Деңгей Мәліметтерді ұсыну

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

Қазіргі күні әлемде 130 миллион компьютер бар және оның 80 пайызы офистердегі кішігірім локалды желілерден бастап, Internet сияқты глобалды желілерге дейінгі түрлі ақпараттық-есептеуіш желілерге біріктірілген. Компьютерлердің желілерге бірігуі бірнеше маңызды себептерге байланысты, мысалы, ақпараттық хабарламалардың таратылу жылдамдығының артуы, пайдаланушылар арасындағы тез ақпарат алмасу мүмкіндігі, жұмыс орнынан кетпей-ақ хабарлама жіберу және алу (факстар, E - Mail хаттар және т. б. ) жер шарының кез келген бөлігінен ақпаратты бір сәтте алу, сонымен қоса түрлі бағдарламалық қамту бойынша жұмыс істейтін фирмалардың компьютерлерінің арасында ақпарат алмасу мүмкіндігі болды.

Есептеуіш желілердің мұндай потенциалды мүмкіндіктері өндірістік процестің өңдеу жұмыстары мен практика кезінде оларды ескермеуге болмайтынын көрсетті.

Сондықтан қазігргі кезде ақпараттық есептеу желілерін ұйымдастыру барсында ғылыми-техникалық талаптарға сай өңдеу керек.

Соны ескере отырып бұл дипломдық жұмыста компьютерды алстан отырып желі арқылы басқару жобасын құрдым.

Диплом жұмысының мақсаты -мектептегі компютерлік класстің барлық компьютерлерін желі арқылы басқара отырып оған керекті програмаларды операциялық жүйені антивирустық програманы және басқа мәлметтерді тек Интернет арқылы TeamViewer 8 программасының көмегімен жүзеге асырып отыру. Сонмен қатар жоғары сыйымдылықтағы мәлметерді тасмалдау үйде отырып басқа орындағы компьютердің ішімен жұмыс жасау.

Жасалынған жұмыс нәтижесінде желі арқылы желідегі компьютерлерді басқару уақыт унемдеу бір орында жұмыс ұйымдастыру казіргы кездегі жаңа технологиялнің мүмкындіктерінен толықтай пайдалану .

2 Есептеу-теореялық бөлім

2. 1 Internet желісі туралы жалпы түсінік

Internet желісі - локалды желілерді және жаһандық желілерді біріктіретін желілердің желісі. Сондықтан, желіні құру принциптерін талқылау кезінде ТСР/ІР желіаралық алмасу хаттамаларының тобы маңызды орын алады.

«ТСР/ІР» термині арқылы әдетте ТСР және ІР хаттамаларына қатысы барлардың бәрін түсіндіруге болады. Бұл көрсетілген аттары бар хаттамалардың өздері ғана емес, сонымен қоса ТСР және ІР-де құрастырылған хаттамалар және қолданбалы хаттамалар.

ТСР/ІР хаттамаларының негізгі міндеті пакеттік кіші желілердің шлюз арқылы желіге біріктіру болып табылады. Әрбір желі өзінің жеке заңы бойынша жұмыс істейді, бірақ шлюз басқа желіден де пакеттерді қабылдай алады және оны керекті мекенге жеткізе алады. Шындығында бір желідегі пакет басқа кіші желілерге шлюздер реті арқылы беріледі, бұл пакеттің маршрутын бүкіл желі бойынша қамтамасыз етеді. Шлюз деп желілердің біріккен нүктесін айтуға болады. Мұнда локалдық желілермен қоса глобалды желілер де біріге алады. Шлюз ретінде арнайы құралдар, маршрутизаторлар, сонымен қоса пакеттер маршрутизациясы қызметін атқаратын бағдарламалық қамтуы бар компьютерлер де болуы мүмкін.

Маршрутизация дегеніміз - пакеттің бір желіден екіншісіне өту жолын анықтайтын процедура. Жеткізудің мұндай механизмі желінің барлық түйіндерінде ІР хаттамаларының болуының арқасында мүмкін болады. Internet желісінің пайда болу тарихына қарасақ, басынан-ақ пакеттер коммутациясы желісінің ерекшеліктерін өңдеу мақсатқа алынған болатын. Бұл дегеніміз, желі бойынша жіберілетін кез келген хабарлама жіберілер алдында фрагменттерге бөлінуі керек. Әрбір фрагментте жіберуші мен алушының мекен-жайы және пакеттің номері болуы керек. Мұндай жүйе әрбір шлюзде ағымдағы ақпаратқа негізделген маршрутты таңдауға мүмкіндік береді, бұл жүйенің сенімділігін арттырады. Әрбір пакет жіберушіден алушыға өзінің жеке маршруты бойынша өтуі мүмкін. Пакетті алу ретіне аса мән беріле бермейді, өйткені әрбір пакет хабарламадағы өз орыны туралы ақпарат беріп отырады. Бұл жүйені құру кезінде оның ұзаққа шыдауы және хабарламаны жеткізу сенімділігі ескерілген, себебі бұл жүйе территориясында ядролық соққы бола қалған жағдайда Америка Құрама Штаттарының Қарулы Күштерін басқаруды қамтамасыз ете алуы керек болатын. Жұмыс тобын ұйымдастыратын коммутаторлар, желінің екі сегментін байланыстыратын және әр қайсысының графигін оқшаулап отыратын көпірлер және де локалдық есептеуіш жүйенің бірнеше сегментін біріктіруге мүмкіндік

Жұмыс тобын ұйымдастыратын коммутаторлар, желінің екі сегментін байланыстыратын және әр қайсысының графигін оқшаулап отыратын көпірлер және де локалдық есептеуіш жүйенің бірнеше сегментін біріктіруге мүмкіндік

беретін switch - бұлардың бәрі IEEE 802. 3 немесе Ethernet желілерінде жұмыс істеуге арналған қондырғылар. Бірақ, маршрутизаторлар (routers) деп аталатын жабдықтардың ерекше түрі бар, олар күрделі конфигурациялы желілерде оның бөліктерін түрлі желілік хаттамалармен байланыстыру үшін (оның ішінде глобалды (WAN) желілермен), және де графикті тиімді бөлу үшін және желі түйіндері арасында альтернативті жолдарды пайдалану үшін қолданылады. Негізгі мақсат - түрлі желілерді қосып, альтернативті жолдарға қызмет ету.

Маршрутизаторлар өз порттарының саны және типі бойынша ерекшеленеді. Маршрутизаторлар, мысалы Ethernet локалды желісінде трафикті тиімді басқару үшін, Ethernet желісін басқа, мысалы Token Ring, FDDI желілерімен байланыстыру және де локалдық желілердің глобалды желілерге шығуына көмектесу үшін қолданылуы мүмкін.

Маршрутизаторлар желілік деңгейдегі (OSI моделіндегі үшінші) хаттамалар негізінде трафикті басқара алады, бұл коммутаторлармен салыстырғанда жоғары деңгей болып табылады. Мұндай басқару желі топологиясының күрделеніп, оның түйіндерінің саны көбейген кезде пакетті тез әрі тиімді жеткізу қажеттігі туындаған кезде керек болады. Жолды таңдаудың екі негізгі алгоритмі бар: RIP және OSPF. RIP маршрутизациясының хаттамасын пайдалану кезіндегі негізгі критерий «хоптардың» (hops), яғни түйіндер арасындағы желілік қондырғылар санының аз болуы болып табылады. OSPF-ны пайдалану кезінде хоп сандарының аз болуы ғана емес, басқа да критерийлер: желінің өнімділігі, пакетті беру кезіндегі кешігулер және т. б.

Желілердегі маршрутизация бес атақты желілік хаттамаларды: TSP/IP, Novell IPX, Apple Talk II, DECnet Phase IV және Xerox XNS пайдалану арқылы жүзеге асады. Егер маршрутизаторға белгісіз форматтағы пакет кездессе ол онымен үйренуші көпір ретінде жұмыс істейді. Сонымен қоса, маршрутизатор трафик локализациясының көпірге қарағанда жоғарырақ деңгейін қамтамасыз етеді, кең таратылатын пакеттердің және белгісіз мекенге бағытталған пакеттердің мекенін анықтай алатындығына сәйкес сүзгіден өту мүмкіндігін қамтамасыз етеді.

2. 2. TSP/IP хаттамалары. Олардың принциптері.

Желіаралық байланыстарды қарастырған кезде барлығы International Standard Organization (ISO) өңдеген стандарттарға сүйенеді. Бұл стандарттар «желілік алмасудың жетідеңгейлік моделі» немесе ағылшынша «Open System Interconnection Reference Model» OSI (Ref. Model) деп аталады. Бұл моделдегі ақпарат алмасу 2. 1- суретінде көрсетілген. Суретте көрініп тұрғандай, бұл моделде желілердің физикалық байланысуынан бастап қолданбалы

бағдарламалық қамтудың алмасу хаттамаларына дейін көрсетілген.

Моделдің физикалық деңгейі мәліметтерді берудің физикалық желісінің сипаттарын анықтайды., бұл желіаралық алмасу үшін қолданылады. Бұл деңгейдің стандарттары мыналар: RS232C, V35, IEEE 802. 3 және т. б.

Каналдық деңгейге SLIP (Strial Line Internet Protocol), PPP (Point to Point Protocol), NDIS, пакеттік хаттама, ODI сияқты хаттамалар жатады. Бұл жерде бір жағынан, хаттамалар қондырғылар драйверлері және қондырғылар арасындағы және екінші жағынан, операциялық жүйелер мен қондырғылар драйверлері арасындағы арабайланыс хаттамалары туралы сөз болады.

Желілік (желіаралық) деңгейге мәліметтерді жіберіп және алуға жауап беретін хаттамалар жатады. TSP/IP желілеріне IP (Internet Protocol) хатамасы жатады. Осында нақты жіберуші және алушы анықталады, нақты осында пакетті желі бойынша жеткізуге керекті ақпарат болады.

Транспорттық дкңгей мәліметтерді жеткізу сенімділігіне жауарп береді, және мұнда бақылаушы сумма тексеріліп, хаттамаларды жинаутуралы шешім қабылданады.

2. 1 - сурет Желілік алмасудың жетідеңгейлік моделі OSI

Internet-те транспорттық деңгей екі хаттама TSP (Transport Control Protocol) және UDP (User Datagram Protocol) арқылы көрсетілген.

Сессия деңгейі қолданбалы бағдарламалық қамту арасындағы байланыс стандарттарын анықтайды. Бұл деңгейге шартты түрде TSP, UDP және Berkeley Sockets хаттамаларының порттар механизмін келтіруге болады.

Мәліметтермен алмасу деңгейі қолданбалы бағдарламаларымен бірге (Presentation Layer) мәліметтерді сессияның аралық форматынан қосымша форматқа ауыстыру үшін керек. Internet-те бұл ауысу қолданбалы бағдарламаларда көрсетілген.

Қолданбалы бағдарламалар және қосымшалар деңгейі осы қолданбалы бағдарламалардың мәліметтер алмасу хаттамасын анықтайды. Internet-те бұл деңгейге мына хаттамалар жатады: FTP, TELNET, HTTP, GOPNER және т. б. .

Жалпы алғанда TSP хаттамасының ағымы OSI моделінен бөлек болып келеді. Әдетте оны 2. 2 - суретте көрсетілген схема түрінде түсіндіруге болады.

2. 2- сурет TSP/IP хаттамаларының құрылымы

Бұл схемада желіге жетер деңгейде физикалық қондырғыларға жетер жолдың барлық хаттамалары орналасқан. Жоғарырақ желіаралық алмасу хаттамалары орналасады: IP, ARP, ICMP. Одан жоғарыда негізгі транспорттық хаттамалар TSP және UDP орналасады. Транспорттық деңгейдің үстінде қолданбалы деңгейдегі хаттамалар орналасады.

OSI классификациясына сүйене отырып TSP/IP хаттамаларының архитектурасын мына модельде көрсетуге болады (2. 3-сурет) .

Схемада тікбұрыштар түрінде пакеттерді өңдейтін модульдар, линиялармен - мәліметтерді беру жолдары көрсетілген. Бұл схемадағы терминологияны талдап көрейік:

Драйвер - желілік адаптермен тікелей қатынаста болатын бағдарлама.

Модуль - драйвермен, желілік қолданбалы бағдарламалармен және басқа да модульдермен байланыста болатын бағдарлама.

Схема жеті түйіндерінің локалды жүйе Ethernet арқылы қосылу жағдайына сәйкестендіріп жасалған, сондықтан блоктар атауы осы ерекшелікті бейнелейді.

Желі түйінінде TCP/IP хаттамаларын жүзеге асыратын модульдер схемасы

2. 3 сурет - Желі түйінінде TCP/IP хаттамаларын жүзеге асыратын модульдер

Желілік интерфейс - компьютерді желіге қосатын физикалық жабдық. Біздің жағдайда - Ethernet картасы.

Кадр - желілік интерфейсті қабылдайтын және жіберетін мәліметтер блогы.

IP-пакет - IP модулінің желілік интерфейспен алмасатын мәліметтер блогы.

UDP-датаграмма - IP модулінің UDP модулімен алмасатын мәліметтер блогы.

ТСР-сегмент - IP модулінің ТСР модулімен алмасатын мәліметтер блогы.

Қолданбалы хабарлама - желілік қосымша бағдарламалары транспорттық деңгей хаттамаларымен алмасатын мәліметтер блогы.

Инкапсуляция - бір хаттама форматындағы мәліметтердің басқа хаттама форматында жинақталу тәсілі. Мысалы, IP пакетінің Ethernet кадрында немесе ТСР-сегменттің IP-пакетте оралуы.

Жоғарғы деңгейдегі хаттамалардың TSP/IP хаттамаларына инкапсуляциясы

2. 4 сурет - TSP/IP хаттамалары

Барлық схема (2. 4 сурет) TSP/IP хаттамаларының ағымы деп аталады. Енді бірнеше аббревиатураларды түсіндірейік:

ТСР- Transmission Control Protocol - TSP/IP хаттамаларының бәріне атау берген негізгі транспорттық хаттама.

UDP - User Datagram Protocol - TSP/IP тобының екінші транспорттық хаттамасы.

ARP - Address Resolution Protocol - IP-адресі мен Ethernet-адресінің сәйкестігін анықтау үшін қолданылатын хаттама.

SLIP - Serial Line Internet Protocol (телефон линиясы арқылы мәліметтерді тарату хаттамасы) .

PPP - Point to Point Protocol («нүкте-нүкте» мәліметтерімен алмасу хаттамасы) .

FTP - File Transfer Protocol - (файлдармен алмасу хаттамасы) .

TELNET - виртуалды терминал эмуляциясы хаттамасы.

RPC - Remote Process Control (жойылған процесстерді басқару хаттамасы) .

TFTP - Trivial File Transfer Protocol (файлдарды берудің тривиалды хаттамасы) .

DNS - Domain Name System (домендік аттар жүйесі) .

RIP - Routing Information Protocol (маршрутизация хаттамасы) .

NFS - Network File System (бөлінген файлдық жүйе және желілік баспа жүйесі) . FTP және TELNET бағдарламаларымен жұмыс кезінде ТСР модулін пайдаланатын хаттамалар ағымы қалыптасады. Бұл 2. 5- суретте көрсетілген.

2. 5 сурет -TCP модулін қолдану кезіндегі хаттамалар ағымы

UDP трангспорттық хаттамасын қолданатын бағдарламалармен жұмыс кезінде басқа ағым қолданылады, онда ТСР модулінің орнына UDPмодулі қолданылады (2. 6-сурет) .

UDP транспорттық хаттамасы арқылы жұмыс кезіндегі хаттамалар ағымы

2. 6 сурет - UDP транспорттық хаттамалар ағымы

ТСР, UDP модульдары және ENET драйверлері блоктық мәліметтерді қамтамасыз ету кезінде мультиплексорлар ретінде жұмыс істейді, яғни мәліметтерді бір кірістен бірнеше шығар жерге немесе бір шығыстан бірнеше кіріске бағыттайды. Яғни, ENET драйвері кадрды IP модуліне, не ARP модуліне кадр атауының «тип» деген өрісіне байланысты бағыттайды. IP модулі IP-пакетті ТСР модуліне, не UDP модуліне пакеттегі «хаттама» деген өріске сәйкес бағыттайды.

UDP-датаграммасын немесе ТСР-хабарламасын алушы датаграмма және хабарлама атауындағы «порт» өрісіне сәйкес анықталады.

Internet технологиясы түрлі физикалық ортаны қолдайды, олардың ішіндегі кең тарағаны Ethernet. Соңғы кезде жеке машиналардың желіге ТСР-ағымы

арқылы телефондық каналдар бойынша қосылуы қызығушылық туғызуда. ATM және FrameRelay типіндегі жаңа магистралдық технологиялардың пайда болуымен TCP/IP-дың бұл хаттамаларға инкапсуляциясы зерттелуде. Қазіргі күнде көптеген мәселелер шешіліп, TCP/IP желілерінің бұл жүйелер арқылы ұйымдасуына керекті құралдар бар.

2. 2. 1 IP хаттамасы

IP хаттамасы TCP/IP хаттамаларының ішіндегі ең бастысы болып табылады. Internet желісі бойынша TCP/IP пакеттерін тасу осы хаттама арқылы жүреді. IP-дің көптеген қызметтерінің ішінен мыналарды бөліп көрсетуге болады:

а) Internet желісіндегі мәліметтерді таратудың өлшемі және негізгі түсінігі болып табылатын пакетті анықтау. Көптеген авторлар бұл пакетті датаграмма деп атайды;

б) Internet желісінде пайдаланылатын адрестік схеманы анықтау;

в) каналдық деңгей мен транспорттық деңгей арасында мәліметтерді тарату;

г) желі бойынша пакеттердің маршрутизациясы, яғни пакетті бір щлюзден екіншісіне пакетті машина-алушыға беру мақсатында тарату;

д) транспорттық деңгей пакеттерін фрагменттерге «кесу» және жинау.

IP хаттамасының басты ерекшелігі - онда физикалық және виртуалды қосылуға деген бағдардың болмауы. Сонымен қоса ол пакеттің мәліметтер өрісіндегіақпараттың тұтастығына жауап бермейді, сондықтан оны сенімсіз хаттама деп қарастыруға болады. Мәліметтер толықтылығы транспорттық деңгей хаттамасы (TCP) не қосымша хаттама арқылы анықталады.

Пакет өтетін жол туралы ақпарат пакеттің өтер кезінде желіден алынады. Осы процедура маршрутизация деп аталады.

Маршрутизация принципі Internet желісінің икемділігін қамтамасыз етіп оның жеңісін анықтап отыратын факторлардың бірі болып табылады. Маршрутизация көп ресурсты қажет ететін процедура болып табылады, себебі шлюз және маршрутизатор арқылы өтетін әр пакеттің анализі талап етіледі, ал коммутация кезінде ақпарат анализденеді, канал анықталып, барлық пакеттер осы канал бойынша беоіледі. Бірақ бұл кемшілігі IP хаттамасының күші де болып табылады. Тұрақсыз жұмыс кезінде желілер түрлі маршрут бойынша таратылып бір хабарламаға бірігеді. Коммутация кезінде жолды әр кез сайын қайта анықтап отыру керек, бұл көп шығынды қажет етеді.

Жалпы айтқанда IP хаттамасының біп\рнеше версиялары бар. Қазіргі күні Ipv4 (RFC791) версиясы қолданылады. Хаттама пакетінің форматы 2. 7- суретте көрсетілген.

2. 7сурет - Ipv4 пакетінің форматы

Бұл жерде барлық керек мәліметтер анықталған: жіберушінің адресі (атаудағы 4-сөз), алушының адресі (атаудағы 5-сөз), пакеттің жалпы ұзындығы (Total Lenght өрісі) және жіберілетін датаграмма типі (Protocol өрісі) .

Мәліметтерді қолдана отырып машина пакетті қай желілік интерфейске жіберу керектігін анықтайды. Егер алушының IP-адресі оның желісіне сәйкес келсе, онда осы желінің интерфейсіне пакет жіберіледі.

Егер пакет желі бойынша ұзақ «адасып жүріп» қалса кезекті шлюз IСМP-пакетті жіберуші-машинаға бағыттап басқа шлюзді қолдану керектігін білдіреді. IP-пакеттің өзі жойылады. Ping бағдарламасы осы принципте жұмыс істейді, ол желі бойынша пакеттің өту маршрутын бөліп отырады.

IP-модуль желілік пакеттен ақпараттың раскапсуляциясын жасайды, оны қамтамасыз ету модуліне бағыттайды.

IP-пакетінің форматын талдау кезінде инкапсуляцияны тағы да қарастырамыз. Бұл процедура кезінде пакет фрейм мәліметтерінің өрісіне орналасады, бұл орындалмаса ұсақ фрагменттерге бөлінеді. Мүмкін болатын фреймнің өлшемі MTU (Maximum Transsion Unit) шамасы арқылы анықталады. Кейін қалпына келтіру үшін IP өзінің бөліншгені туралы ақпаратты сақтап отыруы керек. Бұл мақсатта «flags» және «fragmentation offset» өрістері қолданылады.

IP хаттамасын қарастыра отырып қазіргі кезде Internet алдында желі хаттамаларын өзгертуді қажет ететін күрделі мәселелер тұрғанын айта кету керек.

2. 2. 2 IP-адрес құрастыру принциптері

IP-адрестері IP хаттамалары сияқты RFC-да анықталады. Адрес TCP/IP желісі арқылы хабарлама жіберудің базасы болып табылады.

IP-адрес - бұл 4-байттық реттілік. Реттіліктің әрбір байты ондық сан түрінде жазылуы тиіс. Мысалы, 195. 209. 133. 14

Желілік интерфейске жетер жолдың әрбір нүктесінің өз IP-адресі болады.

IP-адрес екі бөліктен тұрады: желі адресі және хост номері. Жалпы алғанда хост желіге қосылған бір компьютер дегенді білдіреді. Соңғы кезде «хост» түсінігін кеңірек қарастыруға болады. Бұл желілік картасы бар принтер, және Х-терминал да, және өзінің желілік интерфейсі бар кез келген қондырғы болуы мүмкін.

IP-адрестің 5 класы бар. Бұл класстар бір бірінен желі адресіне берілген және желідегі хост адресіне берілген бит саны бойынша ерекшеленеді. 2. 8- суретте осы класстар көрсетілген.

2. 8 сурет - IP-адрес кластар

Бұл құрылымға сүйене отырып әр класстың сипаттамаларын анықтауға болады.

Кесте 2. 1 - IP-адрес кластарының сипаттамалары

IP-адресінің құрылымын өңдеген кезде оларды түрлі мақсатта пайдалануға болады деп тұжырымдалған.

А класының адрестері үлкен желілерде қолдануға арналған. В класының адрестері орташа өлшемдегі желілерге арналған (үлкен компаниялар, ғылыми-зерттеу институты, университеттер желісі) . С класының адрестері компьютерлер саны аз желілерге (кішігірім компаниялар мен фирмалар), Д класының адрестері компьютерлер тобына арналған. Ал Е класының адрестері резервтелген.

IP-адрестер ішінде арнайы қажеттіліктер үшін резервтелгендері бар. Оны мына кестеден көруге болады.

Кесте 2. 2 - Бөлінген IP-адрестер

... жалғасы

Үлестірілген желілердегі маршрутизация

Корпоративтік тораптарды енгізу

Серверге арналған аутентификация

Жергілікті желілер

Компьютерлік желілер туралы түсінік

MS Access программасының программалық құралдарын қолдана отырып тауарлардың қоймалық есебін автоматтандыру есебін шешу

МӘЛІМЕТТЕР ҚОРЫНЫҢ ДАМУЫ

Ақпататты беру желілрінің өлшемдері

Сымсыз жеткізу жүйесі

Желі сипатын бағалау

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс