеткіліктігі тексеріледі.
Прокурор емес, төрағалық етуші, тұлғалардың құқықтарын
қамтамасыз етуге байланысты шараларды қолданады, істі толық, жан –
жақты, объективті қарауға жағдай жасайды, сотқа қатысушы тұлғалардың
құқықтарын түсіндіреді, сот отырысы кзінде тәртіпті сақтауға
байланысты шаралар қолданады.
Қылмыстық іс жүргізу заңы, барлық процеске қатысушы тұлғалардың
құқықтық мәртебесін толық реттейді, бірақ, прокурордың айыптау,
айыптаудан бас тарту функцияларынан басқа, бірде бір функциясын
атамайды.
Айтылғанға негізделіп келесі қоры тынды жасауға болады – сот
отырысы барысында ізге түсу жүзеге асырылмайды.Сондықтан, прокурор,
қылмыстық процестің барлық кезендерінде ізге түсуді жүзеге асырады
деген сөз, сотөндірісіне қатысты емес. Бұл функцияны, прокурор,
процестің сотқа дейінгі сатысында жүзеге асырады.
Бұл жерде, прокурордың ізге түсу функциясы сотта айыптау
түрінде кездеседі деген сөздің ешқандай негізі жоқ
Қылмыстық іс жүргізу нормаларын зерттеп келіп келесі
қорытындыға келуге болады. Қылмыстық ізге түсудің мақсаттарына
сәйкес келмейді. Қылмыстық ізге түсу органдары тергейді, кінәлі
адамдарды анықтайды, дәлелдемелерді жинайды және бекітеді. Ал сот
отырысы басқа тәртіпте өткізіледі. Тараптар өз жағынан дәлелдемелер
ұсынады, дәлелдемелерді зерттеу мен бағалауға қатысады. Сот, екі
ортада, тараптардың процесуалдық құқықтарының жүзеге асырылуын
қамтамассыз етеді.
Прокурордың сотқа дейінгі сатыдағы өкілеттіктерін зерттей келе,
М.Ч.Когамов, тергеуші мен анықтаушының прокурормен шектелетін
құқықтарын қарастырады. Оның пікірі бойынша, тергеуші, анықтаушы
тұлғалардың қылмысты саралау және айыптау көлеміне байланысты,
қылмыстық істі айыпталушыны сотқа беру үшін немесе істі қысқартуға
байланысты прокурорға берутуралы оның нұсқауларымен келіспеуге
құқығын шектеуге ешқандай негіз жоқ. 12;110-111
Аталған жағдай 1959 жылғы ҚIЖК де көрсетілген. Бірақ, ол
кезде анықтаушы процестің субъектісі болмағандықтан, оған қатысты
бұл құқық қарастырылмаған. 1997 жылғы ҚIЖК аталған нұсқаулар
тергеу бөлімінің бастығы және анықтау органының бастығымен
берілгенде, олармен келіспеугежәне оларды орындамауға мүмкіндік
берген.
Бұл жағдайдың қарастырылуын дәлелдемелерді ішкі сенімге сәйкес
бағалау қағидасымен байланысты. Прокурорға қатысты бұл қағида
жартылай қызмет етеді. Бұл сұрақтың заңды тұрғыдан шешілуі,
тергеуші, анықтаушы тұлғаларға, іс жүргізу барысында толық ішкі
сенімге сүйеніп, шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Прокурорлық қызметтің тағы да бір өзекті мәселесі қамауға
алуға санкция беру мүмкіндігін сот органдарына беру. Бұл мәселе,
соңғы уақытта, қылмыстық іс жүргізу саласында ғылымдармен
заңгерлермен талқылануда. Қазіргі кезде бұл сұрақ ҚР Парламентінде
қаралып жатыр. Сот билігі мәртебесінің өзгеруіне байланысты, сот
бақылауын арттыру мақсатында прокурордың бір қатар өкілеттіктерін
сот органдарына бермекші. Прокурор қамауға алумен қатар тергеу іс
әрекеттеріне де санкция береді. Бұл мүмкіндігі прокуратура
органдарында қалады, егер алынса, тек қана қамауға алуға
берілетін санкция алынады.
Қылмыстық іс жүргізу саласында, бұл сұраққа қатысты,
прокурорлық қадағалау мен сот бақылауының арақатынасы реттелген. Сот
органдары, прокурор санкциясының заңдылығын, тұлғалардың шағымдары
болған жағдайда тексереді. Сот бақылауы процеске қатысушы
тұлғалардың құқықтары мен мүдделерінің қосымша кепілдігі
ретіндеқарастырылған.
С.Жакуповтың пікірі бойынша, қоғамда және ғылыми ортада
прокуратураның ұйымдастырушылық – құқықтық тәуелсіздігін айыру және
оны англо – саксондық құқықтық жүйенің атторней қызметі түрінде,
бәсекелестік қағидасына сәйкес, тек қана ізге түсумен айналысатын
орган жасау туралы пікір мәжбүрлі түрде енгізілуде 12;44-48
Алдын ала тергеу барысында сот бақылауы арттыру және кеңітідің
жақтастары өз көзғарастарын келесі жағдаймен негіздейді: Прокурор,
айыптау өкілі болғандықтан айыптаушыны бостандығынан айыру сұрақтарын
шешу барысында объективті бола алмайды. Соттын алдын ала тіркеу
барысындағы кепілдігі, прокурордың кепілдігіне қарағанда жоғары.
19;17.
Бұл мәселені шешу үшін, ең басынан, сотқа дейінгі өндірістегі
прокурор мен соттың өкілеттіктерін қарастыру қажет. ҚIЖК 110-
бабына сәйкес, сот, процеске қатысушы тұлғалардың шағымдары бойынша,
прокурордың айыпталушы және жәбірленушіге қолданылған қамауға алу,
бұл тартпау шарасының заңдылығын тексереді. Алдын ала тергеу
барысында қамауға алудың заңдылығы мен негізділігін тексеру жалпы
заңдылық қағидасының арттыруы болып қарастырылған. Бұл институттын
тағыда бір оңды жағы- шағымды қарастыру барысында айыптау және
қорғау тараптарының қатысуы.
Осымен қатар, бұл институттың еңгізілуі бір қатар
қиыншылықтарды да туғызды. Материалдарды сотқа жіберу уақыты
тергеуді тез өткізуге кедергі жасады, алыс ауданда тұратын
айыпталушы тұлғаларды жеткізу мәселесі пайда болды.
ҚIЖК 59 және 109-баптарына сәйкес, алдын ала тергеу барысында,
сот, іс жүргізуші органның кез келген шешімдеріне берілген шағым,
арыздарды қарауға құқылы. Бірақ, егер, Шығыс Қазақстан аумағының
сот тәжрибесін зеіттеп көрсек, прокурор әрекетіне арыз – шағымдар
жасалмаған. Көбінесе, прокурордың ҚIЖК 110 – бабы негізінде
атқарылған іс әрекеттеріне ғана шағым берілген.
Қамауға алу санкциясын сотқа беру, сот мәртебесін өзгертуге
мүмкін. Сот, жаңа ғана, айыптау және қорғау тараптарына бұрылмайтын
орган ретінде орнатылған кезде, оны қайтадан айыптау жағына
жатырмыз. Егер санкцияны істі қарайтын судья беретін болса, ол
барлық уақытта өзінің берген санкциясымен байланысты болады, өз
қабылдаған шешіміне қайшы келмеу үшін, тұлғаны кейін сотта негіз
болса да ақтамайды. Ғылыми қайраткерлері, заңгерлер, бұл жағдайды
алдын алу мақсатында сот тергеушілер институтын енгізуді сұрап
отыр. Сот тергеушілері алдын ала тергеуді бақылайтын орган ретінде
қарастырылады, қамауға алуға санкция береді. Осындай институт Ресей
мемлекетінің 1886 жылғы Сот жарғысында қарастырылған болған. Сот
тергеушінің алдын ала тергеуді бақылауы оларды айыптауға
жақындатады, тергеушілер санкция беру үшін айыптау дәлелдемелерін
тексереді, олардың жеткіліктігін қарастырады. Ал бұның барлығы сот
мәртебесінің негіздеріне қайшы келетін жағдай.
Сонымен, прокурор - өз құзыретi шегiнде жедел iздестiру
қызметiнiң, анықтаудың, тергеудiң және сот шешiмдерiнiң заңдылығын
қадағалауды, сондай-ақ қылмыстық процестiң барлық сатыларында
қылмыстық iзге түсудi өз құзыретi шегiнде жүзеге асыратын лауазымды
тұлға: Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры, Бас әскери
прокурор, облыстардың прокурорлары және соларға теңестiрiлген
прокурорлар, аудандық, қалалық прокурорлар, әскери прокурорлар, көлiк
прокурорлары мен оларға теңестiрiлген прокурорлар, олардың
орынбасарлары мен көмекшiлерi, прокуратуралардың қадағалау саласы
жөнiндегi прокурорлары, аға прокурорлары және прокуратура
басқармалары мен бөлiмдерiнiң прокурорлары. Соттың қылмыстық iстi
қарауына қатысушы прокурор айыптауды қолдау жолымен мемлекеттiң
мүддесiн бiлдiредi және мемлекеттiк айыптаушы болып табылады.
Анықтауды және тергеудi жүзеге асыратын органдардың нормативтiк
құқықтық актiлерi олардың құзыретi шегiнде, Бас Прокурормен келiсiле
отырып, қабылданады.
2.2. Тергеушінің ізге түсуге байланысты құзіреттері
ҚР ҚIЖК 64-бабының 1- тармақшасына сәйкес, тергеуші деген, өз
құзіреті шегінде алдын ала тергеу жүргізуге өкілеттіктенген тұлға.
Тергуші деп ішкі істер, ұлттық қауіпсіздік, қаржы полиция (
экономикалық және сыбайлас жемқорлықпен күрес органдары)
тергеушілерін айтамыз. Тергеушінің құқықтық жағдайы қылмыстықізге
түсу ұғымымен байланысты. Егер қылмыстық ізге түсудің барлық
субъектілерін қарастырсақ, тергеуші негізгі субъектіс болып
есептеледі. Тергеушінің негізгі міндеті – қылмыстық істі тергеу,
оның із жүргізудегі орны, атқаратын қызметімен байланысты болады.
Тергеушінің функцияларына келесі жатқызылған:
қылмыс туралы арыз, хабарларды қарастыру (ҚIЖК 183, 184 –
баптары);
істің мән – жайларын зерттеу (ҚIЖК 24, 124 – баптары);
тұлғаны айыптаушы ретінде тарту (ҚIЖК 206 – бабы);
негізгі тағылған айыптан кінәсіз тұлғаларды қорғау (ҚIЖК 210 –
бабы);
қылмыс келтірілген материалдық зиянды өтеуді, мүлікті тәркілеуге
байланысты үкімді орындауды қамтамасыз ету (ҚIЖК 162 – 171
баптары);
қылмыстың жасалуына себеп болған мән – жайларды жоюға
байланысты шаралар қолдану және қылмыстарды тоқтату (ҚIЖК 8, 36,
240 – баптары);
тұлғалықты жері белгісіз айыптаушыларды іздестіру (ҚIЖК 267 –
бабы);
сотқа дейінгі сатыда, қылмыстық істі қысқартуға заңды негіз
болған кезде, істі шешу (ҚIЖК 269 – бабы).
Аталған функцияларды жүзеге асырудың келесі ерекшеліктері бар.
1. Барлық функциялары бір–біріменен тығыз байланысты. Бір
функцияның жүзеге асырылуы басқа функцияның жүзеге асырылуының
негізі болуы мүмкін. Мысалы, қылмыс туралы арыздар мен хабарлардың
қаралуының екі нысаны көзделген: біріншісі – қылмыстық істі қозғау;
екіншісі – қылмыстық істі қозғаудан бас тарту. Қылмыстық іс
қозғалған жағдайда, іс мән – жайларын зерттеу функциясы жүзеге
асырылады.
2. Тергеушінің функциялары басқа да процеске қатысушы
тұлғалармен қарым – қатынаста жүзеге асыру барысында орындалады.
Қарым – қатынастың маңызы қатынастарға қатысушы тұлғаның құқықтық
мәртебесімен анықталады. Мысалы, істің мән – жайларын зерттеу,
сараптамалық бағалауды талап етуі мүмкін, ал бұл жағдай, процеске
сарапшыны қатыстыруды талап етеді. Тергеуші мен сарапшының
арақатынасы, тергеушінің, мысалы маманмен арақатынасынан ажыратылған.
3. Тергеуші функциясын жүзеге асырудың шарты болып, барлық
процеске қатысушы тұлғаларға құқықтар мен міндеттер жүктеу болып
табылады.
4. Тергеуші талаптарының барлық кәсіпорын, мекеме, бірлестік,
лауазымды тұлға, азаматтармен орындалуы.
Тергеушінің құқықтық жағдайының өзекті мәселелеріне көңіл
аударатың болсақ, негізгі мәселе, оның қылмыстық іс жүргізудегі
функцияларымен байланысты.
Н.А. Якубовичтің пікірі бойынша, тергеуші тек қана үш
функцияны жүзеге асырады: қылмысты ашу, қылмыстық ізге түсу,
қылмыстарды ескерту. Бірінші және екінші функциялардың мазмұны:
қылмыс туралы мәліметтерді анықтау, оны жасаған тұлғаларды
іздестіру, оларды жауапқа тарту, істің мән – жайларын толық,
объективті, жан – жақты зерттеу арқылы олардың кінәлігін дәлелдеу,
қылмыспен келтірілген зиянды өтеуді қамтамасыз ету. 34;57-58
Б.Х.Төлеубекова, осы көзқарастың кемшілігі ретінде оның бір
жақтылығын атайды. Оның пікірі бойынша, Н.А.Якубович, тергеуші
қызметінің тек қана айыптаумен, кінәлі тұлғаларды жауапқа тартумен
байланысты жағын көрсетеді дейді. Ал кінәсіз тұлғаларды
жауаптылықтан қорғау функциясы ретінде қарастырылмайды. 24; 264-265
А.М.Ларин, аталған үш функцияға тағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қылмыстық ізге түсудің жалпы шарттары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4-5
І. Қылмыстық із кесу жөніндегі жалпы
ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-16
1.1. Алдын-ала тексеру: із кесу және алдын-ала
тергеу ... ... ... ...6-8
1.2. Қылмыстық ізге түсу функциясының
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. 9-12
1.3. Қылмыстық iзге түсу: жеке, жеке-жариялы және
жариялы iзге түсу мен айыптау істері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13-16
ІІ. Қылмыстық ізге түсуді жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 17-31
2.1. Прокурор – қылмыстық ізге түсудің субъектісі ретінде ... ... ..17-
21
2.2. Тергеушінің ізге түсуге байланысты
құзіреттері ... ... ... ... ... ..22 -25
2.3 Анықтау органы және анықтаушының ізге түсудегі орны...26-31
ІІІ. Анықтау органының ізге түсу функциясына қатысты өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 32-53
3.1.Анықтау органының құқықтық
мәртебесі ... ... ... ... ... ... .. ... 32-43
3.2.Анықтау – ішкі істер органдарының маңызды
функцияларының
бірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.44-46
3.3. Жедел-іздестіру
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47-53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..54-56
Глоссарий
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 57-59
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60-62
Кіріспе
Қылмысты тергеуге және қылмыстық істі жүргізуге байланысты
мемлекет органдарымен басқада қылмыстық процесс субъектілерінің
қызметі, қылмыстық процестің жүйесін құрайтын, нақты белгіленген
тәртіпте атқарылатын іс әрекеттерден тұрады. Сонымен қатар,
қылмыстық іс жүргізу түрлі бағытта жүзеге асырылады. Сол
бағыттардың біреуі – қылмыстық ізіне түсу.
Заңға сәйкес қылмыстық ізге түсу (дознание) – қылмыстық
заңмен тыйым салынған әрекет пен оны жасаған адамды, соңғысының
қылмыс жасаудағы кінәлілігін анықтау мақсатында, сондай-ақ мынадай
адамға жаза немесе өзге де қылмыстық құқықтық ықпал ету шараларын
қолдануды қамтамасыз ету үшін айыптау тарабы жүзеге асыратын іс
жүргізу қызметі деп түсіну қажет (ҚIЖК 7 – бабының 14 тармағы).
Айыптау тарабына немесе қылмыстық ізге түсу субъектілеріне
прокурор, тергеуші, анықтау органы, анықтаушы және жәбірленуші,
азаматтық талапкер, олардың өкілдері жатады (ҚIЖК 7 – бабының
12,14 тармақшалары). Осы аталған тұлғалардың ішінде мемлекет
тарабынан айыптауды қолдайтын тұлғаларға прокурор, тергеуші, анықтау
органы және анықтаушы жатқызылған.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі және
басқа да процесті реттейтін нормалардың қабылдануына байланысты,
ізге түсуді жүзеге асыратын органдардың жүйесі, мазмұны мен маңызы
да өзгерді. Қазақстан мемлекетінің тәуелсіздік алуына, даму
бағыттарының өзгеруіне байланысты, соңғы он жыл ішінде жүзеге
асырылған реформалар, қайта құрылған органдардың өзекті мәселелерін
алға шығарып отыр. Қылмыстық іс жүргізу саласында реформалар
аяқталған емес; күнделікті өмірдің өзгеруі, соның ішінде қылмыспен
күресу жүйесінің өзгеруі, қылмысты тоқтату мен ескерудің жаңа
жолдарын талап етіп отыр. Қылмыстық іс жүргізудің негізгі мақсатына
жету үшін, қылмыстық ізге түсу, алдын ала тергеу органдарының
қызметін әр уақытта жетілдіріп отыру қажет. Сондықтан қылмыстық
ізге түсу органдарының құқықтық мәртебесі, күнделікті өзгерістерге
сәйкес реттеліп отыру қажет. Әрбір органның мәселелеріне қысқаша
тоқталатын болсақ, мысалы, прокуратура органдары, соңғы уақытта
көптеген өзгерістерге ұшырады. Көп жылдар прокуратура органдарының
өкілеттігіне берілген тергеу функциясы алынып, көңіл, заңдылықты
қадағалау функциясына аударылды. Соңғы кезде талқыланып отырған
мәселенің бірі – қамауға алу санкциясын прокуратура органдарынан
алып, сот органдарына беру. Бұл мәселені заң тұлғасынан ҚР
Парламентінде шешілуде.
Тергеушінің құқықтық мәртебесі сұрақтарын қарастырсақ, өзекті
мәселе ретінде сот тергеушілер институтын енгізу, тергеуші
функцияларын анықтау, тергеуші тәуелсіздігінің көлемін бекіту болып
отыр. Тергеуші мәртебесі қылмыстық іс жүргізу тұрғысынан толық
қаралғандықтан, оның көптеген мәселелері ғылыми тұрғыдан шешілген.
Ал анықтау институты толық жаңартылғаннан кейін, оның өзекті
мәселелері өте көп.
Кеңес одағы қылмыстық іс жүргізу заңында, анықтау институты,
алдын ала тергеу жүргізу субъектісі ретінде қарастырылған, оның
атқарған қызметі алдын ала тергеуге қатысты көмекші қызмет ретінде
қаралған. Бүгінгі күнде, анықтау, алдын ала тергеудің нысаны
ретінде бекітіліп отыр. Анықтау органы, анықтаушы деген жаңа
субъектілер пайда болды. Осының барлығы, олардың құқықтық мәртебесін
анықтауға байланысты, көптеген мәселелерді көтеріп отыр.
Жоғары аталған жағдайда, қаралып отырған тақырыптың өзектілігін
анықтайды. Тақырыптың тәжірибелік маңыздылығы аталған өзекті
мәселелерді шешумен байланысты әрбір органға қатысты мәселелердең
шешілуі, олардың қызметін арттыруға, бүкіл құқық қорғау органдар
жүйесін қалыптастыруға мүмкіндік жасайды.
Диплом жұмысының мақсаты – ізге түсу органдарының қылмыстық іс
жүргізу қызметін зерттеу, өзекті мәселелерін анықтау, теориялық
тұрғыдан шешу жолдарын ұсыну, қылмыстық іс жүргізу заңның бөлек
нормаларын арттыруға байланысты ұсыныстар жасау.
Қойылған мақсат келесі сұрақтарды шешуді талап етеді:
ізге түсу органдарының құқықтық мәртебесін, өзара қатынастарын,
басқа да органдармен арақатынастарын зерттеу;
ізге түсу органдарының қызметін реттейтің құқықтық нормаға баға
беру;
ізге түсу органдарының өкілеттіктері арқылы олардың іс
жүргізу жүйесіндегі орнын анықтау;
өзекті мәселелерді құқықтық, тәжірибелік, теориялық тұрғыдан
қарастыру.
І. Қылмыстық із кесу жөніндегі жалпы ұғым
1.1. Алдын-ала тексеру: із кесу және алдын-ала тергеу
Қылмыстық істі сотта қарау, әдетте қылмыс факті мен оны жасаған
тұлғаларды бұлтартпай анықтауға мүмкіндік беретін барлық айғақтарды
жинау және оларды зерттеу жөніндегі үлкен дайындық жұмыстарын
талап етеді. Қылмыстарды ашу және оларды жасаған тұлғаларды анықтау
жөніндегі осынау күрделі және жауапты жұмыс, заңменен арнайы
мемлекеттік органдарға - алдын-ала тексеру органдарына жүктеледі.
Алдын-ала тексеру дегеніміз – қылмыстық фактіні және оны
жасаған тұлғаларды анықтау, айғақтарды жинау, тексеру, жан-жақты,
толық және объективті зерттеу және бағалау, қылмыстың себебі мен мен
жасалу шарттарын анықтау жөніндегі арнаулы уәкілетті органның
қызметі.
Алдын-ала тексеру органдарының міндеті - қылмыстың бетін
жедел және толық ашу, кінәлілерді әшкерлеу және оларды қылмыстық
жауапқа тарту, қылмыстық әрекеттерді алдын-ала ескерту және олардың
жолын кесу.
Алдын-ала тексеру органдары қылмыскердің жасаған қылмысы үшін
бәрібір жазалану қағидасының негізділігін қамтамасыз етуі керек.
Алдын-ала тексеру органдарының міндеттеріне қылмысты ашу,
кінәліні анықтау және жауапқа тарту ғана емес, сонымен бірге кінәлі
еместерді ақтау, қылмыстың жасалуына себеп болатын жағдайлар мен
шарттарды зерттеу және оларды болдырмаудың шараларын қабылдау. Осы
мақсатта аталған органдар қылмыстық әрекеттерді ескертуге және алдын
алуға бағытталған үлкен профилактикалық жұмыс жүргізеді.
Органға жүктелген міндеттер табысты орындалуы үшін, орган
қызметкерлері заңдылықты сақтаулары, жұртшылықпен тығыз байланыста
жұмс істеулері, еңбекті ғылыми-техникалық негіздеулері және
ұйымдастырулары керек.
Осы мақсатта прокуратура, ішкі істер және қауіпсіздік қызметі
органдарында тергеуші және оперативті қызметкерлердің біліктіліктерін
жетілдіру жүйесі ұйымдастырылған және нәтижелі жұмыс істейді.
Заңгерлік оқудың сырттай жүйесі жұмыс істейді.
Сонымен, кеңестік кеңістіктің бірқатар елдерінде алдын-ала
тексеру амалы екі түрге бөлінеді: қылмыстық із кесу
және алдын-ала тергеу. Біз, алдымен, алдын-ала тергеу
қызметіне тоқталып өтейік.
Қылмыстық iс бойынша алдын ала тергеу ол күрделi немесе
оның көлемi үлкен болған жағдайда тергеушiлер тобына (тергеу
тобына) тапсырылуы мүмкiн, бұл туралы қылмыстық iс қозғау туралы
қаулыда көрсетiледi немесе жеке қаулы шығарылады. Бұл туралы
шешiмдi тергеу бөлiмiнiң бастығы қабылдауға құқылы. Қаулыда тергеу
жүргiзу тапсырылған барлық тергеушiлер, оның iшiнде топ жетекшiсi -
тергеушi көрсетiлуге тиiс. Сезiктi, айыпталушы, жәбiрленушi,
азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер мен олардың өкiлдерi iстi
тергеушiлер тобының тергейтiнi туралы қаулымен таныстырылуға тиiс
және оларға тергеу тобының жетекшiсiнен, сондай-ақ топ құрамындағы
кез келген тергеушiден бас тарту құқығы түсiндiрiледi.
Тергеу тобына алдын ала тергеу жүргiзетiн бiрнеше органның
тергеушiлерi енгiзiлуi мүмкiн. Мұндай топты құру туралы шешiм
прокурордың нұсқауы бойынша да, осы органдардың тергеу бөлiмдерi
бастықтарының бастамашылығы бойынша да қабылдануы мүмкiн. Шешiм
тергеу бөлiмдерi бастықтарының бiрлескен қаулысымен ресiмделедi, ол
осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көрсетiлген талаптарды сақтай отырып
шығарылады.
Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры ерекше жағдайларда
тергеудiң толық және объективтi еместiгi фактiлерi анықталған, iс
күрделi және маңызды болған кезде, алдын ала тергеудi жүзеге
асырушы бiрнеше органның тергеушiлерi арасынан тергеу тобын құра
алады, бұл орайда прокурорды осы топтың жетекшiсi етiп тағайындап,
бұл шешiмдi өз қаулысымен ресiмдейдi. Мұндай тергеу тобы жүзеге
асыратын тергеудiң заңдылығын қадағалау Қазақстан Республикасының Бас
Прокурорына жүктеледi.
Тергеу тобы жетекшiсiнiң өкiлеттiктерiне тоқталар болсақ,
Тергеу тобының жетекшiсi қылмыстық iстi өзiнiң iс жүргiзуiне
қабылдайды, тергеу тобының жұмысын ұйымдастырады, басқа
тергеушiлердiң iс-әрекеттерiне басшылық жасайды.
Iстердi бiрiктiру және бөлу, қылмыстық iстi толығымен немесе
оның бiр бөлiгiн тоқтату, iс бойынша iс жүргiзудi тоқтата тұру
немесе қайта жаңғырту туралы, сондай-ақ тергеу мерзiмiн ұзарту
туралы өтiнiмдердi қозғау, бұлтартпау шарасы ретiнде қамауға алуды,
үйде қамап ұстауды қолдану және оларды ұзарту туралы шешiмдердi
тергеу тобының жетекшiсi ғана қабылдайды.
Айыптау қорытындысын және медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын қолдану туралы мәселенi қарау үшiн iстi сотқа жiберу
туралы қаулыны тергеу тобының жетекшiсi жасайды және оған қол
қояды.
Тергеу тобының жетекшiсi басқа тергеушiлер жүргiзетiн тергеу iс-
әрекеттерiне қатысуға, тергеу iс-әрекеттерiн жеке өзi жүргiзуге
құқылы.
Алдын ала тергеу жүргiзу мiндеттi болып табылатын қылмыс
белгiлерi болған кезде анықтау органы қылмыстық iс қозғауға және
қылмыстың iзiн анықтау мен бекiту жөнiндегi кейiнге қалдыруға
болмайтын тергеу iс-әрекеттерiн: қарауды, тiнтудi, алуды,
куәландыруды, сезiктiлердi ұстау мен олардан жауап алуды,
жәбiрленушiлер мен куәлардан жауап алуды жүргiзуге құқылы. Анықтау
органы байқалған қылмыс пен қылмыстық iс қозғалғаны туралы
прокурорға дереу хабарлайды.
Кейiнге қалдыруға болмайтын тергеу iс-әрекеттерiн орындағаннан
кейiн, бiрақ iс қозғалған күннен бастап бес тәулiктен кешiктiрмей
анықтау органы iстi тергеушiге беруге, бұл туралы жиырма төрт
сағаттың iшiнде прокурорға жазбаша хабарлауға мiндеттi.
Iстi тергеушiге бергеннен кейiн анықтау органы ол бойынша
тергеу iс-әрекеттерiн және жедел iздестiру шараларын тек тергеушiнiң
тапсырмасы бойынша ғана жүргiзе алады. Қылмыс жасаған адамды
анықтау мүмкiн болмаған iстi тергеушiге берген жағдайда анықтау
органы қылмыс жасаған адамды анықтау үшiн iздестiру шараларын
жүргiзуге, тергеушiге нәтижелер туралы хабарлауға мiндеттi.
Енді, тергеу iс-әрекеттерiн жүргiзудiң жалпы ережелерiне
тоқталайық:
1. Тергеушi тергеу iс-әрекеттерiне қатысуға заңдарда белгiленген
адамдарды тарта отырып, олардың жеке басын анықтайды, оларға
құқықтары мен мiндеттерiн, сондай-ақ тергеу iс-әрекеттерiн жүргiзудiң
тәртiбiн түсiндiредi.
2. Кейiнге қалдыруға болмайтын жағдайларды қоспағанда,
тергеу iсiн түнгi уақытта жүргiзуге жол берiлмейдi.
3. Тергеу iс-әрекетiн жүргiзу кезiнде техникалық құралдар
қолданылуы және қылмыс iздерi мен заттай дәлелдердi анықтаудың,
бекiту мен алудың ғылыми негiзделген әдiстерi қолданылуы мүмкiн.
4. Тергеу iс-әрекетiн жүргiзу кезiнде күш қолдануға, қорқытуға
және өзге де заңсыз шараларды қолдануға, сонымен қатар оған
қатысушы адамдардың өмiрi мен денсаулығына қауiп туғызуға жол
берiлмейдi.
5. Тергеушi тергеу iс-әрекеттерiне қатысуға анықтау
органының қызметкерiн тартуға құқылы.
1.2. Қылмыстық ізге түсу функциясының ұғымы
Отандық құқықта қылмыстық ізге түсу функциясы Конституция
деңгейінде тұңғыш рет орнықтырылып, оның 83 – бабында прокуратура,
заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте және шекте қылмыстық ізге
түсуді жүзеге асырады деп белгіленген. Заңға сәйкес қылмыстық ізге
түсу (айыптау) – қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекет пен оны
жасаған адамды, соңғысының қылмыс жасаудағы кінәлілігін анықтау
мақсатында, сондай –ақ мынадай адамға жаза немесе өзге де
қылмыстық құқықтық ықпал ету шараларын қолдануды қамтамасыз ету
үшін айыптау тарабы жүзеге асыратын іс жүргізу қызметі деп түсіну
қажет (ҚIЖК 7 – бабының 14 тармағы).
Айыптау тарабына немесе қылмыстық ізге түсу субъектілеріне
прокурор, тергеуші, анықтау органы, анықтаушы және жәбірленуші,
азаматтық талапкер, олардың өкілдері жатады (ҚIЖК 7 – бабының
12,14 тармақшалары).Осы нормада белгіленген жағдайға сәйкес, заң
шығарушы, айыптау мен ізге түсуді бір ұғым ретінде қарастырған.
Қылмыстық іс жүргізу әдебиетінде де бұл түсініктемелер синоним
ретінде қолданылған, бірақ, көбінесе, қорғау мен айыптауды дұрыс
ажырату үшін айыптау ұғымы қолданылады. Айыптау – қылмыс жасыған
тұлғаны анықтау, оған әділ жаза қолдануды қамтамасыз етуге
бағытталған процесуалдық іс - әрекеттердің жиынтығы.
Бір қатар авторлардың пікірі бойынша, қылмыстық ізге түсу –
жасалған қылмыс бойынша сезікті және айыпталушы тұлғаларды анықтауға
бағытталған процессуалдық қызмет. Басқа сөзбен айтқанда, қылмыстық
ізге түсу, сезікті және айыпталушының ізіне түсумен байланысты.
Ізге түсудің алдында атқарылатын қызмет, соның ішінде қылмыс
фактісі бойынша қылмыстық істі қозғау, қылмыс жасаған тұлға
белгісіз болғанда оны анықтау, ізге түсу құрамына кірмейді. өз
кезғарасын жалғастыра, А.П. Гуляев, ізге түсудің осындай анықтамасы
оның мазмұнын ашпайды дейді. Егер, сезікті және айыпталушы орнында
кінәсіз адам болса, оның ізіне түсу емес, оны қорғау қажет.
Сондықтан, қылмыстық ізге түсу басталу уақыты деп:
1.қылмыс жасаған тұлға белгілі болғанда оған қатысты қылмыстық
істі қозғау уақытын;
2.тұлғаны, жасалған қылмыс бойынша сезікті ретінде тарту
уақытын;
3.айып тағудан бұрын бұлтартпау шарасы қолданылған жағдайда,
шараны қолдану уақытын;
4.тұлғаны айыпталушы ретінде тарту туралы қаулысы шығарылған
жағдайда қаулыны шығару уақытын. 13;16
Б.Х. Төлеубековтың пікірі бойынша қылмыстық ізге түсу функция
субъектілерінен, императивті маңызды арнаулы өкілеттігі бар қылмыстық
ізге түсу органдарын ажырату білу қажет. 32;161
Қылмыстық ізге түсу органдарына прокурор, тергеуші, анықтау
органы, анықтаушы жатады. Жоғарыда аталғандай сот ізге түсу
органдарына жатпайды. Прокурор сотқа дейінгі кезеңдерде, сондай –
ақ сотта қылмыстық ізге түсу функциясын жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан
Республикасындағы Прокуратура туралы Заң күші бар Жарғының 46 –
бабына сәйкес қылмыстық ізге түсуді сотқа дейінгі кезеңдерде жүзеге
асырушы прокурор:
оқиға болған жерде қарауға қатысуға, сараптама тағайындауға,
сондай – ақ қылмыстық іс қозғау туралы мәселені шешу үшін қажетті
басқа да іс - әрекеттер жасауға хақылы;
қылмыстық іс қозғайды немесе қылмыстық іс қозғауға рұқсат
беруден бас тартады;
анықтама немесе алдын ала тергеу жүргізу үшін тиісті органға
прокуратура қозғаған қылмыстық істерді береді;
заңда көзделген жағдайда тергеу, анықтама сондай – ақ жедел
іздестіру қызметін жүзеге асыратын лауазымды адамдардың іс-әрекетіне
санкция береді;
жекелеген тергеу әрекеттері бойынша іс жүргізуге қатысады;
қол сұғуға болмайтын құқыққа ие адамды қылмыстық
жауапкершілікке тартуға келісім алу үшін ұсыныс енгізеді;
істі сотқа жібереді.
Прокурор істі сотқа жіберген кезде қылмыстық ізге түсу
функциясы өзгешелеу жүзеге асырылады. Сотта прокурордың қылмыстық
ізге түсуге қатысуы мемлекеттік айыптауды қолдау түрінде болады.
Басқа барлық жағдайларда прокурор заңдылықты қадағалайды.
Қылмыстық ізге түсуді тергеушінің, анықтау органының,
анықтаушының жүзеге асыруының прокурор қызметінен айырмашылығы –
прокурор қылмыстық ізге түсуді заңдылықты қадағалау міндеттерін
шешумен ұштастырады. Сонымен бірге, аталған органдардың қызметі
негізінен қылмыстық ізге түсуге бағытталған. Басқа барлық функциялар
олар үшін екінші дәрежелі сипатта болады. Қылмыстық ізге түсу
істі тергеу функциясына жақын жанаса отырып, онымен үйлеспейтінін
ескеру қажет. Осы екі функцияны жүзеге асыру үшін анықтаушы,
тергеуші, прокурор уәкілеттіктерінің іс жүзінде бірдей екені
қылмыстық іс қозғау қылмыстық ізге түсу басталғанының дәлелі болып
табылатынын тіпті де білдірмейді. Басты айырмашылық мынада:
қылмыстық ізге түсу қылмысқа қатысты емес, ал қылмыс жасаған
адамға қатысты жүзеге асырылады. Демек, қылмыс жасаған адамды
анықтамастан қылмыстық іс қозғау фактісі қылмыстық ізге түсу немесе
қылмыстық ізге түсуді қозғау басталғанының дәлелі болып табылмайды.
Адам тек қылмыс жасағанының белгілері бар жағдайда ғана
қудаланады. Қылмыстық ізге түсу адамның кінәлі екені жөніндегі
ұғыммен өзара байланысты.
Осы ғасырдың 50- жылдарының аяғы мен 60- жылдарының бас
кезінде ғылымда буржуазиялық құқық, батыс құқығы жария еткен
нәрселердің бәріне барынша бас тартуға ұмтылушылық тән болды. Бұл
тенденция қылмыстық сот ісін жүргізу функцияларының проблемаларын да
орағытып өткен жоқ. Мәселен, кеңестік қылмыстық процеске қылмыстық
ізге түсу функциясының тән екенін көрсеткен М.С. Строговичтің
көзқарасы қатты саналады. Ол қылмыстық ізге түсу – тергеушінің
(немесе анықтау органының) және прокурордың айыптаушы ретінде
қылмыстық жауапқа тартылған белгілі бір адам жөніндегі, ол адамның
қылмыс жасағанын әшкерлеуге, оның кінәлі екенін көрсетуге, оған
лайықты жаза қолдануын қамтамасыз етуге бағытталған қызметі
екенінжазған болатын. Белгілі бір адамды айыптаушы ретінде іске
тарту актісі қылмыстық ізге түсуде қозғау актісі болып табылады.
Одан әрі қылмыстық ізге түсудің қозғалуын ешбір жағдайда қылмыстық
іс қозғалуымен шатастыруға болмайтының атап көрсеткен еді. 25;65
Дәлелдің бірі ретінде сыншылар алдын ала тергеу мен анықтама
жүргізу барысында айыптаушыны әшкерлейтін ғана емес, сондай–ақ оны
ақтайтын жағдайлар анықталуға тиіс екені туралы ережені келтірді.
Заңдағы бұл талап сонымен бірге буржуазиялық құқық категориясы
болып табылатын қылмыстық ізге түсу функциясының мәніне қайшы
келеді. Бұған қоса, қылмыстық ізге түсу функциясы идеяларының
қарсыластары сотта іс жүргізуге қатысушылардың процестегі құқықтық
жағдайына қарамастан заңдардың сақталуын қадағалауға тиісті
прокурордың бейтараптылығын дәлелдеуге тырысты.
Пікірталас тұйыққа тіреліп, 60-жылдардың бас кезінде ғылымда
соцалистік үлгіде қылмыстық процесте ешқандай функциялардың жоқ
екені туралы көзқарас орын алды. Пайымдау буржуазиялық құқық
институттары социалистік құқыққа жат, сондықтан оларды зерттеу мен
дамытуға болмайды деген бұрынғы схемаға негізделді. Атап айтқанда,
С.А. Голунский былай деп жазды: ... іс жүргізу функцияларының
тұжырымдамасы, яғни істің жағдайларын зерттеудің жан – жақтылығы
деген терминмен әлдеқайда жеңілірек және дәлірек білдіретін ұғымды
тек күрделендіре білдіруді көздейді, яғни, егер әлдебір басқа
нәрсені білдіретін болса, ол зеріттеудің жан – жақтылығы мен
әділділігінің негіздердегі 14 – бапта жазылған принципіне сәйкес
келмейді 7;130-131 (КСР Одағы мен одақтас республикалардың сотта
қылмыстық іс жүргізу негіздері жайында айтылып отыр).
Бұл көзқарасты М.А.Чельцов пен Д.С.Карев сынап, қылмыстық іс
жүргізу құығы жүйесінде үш функция бар екенін жазды: 1) айыптау;
2) қорғау; 3) істі шешу. Бұл ретте айыптау мен қылмыстық
ізге түсу тең мағналы терминдер деп түсініледі. Айыптау термині
КІЖК терминолгиясымен сәйкес келгендіктен теоретиктер мен практиктер
арасында кеңінен танылды.
Қазақстан Республикасы жаңа Конституцияның қабылдануына
байланысты қылмыстық іс жүргізу құқығы теориясы қаралып отырған
проблема шеңберінде терең ғылыми іздестірулер жүргізу үшін жаңа
серпін алды. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Конституцияның 83-
бабында былай делінген: ... Прокуратура сотта мемлекет мүддесін
білдіреді, сондай – ақ заңмен белгіленген жағдайда, тәртіпте және
шекте қылмыстық қуғындауды жүзеге асырады.Сол арқылы қылмыстық
қуғындау функциясы, басқаша айтқанда – айыптау функциясы қылмыстық
сот ісін жүргізуде заңды түрде орнықтылған.
Сонымен, қылмыстық ізге түсу функцияларының белгілері мынадай:
іс-әрекеттің қылмыстық заңда қылмысты деп, қылмыстық жаза
қолдануға лайықты деп танылуы;
қылмыстық істі тоқтату, қылмыстық ізге түсуді тоқтату
негіздерінің жоқтығы;
адамның кінәлі екенін қуаттайтын қажетті дәлелді базаның болуы.
Қылмыстық іс жүргізу заңында қылмыстық ізге түсудің үш нысаны
көзделген:
қылмыстық ізге түсуді жеке түрде жүзеге асыру (КІЖК 33-бап);
қылмыстық ізге түсуді жеке – жариялы түрде жүзеге асыру (КІЖК
34-бап);
қылмыстық ізге түсуді жариялы түрде асыру (КІЖК 32-бабының 4
–бөлігі).
Нысандарға бөлу жасаған қылмыстың сипаты мен ауырлығының
белгілеріне негізделген (КІЖК – нің 32-бабының 1 – бөлігі).
Зерттеушінің міндеті, біздің ойымызша, осы функцияны түрлі
субъектілердің (тергеуші мен прокурордың) қылмыстық сот ісін
жүргізудің жаңа, процесте функциялардың межелеп білінуін тереңдетуге
бағытталған құқықтық регламентациясы жағдайларында жүзеге асыруының
ерекшелігін анықтау.
1.3.Қылмыстық iзге түсу: жеке, жеке-жариялы және жариялы iзге
түсу мен айыптау iстерi
Жасалған қылмыстың сипаты мен ауырлығына қарай қылмыстық iзге
түсу мен сотта айыптау жеке, жеке-жариялы және жариялы түрде
жүзеге асырылады.
ҚР ҚІЖК 33-бабында аталған қылмыстар туралы iстер жеке
айыптау iстерi болып саналады, жәбiрленушiнiң өтiнiшi бойынша ғана
қозғалады және оның айыпталушымен бiтiсуiне орай қысқартылуға тиiс.
Кодекстiң 34-бабында аталған қылмыстар туралы iстер жеке-
жариялы айыптау iстер болып саналады, жәбiрленушiнiң шағымы бойынша
ғана қозғалады және тек Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң
67-бабында көзделген жағдайларда ғана жәбiрленушiнiң айыпталушымен
бiтiсуiне орай қысқартылуға жатады. Осы баптың 2 және 3-
тармақтарында аталғандарын қоспағандағы қылмыстар туралы iстер
жариялы айыптау iстерi болып саналады. Бұл iстер бойынша қылмыстық
iзге түсу жәбiрленушiнiң шағым беруiне қарамастан жүзеге асырылады.
Қылмыстық iзге түсу Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексiнiң 105, 111-баптарында, 123, 129, 130, 136, 140, 142-
баптарында, 144-бабында (бiрiншi және екiншi бөлiктерiнде), 145-
бабында (бiрiншi бөлiгiнде), 188-бабында (бiрiншi бөлiгiнде), 300-
бабында (бiрiншi бөлiгiнде) көзделген қылмыстар туралы iстер бойынша
жеке түрде жүзеге асырылуы мүмкiн.
Егер әрекет дәрменсiз немесе басқаға тәуелдi жағдайдағы не
басқа да себептер бойынша өзiне тиесiлi құқықтарды өз бетiнше
пайдалануға қабiлетсiз адамдардың мүдделерiн қозғайтын болса,
прокурор жеке айыптау iсi бойынша жәбiрленушiнiң шағымы болмаған
кезде де iс қозғауға құқылы.
Жеке-жариялы тәртiппен жүзеге асырылатын қылмыстық iзге түсу
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң 103-бабында (бiрiншi
бөлiгiнде), 104-бабында (бiрiншi бөлiгiнде), 117-бабында (бiрiншi
және екiншi бөлiгiнде), 120-бабында (бiрiншi бөлiгiнде), 121-бабында
(бiрiншi бөлiгiнде), 135, 139-баптарында, 144-бабында (үшiншi
бөлiгiнде), 176-бабында (бiрiншi және екiншi бөлiктерiнде), 184-
бабында (бiрiншi бөлiгiнде), 184-1-бабында (бiрiншi бөлiгiнде), 187-
бабында (бiрiншi бөлiгiнде), 188-бабында (екiншi бөлiгiнде), 189,
200-баптарында, 226-бабында (бiрiншi бөлiгiнде), 227-бабында (бiрiншi
бөлiгiнде), 228-бабында, 229-бабында (бiрiншi бөлiгiнде), 296-бабында
(бiрiншi бөлiгiнде), 327-бабында (бiрiншi бөлiгiнде) көзделген
қылмыстар туралы iстер бойынша жәбiрленушiнiң шағымы болмаған кезде
басталмайды және қылмыстық iс бойынша iс қозғалмайды.
Егер әрекет дәрменсiз немесе басқаға тәуелдi жағдайдағы не
басқа да себептер бойынша өзiне тиесiлi құқықтарды өз бетiнше
пайдалануға қабiлетсiз адамдардың мүдделерiн қозғайтын не басқа
адамдардың, қоғамның немесе мемлекеттiң елеулi мүдделерiн қозғайтын
болса, прокурор жеке-жариялы айыптау iсi бойынша жәбiрленушiнiң
шағымы болмаған кезде де iс қозғауға құқылы.
Қылмыстық iзге түсудi жүзеге асырудың жалпы шарттарына келер
болсақ:
Қылмыстық сот iсiн жүргiзу мiндеттерiн орындау
мақсатында қылмыстық iзге түсу органы өз құзыретi шегiнде қылмыстың
белгiлерiн тапқан әрбiр жағдайда қылмыс оқиғасын белгiлеуге, қылмыс
жасауға кiнәлi адамдарды анықтауға, оларды жазалауға заңмен
көзделген барлық шараларды қолдануға, сонымен бiрдей кiнәсiз
адамдарды ақтау шараларын қолдануға мiндеттi.
Қылмыстық iзге түсу органы жәбiрленушiге сот әдiлдiгiне қол
жеткiзуiн қамтамасыз етуге және қылмыспен келтiрiлген зиянды өтеу
шараларын қолдануға мiндеттi.
Қылмыстық iзге түсу органы қылмыстық процестегi өзiнiң
өкiлеттiгiн қандай да болсын органдар мен лауазымды адамдарға
тәуелсiз және осы Кодекстiң талаптарына қатаң сәйкес түрде жүзеге
асырады.
Қылмыстық iс бойынша объективтi зерттеу жүргiзуге кедергi
келтiру мақсатында қылмыстық iзге түсу органына қандай түрде болса
да ықпал ету заңмен белгiленген жауаптылыққа әкеп соқтырады.
Қылмыстық iзге түсу органының заңға сәйкес қойылған талаптарын
барлық мемлекеттiк органдар, ұйымдар, лауазымды адамдар және
азаматтар орындауға мiндеттi. Аталған талаптарды орындамау заңда
белгiленген жауаптылыққа әкеп соғады.
Қылмыстық iс қозғауға болмайтын, ал қозғалған iс
тоқтатылуға тиiс жағдайлар:
1) қылмыс оқиғасы болмауы;
2) әрекетте қылмыс құрамының болмауы;
3) егер ол жасаған әрекет үшiн жаза қолдануды жойса,
рақымшылық ету актiсiнiң салдары;
4) мерзiмiнiң ескiруiне байланысты;
5) ҚР ҚІЖК 33-бабының екiншi бөлiгiнде және 34-бабының екiншi
бөлiгiнде көзделген жағдайларды қоспағанда, осы Кодекстiң 33-бабының
бiрiншi бөлiгiнде және 34-бабының бiрiншi бөлiгiнде көзделген
қылмыстар туралы iстер бойынша жәбiрленушi шағымының болмауы.
6) жеке айыптаушының - ҚР ҚІЖК 33-бабының екiншi бөлiгiнде
көзделген жағдайларды қоспағанда, осы баптың бiрiншi бөлiгiнде
көзделген қылмыстар туралы iстер бойынша айыптаудан бас тартуы;
7) өзi туралы белгiлi бiр айыптау бойынша соттың заңды күшiне
енген үкiмi не қылмыстық iзге түсудiң мүмкiн еместiгiн белгiлейтiн
соттың күшiн жоймаған қаулысы бар адамға қатысты;
8) белгiлi бiр айыптау бойынша қылмыстық iзге түсу органының
қылмыстық iзге түсуден бас тарту туралы күшiн жоймаған қаулысы бар
адамға қатысты;
9) қылмыстық iс қозғау оған медициналық сипаттағы мәжбүрлеу
шараларын қолдану үшiн қажет жағдайларды қоспағанда, қылмыстық
заңмен тыйым салынған әрекеттi есi кiресiлi-шығасылы жағдайда
жасаған адамға қатысты;
10) әрекет жасаған кезде заңға сәйкес қылмыстық жауаптылық
жүктеу мүмкiн болатын жасқа толмаған адамға қатысты;
11) iс бойынша iс жүргiзу қайтыс болған адамды ақтау немесе
iстi басқа адамдарға қатысты тергеу үшiн қажет жағдайларды
қоспағанда, қайтыс болған адамға қатысты;
12) Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексiнiң ережелерiне
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатылуға жататын адамға қатысты.
2. Қылмыстық iс қылмысты оқиғаның жоқтығы немесе қылмыс
құрамы жоқтығы дәлелденген кезде де, егер қосымша дәлелдер жинау
үшiн барлық мүмкiндiктер сарқылса, олардың бар екендiгi
дәлелденбеген кезде де осы баптың бiрiншi бөлiгiнiң 1 және 2-
тармақтарында көзделген негiздер бойынша қысқартылады.
3. Қылмыстық iс айыпталушының (сезiктiнiң) зиян келтiруi заңды
болып табылған не әрекеттi айыпталушы (сезiктi) Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексiне сәйкес оның қылмыстылығы мен
қылмыстық жауаптылығын жоққа шығаратын жағдаятта жасаған жағдайларда
осы баптың бiрiншi бөлiгiнiң 2-тармағында көзделген негiздер бойынша
қысқартылуға тиiс.
4. Осы баптың бiрiншi бөлiгiнiң 3 және 4-тармақтарында
көрсетiлген негiздер бойынша iстi қысқартуға, егер айыпталушы
қарсылық бiлдiрсе, жол берiлмейдi. Бұл жағдайда iс бойынша iс
жүргiзу жалғастырылады және оған негiз болған кезде сотталған
адамды жазадан босату арқылы айыптау үкiмiнiң қаулысымен аяқталады.
5. Қылмыстық iзге түсу органы қылмыстық iзге түсудi жоққа
шығаратын жағдайды байқағаннан кейiн сотқа дейiнгi iс жүргiзудiң
кез келген сатысында қылмыстық iс қозғаудан бас тарту туралы
немесе қылмыстық iстi қысқарту туралы қаулы шығарады. Прокурор iстi
соттың басты талқылауында қарау басталғанға дейiн оны соттан керi
қайтарып алуға және осы бапта көзделген негiздер бойынша қысқартуға
да құқылы.
6. Сотта қылмыстық iзге түсудi жоққа шығаратын мән-жайды
байқаған мемлекеттiк айыптаушы айыптаудан бас тарту туралы
мәлiмдеуге мiндеттi. Мемлекеттiк айыптаушының айыптаудан бас тарту
туралы мәлiмдемесi, егер жеке айыптаушы айыптауды қолдауын
жалғастырса, қылмыстық iстi қараудың жалғастырылуына кедергi
келтiрмейдi.
7. Қылмыстық iзге түсудi жоққа шығаратын мән-жайларды
байқаған сот қылмыстық iстi қысқарту туралы мәселенi шешуге
мiндеттi.
Қылмыстық iзге түсудi жүзеге асырмауға мүмкiндiк беретiн
мән-жайлар:
1. Сот, прокурор, сондай-ақ прокурордың келiсiмiмен тергеушi
немесе анықтау органы тиiстi жағдаяттар болған кезде жәбiрленушiнiң
сезiктiмен немесе айыпталушымен ымыраласуына байланысты Қазақстан
Республикасы Қылмыстық кодексiнiң 67-бабында көзделген жағдайларда,
сондай-ақ Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексiнде көзделген
ақтамайтын өзге де жағдаяттар бойынша адамды қылмыстық жауаптылықтан
босата отырып, қылмыстық iстi қысқартуға құқылы. Мұндай жағдайларда
сот қылмыстық жауаптылықтан босата отырып, айыптау үкiмiн шығаруға
да құқылы.
2. Сотта қылмыстық iзге түсудi жүзеге асырмауға мүмкiндiк
беретiн жағдайларды байқаған мемлекеттiк айыптаушы айыпталушының
қылмыстық iзiне түсуден бас тартуды мәлiмдеуге құқылы. Мемлекеттiк
айыптаушы мәлiмдеген қылмыстық iзге түсуден бас тарту жеке
айыптаушыға қылмыстық iстiң материалдарын пайдалана отырып,
айыпталушының қылмыстық iзiне түсудi жалғастыруына кедергi
келтiрмейдi.
3. Қылмыстық iс қысқартылғанға дейiн айыпталушыға
(сезiктiге) iстi қысқартудың негiзi мен осы негiз бойынша оны
қысқартуға қарсылық бiлдiру құқығы түсiндiрiлуге тиiс.
4. Қылмыстық iстiң қысқартылғандығы туралы жәбiрленушiге
хабарланады, ол қылмыстық процестi жүргiзушi органның қаулысына
жоғары тұрған сотқа немесе жоғары тұрған прокурорға шағымдануға
құқылы.
5. Осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көрсетiлген негiздер
бойынша қылмыстық iстi қысқартуға, егер сезiктi, айыпталушы немесе
жәбiрленушi оған қарсылық бiлдiрсе, жол берiлмейдi. Мұндай жағдайда
iс бойынша iс жүргiзу әдеттегi тәртiппен жалғастырылады.
ІІ. Қылмыстық ізге түсуді жүзеге асыратын мемлекеттік
органдардың өзекті мәселелері
2.1. Прокурор – қылмыстық ізге түсудің субъектісі ретінде
Прокуратура қызметінің және ұйымдасуының негіздерін құрайтын
басшы нормативтік акті ретінде 30 тамыз 1995 жылы қабылданған
Қазақстан Республикасының Конституциясы орын алуда. Ата заңымыздың
83- бабына сәйкес, прокуратура қызметінің басты принциптері, оның
орны, функциялары мен құрамы, сонымен қатар Бас прокурордың
иммунитеті туралы баянды етілген. Ал 09.08.2002 жылы қабылданған
Қазақстан Республикасының прокуратурасы туралы заңында бұл
мәселелер нақтылап, кеңейтіле түскен.
Осы уақытта Республикадағы мемлекеттік және қоғамдық өмірдің
құқықтық негізін арттыруға, заңдардың қатаң түрде сақталуына,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге ерекше
көңіл бөлініп отыр.
Өзгерістер нәтижесінде демократизм, мемлекеттік және қоғамдық
өмірдің барлық саласындағы жариялық, халықтың мемлекеттік басқаруға
белсенді қатысуы, қоғамдылықтың әсерін күшейте түсуде.
Жоғары аталған өзгерістерге сәйкес, прокуратура органдарының
құқықтық мәртебесі қайта ұйымдастырылған. Прокуратура органдарының
негізгі қызметі – заңдылықты қадағалау. Қылмыстық ізге түсу
функциясы да прокуратура органдарының өкілеттігіне жатқызылған.
Қазақстан Республикасының құқықтық реформасы жөніндегі, 1994
жылдың 12 ақпанында ҚР Президентінің қаулысымен бекітілген
Мемлекеттік бағдарламасының талаптарына сәйкес, 1995 жылдың 6
қарашасында, прокуратура органдарының тергеу функциясы жаңа
құылғанмемлекеттік органға берілген.
Осы уақыттан бастап, прокурорлық қызметтің мазмұны өзгерілген.
Бұл реформаның мақсаты – прокурорлық қадағалауды арттыру.
Прокуратура органдарына тұлғалардың құқықтары мен мүдделерін,
мемлекет пен заңды тұлғалардың мүдделерін; құзіретті органдардың
жедел іздестіру қызметін; тергеу мен анықтаудың, әкімшілік және
атқару өндірісінің заңдылығын қамтамасыз ету жүктелген.
Прокурорлық қадағалау функциясын арттыру мақсатында, прокурорға,
сотқа дейін және сот сатыларында ізге түсуге мүмкіндік берілген.
Қадағалау және ізге түсу прокурорлық қызметтің түрлі бағыттары,
оларды бір ұғым ретінде қарастыру қателік. ҚР ҚІЖК прокурордың
өкілеттіктерін ізге түсу өкілеттіктерімен қадағалау өкілеттіктеріне
ажыратпайды: Бірақ, егер ҚР Прокуратура туралы 1995 ж.
қабылданған Заңын қарастырсақ, тергеу мен анықтауды қадағалау және
қылмыстық ізге түсу прокурорлық қызметтің екі бағыты ретінде
реттелген.
Прокурордық ізге түсуге байланысты өкілеттіктері ҚІЖК көптеген
нормаларында көрсетілген. Сотқа дейінгі ізге түсу құқықтары ҚІЖК
197 – бабында көрсетілген. Осы нормаға сәйкес, прокурор құқылы:
қылмыс оқиғасы жерін тексеруге, сараптама тағайындауға және
басқа да қылмыстық істі қозғауға байланысты қажетті іс әрекеттер
жасауға;
қылмыстық іс қозғауға, қозғаудан бас тартуға, тергеу іс
әрекеттерін өткізу жөнінде жазбаша нұсқау беруге;
алдын ала тергеу жүргізу үшін қозғалған қылмыстық істерді
алдын ала тергеу органдарына беруге;
алдын ала тергеу органдарының іс әрекеттеріне санкция беруге;
алдын ала тергеу іс әрекеттеріне қатысуға;
айыпталушыны сотқа беруге, аяқталған қылмыстық істі сотқа
жіберуге;
қылмыстық істерді, қылмыс туралы басқа да материал, құжаттарды,
мәліметтерді сұратуға;
қылмыс туралы хабарларды қабылдау, тіркеу, шешу тәртібінің
сақталуын тексеру;
тергеу мен анықтау толық болмаған, іс жүргізу барысында
заңдылық
бұзылған жағдайда, істі қосымшф тергеуге жіберуге, тоқтатуға;
Прокурордың құқықтық статусы туралы сұрақтар, соңғы кезде,
көптеген өзекті мәселелер туғызып отыр. Р. Юриченконың пікірі
бойынша, практикада прокурор барлық оған берілген өкілеттіктермен
толық қолданбайды. Мысалы, оның қылмыстық іс қозғау құқығын алсақ,
көптеген жағдайда, қылмыстық іс, алдын ала тергеу және анықтау
органы лауазымды тұлғаларының қаулысымен қозғалады.Дәлелермелерді
жинау да алдын ала тергеу органарына жүктелген, жеке айыптау
істері бойынша, дәлелдеу, жеке айыптаушыларға жүктелген. Сондықтан,
рокурор, ерекше жағдайда ғана, тек тергеу тобын бақаруға мүмкін.
Іс аяқталғаннан кейін, прокурор істі тексереді, негіздер болған
жағдайда, тұлғаны сотқа береді. Осымен, ізге түсу, тек ғана
прокурордың жағынан емес, мүдде аяқталады. 33;38-43
Қылмыстық іс сотпен қаралғаннан кейін, прокурордың ролі
өзгереді. Ол, ҚІЖК сәйкес, мемлекеттік айыптаушының функциясын
атқарады. Ал сот кезінде, прокурор ізге түсу функциясын атқара ма?
Бұл сұраққа жауап беру үшін, сот отырысында қандай іс әрекеттер
жасалатынын анықтау қажет. Сот, жоғары айтылғандай, ізге түсуді
жүзеге асырмайды. Сот отырысы кезінде, қылмыстық іс бойынша
жиналған және тараптармен берілген дәлелдемелер зерттеледі.
Прокурор айыптау тарабына жатқызылатындықтан, оның негізгі
міндеті – сотталушыға тағылған айыпты дәлелдеу.
Бұл жерде пайда болып отырған сұрақ, прокурордың айыптау
функциясының, заңдылықты қадағалау функциясына сәйкес келуімен
байланысты. Қылмыстық іс жүргізу заңына сәйкес, сотта іс жүргізу
барысында, іс жүргізу қағидаларының сақталуы сотқа жүктелген.
Прокурор емес, сот, істі қарау барысында заңдылық, тұлғалардың ар
– намысын құрметтеу, жеке өміріне қолсұқпаушылық, кінәсіздік
призумция, т.б. қағидаларының орындалуына қамтамасыз етеді.
Осымен қатар, заңда, істі сотта қараудың, қорғау мен ізге
түсуден ажыратылғаны көрсетілген. Сот отырысы кезінде, ізге түсу
емес, айыптау материалдарының жеткіліктігі тексеріледі.
Прокурор емес, төрағалық етуші, тұлғалардың құқықтарын
қамтамасыз етуге байланысты шараларды қолданады, істі толық, жан –
жақты, объективті қарауға жағдай жасайды, сотқа қатысушы тұлғалардың
құқықтарын түсіндіреді, сот отырысы кзінде тәртіпті сақтауға
байланысты шаралар қолданады.
Қылмыстық іс жүргізу заңы, барлық процеске қатысушы тұлғалардың
құқықтық мәртебесін толық реттейді, бірақ, прокурордың айыптау,
айыптаудан бас тарту функцияларынан басқа, бірде бір функциясын
атамайды.
Айтылғанға негізделіп келесі қоры тынды жасауға болады – сот
отырысы барысында ізге түсу жүзеге асырылмайды.Сондықтан, прокурор,
қылмыстық процестің барлық кезендерінде ізге түсуді жүзеге асырады
деген сөз, сотөндірісіне қатысты емес. Бұл функцияны, прокурор,
процестің сотқа дейінгі сатысында жүзеге асырады.
Бұл жерде, прокурордың ізге түсу функциясы сотта айыптау
түрінде кездеседі деген сөздің ешқандай негізі жоқ
Қылмыстық іс жүргізу нормаларын зерттеп келіп келесі
қорытындыға келуге болады. Қылмыстық ізге түсудің мақсаттарына
сәйкес келмейді. Қылмыстық ізге түсу органдары тергейді, кінәлі
адамдарды анықтайды, дәлелдемелерді жинайды және бекітеді. Ал сот
отырысы басқа тәртіпте өткізіледі. Тараптар өз жағынан дәлелдемелер
ұсынады, дәлелдемелерді зерттеу мен бағалауға қатысады. Сот, екі
ортада, тараптардың процесуалдық құқықтарының жүзеге асырылуын
қамтамассыз етеді.
Прокурордың сотқа дейінгі сатыдағы өкілеттіктерін зерттей келе,
М.Ч.Когамов, тергеуші мен анықтаушының прокурормен шектелетін
құқықтарын қарастырады. Оның пікірі бойынша, тергеуші, анықтаушы
тұлғалардың қылмысты саралау және айыптау көлеміне байланысты,
қылмыстық істі айыпталушыны сотқа беру үшін немесе істі қысқартуға
байланысты прокурорға берутуралы оның нұсқауларымен келіспеуге
құқығын шектеуге ешқандай негіз жоқ. 12;110-111
Аталған жағдай 1959 жылғы ҚIЖК де көрсетілген. Бірақ, ол
кезде анықтаушы процестің субъектісі болмағандықтан, оған қатысты
бұл құқық қарастырылмаған. 1997 жылғы ҚIЖК аталған нұсқаулар
тергеу бөлімінің бастығы және анықтау органының бастығымен
берілгенде, олармен келіспеугежәне оларды орындамауға мүмкіндік
берген.
Бұл жағдайдың қарастырылуын дәлелдемелерді ішкі сенімге сәйкес
бағалау қағидасымен байланысты. Прокурорға қатысты бұл қағида
жартылай қызмет етеді. Бұл сұрақтың заңды тұрғыдан шешілуі,
тергеуші, анықтаушы тұлғаларға, іс жүргізу барысында толық ішкі
сенімге сүйеніп, шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Прокурорлық қызметтің тағы да бір өзекті мәселесі қамауға
алуға санкция беру мүмкіндігін сот органдарына беру. Бұл мәселе,
соңғы уақытта, қылмыстық іс жүргізу саласында ғылымдармен
заңгерлермен талқылануда. Қазіргі кезде бұл сұрақ ҚР Парламентінде
қаралып жатыр. Сот билігі мәртебесінің өзгеруіне байланысты, сот
бақылауын арттыру мақсатында прокурордың бір қатар өкілеттіктерін
сот органдарына бермекші. Прокурор қамауға алумен қатар тергеу іс
әрекеттеріне де санкция береді. Бұл мүмкіндігі прокуратура
органдарында қалады, егер алынса, тек қана қамауға алуға
берілетін санкция алынады.
Қылмыстық іс жүргізу саласында, бұл сұраққа қатысты,
прокурорлық қадағалау мен сот бақылауының арақатынасы реттелген. Сот
органдары, прокурор санкциясының заңдылығын, тұлғалардың шағымдары
болған жағдайда тексереді. Сот бақылауы процеске қатысушы
тұлғалардың құқықтары мен мүдделерінің қосымша кепілдігі
ретіндеқарастырылған.
С.Жакуповтың пікірі бойынша, қоғамда және ғылыми ортада
прокуратураның ұйымдастырушылық – құқықтық тәуелсіздігін айыру және
оны англо – саксондық құқықтық жүйенің атторней қызметі түрінде,
бәсекелестік қағидасына сәйкес, тек қана ізге түсумен айналысатын
орган жасау туралы пікір мәжбүрлі түрде енгізілуде 12;44-48
Алдын ала тергеу барысында сот бақылауы арттыру және кеңітідің
жақтастары өз көзғарастарын келесі жағдаймен негіздейді: Прокурор,
айыптау өкілі болғандықтан айыптаушыны бостандығынан айыру сұрақтарын
шешу барысында объективті бола алмайды. Соттын алдын ала тіркеу
барысындағы кепілдігі, прокурордың кепілдігіне қарағанда жоғары.
19;17.
Бұл мәселені шешу үшін, ең басынан, сотқа дейінгі өндірістегі
прокурор мен соттың өкілеттіктерін қарастыру қажет. ҚIЖК 110-
бабына сәйкес, сот, процеске қатысушы тұлғалардың шағымдары бойынша,
прокурордың айыпталушы және жәбірленушіге қолданылған қамауға алу,
бұл тартпау шарасының заңдылығын тексереді. Алдын ала тергеу
барысында қамауға алудың заңдылығы мен негізділігін тексеру жалпы
заңдылық қағидасының арттыруы болып қарастырылған. Бұл институттын
тағыда бір оңды жағы- шағымды қарастыру барысында айыптау және
қорғау тараптарының қатысуы.
Осымен қатар, бұл институттың еңгізілуі бір қатар
қиыншылықтарды да туғызды. Материалдарды сотқа жіберу уақыты
тергеуді тез өткізуге кедергі жасады, алыс ауданда тұратын
айыпталушы тұлғаларды жеткізу мәселесі пайда болды.
ҚIЖК 59 және 109-баптарына сәйкес, алдын ала тергеу барысында,
сот, іс жүргізуші органның кез келген шешімдеріне берілген шағым,
арыздарды қарауға құқылы. Бірақ, егер, Шығыс Қазақстан аумағының
сот тәжрибесін зеіттеп көрсек, прокурор әрекетіне арыз – шағымдар
жасалмаған. Көбінесе, прокурордың ҚIЖК 110 – бабы негізінде
атқарылған іс әрекеттеріне ғана шағым берілген.
Қамауға алу санкциясын сотқа беру, сот мәртебесін өзгертуге
мүмкін. Сот, жаңа ғана, айыптау және қорғау тараптарына бұрылмайтын
орган ретінде орнатылған кезде, оны қайтадан айыптау жағына
жатырмыз. Егер санкцияны істі қарайтын судья беретін болса, ол
барлық уақытта өзінің берген санкциясымен байланысты болады, өз
қабылдаған шешіміне қайшы келмеу үшін, тұлғаны кейін сотта негіз
болса да ақтамайды. Ғылыми қайраткерлері, заңгерлер, бұл жағдайды
алдын алу мақсатында сот тергеушілер институтын енгізуді сұрап
отыр. Сот тергеушілері алдын ала тергеуді бақылайтын орган ретінде
қарастырылады, қамауға алуға санкция береді. Осындай институт Ресей
мемлекетінің 1886 жылғы Сот жарғысында қарастырылған болған. Сот
тергеушінің алдын ала тергеуді бақылауы оларды айыптауға
жақындатады, тергеушілер санкция беру үшін айыптау дәлелдемелерін
тексереді, олардың жеткіліктігін қарастырады. Ал бұның барлығы сот
мәртебесінің негіздеріне қайшы келетін жағдай.
Сонымен, прокурор - өз құзыретi шегiнде жедел iздестiру
қызметiнiң, анықтаудың, тергеудiң және сот шешiмдерiнiң заңдылығын
қадағалауды, сондай-ақ қылмыстық процестiң барлық сатыларында
қылмыстық iзге түсудi өз құзыретi шегiнде жүзеге асыратын лауазымды
тұлға: Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры, Бас әскери
прокурор, облыстардың прокурорлары және соларға теңестiрiлген
прокурорлар, аудандық, қалалық прокурорлар, әскери прокурорлар, көлiк
прокурорлары мен оларға теңестiрiлген прокурорлар, олардың
орынбасарлары мен көмекшiлерi, прокуратуралардың қадағалау саласы
жөнiндегi прокурорлары, аға прокурорлары және прокуратура
басқармалары мен бөлiмдерiнiң прокурорлары. Соттың қылмыстық iстi
қарауына қатысушы прокурор айыптауды қолдау жолымен мемлекеттiң
мүддесiн бiлдiредi және мемлекеттiк айыптаушы болып табылады.
Анықтауды және тергеудi жүзеге асыратын органдардың нормативтiк
құқықтық актiлерi олардың құзыретi шегiнде, Бас Прокурормен келiсiле
отырып, қабылданады.
2.2. Тергеушінің ізге түсуге байланысты құзіреттері
ҚР ҚIЖК 64-бабының 1- тармақшасына сәйкес, тергеуші деген, өз
құзіреті шегінде алдын ала тергеу жүргізуге өкілеттіктенген тұлға.
Тергуші деп ішкі істер, ұлттық қауіпсіздік, қаржы полиция (
экономикалық және сыбайлас жемқорлықпен күрес органдары)
тергеушілерін айтамыз. Тергеушінің құқықтық жағдайы қылмыстықізге
түсу ұғымымен байланысты. Егер қылмыстық ізге түсудің барлық
субъектілерін қарастырсақ, тергеуші негізгі субъектіс болып
есептеледі. Тергеушінің негізгі міндеті – қылмыстық істі тергеу,
оның із жүргізудегі орны, атқаратын қызметімен байланысты болады.
Тергеушінің функцияларына келесі жатқызылған:
қылмыс туралы арыз, хабарларды қарастыру (ҚIЖК 183, 184 –
баптары);
істің мән – жайларын зерттеу (ҚIЖК 24, 124 – баптары);
тұлғаны айыптаушы ретінде тарту (ҚIЖК 206 – бабы);
негізгі тағылған айыптан кінәсіз тұлғаларды қорғау (ҚIЖК 210 –
бабы);
қылмыс келтірілген материалдық зиянды өтеуді, мүлікті тәркілеуге
байланысты үкімді орындауды қамтамасыз ету (ҚIЖК 162 – 171
баптары);
қылмыстың жасалуына себеп болған мән – жайларды жоюға
байланысты шаралар қолдану және қылмыстарды тоқтату (ҚIЖК 8, 36,
240 – баптары);
тұлғалықты жері белгісіз айыптаушыларды іздестіру (ҚIЖК 267 –
бабы);
сотқа дейінгі сатыда, қылмыстық істі қысқартуға заңды негіз
болған кезде, істі шешу (ҚIЖК 269 – бабы).
Аталған функцияларды жүзеге асырудың келесі ерекшеліктері бар.
1. Барлық функциялары бір–біріменен тығыз байланысты. Бір
функцияның жүзеге асырылуы басқа функцияның жүзеге асырылуының
негізі болуы мүмкін. Мысалы, қылмыс туралы арыздар мен хабарлардың
қаралуының екі нысаны көзделген: біріншісі – қылмыстық істі қозғау;
екіншісі – қылмыстық істі қозғаудан бас тарту. Қылмыстық іс
қозғалған жағдайда, іс мән – жайларын зерттеу функциясы жүзеге
асырылады.
2. Тергеушінің функциялары басқа да процеске қатысушы
тұлғалармен қарым – қатынаста жүзеге асыру барысында орындалады.
Қарым – қатынастың маңызы қатынастарға қатысушы тұлғаның құқықтық
мәртебесімен анықталады. Мысалы, істің мән – жайларын зерттеу,
сараптамалық бағалауды талап етуі мүмкін, ал бұл жағдай, процеске
сарапшыны қатыстыруды талап етеді. Тергеуші мен сарапшының
арақатынасы, тергеушінің, мысалы маманмен арақатынасынан ажыратылған.
3. Тергеуші функциясын жүзеге асырудың шарты болып, барлық
процеске қатысушы тұлғаларға құқықтар мен міндеттер жүктеу болып
табылады.
4. Тергеуші талаптарының барлық кәсіпорын, мекеме, бірлестік,
лауазымды тұлға, азаматтармен орындалуы.
Тергеушінің құқықтық жағдайының өзекті мәселелеріне көңіл
аударатың болсақ, негізгі мәселе, оның қылмыстық іс жүргізудегі
функцияларымен байланысты.
Н.А. Якубовичтің пікірі бойынша, тергеуші тек қана үш
функцияны жүзеге асырады: қылмысты ашу, қылмыстық ізге түсу,
қылмыстарды ескерту. Бірінші және екінші функциялардың мазмұны:
қылмыс туралы мәліметтерді анықтау, оны жасаған тұлғаларды
іздестіру, оларды жауапқа тарту, істің мән – жайларын толық,
объективті, жан – жақты зерттеу арқылы олардың кінәлігін дәлелдеу,
қылмыспен келтірілген зиянды өтеуді қамтамасыз ету. 34;57-58
Б.Х.Төлеубекова, осы көзқарастың кемшілігі ретінде оның бір
жақтылығын атайды. Оның пікірі бойынша, Н.А.Якубович, тергеуші
қызметінің тек қана айыптаумен, кінәлі тұлғаларды жауапқа тартумен
байланысты жағын көрсетеді дейді. Ал кінәсіз тұлғаларды
жауаптылықтан қорғау функциясы ретінде қарастырылмайды. 24; 264-265
А.М.Ларин, аталған үш функцияға тағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz