Мектепке дейінгі балалардың құрастыру процесіндегі қабылдау ерекшелігін зерттеу жұмысы
Мектепке дейінгі баланың есте сақтау қабілетінің ерекшеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
... ... ..
... ... ..
... ... .
7
1 Қабылдау процесінің ғылыми - теориялық
негіздері ... ... ... ... ...
1.1 Шетел, отандық ғалымдардың еңбектеріндегі қабылдау мәселесі 9
туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Баланың құрастыру іс-әрекетіндегі қабылдаудың алатын орны... 19
1.3 Құрастыру іс - әрекеті кезінде балалардың кеңістікті қабылдау 24
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Мектепке дейінгі балалардың құрастыру процесіндегі қабылдау 34
ерекшелігін зерттеу
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 1
... .
2.1 Балабақша бағдарламасының мазмұны. Балаларды құрастыруға 48
(конструкциялауға) үйретудің негізгі әдістері мен
тәсілдері ... ... ... ...
2.2 Зерттеу жұмыстары және олардың нәтижелерін
талдау ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .6 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. . 67
Пайдаланған әдебиеттер 69
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың көкейкестілігі: Бүгінгі қоғам мүддесіне лайықты жан-жақты
қалыптасқан парасатты азамат тәрбиелеп өсіру - негізгі мәселенің бірі болып
отыр. Осы орайда еркіндік елдің ертеңін баянды ету бағытында жүзеге
асырылып жатқан саяси, әлеуметтік жағдайларды ескере отырып дайындалған
білім, ғылым саласындағы ресми құжаттар тәжірибиеде қолданылуда.
Қазақстан Республикасы Ата заңының қағидалары, Білім туралы Заңы
(11.06.1999.), осының негізінде тәрбие мен білім беруге арналған төл туынды
Балбөбек бағдарламасында да (1991-1995ж.ж.) мектеп дейінгі балалардың оқу
процесіндегі, құрастыру кезіндегі қабылдауларына байланысты жаңаша
әдістемелік нұсқаулар берілген[1].
Президент Н.Ә.Назарбаев 2001 жылы ақпанда білім және ғылым қызметкерлері
арасында өткен съезде білім беру жүйесінің қалыптасуында негізгі орынды оқу
сапасын жоғарылату және мамандарды даярлау мәселесі алатынын атап көрсетті.
Бүгінгі ұрпақ жаңа ғасырдың белсенді жаңа тұрмыс- салты бойынша өмір сүруі
қажет. Бала бойына адамгершілік, ізгілік, мейірімділік ақыл-ой, танымдық
сана сезімді қалыптастыру салауатты тәрбие беру, жаңаша құруды керек етеді.
Дүниенің терең де нәзік сырын сезіне алатын жас ұрпақты тәрбиелеу әр
адамның ғана емес бүкіл қоғамның борышы.
Білім беру және ғылым саласына елеулі өзгерістер енгізіп жатқан қазіргі
кезеңде мектепке дейінгі ұйымдар мен бастауыш білім беру ісін жаңа сапалық
деңгейге көтеру міндеті бүгінгі күннің көкейкесті мәселесі. Осы өзгерістер
білім саласының алғашқы сатысы болып саналатын мектепке дейінгі ұйымдарда
болашақ ұрпақтың дүниетанымын дамытуға, жеке тұлға ретінде қалыптастыруға,
сәбилік шақтан бастап толық жағдай жасауды, тәрбиелеумен білім беруге аса
жауапты қарауды басты міндет етіп қойып отыр.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейін білім беруді дамыту
тұжырымдамасында: Мектепке дейінгі білім беру жүйесін қайта қалпына келтіру
үшін мемлекеттік тұрғыдағы іс-шараларды жүйелі түрде асыруға тура келеді.
Ол үшін: мектепке дейінгі ұйымдарды ашу, жабылып қалған бала бақшаларды
қалпына келтіру, мемлекеттік емес бала-бақшаларды ашу,сияқты т.б. [2].
Бала бақша жұмысын қайта жаңғырту сияқты мақсаттар жүзеге асырылуы тиіс
делінген болатын.
Мектепке дейінгі балалардың құрастыру іс-әрекетіндегі қабылдауын
қалыптастыру және дамыту, оны жүзеге асырудың негізгі механизмі (тетігі)
білім мен тәрбиелеу жүйесі. Баланың қабылдауын дамыту, яғни ықпал жасау ол
төңіректегі адамдардың қатынасынан ғана мүмкін болады.
Қабылдау - айналадағы ортаның заттары мен құбылыстары адамның сезім
органдарына тікелей әсер еткенде, адамның сол заттар мен құбылыстарды
бейнелеу процесі [5]. Бала өмірінің алғашқы жылында өзіне бұрыннан таныс
заттарды, адамдардын бейнесін жақсы қабылдайды.
Кеңістіктегі объектілерді қабылдау – күрделі процесс. Дүниедегі
заттардың барлығы кеңістікте орналасқан. Олардың әрқайсысының белгілі түр –
тұрпаты бар: ұзын – қысқа, енді – енсіз, биік – аласа, үлкен – кіші т.б.
Олар бізден түрлі қашықтықтаорналасқан. Кеңістіктегі заттардың көлемін екі
көзбен, яғни бинокульярлық көрудің маңызы зор. Бір көзбен көру
монокульярлық нәрселердің терендігі жөнінде дәл мағұлмат бере алмайды.
Бинокульярлық көруде екі көзге түсетін кескінқосылып, нәрсенің бедері айқын
сезіліп, бір кескінге айналады. Осылайша көріп, қабылдауда заттар тұтасып,
олардың қашықтығы, қоршауы, шамасы, түр - түсі, рельеф - бедері әртарапты
байқалып, анық көруге мүмкіндік туады.
Қашықтық пен заттар көлемін қабылдауда көздің конвергенциясы
(жақындауы), яғни екі көзбен көретін затқа бір көздей болып әрекет ету
қажет. Бұл жақын жердегі нәрселерді ажыратудан байқалады. Ал алыстағы
нәрселерге қарағанда олардың екіге бөлініп кетуін дивергенция дейді. Көздің
түрліше қашықтықтағы заттарды көруге бейімделу қабілеттілігін аккомадация
(көз үйрену) деп атайды. Қашықтықтағы нәрселерді қабылдау адамның өмір
тәжірбиесімен байланысты. Кеңістікті қабылдау жас кезден басталады. Бұл
ретте, орман ішінде бала мен кең далада өскен баланың кеңістікті қабылдауы
түрліше болып келеді.
Заттың бағытын қабылдау көздің торлы қабығындағы сәулеленумен қатар дене
қозғалысының жағдайына да байланысты. Адам заттардың бағытын тік тұрып не
отырып, көлбеу жағдайда ғана дұрыс қабылдайды. Кеңістікті дұрыс қабылдаудың
көлік жүргізушілер, ұшқыштар мен ғарышкерлер, суретшілер мен әскери
қызыметкерлер, дәлдік аппараттар жасайтын мамандар үшін маңызы зор.
Уақыт та – материяның өмір сүруінің объективті шындық формасы. Дүниедегі
материя мен заттардың бәрі де кеңістік пен уақыт ішінде қозғалыста болады.
Уақыт қабылдау бірнеше компоненттерден тұрады. Уақыт құбылыстың белгілі бір
ырғағымен өтеді. Уақыт қарқын арқылы өлшенеді. Қарқын – құбылыстардың
бірізді тездігінің не баяулығының көрсеткіші.Психология ғылымының негізгі
зерттеу аспектісі және әр жас кезеңінде баланың қабылдау ерекшелігін
айқындау болып табылады.
Құрастыру - белгілі мақсатқа бағытталған процесс. Оның нәтижесінде
белгілі бір шынайы зат алынады. Оның нәтижесінде балалар жеке бөліктерден
тұтас зат құрау, бір заттан заттардың жүйесін жасау әдіс – тәсілдерін
меңгереді. Құрастыру жемісті іс - әрекеттердің басқа түрлеріне де ұқсас.
Бірақ өзіне тән ерекшеліктері де бар.
Құрастыру барысында қандай да бір құрастырмалы затты немесе құрылысты
жасау үшін кез – келген бөлшектерді өз қалауынша біріктіре салуға
болмайтындығын бала түсіне бастайды.
Құрастыру іс - әрекеті құрастыру тәсілдерін немесе құрылыс жасауды үнемі
тексеріп отыруды талап етеді. Себебі, құрастырудың кейбір бөлшектері
орнықты болмаса құрастыру нәтижесі дұрыс болмайтынын бала түсінеді.
Құрастыру затты көріп, оның атқаратын қызметін түсіне білуін дамытады
және құрастыратын заттың түрлі бөлшектерінің қасиеттері жөнінде едәуір
толығырақ түсінік алуына мүмкіндік береді. Бала өз тәжірибесі арқылы кейбір
бөлшектер кез – келген күйде, ал басқалары тек белгілі бір қалыпта ғана
орнықты болатынына, бөлшектерді түрліше ұштастырғанда орнықтылықтың да
түрліше болатындығына көзі жетеді
Құрастыру іс-әрекеті бұл істің өз тәсілдерін құрастыруды тұрғызумен
тексеруде өз тәсілдерін талап етеді. Құрастыру нәрсені көріп, оның
атқаратын қызметін түсіне білуді дамытады, құрастыратын заттың түрлі
бөлшектерінің қасиеттері жөнінде едәуір толығырақ түсінік алуға мүмкіндік
береді. Құрастыру (конструкциялау) іс-әрекет сабақтарда мектепке дейінгі
бала бойында тәрбиешіні тындай алушылық ой міндеттерін қабылдап оны шешудің
жолын таба білушілік сияқты маңызды қасиеттер қалыптасады.
Сонымен, „Қарлығыш“ атты баламалы бағдарламасында құрастыруға үлкен мән
берген. Демек, көркемдік-құрастыруға оқыту барысында балалар еркін
материалдарды эксперименттеп, түрлі құрастыру және шығармашылық
міндеттерді шешудің маңызы зор.
Құрастыру деген атау түрлі бөліктердің, элементтердің өзара жағдайын
анықтап, заттардың біртұтастығын білдіреді. Құрастыру екі түрге бөлінеді:
техникалық және көркемдік.
Техникалық құрастыруға құрылыс материалдан:
* геометриялық пішіндегі ағаш бөліктері;
* түрлі құрастыру бөліктерді бекіту тәсілі;
* ірі габариттік блок модулі;
• қағаздан, картоннан, қораптан және басқа материалдардан құрастыру
тәсілі жатады.
Техникалық құрастыруда балалар шынайы объектіні құрастырады мекеменің
төбесі мен терезесі; кеме, қайық, зымыран, т.с.с.
Балалар көркемдік құрастыруда бейнені жасауда қағазды, табиғи, қалдық
материалдарды қолданады.
Осылайша, құрастыру әр түрлі материалдан тұруы мүмкін:
* дәстүрлі қағаз, түрлі картон және картон қорапша;
* тіс пастасы, шырын қораптары;
* табиғи материалдар (жаңғақ, бүршік, ұлу қабыршағы);
* графикалық, кескіндемелік, пластикалың материал және т.с.с.
Барлық материалдарды жекелей, сонымен бірге, мүмкіндігінше өзара
біріктіріп, үйлестіре қолдануға болады.
Макет құрастыру да шығармашылық құрастыру әрекетіне жатады және топта
өте тартымды ойын кеңістігіне ретінде қолданылуы мүмкін.
Макеттер әр түрлі болуы мүмкін: еден, үстел үсті, қабырғада, нысананың
алдыңғы қатарда орналасуы, ал бейнесі - артқы қатарда. Макет натураның
нақты ерекшеліктерін, нысананың белгілерін және мағыналық жағын суреттейді.
Ұрпақтың өсіп-өркендеуі, жан-жақты дамуы болашағымыздың гүлденуіне жол
ашады. Сондықтан мектеп дейінгі балалардың қабылдау ерекшелігін зерттеу
бүгінгі өмірге қажет. Осыған орай, мектепке дейінгі балалардың құрастыру
процесіндегі қабылдау қабілетін айқындау үшін біз, Мектепке дейінгі
балалардың қабылдау ерекшелігі құрастыру сабағы - атты дипломдық
жұмысымыздың негізі етіп алдық.
Зерттеу мақсаты: құрастыру сабағында балалардың қабылдау ерекшелігінің
мәнін ашып көрсету.
Зерттеу нысаны: құрастыру сабағы.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі балалардың құрастыру процесіндегі
қабылдауы.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер құрастыру процесінде қабылдау ерекшелігі
ескерілсе, онда мектепке дейінгі балалардың құрастыру сабағы оңтайлы
өтеді.
Зерттеу міндеттері:
- қабылдау, көріп қабылдау, естіп қабылдау, қимыл -
қозғалыс арқылы қабылдау, кеңістікті бағдарлау, құрастыру,
сенсорлық ұғымдарының мәнін ашу;
- балалардың конструкциялық процесіндегі форманы, көлемді,
кеңістікті қабылдау ерекшелігін анықтау,
- конструкция сабағының мазмұнын ғылыми-теориялық тұрғыдан
негіздеу;
- құрастыру сабағында балалардың қабылдау ерекшелігін ескерудің
тиімділігін эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі: мектеп жасына дейінгі
балалардың қабылдау процесін қарастырған ғалым- психологтар: Л.С.Венгер,
А.А.Люблинская, Л.И.Божович т.б. зерттеулері алынды.
Зерттеу нәтижелерінің сынақтан өтуі: Қарағанды қаласының Балдырған
балабақшасында жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1 Қабылдау процесінің ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Шетел, отандық ғалымдардың еңбектеріндегі қабылдау мәселесі туралы
түсінік
Қабылдау - айналадағы ортаның заттары мен құбылыстары адамның сезім
органдарына тікелей әсер еткенде, адамның сол заттар мен құбылыстарды
бейнелеу процесі[5]. Бала өмірінің алғашқы жылында өзіне бұрыннан таныс
заттарды, адамдардын бейнесін жақсы қабылдайды.
Адам түйсік арқылы заттар мен нәрселердің жеке қасиеттерін, мысалы,
алдымнан бір нәрсе жалт етті, маған суық бір нәрсе жармасты деген
сияқты сапаларын білетін болса, ал қабылдау арқылы зат немесе құбылыстың
тұтас бейнесін көрсетеді. Мысалы: жарық, ойнап жүрген сәби, кең бөлме, өсіп
тұрған жеміс ағашы. Қабылдау – затты тұтас бейнелеуге бейімді процесс.
Түйсікке қарағанда, қабылдау – шындықты бейнелеудің неғұрлым жоғары
формасы.
Қабылдауда заттардың құбылыстардың түсі, дыбысы, дәмі, иісі, формасы
т.б. қасиеттері тұтас күйінде бейнеленеді.
Қабылдау құрамына адамдардың өмір тәжірбиесі білімнің де маңызы бар.
Бірақ қабылдау түйсік сияқты бір ғана анализаторлың қызметі емес бірнеше
анализаторлың қызметі.
Гештальтпсихологтар қабылдау тұтастығын заттармен құбылыстардың
объективті тұтастық қасиеттерінен емес, рухтың ішкі қасиетерінен, оның ең
бастапқы тұтастық құрылымынан деп түсіндірді. Олар қабылдау актінде өзіндік
түр құрау атқарылады бейнеленетін заттарға тұтастық және құрылымдық сипат
беріледі дейді[6]. Олар тұтастықты бейнелену әрекетінде пайда болады.
Субъективті сапа деп қана қарайды. Олардың көзқарасы бойынша, қабылдау
процесінде дүниедегі қым-қуыт ретсіздік белгілі бір құрылымға ауысып,
белгілі түрде енеді, соның нәтижесінде заттар тұтастанып көрінеді дейді.
Яғни, қабылдау дегеніміз дүниені қайта құру. Бұл идеалистік теория
қабылдауды іштен пайда болатын процесс деп түсіндіреді де, бізді қоршаған
объективтік дүние заттары мен құбылыстарының қасиеттерінің тікелей бейнесі
болып саналатын түйсіктердің болуын іс-жүзінде жоққа шығарады.
Сонымен, қабылдау дегеніміз – заттар мен құбылыстардың өз қасиеттері
және бөлшектері жиынтығымен қосылып, сезім мүшелеріне тікелей әсер етуі
кезіндегі тұтас түрде бейнеленуі.
Қабылдаудың физиологиялық негізі – үлкен ми сыңарлары қабындағы күрделі
шартты рефлекторлық байланыстар, олар сыртқы тітіркендіргіштерден келетін
қозулардың бірігуі арқылы жүзеге асады. Қабылдауда бірнеше талдағыштардың
үйлесімді іс - әрекеті организмнің тітіркендіргіштердің тұтас жиынтығына
жауап беру реакциясы нәтижесінде бейнеленеді.
Мысалы, біз раушан гүлінің бейнесін қабылдағанда, ең алдымен, оның
әдемі түрін, тамаша түсін көреміз. Осындай жеке түйсіктердің бәрі мидың
қабығында қосылып, біртұтас болып бірігеді. Сөйтіп, біз бұл заттың раушан
гүл екенін білеміз. Бұл жерде ес процесі орын алады. Гүлдің исі бізді
шаттаңдырып, жақсы бір сезім тудырады. Ақырында қабылдауға ойлау процесі де
қатысып, біз раушан гүлінің қай сортқа жататыны туралы ойланып, өзімізше
қарапайым қорытынды жасаймыз.
Қабылдаудың түрлері. Қайта талдағыштың басым екендігіне байланысты көру,
есту, иіс, дәм, сипап сезу және қимыл – қозғалыс, кинестетикалық қабылдау
түрлері болып ажыратылады[6].
- көріп қабылдау (суретті, көрмені көріп).
-естіп қабылдау (әңгіме, ән т.б.)
- сипап қабылдау (заттың оның бөлшектерінің сапау арқылы бейнеленуі).
Кез келген қабыдау прцептивтік жүйенің яғни біреу емес бірнеше
талдағыштың қызметімен анықталады. Олардың мәні біркелкі бола бермейді,
кейбіреу жетекші болып табылады. Енді біреулері зат немесе құбылысты
қабылдайды., толықтырады. Мысалы: мұғалімді тыңдау кезінде есту талдағышы
жетекші болып есептеледі. Осы кезде көру, қимыл –қозғалыс т.б.
талдағыштардың қызметі жандалады да психикалық әрекет негізінен есту
қабылдауы түрінде болады. Қабылдаудың күрделі түрлерінде ең маңызды роль
қимыл-қозғалыс үлесіне тиеді.
Мысалы: заттарды шалып қарағанда көз көп қимыл жасайды, сипап
қабылдауда қол қимылдар жетекшілік етеді.
Түстерді қабылдау. Түстерді қабылдау үшін, сезім органдары икемделіп,
өздігінен бейімделеді немесе өзгертілген жағдайларға адаптациаланады. Бұл
адаптация әлде қайда маңызды. Сондықтанда сезім табалдырығы бір қалыпты
болмайды, ол үнемі қабылдаудың бір түрінен екіншісіне ауысқанда
өзгерісте болады.
Мысалы: жарықтан қараңғыға немесе керісінше қараңғыдан жарыққа
ауысқанда көздің сезімталдығы өзгеріске түседі. Бұл құбылыс көру
адаптациясы деп аталады. Яғни қарама қарсы бағыттқа бейімделу адам көзінің
толық көруге бейімделуі үшін оның ең әлсіз, сезімталдығы абсолюттік
бастамаға жақындауы жуық шамамен 40 минутты талап етеді. Осы уақыта көру
қабілетінің физиологиялық механизмі өзгеріске ұшырайды. Көздің бейімделуі
қараанғыдан жарыққа ауысуына байланысты барлығы да кері бағытта болады.
Көздің қараңғыға бейімделуі электромагнит толқындарының әсер ету
нәтижесінде пайда болады.
Егер бір уақыттың ішінде көзге ұзындығы 300 нен 780 милимикромға дейін
электромагнит толқындары әсер етсе біз жарықты сеземіз. Ұзындығы әр түрлі
толқындар әсер етсе ғана, көз заттың түсін, бояуын ажыратады. Ересек адам
180 түстен 10.000 мыңнан астам түстерді ажырата алады. Диапазонның ішіндегі
толқын ұзындығына байланысты өз кезегінде әр түрлі түстерді айыра алады.
Қабылдаудың негізгі ерекшеліктері:
Сезімдік таным процесі ретінде қабылдаудың өзіне тән ерекшеліктері бар:
а) Қабылдаудың тұтастығы. Бұл қасиет бойынша заттар мен нәрселердің
сыртқы түріне қарай бөлшектеніп, ажыратылып тұрғанына қарамастан, оларды
тұтас түрінде қабылдаймыз. Мысалы, кесінділер бір – бірінен бөлек
тұрғанымен ∆, оларды ұшбұрыш деп білеміз. Немесе Мәриям Жагорқызының
Дударай әнінен үзінді еститін болсақ та, сол әннің мазмұнын толық
қабылдаймыз.
ә) Қабылдаудың мағыналылығы. Қабылданған объект тұтас болады, оның мән –
жәйы сөзбен беріледі, мазмұны тұжырымдалады. Қабылдау мағынасының қарапайым
түрі – тану. Тану жалпылап тану немесе талғаусыз тану және даралық тану
болып бөлінеді. Жалпылап тануда нәрселердің жай – жапсары терең біліне
бермейді, ал даралап тануда заттар мен құбылыстарды білу анық, толық түрде
болады. Мысалы, адам көп киімнің ішінен өз киімін таниды, немесе көп адам
ішінен өзіне таныс кісіні ажырата алады. Сондай – ақ, сәби де бірнеше
адамның ішінен өзінің ата – анасын, жақын туыстарын тани алады.
б) Қабылдаудың таңдамалылығы толып жатқан объектілердің бірін таңдап
алудан көрінеді. Мұның мәнісі әрбір нәрсенің сапасын , қасиетін қабылдау
болып табылады.Қабылдаудың таңдамалы болуындағы тағы бір ерекшелік – заттың
сыртқы түрін қабылдауда хабарлаушы мәнің болуы. Мұны контур деп
атайды. Бұл заттың кескіні (фигурасы) мен фоның қабылдау. Мысалы:
мұғалімге жауап ь\берген оқушы оның фигурасы болса, қалғандары оның фоны
болып табылады.
в) Қабылдаудың тұрақтылығы (константтылығы). Сыртқы жағдайдың өзгеруіне
қарамастан , заттар сол күйінде өз қалпында қабылданады. Заттар мен
нәрселерді қабылдаудағы тұрақтылық адамның өмір тәжірбиесіне байланысты.
г) Апперцепция - латын сөзі, қазақша қабылдауға қосымша деген мағынаны
білдіреді. Латынша ап - үстеме жұрнақ, перцепцио - қабылдау. Адамның
психологиялық жәй-күйі мен оның өткендегі өмір тәжірбесінің
мазмұнын қабылдауда мұның маңызы ерекше. Бұрынғы тәжірбелер жаңа
нәрселерді қабылдауда танымдық өлшем қызыметін атқарады. Апперцепцияның
тұрақты және уақытша дейтін екі түрі бар. Тұрақты апперцепция адамның
қызығуы мен дүниетанымына, мамандығы мен білім деңгейіне байланысты болып
отырады. Мысалы, түбір деген сөзді филолог пен биологтың, математик пен
химиктің қабылдауы түрліше. Уақытша апперцепция адамның әр түрлі алдануы
(иллюзия) салдарынан жаңсақ пікірлер туғызады.
ғ) Иллюзия - латын сөзі, мағынасы – алдану. Алдануда қабылданған
нәрселер мензаттар біріне – бірі сәйкес келмей, бұрмаланады. Стақан
ішіндегі суға қасықты салғанда кескінің кесінді болып көрінуі де -
алданудың бір
мысалы. Әдетте, қабылдау заты мен оның сезілген бейнесі өзара тепе – тең
адекватты болып келеді. Алайда, көру арқылы қабылдауда алданулар болып
тұрады.
Жүйке жүйесінің ауыруға шалдығуына байланысты жалған, теріс,
бұрмаланған бейнелер туады. Осы орайда галлюцинация деп аталатын жағдай
бар. Бұл термин қиялдану, шатасу деген түсінікті білдіреді. Мұндай жайттар
улы дәрілерді қолданған адамдарда, маскүнемдікке салынған кісілер мен
нашақорларда жиі кездеседі. Ондай адамдар жүйке жүйесінің ауыруына ұшырау
салдарынан әрбір нәрсені бұрмалап қарайды да, өзінен - өзі отырса да айқай
– шу естиді, үстінде не кеудесінде бір нәрсе жорғалап бара жатқандай
болады.
Бақылау және бақылампаздық
Бақылау не байқау дегеніміз – белгілі мақсат қойып, объектіні әдейі
қабылдау. Көріп қана қою жеткіліксіз, затты білу үшін көзқарас, пікір
керек. Бақылау - әрі жүйелі, әрі мақсатты процесс, арнайы жүргізілетін
әрекет. Ой жүгірту, зейін қою – бақылаудағы негізгі әрекеттер. Ұлы физиолог
ғалым И. П. Павлов бақылауға ерекше мән беріп, лабараториясының
мандайшасына бақылау деген сөзді үш қайтара жазып қойған.
Бақылампаздық – адамға ерекше бір пайдалы қасиет. Бұл бойынша көпшілік
көрмеген нәрсені, сапаны, ерекшеліктерді бақылап, оларды ажыратып отырады.
Қазақ халқының өмір тіршілігінде бақылампаздықты дәріптейтін мысалдар көп.
Ы. Алтынсариннің Үш жолаушы деген әңгімесінде түйесін жоғалтқан
адам үш жолаушыға қарсы кездесіп қалып, жоғалған малын іздеп келе жатқанын
айтады. Жолаушылар малдың ақсақтығын, бір көзінің соқырлығын және құйрығы
шолақ екендігін айтып береті... Мұндай бақылампаздық жолаушылардың шаруа,
өмір тәжірибесі мол адамдар екенін білдіреді[3].
Мал бағып тіршілік еткен қазақ жұрты әрбір мал түлігінің мінез – құлқы
мен қылығын, ауа райы мен жер жағдайына бейімделіп тіршілік етуін жақсы
білген. Осы орайда, қазақтар жоғалған малдың ізіне түсіп, іздестіріп тауып
алатын болған. Бұл ретте, олар мал қай күні жоғалды, сол күні ауа райы
қандай болған еді деген мәселелерге ерекше мән берген. Өйткені, уақ мал
(қой – ешкі) желді, жаңбырлы, суық күндері ықтап кетеді де, ал жылқы
керісінше желдеп кетеді. Осындай жайыттардан жақсы хабардар жандар жоғалған
түліктің қайсысын қайдан, қалай іздеу керектігін де анық білетін болған.
Бақылау белгілі бір заттар мен құбылыстарды жүйелі түрде қабылдау
әрекеті болып саналса, Бақылампаздық – адамның жеке басына тән, танып
білуге қызығу мен құмарту қасиеті болып есептеледі. Қабылдау – түйсікке
қарағанда күрделі процесс. Бұл процесте бірнеше талдағыштар бірлесіп жұмыс
атқарады. Жүйелі, мақсатты бақылау – кез-келген жұмыста табысты болудың
шарты.
Материалистік ілім материя мен болмыстың өмір сүруінің екі түрлі формасы
бар деп санайды. Олар – кеңістік пен уақыт. Бұл формалар шексіз. Уақыт пен
кеңістікті түйсіну адамның тіршілік етуіне қолайлы жағдай жасап, дұрыс
бағдар көрсетеді. Сол арқылы адам өз түсінігінентысқары объективті болмысты
бейнелегенде оның өмір сүрген ортасы жайында қажетті мәліметтерді біліп,
тіршілік ету жағдайына бейімделеді.
Кеңістіктегі объектілерді қабылдау – күрделі процесс. Дүниедегі
заттардың барлығы кеңістікте орналасқан. Олардың әрқайсысының белгілі түр –
тұрпаты бар: ұзын – қысқа, енді – енсіз, биік – аласа, үлкен – кіші т.б.
Олар бізден түрлі қашықтықтаорналасқан. Кеңістіктегі заттардың көлемін екі
көзбен, яғни бинокульярлық көрудің маңызы зор. Бір көзбен көру
монокульярлық нәрселердің терендігі жөнінде дәл мағұлмат бере алмайды.
Бинокульярлық көруде екі көзге түсетін кескінқосылып, нәрсенің бедері айқын
сезіліп, бір кескінге айналады. Осылайша көріп, қабылдауда заттар тұтасып,
олардың қашықтығы, қоршауы, шамасы, түр - түсі, рельеф - бедері әртарапты
байқалып, анық көруге мүмкіндік туады.
Қашықтық пен заттар көлемін қабылдауда көздің конвергенциясы
(жақындауы), яғни екі көзбен көретін затқа бір көздей болып әрекет ету
қажет. Бұл жақын жердегі нәрселерді ажыратудан байқалады. Ал алыстағы
нәрселерге қарағанда олардың екіге бөлініп кетуін дивергенция дейді. Көздің
түрліше қашықтықтағы заттарды көруге бейімделу қабілеттілігін аккомадация
(көз үйрену) деп атайды. Қашықтықтағы нәрселерді қабылдау адамның өмір
тәжірбиесімен байланысты. Кеңістікті қабылдау жас кезден басталады. Бұл
ретте, орман ішінде бала мен кең далада өскен баланың кеңістікті қабылдауы
түрліше болып келеді.
Заттың бағытын қабылдау көздің торлы қабығындағы сәулеленумен қатар дене
қозғалысының жағдайына да байланысты. Адам заттардың бағытын тік тұрып не
отырып, көлбеу жағдайда ғана дұрыс қабылдайды. Кеңістікті дұрыс қабылдаудың
көлік жүргізушілер, ұшқыштар мен ғарышкерлер, суретшілер мен әскери
қызыметкерлер, дәлдік аппараттар жасайтын мамандар үшін маңызы зор.
Уақыт та – материяның өмір сүруінің объективті шындық формасы.
Дүниедегі материя мен заттардың бәрі де кеңістік пен уақыт ішінде
қозғалыста болады. Уақыт қабылдау бірнеше компоненттерден тұрады. Уақыт
құбылыстың белгілі бір ырғағымен өтеді. Уақыт қарқын арқылы өлшенеді.
Қарқын – құбылыстардың бірізді тездігінің не баяулығының көрсеткіші.
Уақыт қабылдауда субъективтік мезеттер ерекше орын алады. Өткен шақ
жылдам, қысқа мерзімде өткен сияқты. Оны дәуір, кезең ғасыр, жылдармен
өлшейді. Соған орай өткен уақиғалар көмескі болып қабылданады. Осы шақ та
ғасыр, жыл, ай, күн, сағатпен өлшенеді. Бұл нақтылы ізбен қабылданады.
Өткен шақтың тез өтуі, келер шақтың ұзақ болып көрінуі субъективті
жағдайларға байланысты уақыт қызықты болса, тез өтеді, қызықсыз болса,
ұзаққа созылады.
Қабылдаудағы типтік айырмашылықтар:
Қабылдау барлық адамдарда бірдей бола бермейді. Мұнда топ адамдарға тән
типтік айырмашылықтар да бар. Француз психологі А. Бине адамдардың
қабылдауын арнайы зерттеп, оның типтік сипатта болатынын әдейі жүргізген
тәжірибелер арқылы көрсетеді. Мысалы, біреулер өзі тартқан шылымына қарап
отырып, оның түрің, сипат – ерекшелігін тәптіштеп айтып береді. Ал екінші
біреулер шылым туралы көрген – білгенін әңгіме етеді. А. Биненің зерттеуі
бойынша, алғашқылары – баяндау типі, екіншілері – түсіндіруші тип[4].
Қабылдауда қабылданған нәрселердің қасиет – сипаттарына, ұсақ
түйектеріне мән бермеу сияқты біріктіруші (синтездік) және заттардың ұсақ –
түйегінең шыға алмау тәрізді талдаушы типтерде кездеседі. Халық даналығында
бұл типтер – Көрмес түйені де көрмес, Түймедей нәрсені түйедей етіп
көрсету дегендей анықтамаларға ие. Икемді тип – талдағыштық-
біріктірушітип. Қабылдаудағы объективтік және субъективтік типтер де өмірде
кездесе береді
Алайда, баланың қабылдауының жаңа іс - әрекеттерді игеруі затты, қимылды
орындай отырып, көзбен байқап бағдарлауға кешуінен көрінеді. Ол керек
заттар мен бөлшектерін көзбен іріктеп, қажетті іс-әретті алдын-ала байқап
қарамай-ақ бірден жүзеге асады.
Психолог М.И.Лисина зерттеуі бойынша баланын ең алғашқы танымдық
әрекеті 2,5 айдан кейін-ақ байқалынады. Ол өзінің ырықсыз қозғалыс
әрекетінің негізінде қабылдауға баса назар аударады [27].
Балалар психологиясында мектепке дейінгі бала әлі де болса, қоршаған
ортаны, ортадағы заттарды, қүбылыстарды тұтастай қабылдай алмайды деген
талас бар. Өйткені олар заттың жеке белгілері мен қасиеттерін қабылдайды.
Оларда әлі де болса затты талдап қабылдау жетіспейді. Олар
заттың өзіне ұнаған бөлігін ғана көзбен көріп, сыртқы белгілерін
қабылдайды. Бала қабылдаған заттың бейнесін тізбектеп айта алмағанымен,
оның өзара байланысын көрсете алады.
3 жастан бастап бала үзік сызықпен сызылған бейнені тұтас зат деп
қабылдайды. 4,5 -5,5 жастағы бала затты сипап сезу арқылы қабылдайды.
Мектепке дейінгі балалармен көлемдіктің қатынастығын қалай қабылдауын
Данюшевская зерттеді [24].
Ф.Р.Розенфельдтің тәжірбиесінде балаларға бір кезде тері сезімі арқылы,
басқа кезде көз көру қабілеті арқылы ор түрлі мөлшерлі жалпақ пішіндер
арасында ұсынылған үлгіге (элмикс) ұқсаған пішінді табуға тапсырма
берілген. Автор көрсеткендей, екі кезде де мектепке дейінгі
сәбилер формасы үлгімен ең ұқсасты, бірақ мөлшері басқа пішінді таңдаған.
Ал мектепке дейінгі ересектер екі кезде де пішіндердің арасында ұсынылған
үлгімен формасы да мөлшсрі ұксас табуға тырысты.
Фолькелт екі объектілерден тұрған таддау әдістемесін қолданып
(коңыраудың үні шығатын), 2-ден 3 жасқа дейінгі балалар коломдіктің күрделі
жіп-жіңішке айырмашылығьша жететінін көрсетті [24.
Конструкциялау әрекетінін басқа түрлеріне қарағанда балалардың
техникалық қабілеттіліктерін дамытуға негіз дайындайды. Бұл жеке бастың
жан
жақты дамуы үшін өте маңызды. Көптеген көрнекті техника өнер
тапқыштардың өмір баяндары бұл кабілеттіліктерін кейде мектеп жасына
дейінгі жаста көрінетінін көрсеттеді. Бұған көрнекі өнер тапқыштар А.С.
Яколевтің, И.П.Кульибиннің, В.А.Василевтің, Т.А.Эдисонның және басқалардың
балалық шағы мысал бола алады[34].
Мектепке дейінгі балалардың алдындағы балалармен форманы қабылдау
процессін жүйелеу зерттеумен Л.А Венгер айналасқан[9]. Ол 5-айлық
балалармен форманы айырып зерттеу үшін тағамдык жәрдемінде шартты
рефлекторлық әдістемені қодданған Фолькельт, Линга Н.Л. Фигурна мен
Денисовалардың деректерін төменгі жас шамасына сипатталады деп есептемеген.
яғни, атап айтылған авторлар индикатор ретінде қолдардың қимылын сыналған
обьектіге қарай тұлғаның айырмашылығын қолданып, төрт бұрыш, дөңгелек,
үшбұрыш, сопақша мен жүлдызшаның айыруына жетті. Ал Л.А Венгер бойынша
мынадай мақсат қойды: қағып ұстап алатын акт әлі қалыптастырмаған балада
форманы айыру кабілеті бар ма скенін анықтау.
Балалар әлі пішіндердің нұсқасын көзқарасымен қарап үлгермейді, бұл
қоздырғыштардың сапаларын моделдемейді. Сондықтан айыру және бөлу дегендей
карапайым формалардың табиғаты жөніндс мәселе тұрады.
Л.А Венгердің тәжірибесінде 2-3 жасар балалардың алдында іші қуыс
затгардың бір тесігінің оларға қараған төртбұрышты, үшбұрышты, жалпағымеи
геометриялық пішінді өткізу. Бұл мақсатқа жету үшін балаға алдымен пішіннің
формасына сай келетін тесікті таңдау керек. Пішін мен тесіктің формаларымен
тәжірибелік салыстыру негізінде көз қабілет арқылы оларды бір бірімеп
салыстырып дүрыс шешімге келді [9].
З.М. Истомин, С.Н. ІІІабалин, Б.Н. Хачапуридзе, Н.Г. Салмин, А.А.
Люблинская, А.В. Козырева, СМ. Лисина, Х.К. Шерьязданова
зерттеулерінде көрсеткендей, зат формасын белгілеу баланын басқа
заттардан бөліп қарап, тануының маңызды шартын анықтаған [34] Сонымен
қатар баланың кеңістікті қабылдауына педагог Ушинский зерттеу жүргізген.
Балалар кеңістікті көріп, жіктей білуге үйрету тәжірбиесінде ұсынылған
әдістеменің екі варианты қолданылады. Оның біріндс екі зат сақталады да,
олардың кеңістіктегі өзара қатынасы өзгертіліп отырылады. Екінші варианта
заттар алмастырылып, олардың қатынастары сакталынады: Кесе стаканның
алдында тұр, Кубик жаңғақтың алдында тұр, - деген сияқты оларды
белгілейтін сөз д, өзгереді. Балалар осылайша заттар арасындағы кеңістік
қатынасты біледі.
Балалардың тануы бойынша кеңістік әрекетін модельдеуін меңгеруін
кездейсоқ емес, жалпы ойлау қабілетінің психологиялық мазмүны ретіндс
маңызды компонент екенін анықтайды (Л.А.Венгер) [9] .
Мектепке дейінгі кезеңде бастапқыда қажетті жалпы түсінікті
қалыптастыру үшін заттық-кеңістік шындық туралы орта, содан соң
геометриялық кеңістік туралы көпеген қарапайым және қиын географиялық
түсініктердің қалыптасуы үшін алғашқы негіз салынады. Бүл алғашқы негізді
мағынасын зерттеуші И.С. Якиманская осылай анықтайды [45].
Егер түйсік сыртқы дуние заттар мен құбылыстарынын жеке қасиеттерімен
сапаларының миымызда бейнеленуі болса, қабылдау затгармен құбылыстардың
мида тұтастай бейнеленуі болып табылады.
Сонымен церебральды тамырдың орта аралық байланыстың жоғарғы пластикасы
кішкентай мектеп окып жүрген жасында қабылдаудың жоғары формасының дамуымен
және оның негізгі қасиеттермен айкындалады.
Бұл кезенде қабылдаудың сапасының дамуының эффективті компенсациясы
ретінде қабылдауды жүзеге асыратын, күрделі функционалды жүйе қүру,
проекционды және ассоцитивті тамырлы сызық перцептивті оқуды қажет екенін
көрсетеді.
Перцептивті оқу процесінде қабылдау сапасының дамуының сөйлеуде
перцептивті процессті максималды қаратуға көруде перцепцияның
интеллектуализациясы белгілі бір деңгейде қабылдаудың бұзылуына әсерін
тигізеді. Көрнекілдік бейнені құру жәнс тану перцептивті иәтежесінің
жандануына ойлау операциясы мен белгілі бір қабілетін белсенді түрде
бағдарлау негізінде жүзеге асады. Қабылдаудын заттылығы мен таңдамалылығы.
Заттылығы сыртқы әлемнің объектілерінің қызметтері мен
белгілердің құрылу бейнесіндегі сипат, ол осы объектіге
объектіден альнған мағлұматтарды жатқызуымен сипатталады.
Заттылығы қабылдаудың ірге тастық сапасы, одан баска барлық сапалар
туындайды.
Тандамалық қабылдаудың олардың көп түрлі ортасының көрінісі және
белгілі обьектілерді ерекшелеумен айкындалады. Таңдау баланың назары,
эмоционалды өрісі, қызығушылығы, мотивациясына байланысты. Заттылық пен
таңдау сыртқы әсерді айқындау сапасынан байланысты. Көру қабілеті төмен
балаларда қабылдау біріктіруге әкелуІ мүмкін. Кейбір объектілердің
белгілері балаға эмоционалды әсср етудің кемуіне яғни оның көрермендік
ортаға оның мүддесін нашарлатады, ол өз кезегінде қабылдаудың белсенділігі
мен таңдамасына теріс әссрін тигізеді[31].
(Көз - қолдың) бірлік жүйесі баланың затты - практикалық жүйесі өте
маңызды, яғни әр түрлі оқу және еңбектІк қызмет түрлерінде қол қозғалысының
бақылауы талап етілмек. Балалардың пішінмен жұмыс жасауы қол қозғалысын,
саусақ қимылдарын, көрерменді моторлық координациясы, заттармен мақсатты
маникуляцияларын, микро жазықтықта бағдарлы әдеттерін және де көз мөлшері
мен жадының проприоцептивті қозғалысын дамытады. Заттың интермодальды
қабылдау процесінде олардың көрерменді ұғынушылық зерттемесі ерекше
мағынаға ие. Бала қолымен түрту арқылы объектіні көз қозғалысы арқылы
қарауы күрделі тактильды - моторлы және көрермендік өзара әрекеті негізінде
затты қабылдау қүрылады.
Затты практикалық қызмет процесінде интермодельді қабылдауды дамыту
әдістемесі балалардың затты қабылдау сапасын құру кепілдемесімен
түсіндірілуі мүмкін.
Материал. Түзету сабақтарында конструктордың әртүрлі қиышпылық
дәрежесі, олардың үлгісі мен натуралды затгар колданылады. Патуралды
заттарға геометриялык фигуралар, заттар, геометриялық фигуралар
комбипациясынан құралатын адам, өсімдік және жануарлар әлемінің өмір сүру
пәндері жатады. Дидактикалык материалдарды балаларға тұрмыста белгілі
маңыздылыққа ие болатын заттар мен олардың модельдерімен қақтығысуы керек
(ыдыс - аяк, киім, жиһаз). Моделдер көмегімен шынайы өмірде оқу тәрбиелік
процесінде бала қақтығысатын сол көрермендік бейне затын құру кажет. Модель
- не заттың натуралды нақты көшірмесі немесе масштабы өзгерген болуы
мүмкін. Модель натурамен оқу кезінде ұсыныла алмайтын сол заттың
қасиеттерімен баланы таныстыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар
дидактикалык материалдарда натуралды заттармен модельдердің сәйкес кескін
үсынылуы керек.
Оқытатын тапсырмаларды орындаудағы стратегиялар мен қабылдаулар.
Баланың затпен жұмыс педагог орналастыратын материалдардан бөлек көптеген
тасырмалар нұсқасына ие. Ең алдымен баланы суреттегі кескінмен сәйкес оның
салыстырмалы және затты көрерменді түсінікті зерттеу әдісін оқыту қажет.
Балаларды заттың сипаггық белгілері мен оның кескінін оқыту қажет, содан
оларды салыстырып, пайда болған ұқсастық пен айрмашылықты табу керек.
Балаға қатардан бес, жеті, он кескіннсн тұратын белгілі зат кескінінен
сәйкес, зат қатарына кескінді таңдап алуды үсынуға болады. Маңызыды әдіс
балаларды бейне бойынша жеке оның бөліктерін таңдау, педагогтың сөзбен
суреттеуі бойынша ұсыныс арқылы суретте ұсынылған заттарды қүруга үйрету
болып табылады.
Балаларда затты жазықтық елестетуді, затың жазықтықта орналасуьн жүзеге
асыра білуді, перцептивті жазықтық құрылымын өзгертуге, олардың кескінімен
шынайы затты қатыстьгра білу қалыптасады.
Қабылдау біртұтастылығы біртұтасты бейненің қалыптасуы
объектінің ерекше жиынтыгы. Қабылдаудың бұл сапасы жадының ойлаудың
механизмімен байланысты. Біртұтастық салыстыруға бейне ретінде элементтер
олардың өзара қарым - қатынастары алынбайтыны тізімделеді. Бірініші
деңгейдегі белгілердің өзара байланысты кешені белгілі класқа өткізеді. Бүл
30.00.39.16068 Аманова интегралды ерекше белгі таныс обьектІнің тану
процесінде қолданылады М.С Шехтер 1995[33].
Құрлымдық және детальдық қабылдау процесінде олардың бірін берілген
объектілер класына жалпы үксастықты индивидтің қолдану қабілетімен
айқындалған. Біртұтас нормальды көру барысында қабылдау эмпирикасы
қүрылады. Көруі төмен балаларда біртүтастылық механизімнің бүзылғаны сыртқы
әлемді түсінуде толық емес және нақтысыз қабылдаудың, фрагментерін
анықтайды. Сонымсн қатар, сенсорлы белгілерді айырылу механизімнің
бұзылуымен түсіндірілетін қабылдаудың құрылымдық және детальдықтығы
айтарлықтай өзгеріске үшырайды.
Қазіргі кезеңдегі әдебиеттерді нормалды көру барысында қабылдаудың
біртұтастығын құруға әртүрлі теориялық возурениясы болады. Сенсорлық
бейнеде гештальтпсихология тұтастығында перцептивті жазықтықта бір сәтте
болған елес акт қатынасы қалыптасады. Тұтас бейне оны сезуді құрайтын
санаға сәйкес келмейді. Тұтас құрылымға элеменггерді топтау жақындасу
факторлары, жақсы ұсьныстар барысында жүзеге асады.
Біздің зерттемелерде нашар көретін балаларда көрермендік бейнені тану
және құрастыру стимультілігін бұзған кескін белгілерін дұрыс айыра білу
ықтималдырығының айтарлықтай төмендегей куәландыратын экспериментальды
мәліметтер алынган (Л. П. Григорьева, 1985). бұл мәліметтер көруі нашар
балаларды арнайы перцептивті оқытуда көрермендік бейнені құрастыруды
басқару қажеттілігін айқындайды. Сондай-ақ педагог танудың әртүрлі
этаптарында баланы объект элементтерін дискретті айыра білу назарын салады
және де оны бір тұтас қабылдауға бағдарлайды. Баланы жүйелі перцептивті
оқыту барысында қабылдаудың біртұтастығының бұзылу компенсациясынында
көптеген тиімділікті күтуге болады.
Қабылдаудың көрнекілі-бейнелі және бір тұтастығын дамыту әдісі.
Көрнекілі материалдармен жүмыстың стратегиялары мен тәсілдері.
Перцептивті тұтастықты құрастырды жеңілдететіп балалардың аналитикалық
қабылдау әдеттері дамыту қажет.
Педагог ең алғашқы түзету сабақтарында көрермендер ортасында балаларды
бағдарлы-зерттеу кызыметін ұйымдастыру. Баладан суретті тауып алып.
Ойынфолдық жазықтығын ерекшелеп, шекараларын анықтауды сұрайды. Бала
суретті объекті ретіндс ерекшелеп оның жазықтығына бағдарлануга үйренеді.
Жоғары-төменді, оң, сол, орталық бөлігін анықтайды. Содан кейін әлі
аякталмаған қабылдау процесін алғашқы тұтастығын құрастыру мақсатымен оның
контурын сызып, суреттегі заттың кескінін тауып алу нұсқасы беріледі.
Әрі қарай педагог баланы тек контурды ғана емес, сонымен қатар кескіннің
ішкі құрылымын қабылдауға үйретеді. Осы мақсатпен көрермендік талдау
жүргізіледі, яғни кескінді зерттеу кезінде жазыктықта салдарлы, астарланған
талдау болып табылады. Ол бөліктерге бөлінген болуы мүмкін, бала жазыктықта
орналасқан көлеміне байланысты оларға қатысты
бөліктердің сенсорлық сипаттарымен танысады. Бұл тұтас бейнелерді талдау
операциясын талдау үшін қажет. Сонымен қатар көрермендік жүйе алғашқы
фрагменітерін өңдейді сондай-ақ олардың құрлымына талдау жасайды. Осы
сатыда баланың кабылдау процесінің бірін берілген объектілер класының
жалпы ұқсастығы туралы білімін қолдануға болады. Төмен көру барысында
объектілердің нақты тұтас және құрылымдық қабылдауы кескінді зерттеу
стадиясын үйрену барысында жетіспеушілікке әкеп соғады.
Сондай-ақ перцептивті оқыту процесінде қабылдаудың түтастылығы мен
құрылымдылық сапасын құрастыру үш кезеңді қүрайды кескіннің алғашқы
қабылдауы бір түтастылық ретінде жалпы қабылдау, оның қүрылымы мен
ұқсастығы неғүрлым толық және жетілген оның құрылымы мен детальдары.
Түзету сабағы кезінде эталонда мағынасын табатын толық бейнені құру
керек. Бүл мақсатты жүзеге асыру үшін балаларға келесі тапсырмаларды
орындауды ұсынуға болады.
Толық кескінді оның жеке бөлшекерінен қүрастыру. Басында бала оның көру
жазықтығында орналасқан үлгілер бойынша кескінді қүрайды. Келесі кезеңде
педагог балаға бейнені көрсетіп, кескінді есінде сақтап қалуды сүрайды, оны
көру жазықтығынан алып тастап, одан кейін бала бейне-ұсынымы бойынша
кескінді қүрастырады. Содан кейін бала құрастырған кескінді түп нүсқасы мен
салыстыра отырып, одан қатені тауып жөнге келтіреді. Баланы педагогтың
сөзбен сипаттауы бойынша кескінді құрастыруды үйрету маңызды. Тұтастылық
және қүрылымдылықты қүрастыру үшін пайдалы жолы-кескіннің жеткіліксіз
фрагменттерін табу және толықтыру. Жинақта үштен, бестен, жеті және он
кескіннен қүралған бейне мен түтас кескін бойынша көрермендік ізденіс. Бүл
кескіннің тұтас белсенділігін ұғып түйсікке енгізуге мүмкіндік береді.
Үштен онға дейін түратын кескінді перцептивті жазықтықта екі немесе одан
көп белгілер бойынша кескінді көрермендік ізденіс. Бұндай тиіпті тапсырманы
орындау қабылдаудың біртұтастылығы мен құрылымдылығын қүруға, содан оң.
Сенсорлы эталондар жүйесі мен олардың арасындағы жүйенің байланысын қүрауға
мүмкіндік береді.
Бейне бойынша және бейнелік-елестету бойынша қарапайым және күрделі
гетерохромды суреттердің түрлі-түсті гаммасын қабылдау.
Берілген тапсырмаларды орындау сенсорлы елестету бұзылу барысында міне
моникалық және ойлау процесін қабылдау актісін белсенді түрде қатыстырумен
байланысты [45].
1.2 Баланың құрастыру іс-әрекетіндегі қабылдаудың алатын орны
Сыртқы бағдарлау қимылының көмегімен заттардың қасиеттерін салыстырудан,
салыстырудан бала заттардың қасиеттерін көзбен көріп,
бағдарлауға көшеді. Қабылдау іс-әрекетінің жаңа типі қалыптасады[45].
Бір заттың қасиеті бала үшін екінші бір заттың қасиеттірін өлшеуге
көмектесетін өлшемге, үлгіге айналады. Пирамиданың бір шығыршығы басқа
шығыршықтардың өлшемі таяқтың үзындығы-қашықтықтың өлшемі, қораптың
саңылауының формасы оған түсетін фигуралардың формасының өлшемі болады.
Бала формасы бойынша сосын көлеміне ақырында түсіне қарай іріктейді. Бұл
қабылдаудың жаңа түрлері алдымен затпен, практикалық қимыл жасау мүмкіндігі
соған байланысты қасиеттер де қалыптасады да, содан соң барып, басқа
қасиеттерге ауысады деген сөз. Баланың қабылдаудың жаңа түрін игеру
заттарды бүрын картиналарға фото суреттерге қарап, жеке белгілерін
салыстырып тануы жоюылуына себеп болады. Әр түрлді заттардың қасиеттер мен
- түрлі формасымен, түсімен, келемімен т.б танысқан бала осы қасиеттер
жайлы үғымдар қорын жинақтайды, мүның келешек баланың ақыл-ойының дамуы
үшін маңызы зор. Дегенмен, егер нәрсе тек қана баланың көз алдында тұрса,
тіпті бала оны ұстап қарау мүмкіндігіне ие болса, бірақ оның заттың
формасын, түсін, көлемін т.б қасиеттерін әдейі түсіндірудің қажеті болмаса,
мүның өзі әлде бір айқын үғымның қалыптасуына қол жеткізбейді. Мүндай үғым
белгілі бір қасиеті бар затпен қабылдау іс-әрекетін әлденеше рет
орындағаннан кейін ғана қалыптасады. Сондықтан заттың қасиеті туралы
үғымдарды жинақтау балының өзінің заттық іс-әрекеттерінде қаншалықты көріп
бағдарлай алатынына байланысты.
Мектеп жасына дейінгі балалық шақ кезеңі баланың белсенді сенсорлы
дамуының кезеңі болып келеді. Ең алдымен баланың сыртқы қасиеттерінің
қалыптасуы және кеңістіктегі құбылыстардың заттардың қарым-қатынастарының
қалыптасуын жетілдіреді.
Заттарды қабылдай отырып және олармен әрекет ете отырып, бала олардың
түсін, формасын, көлемін, салмағын т.б. қасиеттерін дәлірек бағалайды.
Психолог В.С. Мухинаның пікірінше, мектепке дейінгі жастағы баланың
сенсорлы дамуы өзара байланысқан екі жағдайда жүреді бірінші жағынан
заттардың әртүрлі қасиеттері туралы көріністерді меңгеру және олардың
кеңістікте әрі уақытқа байланысты қарым-қатынасының жүруін байқау,
екінші жағынан мектепке дейінгі жастағы бала қоршаған ортаны әлемді толық
және ыдыратып қабылдауға мүмкіндік беретін қабылдаудың жаңа әрекеттерін
меңгереді.
Мектепке дейінгі балалық шақта бала өзінің сенсорлық тәжірибесін
жинақтау нәтежесі болып табылатын заттық үлгілерді қолданудан көпшілік
қабылданған сенсорлық эталонға ауысады.
Сенсорлық эталондар дегеніміз - қасиеттер мен қарым-қатынастарының әр
түрінің негізгі жеке түрлер жөнінде адамзатта қалыптасқан түсініктер.
Бұларға түс, пішін, затардың шамасы т.б жатады. Пішінді қабылдауда
геометриялық пішіндер жөніндегі түсініктер, түсті қабылдауда, түстің жеті
спекторы ақ және қара жөніндегі түсініктер эталон болып табылады.
Табиғатта түс пеп пішіннің шексіз көп түрі бар, адамзат бұларды
әдеттегі жеке түрлерге келтіріп реттей біледі, бұл айналадағы дүниені
қоғамдық
тәжірибе айнасынан көргендей қабылдауға мүмкіндІк береді. Кез-келген
заттың пішінін белгілі бір геометриялык пішінге ұқсастыруға немесе
ксңістікте белгілі бір тәртіппсн орналасқан осындай бірнеше пішіндердің
үйлесімі ретінде қабылдауға болады. Біз заттардың қасиеттерін өзімізге
таныс үлгілердің жеке түрлері мен үйлесімі ретінде қабылдаймыз. Мектепке
дейінгі балалардың сенсорлық эталондарды игеруі балабақшасының
бағдарламасына сәйкес жеке геометриялық фигуралармен, түстермен танысудан
басталады. Баланы қасиеттердің жеке түрлерін көпшілік қабылданған үлгілерге
сәйкес ажырата алуды арнай үйретпегенін өзінде мектеп жасына дейінгі бала
құрастыру кезінде қажетті үлгілер болады. Ересектер балаға құрастыруга
көмектескенде қалай да негізгі пішіндер мен түстерді атайды.
Көпшілік қабылданған эталондарды меңгеруге қажетті жағдайлар алғашқы
рет әрекеттің тиімді түрлерінде жасалады. Балаларға құрастыруында белгілі
бір затты көрсете білу тапсырмасы қойылғанда ол осы заттың ерекшіліктерін
қолындағы материал ерекшеліктеріне катыстылығы айқындалуға тырысады. Бұл
баланы материалды бірнеше рет тексеруге мүмкіндік береді. Кубик формарын
есте сақтауға тура келеді.
Арнайы ұйымдастырылған сенсорлық тәрбиесіз-ақ әдетге балалар тек
кейбір, мысалы, дөңгелек пен квадрат формалары, кызыл, сары, жасыл және көк
түсті эталондарын игереді. Мектеп жасына дейінгі балалар үшбұрыш,
тікбұрыш, сопақша сияқты форманы, кызғылт, сары, көгілдір, күлгін түс
туралы түсініктерді кеш меңгереді.
Кейбір эталондар ғана игерілгенде бала заттардың осы эталонына сәйкес
келстін қасиеттерін өтс анық және дәл қабылдайды. Ал эталоны әлі игеріліп
болмаған өзге жеке түрлер қасиеттерін тиянақсыз және көбінее қате
қабылдайды. Бес-алт жасар бала түс пен форманың жеке эталондарын меңгеру
арқылы олардың арасындағы қатынастар мен байланыстарды, заттардың
қасиеттерінін өзгеруіне әсер ететіне белгілері туралы түсініктерді игеруге
көшеді.
Балаларды сенсорлық эталондардыц көптеген түрлерімен және оларды жүйелеу
мен тетелес таныстыру мектеп жасына дсйінгі балалаларды сенсорлықка
тәрбиелеудІң басты міндеттердің бірі. Мүндай таныстырудың негізінде әрбір
қасиеттің негізгі жеке түрлері тексерумен есіне сақтау
балалардың іс-әрекеттерін ұйымдастыру жатыр. Осы жеке түрлер эталондар
мәніне ие болуы тиіс.
Мектепке дейінгі жас ішінде балаларды сенсорлық эталонмен таныстыру
біртіндеп тереңдей түседі. Біріншіден, балаларда барған сайын эталон
қасиеттерінің ең нәзігірек жеке түрлерімен таныстырады. Спектор түрлерімен
таныстыруда олардың реңктермен танысуга негізгі геометриялык фигуралармен
танысудан олардың жақтарының, бүрыш шамаларының ара қатынасына байланысты
түрленулерге және т.б. заттардың жалпы ишмаларының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
... ... ..
... ... ..
... ... .
7
1 Қабылдау процесінің ғылыми - теориялық
негіздері ... ... ... ... ...
1.1 Шетел, отандық ғалымдардың еңбектеріндегі қабылдау мәселесі 9
туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Баланың құрастыру іс-әрекетіндегі қабылдаудың алатын орны... 19
1.3 Құрастыру іс - әрекеті кезінде балалардың кеңістікті қабылдау 24
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Мектепке дейінгі балалардың құрастыру процесіндегі қабылдау 34
ерекшелігін зерттеу
жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 1
... .
2.1 Балабақша бағдарламасының мазмұны. Балаларды құрастыруға 48
(конструкциялауға) үйретудің негізгі әдістері мен
тәсілдері ... ... ... ...
2.2 Зерттеу жұмыстары және олардың нәтижелерін
талдау ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .6 4
... ... ... ... ... ... ... ... .. . 67
Пайдаланған әдебиеттер 69
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Тақырыптың көкейкестілігі: Бүгінгі қоғам мүддесіне лайықты жан-жақты
қалыптасқан парасатты азамат тәрбиелеп өсіру - негізгі мәселенің бірі болып
отыр. Осы орайда еркіндік елдің ертеңін баянды ету бағытында жүзеге
асырылып жатқан саяси, әлеуметтік жағдайларды ескере отырып дайындалған
білім, ғылым саласындағы ресми құжаттар тәжірибиеде қолданылуда.
Қазақстан Республикасы Ата заңының қағидалары, Білім туралы Заңы
(11.06.1999.), осының негізінде тәрбие мен білім беруге арналған төл туынды
Балбөбек бағдарламасында да (1991-1995ж.ж.) мектеп дейінгі балалардың оқу
процесіндегі, құрастыру кезіндегі қабылдауларына байланысты жаңаша
әдістемелік нұсқаулар берілген[1].
Президент Н.Ә.Назарбаев 2001 жылы ақпанда білім және ғылым қызметкерлері
арасында өткен съезде білім беру жүйесінің қалыптасуында негізгі орынды оқу
сапасын жоғарылату және мамандарды даярлау мәселесі алатынын атап көрсетті.
Бүгінгі ұрпақ жаңа ғасырдың белсенді жаңа тұрмыс- салты бойынша өмір сүруі
қажет. Бала бойына адамгершілік, ізгілік, мейірімділік ақыл-ой, танымдық
сана сезімді қалыптастыру салауатты тәрбие беру, жаңаша құруды керек етеді.
Дүниенің терең де нәзік сырын сезіне алатын жас ұрпақты тәрбиелеу әр
адамның ғана емес бүкіл қоғамның борышы.
Білім беру және ғылым саласына елеулі өзгерістер енгізіп жатқан қазіргі
кезеңде мектепке дейінгі ұйымдар мен бастауыш білім беру ісін жаңа сапалық
деңгейге көтеру міндеті бүгінгі күннің көкейкесті мәселесі. Осы өзгерістер
білім саласының алғашқы сатысы болып саналатын мектепке дейінгі ұйымдарда
болашақ ұрпақтың дүниетанымын дамытуға, жеке тұлға ретінде қалыптастыруға,
сәбилік шақтан бастап толық жағдай жасауды, тәрбиелеумен білім беруге аса
жауапты қарауды басты міндет етіп қойып отыр.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейін білім беруді дамыту
тұжырымдамасында: Мектепке дейінгі білім беру жүйесін қайта қалпына келтіру
үшін мемлекеттік тұрғыдағы іс-шараларды жүйелі түрде асыруға тура келеді.
Ол үшін: мектепке дейінгі ұйымдарды ашу, жабылып қалған бала бақшаларды
қалпына келтіру, мемлекеттік емес бала-бақшаларды ашу,сияқты т.б. [2].
Бала бақша жұмысын қайта жаңғырту сияқты мақсаттар жүзеге асырылуы тиіс
делінген болатын.
Мектепке дейінгі балалардың құрастыру іс-әрекетіндегі қабылдауын
қалыптастыру және дамыту, оны жүзеге асырудың негізгі механизмі (тетігі)
білім мен тәрбиелеу жүйесі. Баланың қабылдауын дамыту, яғни ықпал жасау ол
төңіректегі адамдардың қатынасынан ғана мүмкін болады.
Қабылдау - айналадағы ортаның заттары мен құбылыстары адамның сезім
органдарына тікелей әсер еткенде, адамның сол заттар мен құбылыстарды
бейнелеу процесі [5]. Бала өмірінің алғашқы жылында өзіне бұрыннан таныс
заттарды, адамдардын бейнесін жақсы қабылдайды.
Кеңістіктегі объектілерді қабылдау – күрделі процесс. Дүниедегі
заттардың барлығы кеңістікте орналасқан. Олардың әрқайсысының белгілі түр –
тұрпаты бар: ұзын – қысқа, енді – енсіз, биік – аласа, үлкен – кіші т.б.
Олар бізден түрлі қашықтықтаорналасқан. Кеңістіктегі заттардың көлемін екі
көзбен, яғни бинокульярлық көрудің маңызы зор. Бір көзбен көру
монокульярлық нәрселердің терендігі жөнінде дәл мағұлмат бере алмайды.
Бинокульярлық көруде екі көзге түсетін кескінқосылып, нәрсенің бедері айқын
сезіліп, бір кескінге айналады. Осылайша көріп, қабылдауда заттар тұтасып,
олардың қашықтығы, қоршауы, шамасы, түр - түсі, рельеф - бедері әртарапты
байқалып, анық көруге мүмкіндік туады.
Қашықтық пен заттар көлемін қабылдауда көздің конвергенциясы
(жақындауы), яғни екі көзбен көретін затқа бір көздей болып әрекет ету
қажет. Бұл жақын жердегі нәрселерді ажыратудан байқалады. Ал алыстағы
нәрселерге қарағанда олардың екіге бөлініп кетуін дивергенция дейді. Көздің
түрліше қашықтықтағы заттарды көруге бейімделу қабілеттілігін аккомадация
(көз үйрену) деп атайды. Қашықтықтағы нәрселерді қабылдау адамның өмір
тәжірбиесімен байланысты. Кеңістікті қабылдау жас кезден басталады. Бұл
ретте, орман ішінде бала мен кең далада өскен баланың кеңістікті қабылдауы
түрліше болып келеді.
Заттың бағытын қабылдау көздің торлы қабығындағы сәулеленумен қатар дене
қозғалысының жағдайына да байланысты. Адам заттардың бағытын тік тұрып не
отырып, көлбеу жағдайда ғана дұрыс қабылдайды. Кеңістікті дұрыс қабылдаудың
көлік жүргізушілер, ұшқыштар мен ғарышкерлер, суретшілер мен әскери
қызыметкерлер, дәлдік аппараттар жасайтын мамандар үшін маңызы зор.
Уақыт та – материяның өмір сүруінің объективті шындық формасы. Дүниедегі
материя мен заттардың бәрі де кеңістік пен уақыт ішінде қозғалыста болады.
Уақыт қабылдау бірнеше компоненттерден тұрады. Уақыт құбылыстың белгілі бір
ырғағымен өтеді. Уақыт қарқын арқылы өлшенеді. Қарқын – құбылыстардың
бірізді тездігінің не баяулығының көрсеткіші.Психология ғылымының негізгі
зерттеу аспектісі және әр жас кезеңінде баланың қабылдау ерекшелігін
айқындау болып табылады.
Құрастыру - белгілі мақсатқа бағытталған процесс. Оның нәтижесінде
белгілі бір шынайы зат алынады. Оның нәтижесінде балалар жеке бөліктерден
тұтас зат құрау, бір заттан заттардың жүйесін жасау әдіс – тәсілдерін
меңгереді. Құрастыру жемісті іс - әрекеттердің басқа түрлеріне де ұқсас.
Бірақ өзіне тән ерекшеліктері де бар.
Құрастыру барысында қандай да бір құрастырмалы затты немесе құрылысты
жасау үшін кез – келген бөлшектерді өз қалауынша біріктіре салуға
болмайтындығын бала түсіне бастайды.
Құрастыру іс - әрекеті құрастыру тәсілдерін немесе құрылыс жасауды үнемі
тексеріп отыруды талап етеді. Себебі, құрастырудың кейбір бөлшектері
орнықты болмаса құрастыру нәтижесі дұрыс болмайтынын бала түсінеді.
Құрастыру затты көріп, оның атқаратын қызметін түсіне білуін дамытады
және құрастыратын заттың түрлі бөлшектерінің қасиеттері жөнінде едәуір
толығырақ түсінік алуына мүмкіндік береді. Бала өз тәжірибесі арқылы кейбір
бөлшектер кез – келген күйде, ал басқалары тек белгілі бір қалыпта ғана
орнықты болатынына, бөлшектерді түрліше ұштастырғанда орнықтылықтың да
түрліше болатындығына көзі жетеді
Құрастыру іс-әрекеті бұл істің өз тәсілдерін құрастыруды тұрғызумен
тексеруде өз тәсілдерін талап етеді. Құрастыру нәрсені көріп, оның
атқаратын қызметін түсіне білуді дамытады, құрастыратын заттың түрлі
бөлшектерінің қасиеттері жөнінде едәуір толығырақ түсінік алуға мүмкіндік
береді. Құрастыру (конструкциялау) іс-әрекет сабақтарда мектепке дейінгі
бала бойында тәрбиешіні тындай алушылық ой міндеттерін қабылдап оны шешудің
жолын таба білушілік сияқты маңызды қасиеттер қалыптасады.
Сонымен, „Қарлығыш“ атты баламалы бағдарламасында құрастыруға үлкен мән
берген. Демек, көркемдік-құрастыруға оқыту барысында балалар еркін
материалдарды эксперименттеп, түрлі құрастыру және шығармашылық
міндеттерді шешудің маңызы зор.
Құрастыру деген атау түрлі бөліктердің, элементтердің өзара жағдайын
анықтап, заттардың біртұтастығын білдіреді. Құрастыру екі түрге бөлінеді:
техникалық және көркемдік.
Техникалық құрастыруға құрылыс материалдан:
* геометриялық пішіндегі ағаш бөліктері;
* түрлі құрастыру бөліктерді бекіту тәсілі;
* ірі габариттік блок модулі;
• қағаздан, картоннан, қораптан және басқа материалдардан құрастыру
тәсілі жатады.
Техникалық құрастыруда балалар шынайы объектіні құрастырады мекеменің
төбесі мен терезесі; кеме, қайық, зымыран, т.с.с.
Балалар көркемдік құрастыруда бейнені жасауда қағазды, табиғи, қалдық
материалдарды қолданады.
Осылайша, құрастыру әр түрлі материалдан тұруы мүмкін:
* дәстүрлі қағаз, түрлі картон және картон қорапша;
* тіс пастасы, шырын қораптары;
* табиғи материалдар (жаңғақ, бүршік, ұлу қабыршағы);
* графикалық, кескіндемелік, пластикалың материал және т.с.с.
Барлық материалдарды жекелей, сонымен бірге, мүмкіндігінше өзара
біріктіріп, үйлестіре қолдануға болады.
Макет құрастыру да шығармашылық құрастыру әрекетіне жатады және топта
өте тартымды ойын кеңістігіне ретінде қолданылуы мүмкін.
Макеттер әр түрлі болуы мүмкін: еден, үстел үсті, қабырғада, нысананың
алдыңғы қатарда орналасуы, ал бейнесі - артқы қатарда. Макет натураның
нақты ерекшеліктерін, нысананың белгілерін және мағыналық жағын суреттейді.
Ұрпақтың өсіп-өркендеуі, жан-жақты дамуы болашағымыздың гүлденуіне жол
ашады. Сондықтан мектеп дейінгі балалардың қабылдау ерекшелігін зерттеу
бүгінгі өмірге қажет. Осыған орай, мектепке дейінгі балалардың құрастыру
процесіндегі қабылдау қабілетін айқындау үшін біз, Мектепке дейінгі
балалардың қабылдау ерекшелігі құрастыру сабағы - атты дипломдық
жұмысымыздың негізі етіп алдық.
Зерттеу мақсаты: құрастыру сабағында балалардың қабылдау ерекшелігінің
мәнін ашып көрсету.
Зерттеу нысаны: құрастыру сабағы.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі балалардың құрастыру процесіндегі
қабылдауы.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер құрастыру процесінде қабылдау ерекшелігі
ескерілсе, онда мектепке дейінгі балалардың құрастыру сабағы оңтайлы
өтеді.
Зерттеу міндеттері:
- қабылдау, көріп қабылдау, естіп қабылдау, қимыл -
қозғалыс арқылы қабылдау, кеңістікті бағдарлау, құрастыру,
сенсорлық ұғымдарының мәнін ашу;
- балалардың конструкциялық процесіндегі форманы, көлемді,
кеңістікті қабылдау ерекшелігін анықтау,
- конструкция сабағының мазмұнын ғылыми-теориялық тұрғыдан
негіздеу;
- құрастыру сабағында балалардың қабылдау ерекшелігін ескерудің
тиімділігін эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі: мектеп жасына дейінгі
балалардың қабылдау процесін қарастырған ғалым- психологтар: Л.С.Венгер,
А.А.Люблинская, Л.И.Божович т.б. зерттеулері алынды.
Зерттеу нәтижелерінің сынақтан өтуі: Қарағанды қаласының Балдырған
балабақшасында жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1 Қабылдау процесінің ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Шетел, отандық ғалымдардың еңбектеріндегі қабылдау мәселесі туралы
түсінік
Қабылдау - айналадағы ортаның заттары мен құбылыстары адамның сезім
органдарына тікелей әсер еткенде, адамның сол заттар мен құбылыстарды
бейнелеу процесі[5]. Бала өмірінің алғашқы жылында өзіне бұрыннан таныс
заттарды, адамдардын бейнесін жақсы қабылдайды.
Адам түйсік арқылы заттар мен нәрселердің жеке қасиеттерін, мысалы,
алдымнан бір нәрсе жалт етті, маған суық бір нәрсе жармасты деген
сияқты сапаларын білетін болса, ал қабылдау арқылы зат немесе құбылыстың
тұтас бейнесін көрсетеді. Мысалы: жарық, ойнап жүрген сәби, кең бөлме, өсіп
тұрған жеміс ағашы. Қабылдау – затты тұтас бейнелеуге бейімді процесс.
Түйсікке қарағанда, қабылдау – шындықты бейнелеудің неғұрлым жоғары
формасы.
Қабылдауда заттардың құбылыстардың түсі, дыбысы, дәмі, иісі, формасы
т.б. қасиеттері тұтас күйінде бейнеленеді.
Қабылдау құрамына адамдардың өмір тәжірбиесі білімнің де маңызы бар.
Бірақ қабылдау түйсік сияқты бір ғана анализаторлың қызметі емес бірнеше
анализаторлың қызметі.
Гештальтпсихологтар қабылдау тұтастығын заттармен құбылыстардың
объективті тұтастық қасиеттерінен емес, рухтың ішкі қасиетерінен, оның ең
бастапқы тұтастық құрылымынан деп түсіндірді. Олар қабылдау актінде өзіндік
түр құрау атқарылады бейнеленетін заттарға тұтастық және құрылымдық сипат
беріледі дейді[6]. Олар тұтастықты бейнелену әрекетінде пайда болады.
Субъективті сапа деп қана қарайды. Олардың көзқарасы бойынша, қабылдау
процесінде дүниедегі қым-қуыт ретсіздік белгілі бір құрылымға ауысып,
белгілі түрде енеді, соның нәтижесінде заттар тұтастанып көрінеді дейді.
Яғни, қабылдау дегеніміз дүниені қайта құру. Бұл идеалистік теория
қабылдауды іштен пайда болатын процесс деп түсіндіреді де, бізді қоршаған
объективтік дүние заттары мен құбылыстарының қасиеттерінің тікелей бейнесі
болып саналатын түйсіктердің болуын іс-жүзінде жоққа шығарады.
Сонымен, қабылдау дегеніміз – заттар мен құбылыстардың өз қасиеттері
және бөлшектері жиынтығымен қосылып, сезім мүшелеріне тікелей әсер етуі
кезіндегі тұтас түрде бейнеленуі.
Қабылдаудың физиологиялық негізі – үлкен ми сыңарлары қабындағы күрделі
шартты рефлекторлық байланыстар, олар сыртқы тітіркендіргіштерден келетін
қозулардың бірігуі арқылы жүзеге асады. Қабылдауда бірнеше талдағыштардың
үйлесімді іс - әрекеті организмнің тітіркендіргіштердің тұтас жиынтығына
жауап беру реакциясы нәтижесінде бейнеленеді.
Мысалы, біз раушан гүлінің бейнесін қабылдағанда, ең алдымен, оның
әдемі түрін, тамаша түсін көреміз. Осындай жеке түйсіктердің бәрі мидың
қабығында қосылып, біртұтас болып бірігеді. Сөйтіп, біз бұл заттың раушан
гүл екенін білеміз. Бұл жерде ес процесі орын алады. Гүлдің исі бізді
шаттаңдырып, жақсы бір сезім тудырады. Ақырында қабылдауға ойлау процесі де
қатысып, біз раушан гүлінің қай сортқа жататыны туралы ойланып, өзімізше
қарапайым қорытынды жасаймыз.
Қабылдаудың түрлері. Қайта талдағыштың басым екендігіне байланысты көру,
есту, иіс, дәм, сипап сезу және қимыл – қозғалыс, кинестетикалық қабылдау
түрлері болып ажыратылады[6].
- көріп қабылдау (суретті, көрмені көріп).
-естіп қабылдау (әңгіме, ән т.б.)
- сипап қабылдау (заттың оның бөлшектерінің сапау арқылы бейнеленуі).
Кез келген қабыдау прцептивтік жүйенің яғни біреу емес бірнеше
талдағыштың қызметімен анықталады. Олардың мәні біркелкі бола бермейді,
кейбіреу жетекші болып табылады. Енді біреулері зат немесе құбылысты
қабылдайды., толықтырады. Мысалы: мұғалімді тыңдау кезінде есту талдағышы
жетекші болып есептеледі. Осы кезде көру, қимыл –қозғалыс т.б.
талдағыштардың қызметі жандалады да психикалық әрекет негізінен есту
қабылдауы түрінде болады. Қабылдаудың күрделі түрлерінде ең маңызды роль
қимыл-қозғалыс үлесіне тиеді.
Мысалы: заттарды шалып қарағанда көз көп қимыл жасайды, сипап
қабылдауда қол қимылдар жетекшілік етеді.
Түстерді қабылдау. Түстерді қабылдау үшін, сезім органдары икемделіп,
өздігінен бейімделеді немесе өзгертілген жағдайларға адаптациаланады. Бұл
адаптация әлде қайда маңызды. Сондықтанда сезім табалдырығы бір қалыпты
болмайды, ол үнемі қабылдаудың бір түрінен екіншісіне ауысқанда
өзгерісте болады.
Мысалы: жарықтан қараңғыға немесе керісінше қараңғыдан жарыққа
ауысқанда көздің сезімталдығы өзгеріске түседі. Бұл құбылыс көру
адаптациясы деп аталады. Яғни қарама қарсы бағыттқа бейімделу адам көзінің
толық көруге бейімделуі үшін оның ең әлсіз, сезімталдығы абсолюттік
бастамаға жақындауы жуық шамамен 40 минутты талап етеді. Осы уақыта көру
қабілетінің физиологиялық механизмі өзгеріске ұшырайды. Көздің бейімделуі
қараанғыдан жарыққа ауысуына байланысты барлығы да кері бағытта болады.
Көздің қараңғыға бейімделуі электромагнит толқындарының әсер ету
нәтижесінде пайда болады.
Егер бір уақыттың ішінде көзге ұзындығы 300 нен 780 милимикромға дейін
электромагнит толқындары әсер етсе біз жарықты сеземіз. Ұзындығы әр түрлі
толқындар әсер етсе ғана, көз заттың түсін, бояуын ажыратады. Ересек адам
180 түстен 10.000 мыңнан астам түстерді ажырата алады. Диапазонның ішіндегі
толқын ұзындығына байланысты өз кезегінде әр түрлі түстерді айыра алады.
Қабылдаудың негізгі ерекшеліктері:
Сезімдік таным процесі ретінде қабылдаудың өзіне тән ерекшеліктері бар:
а) Қабылдаудың тұтастығы. Бұл қасиет бойынша заттар мен нәрселердің
сыртқы түріне қарай бөлшектеніп, ажыратылып тұрғанына қарамастан, оларды
тұтас түрінде қабылдаймыз. Мысалы, кесінділер бір – бірінен бөлек
тұрғанымен ∆, оларды ұшбұрыш деп білеміз. Немесе Мәриям Жагорқызының
Дударай әнінен үзінді еститін болсақ та, сол әннің мазмұнын толық
қабылдаймыз.
ә) Қабылдаудың мағыналылығы. Қабылданған объект тұтас болады, оның мән –
жәйы сөзбен беріледі, мазмұны тұжырымдалады. Қабылдау мағынасының қарапайым
түрі – тану. Тану жалпылап тану немесе талғаусыз тану және даралық тану
болып бөлінеді. Жалпылап тануда нәрселердің жай – жапсары терең біліне
бермейді, ал даралап тануда заттар мен құбылыстарды білу анық, толық түрде
болады. Мысалы, адам көп киімнің ішінен өз киімін таниды, немесе көп адам
ішінен өзіне таныс кісіні ажырата алады. Сондай – ақ, сәби де бірнеше
адамның ішінен өзінің ата – анасын, жақын туыстарын тани алады.
б) Қабылдаудың таңдамалылығы толып жатқан объектілердің бірін таңдап
алудан көрінеді. Мұның мәнісі әрбір нәрсенің сапасын , қасиетін қабылдау
болып табылады.Қабылдаудың таңдамалы болуындағы тағы бір ерекшелік – заттың
сыртқы түрін қабылдауда хабарлаушы мәнің болуы. Мұны контур деп
атайды. Бұл заттың кескіні (фигурасы) мен фоның қабылдау. Мысалы:
мұғалімге жауап ь\берген оқушы оның фигурасы болса, қалғандары оның фоны
болып табылады.
в) Қабылдаудың тұрақтылығы (константтылығы). Сыртқы жағдайдың өзгеруіне
қарамастан , заттар сол күйінде өз қалпында қабылданады. Заттар мен
нәрселерді қабылдаудағы тұрақтылық адамның өмір тәжірбиесіне байланысты.
г) Апперцепция - латын сөзі, қазақша қабылдауға қосымша деген мағынаны
білдіреді. Латынша ап - үстеме жұрнақ, перцепцио - қабылдау. Адамның
психологиялық жәй-күйі мен оның өткендегі өмір тәжірбесінің
мазмұнын қабылдауда мұның маңызы ерекше. Бұрынғы тәжірбелер жаңа
нәрселерді қабылдауда танымдық өлшем қызыметін атқарады. Апперцепцияның
тұрақты және уақытша дейтін екі түрі бар. Тұрақты апперцепция адамның
қызығуы мен дүниетанымына, мамандығы мен білім деңгейіне байланысты болып
отырады. Мысалы, түбір деген сөзді филолог пен биологтың, математик пен
химиктің қабылдауы түрліше. Уақытша апперцепция адамның әр түрлі алдануы
(иллюзия) салдарынан жаңсақ пікірлер туғызады.
ғ) Иллюзия - латын сөзі, мағынасы – алдану. Алдануда қабылданған
нәрселер мензаттар біріне – бірі сәйкес келмей, бұрмаланады. Стақан
ішіндегі суға қасықты салғанда кескінің кесінді болып көрінуі де -
алданудың бір
мысалы. Әдетте, қабылдау заты мен оның сезілген бейнесі өзара тепе – тең
адекватты болып келеді. Алайда, көру арқылы қабылдауда алданулар болып
тұрады.
Жүйке жүйесінің ауыруға шалдығуына байланысты жалған, теріс,
бұрмаланған бейнелер туады. Осы орайда галлюцинация деп аталатын жағдай
бар. Бұл термин қиялдану, шатасу деген түсінікті білдіреді. Мұндай жайттар
улы дәрілерді қолданған адамдарда, маскүнемдікке салынған кісілер мен
нашақорларда жиі кездеседі. Ондай адамдар жүйке жүйесінің ауыруына ұшырау
салдарынан әрбір нәрсені бұрмалап қарайды да, өзінен - өзі отырса да айқай
– шу естиді, үстінде не кеудесінде бір нәрсе жорғалап бара жатқандай
болады.
Бақылау және бақылампаздық
Бақылау не байқау дегеніміз – белгілі мақсат қойып, объектіні әдейі
қабылдау. Көріп қана қою жеткіліксіз, затты білу үшін көзқарас, пікір
керек. Бақылау - әрі жүйелі, әрі мақсатты процесс, арнайы жүргізілетін
әрекет. Ой жүгірту, зейін қою – бақылаудағы негізгі әрекеттер. Ұлы физиолог
ғалым И. П. Павлов бақылауға ерекше мән беріп, лабараториясының
мандайшасына бақылау деген сөзді үш қайтара жазып қойған.
Бақылампаздық – адамға ерекше бір пайдалы қасиет. Бұл бойынша көпшілік
көрмеген нәрсені, сапаны, ерекшеліктерді бақылап, оларды ажыратып отырады.
Қазақ халқының өмір тіршілігінде бақылампаздықты дәріптейтін мысалдар көп.
Ы. Алтынсариннің Үш жолаушы деген әңгімесінде түйесін жоғалтқан
адам үш жолаушыға қарсы кездесіп қалып, жоғалған малын іздеп келе жатқанын
айтады. Жолаушылар малдың ақсақтығын, бір көзінің соқырлығын және құйрығы
шолақ екендігін айтып береті... Мұндай бақылампаздық жолаушылардың шаруа,
өмір тәжірибесі мол адамдар екенін білдіреді[3].
Мал бағып тіршілік еткен қазақ жұрты әрбір мал түлігінің мінез – құлқы
мен қылығын, ауа райы мен жер жағдайына бейімделіп тіршілік етуін жақсы
білген. Осы орайда, қазақтар жоғалған малдың ізіне түсіп, іздестіріп тауып
алатын болған. Бұл ретте, олар мал қай күні жоғалды, сол күні ауа райы
қандай болған еді деген мәселелерге ерекше мән берген. Өйткені, уақ мал
(қой – ешкі) желді, жаңбырлы, суық күндері ықтап кетеді де, ал жылқы
керісінше желдеп кетеді. Осындай жайыттардан жақсы хабардар жандар жоғалған
түліктің қайсысын қайдан, қалай іздеу керектігін де анық білетін болған.
Бақылау белгілі бір заттар мен құбылыстарды жүйелі түрде қабылдау
әрекеті болып саналса, Бақылампаздық – адамның жеке басына тән, танып
білуге қызығу мен құмарту қасиеті болып есептеледі. Қабылдау – түйсікке
қарағанда күрделі процесс. Бұл процесте бірнеше талдағыштар бірлесіп жұмыс
атқарады. Жүйелі, мақсатты бақылау – кез-келген жұмыста табысты болудың
шарты.
Материалистік ілім материя мен болмыстың өмір сүруінің екі түрлі формасы
бар деп санайды. Олар – кеңістік пен уақыт. Бұл формалар шексіз. Уақыт пен
кеңістікті түйсіну адамның тіршілік етуіне қолайлы жағдай жасап, дұрыс
бағдар көрсетеді. Сол арқылы адам өз түсінігінентысқары объективті болмысты
бейнелегенде оның өмір сүрген ортасы жайында қажетті мәліметтерді біліп,
тіршілік ету жағдайына бейімделеді.
Кеңістіктегі объектілерді қабылдау – күрделі процесс. Дүниедегі
заттардың барлығы кеңістікте орналасқан. Олардың әрқайсысының белгілі түр –
тұрпаты бар: ұзын – қысқа, енді – енсіз, биік – аласа, үлкен – кіші т.б.
Олар бізден түрлі қашықтықтаорналасқан. Кеңістіктегі заттардың көлемін екі
көзбен, яғни бинокульярлық көрудің маңызы зор. Бір көзбен көру
монокульярлық нәрселердің терендігі жөнінде дәл мағұлмат бере алмайды.
Бинокульярлық көруде екі көзге түсетін кескінқосылып, нәрсенің бедері айқын
сезіліп, бір кескінге айналады. Осылайша көріп, қабылдауда заттар тұтасып,
олардың қашықтығы, қоршауы, шамасы, түр - түсі, рельеф - бедері әртарапты
байқалып, анық көруге мүмкіндік туады.
Қашықтық пен заттар көлемін қабылдауда көздің конвергенциясы
(жақындауы), яғни екі көзбен көретін затқа бір көздей болып әрекет ету
қажет. Бұл жақын жердегі нәрселерді ажыратудан байқалады. Ал алыстағы
нәрселерге қарағанда олардың екіге бөлініп кетуін дивергенция дейді. Көздің
түрліше қашықтықтағы заттарды көруге бейімделу қабілеттілігін аккомадация
(көз үйрену) деп атайды. Қашықтықтағы нәрселерді қабылдау адамның өмір
тәжірбиесімен байланысты. Кеңістікті қабылдау жас кезден басталады. Бұл
ретте, орман ішінде бала мен кең далада өскен баланың кеңістікті қабылдауы
түрліше болып келеді.
Заттың бағытын қабылдау көздің торлы қабығындағы сәулеленумен қатар дене
қозғалысының жағдайына да байланысты. Адам заттардың бағытын тік тұрып не
отырып, көлбеу жағдайда ғана дұрыс қабылдайды. Кеңістікті дұрыс қабылдаудың
көлік жүргізушілер, ұшқыштар мен ғарышкерлер, суретшілер мен әскери
қызыметкерлер, дәлдік аппараттар жасайтын мамандар үшін маңызы зор.
Уақыт та – материяның өмір сүруінің объективті шындық формасы.
Дүниедегі материя мен заттардың бәрі де кеңістік пен уақыт ішінде
қозғалыста болады. Уақыт қабылдау бірнеше компоненттерден тұрады. Уақыт
құбылыстың белгілі бір ырғағымен өтеді. Уақыт қарқын арқылы өлшенеді.
Қарқын – құбылыстардың бірізді тездігінің не баяулығының көрсеткіші.
Уақыт қабылдауда субъективтік мезеттер ерекше орын алады. Өткен шақ
жылдам, қысқа мерзімде өткен сияқты. Оны дәуір, кезең ғасыр, жылдармен
өлшейді. Соған орай өткен уақиғалар көмескі болып қабылданады. Осы шақ та
ғасыр, жыл, ай, күн, сағатпен өлшенеді. Бұл нақтылы ізбен қабылданады.
Өткен шақтың тез өтуі, келер шақтың ұзақ болып көрінуі субъективті
жағдайларға байланысты уақыт қызықты болса, тез өтеді, қызықсыз болса,
ұзаққа созылады.
Қабылдаудағы типтік айырмашылықтар:
Қабылдау барлық адамдарда бірдей бола бермейді. Мұнда топ адамдарға тән
типтік айырмашылықтар да бар. Француз психологі А. Бине адамдардың
қабылдауын арнайы зерттеп, оның типтік сипатта болатынын әдейі жүргізген
тәжірибелер арқылы көрсетеді. Мысалы, біреулер өзі тартқан шылымына қарап
отырып, оның түрің, сипат – ерекшелігін тәптіштеп айтып береді. Ал екінші
біреулер шылым туралы көрген – білгенін әңгіме етеді. А. Биненің зерттеуі
бойынша, алғашқылары – баяндау типі, екіншілері – түсіндіруші тип[4].
Қабылдауда қабылданған нәрселердің қасиет – сипаттарына, ұсақ
түйектеріне мән бермеу сияқты біріктіруші (синтездік) және заттардың ұсақ –
түйегінең шыға алмау тәрізді талдаушы типтерде кездеседі. Халық даналығында
бұл типтер – Көрмес түйені де көрмес, Түймедей нәрсені түйедей етіп
көрсету дегендей анықтамаларға ие. Икемді тип – талдағыштық-
біріктірушітип. Қабылдаудағы объективтік және субъективтік типтер де өмірде
кездесе береді
Алайда, баланың қабылдауының жаңа іс - әрекеттерді игеруі затты, қимылды
орындай отырып, көзбен байқап бағдарлауға кешуінен көрінеді. Ол керек
заттар мен бөлшектерін көзбен іріктеп, қажетті іс-әретті алдын-ала байқап
қарамай-ақ бірден жүзеге асады.
Психолог М.И.Лисина зерттеуі бойынша баланын ең алғашқы танымдық
әрекеті 2,5 айдан кейін-ақ байқалынады. Ол өзінің ырықсыз қозғалыс
әрекетінің негізінде қабылдауға баса назар аударады [27].
Балалар психологиясында мектепке дейінгі бала әлі де болса, қоршаған
ортаны, ортадағы заттарды, қүбылыстарды тұтастай қабылдай алмайды деген
талас бар. Өйткені олар заттың жеке белгілері мен қасиеттерін қабылдайды.
Оларда әлі де болса затты талдап қабылдау жетіспейді. Олар
заттың өзіне ұнаған бөлігін ғана көзбен көріп, сыртқы белгілерін
қабылдайды. Бала қабылдаған заттың бейнесін тізбектеп айта алмағанымен,
оның өзара байланысын көрсете алады.
3 жастан бастап бала үзік сызықпен сызылған бейнені тұтас зат деп
қабылдайды. 4,5 -5,5 жастағы бала затты сипап сезу арқылы қабылдайды.
Мектепке дейінгі балалармен көлемдіктің қатынастығын қалай қабылдауын
Данюшевская зерттеді [24].
Ф.Р.Розенфельдтің тәжірбиесінде балаларға бір кезде тері сезімі арқылы,
басқа кезде көз көру қабілеті арқылы ор түрлі мөлшерлі жалпақ пішіндер
арасында ұсынылған үлгіге (элмикс) ұқсаған пішінді табуға тапсырма
берілген. Автор көрсеткендей, екі кезде де мектепке дейінгі
сәбилер формасы үлгімен ең ұқсасты, бірақ мөлшері басқа пішінді таңдаған.
Ал мектепке дейінгі ересектер екі кезде де пішіндердің арасында ұсынылған
үлгімен формасы да мөлшсрі ұксас табуға тырысты.
Фолькелт екі объектілерден тұрған таддау әдістемесін қолданып
(коңыраудың үні шығатын), 2-ден 3 жасқа дейінгі балалар коломдіктің күрделі
жіп-жіңішке айырмашылығьша жететінін көрсетті [24.
Конструкциялау әрекетінін басқа түрлеріне қарағанда балалардың
техникалық қабілеттіліктерін дамытуға негіз дайындайды. Бұл жеке бастың
жан
жақты дамуы үшін өте маңызды. Көптеген көрнекті техника өнер
тапқыштардың өмір баяндары бұл кабілеттіліктерін кейде мектеп жасына
дейінгі жаста көрінетінін көрсеттеді. Бұған көрнекі өнер тапқыштар А.С.
Яколевтің, И.П.Кульибиннің, В.А.Василевтің, Т.А.Эдисонның және басқалардың
балалық шағы мысал бола алады[34].
Мектепке дейінгі балалардың алдындағы балалармен форманы қабылдау
процессін жүйелеу зерттеумен Л.А Венгер айналасқан[9]. Ол 5-айлық
балалармен форманы айырып зерттеу үшін тағамдык жәрдемінде шартты
рефлекторлық әдістемені қодданған Фолькельт, Линга Н.Л. Фигурна мен
Денисовалардың деректерін төменгі жас шамасына сипатталады деп есептемеген.
яғни, атап айтылған авторлар индикатор ретінде қолдардың қимылын сыналған
обьектіге қарай тұлғаның айырмашылығын қолданып, төрт бұрыш, дөңгелек,
үшбұрыш, сопақша мен жүлдызшаның айыруына жетті. Ал Л.А Венгер бойынша
мынадай мақсат қойды: қағып ұстап алатын акт әлі қалыптастырмаған балада
форманы айыру кабілеті бар ма скенін анықтау.
Балалар әлі пішіндердің нұсқасын көзқарасымен қарап үлгермейді, бұл
қоздырғыштардың сапаларын моделдемейді. Сондықтан айыру және бөлу дегендей
карапайым формалардың табиғаты жөніндс мәселе тұрады.
Л.А Венгердің тәжірибесінде 2-3 жасар балалардың алдында іші қуыс
затгардың бір тесігінің оларға қараған төртбұрышты, үшбұрышты, жалпағымеи
геометриялық пішінді өткізу. Бұл мақсатқа жету үшін балаға алдымен пішіннің
формасына сай келетін тесікті таңдау керек. Пішін мен тесіктің формаларымен
тәжірибелік салыстыру негізінде көз қабілет арқылы оларды бір бірімеп
салыстырып дүрыс шешімге келді [9].
З.М. Истомин, С.Н. ІІІабалин, Б.Н. Хачапуридзе, Н.Г. Салмин, А.А.
Люблинская, А.В. Козырева, СМ. Лисина, Х.К. Шерьязданова
зерттеулерінде көрсеткендей, зат формасын белгілеу баланын басқа
заттардан бөліп қарап, тануының маңызды шартын анықтаған [34] Сонымен
қатар баланың кеңістікті қабылдауына педагог Ушинский зерттеу жүргізген.
Балалар кеңістікті көріп, жіктей білуге үйрету тәжірбиесінде ұсынылған
әдістеменің екі варианты қолданылады. Оның біріндс екі зат сақталады да,
олардың кеңістіктегі өзара қатынасы өзгертіліп отырылады. Екінші варианта
заттар алмастырылып, олардың қатынастары сакталынады: Кесе стаканның
алдында тұр, Кубик жаңғақтың алдында тұр, - деген сияқты оларды
белгілейтін сөз д, өзгереді. Балалар осылайша заттар арасындағы кеңістік
қатынасты біледі.
Балалардың тануы бойынша кеңістік әрекетін модельдеуін меңгеруін
кездейсоқ емес, жалпы ойлау қабілетінің психологиялық мазмүны ретіндс
маңызды компонент екенін анықтайды (Л.А.Венгер) [9] .
Мектепке дейінгі кезеңде бастапқыда қажетті жалпы түсінікті
қалыптастыру үшін заттық-кеңістік шындық туралы орта, содан соң
геометриялық кеңістік туралы көпеген қарапайым және қиын географиялық
түсініктердің қалыптасуы үшін алғашқы негіз салынады. Бүл алғашқы негізді
мағынасын зерттеуші И.С. Якиманская осылай анықтайды [45].
Егер түйсік сыртқы дуние заттар мен құбылыстарынын жеке қасиеттерімен
сапаларының миымызда бейнеленуі болса, қабылдау затгармен құбылыстардың
мида тұтастай бейнеленуі болып табылады.
Сонымен церебральды тамырдың орта аралық байланыстың жоғарғы пластикасы
кішкентай мектеп окып жүрген жасында қабылдаудың жоғары формасының дамуымен
және оның негізгі қасиеттермен айкындалады.
Бұл кезенде қабылдаудың сапасының дамуының эффективті компенсациясы
ретінде қабылдауды жүзеге асыратын, күрделі функционалды жүйе қүру,
проекционды және ассоцитивті тамырлы сызық перцептивті оқуды қажет екенін
көрсетеді.
Перцептивті оқу процесінде қабылдау сапасының дамуының сөйлеуде
перцептивті процессті максималды қаратуға көруде перцепцияның
интеллектуализациясы белгілі бір деңгейде қабылдаудың бұзылуына әсерін
тигізеді. Көрнекілдік бейнені құру жәнс тану перцептивті иәтежесінің
жандануына ойлау операциясы мен белгілі бір қабілетін белсенді түрде
бағдарлау негізінде жүзеге асады. Қабылдаудын заттылығы мен таңдамалылығы.
Заттылығы сыртқы әлемнің объектілерінің қызметтері мен
белгілердің құрылу бейнесіндегі сипат, ол осы объектіге
объектіден альнған мағлұматтарды жатқызуымен сипатталады.
Заттылығы қабылдаудың ірге тастық сапасы, одан баска барлық сапалар
туындайды.
Тандамалық қабылдаудың олардың көп түрлі ортасының көрінісі және
белгілі обьектілерді ерекшелеумен айкындалады. Таңдау баланың назары,
эмоционалды өрісі, қызығушылығы, мотивациясына байланысты. Заттылық пен
таңдау сыртқы әсерді айқындау сапасынан байланысты. Көру қабілеті төмен
балаларда қабылдау біріктіруге әкелуІ мүмкін. Кейбір объектілердің
белгілері балаға эмоционалды әсср етудің кемуіне яғни оның көрермендік
ортаға оның мүддесін нашарлатады, ол өз кезегінде қабылдаудың белсенділігі
мен таңдамасына теріс әссрін тигізеді[31].
(Көз - қолдың) бірлік жүйесі баланың затты - практикалық жүйесі өте
маңызды, яғни әр түрлі оқу және еңбектІк қызмет түрлерінде қол қозғалысының
бақылауы талап етілмек. Балалардың пішінмен жұмыс жасауы қол қозғалысын,
саусақ қимылдарын, көрерменді моторлық координациясы, заттармен мақсатты
маникуляцияларын, микро жазықтықта бағдарлы әдеттерін және де көз мөлшері
мен жадының проприоцептивті қозғалысын дамытады. Заттың интермодальды
қабылдау процесінде олардың көрерменді ұғынушылық зерттемесі ерекше
мағынаға ие. Бала қолымен түрту арқылы объектіні көз қозғалысы арқылы
қарауы күрделі тактильды - моторлы және көрермендік өзара әрекеті негізінде
затты қабылдау қүрылады.
Затты практикалық қызмет процесінде интермодельді қабылдауды дамыту
әдістемесі балалардың затты қабылдау сапасын құру кепілдемесімен
түсіндірілуі мүмкін.
Материал. Түзету сабақтарында конструктордың әртүрлі қиышпылық
дәрежесі, олардың үлгісі мен натуралды затгар колданылады. Патуралды
заттарға геометриялык фигуралар, заттар, геометриялық фигуралар
комбипациясынан құралатын адам, өсімдік және жануарлар әлемінің өмір сүру
пәндері жатады. Дидактикалык материалдарды балаларға тұрмыста белгілі
маңыздылыққа ие болатын заттар мен олардың модельдерімен қақтығысуы керек
(ыдыс - аяк, киім, жиһаз). Моделдер көмегімен шынайы өмірде оқу тәрбиелік
процесінде бала қақтығысатын сол көрермендік бейне затын құру кажет. Модель
- не заттың натуралды нақты көшірмесі немесе масштабы өзгерген болуы
мүмкін. Модель натурамен оқу кезінде ұсыныла алмайтын сол заттың
қасиеттерімен баланы таныстыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар
дидактикалык материалдарда натуралды заттармен модельдердің сәйкес кескін
үсынылуы керек.
Оқытатын тапсырмаларды орындаудағы стратегиялар мен қабылдаулар.
Баланың затпен жұмыс педагог орналастыратын материалдардан бөлек көптеген
тасырмалар нұсқасына ие. Ең алдымен баланы суреттегі кескінмен сәйкес оның
салыстырмалы және затты көрерменді түсінікті зерттеу әдісін оқыту қажет.
Балаларды заттың сипаггық белгілері мен оның кескінін оқыту қажет, содан
оларды салыстырып, пайда болған ұқсастық пен айрмашылықты табу керек.
Балаға қатардан бес, жеті, он кескіннсн тұратын белгілі зат кескінінен
сәйкес, зат қатарына кескінді таңдап алуды үсынуға болады. Маңызыды әдіс
балаларды бейне бойынша жеке оның бөліктерін таңдау, педагогтың сөзбен
суреттеуі бойынша ұсыныс арқылы суретте ұсынылған заттарды қүруга үйрету
болып табылады.
Балаларда затты жазықтық елестетуді, затың жазықтықта орналасуьн жүзеге
асыра білуді, перцептивті жазықтық құрылымын өзгертуге, олардың кескінімен
шынайы затты қатыстьгра білу қалыптасады.
Қабылдау біртұтастылығы біртұтасты бейненің қалыптасуы
объектінің ерекше жиынтыгы. Қабылдаудың бұл сапасы жадының ойлаудың
механизмімен байланысты. Біртұтастық салыстыруға бейне ретінде элементтер
олардың өзара қарым - қатынастары алынбайтыны тізімделеді. Бірініші
деңгейдегі белгілердің өзара байланысты кешені белгілі класқа өткізеді. Бүл
30.00.39.16068 Аманова интегралды ерекше белгі таныс обьектІнің тану
процесінде қолданылады М.С Шехтер 1995[33].
Құрлымдық және детальдық қабылдау процесінде олардың бірін берілген
объектілер класына жалпы үксастықты индивидтің қолдану қабілетімен
айқындалған. Біртұтас нормальды көру барысында қабылдау эмпирикасы
қүрылады. Көруі төмен балаларда біртүтастылық механизімнің бүзылғаны сыртқы
әлемді түсінуде толық емес және нақтысыз қабылдаудың, фрагментерін
анықтайды. Сонымсн қатар, сенсорлы белгілерді айырылу механизімнің
бұзылуымен түсіндірілетін қабылдаудың құрылымдық және детальдықтығы
айтарлықтай өзгеріске үшырайды.
Қазіргі кезеңдегі әдебиеттерді нормалды көру барысында қабылдаудың
біртұтастығын құруға әртүрлі теориялық возурениясы болады. Сенсорлық
бейнеде гештальтпсихология тұтастығында перцептивті жазықтықта бір сәтте
болған елес акт қатынасы қалыптасады. Тұтас бейне оны сезуді құрайтын
санаға сәйкес келмейді. Тұтас құрылымға элеменггерді топтау жақындасу
факторлары, жақсы ұсьныстар барысында жүзеге асады.
Біздің зерттемелерде нашар көретін балаларда көрермендік бейнені тану
және құрастыру стимультілігін бұзған кескін белгілерін дұрыс айыра білу
ықтималдырығының айтарлықтай төмендегей куәландыратын экспериментальды
мәліметтер алынган (Л. П. Григорьева, 1985). бұл мәліметтер көруі нашар
балаларды арнайы перцептивті оқытуда көрермендік бейнені құрастыруды
басқару қажеттілігін айқындайды. Сондай-ақ педагог танудың әртүрлі
этаптарында баланы объект элементтерін дискретті айыра білу назарын салады
және де оны бір тұтас қабылдауға бағдарлайды. Баланы жүйелі перцептивті
оқыту барысында қабылдаудың біртұтастығының бұзылу компенсациясынында
көптеген тиімділікті күтуге болады.
Қабылдаудың көрнекілі-бейнелі және бір тұтастығын дамыту әдісі.
Көрнекілі материалдармен жүмыстың стратегиялары мен тәсілдері.
Перцептивті тұтастықты құрастырды жеңілдететіп балалардың аналитикалық
қабылдау әдеттері дамыту қажет.
Педагог ең алғашқы түзету сабақтарында көрермендер ортасында балаларды
бағдарлы-зерттеу кызыметін ұйымдастыру. Баладан суретті тауып алып.
Ойынфолдық жазықтығын ерекшелеп, шекараларын анықтауды сұрайды. Бала
суретті объекті ретіндс ерекшелеп оның жазықтығына бағдарлануга үйренеді.
Жоғары-төменді, оң, сол, орталық бөлігін анықтайды. Содан кейін әлі
аякталмаған қабылдау процесін алғашқы тұтастығын құрастыру мақсатымен оның
контурын сызып, суреттегі заттың кескінін тауып алу нұсқасы беріледі.
Әрі қарай педагог баланы тек контурды ғана емес, сонымен қатар кескіннің
ішкі құрылымын қабылдауға үйретеді. Осы мақсатпен көрермендік талдау
жүргізіледі, яғни кескінді зерттеу кезінде жазыктықта салдарлы, астарланған
талдау болып табылады. Ол бөліктерге бөлінген болуы мүмкін, бала жазыктықта
орналасқан көлеміне байланысты оларға қатысты
бөліктердің сенсорлық сипаттарымен танысады. Бұл тұтас бейнелерді талдау
операциясын талдау үшін қажет. Сонымен қатар көрермендік жүйе алғашқы
фрагменітерін өңдейді сондай-ақ олардың құрлымына талдау жасайды. Осы
сатыда баланың кабылдау процесінің бірін берілген объектілер класының
жалпы ұқсастығы туралы білімін қолдануға болады. Төмен көру барысында
объектілердің нақты тұтас және құрылымдық қабылдауы кескінді зерттеу
стадиясын үйрену барысында жетіспеушілікке әкеп соғады.
Сондай-ақ перцептивті оқыту процесінде қабылдаудың түтастылығы мен
құрылымдылық сапасын құрастыру үш кезеңді қүрайды кескіннің алғашқы
қабылдауы бір түтастылық ретінде жалпы қабылдау, оның қүрылымы мен
ұқсастығы неғүрлым толық және жетілген оның құрылымы мен детальдары.
Түзету сабағы кезінде эталонда мағынасын табатын толық бейнені құру
керек. Бүл мақсатты жүзеге асыру үшін балаларға келесі тапсырмаларды
орындауды ұсынуға болады.
Толық кескінді оның жеке бөлшекерінен қүрастыру. Басында бала оның көру
жазықтығында орналасқан үлгілер бойынша кескінді қүрайды. Келесі кезеңде
педагог балаға бейнені көрсетіп, кескінді есінде сақтап қалуды сүрайды, оны
көру жазықтығынан алып тастап, одан кейін бала бейне-ұсынымы бойынша
кескінді қүрастырады. Содан кейін бала құрастырған кескінді түп нүсқасы мен
салыстыра отырып, одан қатені тауып жөнге келтіреді. Баланы педагогтың
сөзбен сипаттауы бойынша кескінді құрастыруды үйрету маңызды. Тұтастылық
және қүрылымдылықты қүрастыру үшін пайдалы жолы-кескіннің жеткіліксіз
фрагменттерін табу және толықтыру. Жинақта үштен, бестен, жеті және он
кескіннен қүралған бейне мен түтас кескін бойынша көрермендік ізденіс. Бүл
кескіннің тұтас белсенділігін ұғып түйсікке енгізуге мүмкіндік береді.
Үштен онға дейін түратын кескінді перцептивті жазықтықта екі немесе одан
көп белгілер бойынша кескінді көрермендік ізденіс. Бұндай тиіпті тапсырманы
орындау қабылдаудың біртұтастылығы мен құрылымдылығын қүруға, содан оң.
Сенсорлы эталондар жүйесі мен олардың арасындағы жүйенің байланысын қүрауға
мүмкіндік береді.
Бейне бойынша және бейнелік-елестету бойынша қарапайым және күрделі
гетерохромды суреттердің түрлі-түсті гаммасын қабылдау.
Берілген тапсырмаларды орындау сенсорлы елестету бұзылу барысында міне
моникалық және ойлау процесін қабылдау актісін белсенді түрде қатыстырумен
байланысты [45].
1.2 Баланың құрастыру іс-әрекетіндегі қабылдаудың алатын орны
Сыртқы бағдарлау қимылының көмегімен заттардың қасиеттерін салыстырудан,
салыстырудан бала заттардың қасиеттерін көзбен көріп,
бағдарлауға көшеді. Қабылдау іс-әрекетінің жаңа типі қалыптасады[45].
Бір заттың қасиеті бала үшін екінші бір заттың қасиеттірін өлшеуге
көмектесетін өлшемге, үлгіге айналады. Пирамиданың бір шығыршығы басқа
шығыршықтардың өлшемі таяқтың үзындығы-қашықтықтың өлшемі, қораптың
саңылауының формасы оған түсетін фигуралардың формасының өлшемі болады.
Бала формасы бойынша сосын көлеміне ақырында түсіне қарай іріктейді. Бұл
қабылдаудың жаңа түрлері алдымен затпен, практикалық қимыл жасау мүмкіндігі
соған байланысты қасиеттер де қалыптасады да, содан соң барып, басқа
қасиеттерге ауысады деген сөз. Баланың қабылдаудың жаңа түрін игеру
заттарды бүрын картиналарға фото суреттерге қарап, жеке белгілерін
салыстырып тануы жоюылуына себеп болады. Әр түрлді заттардың қасиеттер мен
- түрлі формасымен, түсімен, келемімен т.б танысқан бала осы қасиеттер
жайлы үғымдар қорын жинақтайды, мүның келешек баланың ақыл-ойының дамуы
үшін маңызы зор. Дегенмен, егер нәрсе тек қана баланың көз алдында тұрса,
тіпті бала оны ұстап қарау мүмкіндігіне ие болса, бірақ оның заттың
формасын, түсін, көлемін т.б қасиеттерін әдейі түсіндірудің қажеті болмаса,
мүның өзі әлде бір айқын үғымның қалыптасуына қол жеткізбейді. Мүндай үғым
белгілі бір қасиеті бар затпен қабылдау іс-әрекетін әлденеше рет
орындағаннан кейін ғана қалыптасады. Сондықтан заттың қасиеті туралы
үғымдарды жинақтау балының өзінің заттық іс-әрекеттерінде қаншалықты көріп
бағдарлай алатынына байланысты.
Мектеп жасына дейінгі балалық шақ кезеңі баланың белсенді сенсорлы
дамуының кезеңі болып келеді. Ең алдымен баланың сыртқы қасиеттерінің
қалыптасуы және кеңістіктегі құбылыстардың заттардың қарым-қатынастарының
қалыптасуын жетілдіреді.
Заттарды қабылдай отырып және олармен әрекет ете отырып, бала олардың
түсін, формасын, көлемін, салмағын т.б. қасиеттерін дәлірек бағалайды.
Психолог В.С. Мухинаның пікірінше, мектепке дейінгі жастағы баланың
сенсорлы дамуы өзара байланысқан екі жағдайда жүреді бірінші жағынан
заттардың әртүрлі қасиеттері туралы көріністерді меңгеру және олардың
кеңістікте әрі уақытқа байланысты қарым-қатынасының жүруін байқау,
екінші жағынан мектепке дейінгі жастағы бала қоршаған ортаны әлемді толық
және ыдыратып қабылдауға мүмкіндік беретін қабылдаудың жаңа әрекеттерін
меңгереді.
Мектепке дейінгі балалық шақта бала өзінің сенсорлық тәжірибесін
жинақтау нәтежесі болып табылатын заттық үлгілерді қолданудан көпшілік
қабылданған сенсорлық эталонға ауысады.
Сенсорлық эталондар дегеніміз - қасиеттер мен қарым-қатынастарының әр
түрінің негізгі жеке түрлер жөнінде адамзатта қалыптасқан түсініктер.
Бұларға түс, пішін, затардың шамасы т.б жатады. Пішінді қабылдауда
геометриялық пішіндер жөніндегі түсініктер, түсті қабылдауда, түстің жеті
спекторы ақ және қара жөніндегі түсініктер эталон болып табылады.
Табиғатта түс пеп пішіннің шексіз көп түрі бар, адамзат бұларды
әдеттегі жеке түрлерге келтіріп реттей біледі, бұл айналадағы дүниені
қоғамдық
тәжірибе айнасынан көргендей қабылдауға мүмкіндІк береді. Кез-келген
заттың пішінін белгілі бір геометриялык пішінге ұқсастыруға немесе
ксңістікте белгілі бір тәртіппсн орналасқан осындай бірнеше пішіндердің
үйлесімі ретінде қабылдауға болады. Біз заттардың қасиеттерін өзімізге
таныс үлгілердің жеке түрлері мен үйлесімі ретінде қабылдаймыз. Мектепке
дейінгі балалардың сенсорлық эталондарды игеруі балабақшасының
бағдарламасына сәйкес жеке геометриялық фигуралармен, түстермен танысудан
басталады. Баланы қасиеттердің жеке түрлерін көпшілік қабылданған үлгілерге
сәйкес ажырата алуды арнай үйретпегенін өзінде мектеп жасына дейінгі бала
құрастыру кезінде қажетті үлгілер болады. Ересектер балаға құрастыруга
көмектескенде қалай да негізгі пішіндер мен түстерді атайды.
Көпшілік қабылданған эталондарды меңгеруге қажетті жағдайлар алғашқы
рет әрекеттің тиімді түрлерінде жасалады. Балаларға құрастыруында белгілі
бір затты көрсете білу тапсырмасы қойылғанда ол осы заттың ерекшіліктерін
қолындағы материал ерекшеліктеріне катыстылығы айқындалуға тырысады. Бұл
баланы материалды бірнеше рет тексеруге мүмкіндік береді. Кубик формарын
есте сақтауға тура келеді.
Арнайы ұйымдастырылған сенсорлық тәрбиесіз-ақ әдетге балалар тек
кейбір, мысалы, дөңгелек пен квадрат формалары, кызыл, сары, жасыл және көк
түсті эталондарын игереді. Мектеп жасына дейінгі балалар үшбұрыш,
тікбұрыш, сопақша сияқты форманы, кызғылт, сары, көгілдір, күлгін түс
туралы түсініктерді кеш меңгереді.
Кейбір эталондар ғана игерілгенде бала заттардың осы эталонына сәйкес
келстін қасиеттерін өтс анық және дәл қабылдайды. Ал эталоны әлі игеріліп
болмаған өзге жеке түрлер қасиеттерін тиянақсыз және көбінее қате
қабылдайды. Бес-алт жасар бала түс пен форманың жеке эталондарын меңгеру
арқылы олардың арасындағы қатынастар мен байланыстарды, заттардың
қасиеттерінін өзгеруіне әсер ететіне белгілері туралы түсініктерді игеруге
көшеді.
Балаларды сенсорлық эталондардыц көптеген түрлерімен және оларды жүйелеу
мен тетелес таныстыру мектеп жасына дсйінгі балалаларды сенсорлықка
тәрбиелеудІң басты міндеттердің бірі. Мүндай таныстырудың негізінде әрбір
қасиеттің негізгі жеке түрлері тексерумен есіне сақтау
балалардың іс-әрекеттерін ұйымдастыру жатыр. Осы жеке түрлер эталондар
мәніне ие болуы тиіс.
Мектепке дейінгі жас ішінде балаларды сенсорлық эталонмен таныстыру
біртіндеп тереңдей түседі. Біріншіден, балаларда барған сайын эталон
қасиеттерінің ең нәзігірек жеке түрлерімен таныстырады. Спектор түрлерімен
таныстыруда олардың реңктермен танысуга негізгі геометриялык фигуралармен
танысудан олардың жақтарының, бүрыш шамаларының ара қатынасына байланысты
түрленулерге және т.б. заттардың жалпы ишмаларының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz