Қосымша төленген капиталдың есебі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 4
1 Меншік капиталының есебі, мәні мен мазмұны.
1.1 Меншік капиталының экономикалық мәні мен мазмұны 5
1.2 Меншікті капиталын жетілдіру мен қалыптастыру жолдары 6
1.3 Жарғылық капиталды есепке алу жолдары, капитал қозғалысы 10
бойынша болатын операциялар есебі
1.4 Резервтік капиталдың есебі оны есептеу жолдары. 23
1.5 Бөлінбеген және жиынтық табыстың (жабылмаған зиян) есебі 25
2 СТУДИЯ ОКОН ЖШС-ДЕ МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ЕСЕБІ МЕН АУДИТЫ
2.1 СТУДИЯ ОКОН ЖШС-ның жауапкершілігі шектеулі 29
серіктестігінің шаруашылық-қаржылық қызметімен танысу
2.2 СТУДИЯ ОКОН ЖШС технико экономикалық көрсеткіші. 32
2.3 СТУДИЯ ОКОН ЖШС-ның қаржылық жағдайы және меншікті 34
капитал құрылымын талдау
3 Меншік капиталының есебі мен аудиті оны жетілдіру жолдары.
3.1 Жарғылық капитал, резервтік, қосымша төленген және 42
төленбеген капиталдың аудиті оның мәні мен маңызы.
3.2 Меншікті капитал айналымын жылдамдату жолдары және 48
кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі
бағыттары
3.3 Кәсіпорынның меншікті капиталына әсер етуші факторларды 51
талдау
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
ҚОСЫМШАЛАР 60
Кіріспе
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы шаруашылық
әдістерін және формаларын қайта өзгертудің объективті қажеттілігін
тудырады. Нарық жағдайына бейімделудің қиындығына қарамастан елде ғылыми-
техникалық саясат, әлеуметтік-экономикалық қызметтің жаңа әрі озық нарықтық
бағытын түбегейлі және қолданбалы зерттеу белсенділікпен жүргізілуде. Елдің
микроэкономикасын басқаруға аса қажетті әртүрлі бизнес салаларындағы
шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметін талдау, аудит және басқару есебі
сияқты арнайы қолданбалы ғылымдарға ерекше маңыз беріліп отыр.
Нарықтық экономика жағдайында басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік
есептің мәні мен ролі артуда. Басқару мен нарықтық экономиканың дамуына,
әртүрлі деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, субъектінің нарықтағы іс-
қимылын анықтауға, сондай-ақ субъектілердің қаржылық және шаруашылық
қызметі туралы сапалы, уақтылы ақпараттарды қалыптастыру бухгалтерлік
есептің басты мақсаттары болып табылады.
Бухгалтерлік есеп – экономикалық білім жүйесіндегі негізгі пәндердің
бірі, әрі оны мамандығым деп таңдағандар үшін аса маңызды. Ол шаруашылық
жүргізуші кез-келген субъект қызметінде жетекші орын алады. Бухгалтерлік
есептің мәліметтері негізінде бүкіл шаруашылық қызметтің іс-әрекеті
сипатталып, қаржылық жағдайы ашық көрсетіледі.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кәсіпорындар өзінің құрылуы
барысында, яғни шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде
мүліктерге ие болуы тиіс. Мүліктердің ақшалай өлшемге айналдырылғандағы
жиынтығы ұйымның меншікті капиталы болып саналады. Бухгалтерлік есеп-
ақпарат беру үшін, және бұл ақпарат пайдаланушылар үшін қызықты болуы үшін,
анық, сенімге ие болатын, қажеттіліктерін қанағаттандыру керек. Қаржылық
есеп есептік ақпарат дайындау процесі болып табылады, бұл процесті кез-
келген заңды және жеке тұлғалар, сонымен бірге кәсіпорыннан тыс:
Менеджерлер, инвесторлар, кредиторлар, қаржылық органдар т.б пайдалана
алады. Біздің республикамызда жұмыс істеп тұрған бухгалтерлік есептің
халықаралық бухгалтерлік стандарттқа сай келеді.
Есептік мәліметтер шаруашылық субъектілер және олардың
структуралық бөлімдерін оперативті басқару, мемлекеттік қаржылық есеп беру,
экономикалық болжамдар және ағымдағы жоспар, және де мемлекетіміздің
экономикалық дамуын зерттеу үшін пайдаланады.
Ұйымның қаржылық-шаруашылық қызметінде меншікті капитал есебін сауатты
және дұрыс ұйымдастыру, рәсімдеу, бағалау мен есептеу бизнес нәтижелеріне
тікелей әсер етіп өте маңызды роль ойнайды.
Осы дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі ЖШС СТУДИЯ ОКОН
жауапкершілігі шектеулі серіктестігі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – кәсіпорын қызметіндегі, бухгалтерлік
есептегі меншікті капиталдың алатын орнын қарастыру, олардың түрлерін,
бағалау тәсілдерін, ЖШС СТУДИЯ ОКОН жауапкершілігі шектеулі
серіктестігіндегі есебін ұйымдастыруды, аудитін жүргізуді меңгеру болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың алдына қойған мақсатқа жету үшін жұмысты орындау
барысында келесідей міндеттерді шешу қарастырылған:
меншікті капитал аудиті туралы әртүлі әдебиеттерді пайдалана отырып,
меншікті капиталдың экономикалық мәнін айқындау мен нақтылау;
меншікті капиталды есепте тану мен бағалаудың іске асырылуын меңгеру;
СТУДИЯ ОКОН жауапкершілігі шектеулі серіктестігіндегі меншікті
капитал есебін ұйымдастыруды меңгеру;
материалдық емес активтердің есебін халықаралық стандарттарға сай жетілдіру
жолдарын қарастыру;
меншікті капитал аудитін жүргізуді меңгеру.
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жағдайға көшуіне байланысты жаңа
кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің
маңызы мен рөлі арта түсуде. Осыған орай бухгалтерлік есептің құрылымына
өзгерістер енгізіп отыр. Елімізде жүргізіліп отырған бухгалтерлік есеп
жұмысы толығымен халықаралық қаржылық есеп беру талаптарына сай орындалады
деп айтуға болады.
Дипломдық жұмысының міндеті. Берілген тақырып – Кәсіпорынның меншікті
капитал есебі мен аудиті болған соң, осы тақырыптың мәнін ашу, меншікті
капиталды талдай отырып, оның қай шотта қаралатынын, меншікті капиталдың
түрлерін қарастыру.
Кәсіпорын мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының
құнынан құралады. Ұйымның меншікті капиталының көздері болып мыналар
саналады:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- бөлінбеген пайда.
Кәсіпорындар оздерінің қызмет атқаруы барысында меншікті қаржыларынан
басқа қарыз қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ
мерзімді несиелер, қарыздар, алынған аванстар және басқа да кредиторлық
борыштар жатады.
Жарғылық қор меншік иесінің (кәсіпорынның) жарғысында қаралған
қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестициялық қаржылардың сомасы
болып табылады.
Меншік иесінің тиісті құқығымен жауапкершілігіне қарай ұйымның жарғылық
қоры мынадай түрлерге бөлінеді.
Кәсіпорындардың (толық серіктестік, сенім серіктестігі, жауапкершілігі
шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар серіктестік, жабық және
ашық ащионерлік қоғам) жарғылық капиталы.
Өндірістік кооператив мүшелерінің мүлік жарналары (үлестері).
Жарғылық қор мөлшері ұйымның жарғысында және басқа да құрылтайшылық
құжаттарында белгіленген, үкіметтің атқарушы органдарында тіркелуі керек.
Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін
ғана өзгеруі мүмкін.
Қосымша төленген капитал — қоғамның өзінің акцияларын олардың атаулы
(номиналдық) құнынан артық бағаға сатқан жағдайда пайда болған құн
айырмашылығынан туындайды.
Қосымша төленбеген капитал — кәсіпорынның өзінің меншігіндегі негізгі
құралдары мен инвестицияларын қайта бағалаған уақыттағы олардың құнының
өскен сомасынан және тағы да басқа жағдайлардан туындайды.
Резервтік (сацтық, сақтаулы) капитал — келешекте (алдағы уақыттарда) болуы
мүмкін зияндармен шығындардың (ысыраптардың) орнын толтыруға арналып кәсіп-
орынның озінің таза пайдасынан (табысынан) бөлінген меншіктік капиталының
бір белігі. Резервтік (сақтық, сақтаулы) капиталдың мөлшері мен құрылу
тәртібі Қазақстан Республикасының заңдары мен ұйымның (қоғамнын) жарғысында
қаралады (көрсетіледі).
Бөлінбеген пайда (табыс) - кәсіпорынның жалпы кірісінен (пайдасынан) барлық
жұмсалған шығындарды (бюджетке төленген салық сомаларын, кірістен
(пайдадан) басқадай бағыттарға пайдаланған сомаларын шегеріп тастағандағы
қалған бөлігі болып табылады.
Бухгалтерлік есеп барлық шаруашылық есебінің басты негізгі
бөліктерінің бірі болып есептелінеді. Кәсіпорындар, ірілі-уақты
шаруашылықтар мен мекемелер, ұйымдар, өнім өндіруші және қызмет көрсету
орындарының барлығы да бухгалтерлік есебін, аудитін, талдауын жүргізуге
міндетті. Мекемелер, мүліктер мен қаражаттар, қаржылар мен қорлар, өнімдер
мен өндірілген өнімдерді сату, көрсетілген қызметтерді өткізу процестері
болған кезде бухгалтерлік есепті, аудитті, талдауды жүргізу негізгі
экономикалық мәселелердің бастысы болып табылады. Бухгалтерлік есеп,
аудит, талдау арқылы өндірілген өнім, көрсетілген қызмет, оларды сату,
өткізу және айырбастау, түскен қаржыны кіріске алу, бұларды дұрыс бөліп,
тиімді пайдалану, шаруашылық жұмыстарының барлығын әуел бастан ең соңына
дейін жүргізуге, нақты іске асыруға болады. Осы айтылғандардың барлығы
бірдей есепке алынуы бухгалтерлік есеп, аудит, талдауға тән сипат және
басты шарт, міндетті түрде орындауға тиісті экономикалық талап болып
есептелінеді.
Дипломдық жұмыстын зерттеу объектісі болып СТУДИЯ ОКОН Жауапкершілігі
Шектеулі Серіктестігі болып табылады.
Дипломдық жүмыста төмендегі авторлардың әдебиеттерін пайдаландым:Қ.К.
Кеулімжаев, З. Н. Әжібаева, Н. А. Құдайбергенов,
В.К.Родостовец,Т.Ғ.Ғабдуллин,В.В. Родостовец, О. И. Шмидт “Кәсіпорындағы
бухгалтерлік есеп”; Г.В. Савицкая “Анализ хозяйственной деятелности
предприятия”, сонымен қатар Бюллетень бухгалтера және Заочная школа
бухгалтера мерзімдік басылымдарын қолдандым.
1 Меншік капиталының есебі, мәні мен мазмұны.
1. Меншік капиталының экономикалық мәні мен мазмұны
Экономикалық көзқарас бойынша бухгалтерлік есеп, кәсіпорын ақпарат
беру процесі ретінде қарастырылады. Ол кәсіпорындарда бар ресурстарды
тиімді пайдалануды, басқару шешімдерін дұрыс қабылдауға ықпалды әсерін
тигізеді. Кез-келген заңды және жеке тұлғалар өздерінде бар ресурстарды
қаржылық есеп беруіне қарап, белгілі бір бизнес саласына сала алады.
Бухгалтерлік есеп- ақпарат беру үшін, және бұл ақпарат пайдаланушылар үшін
қызықты болуы үшін, анық, сенімге ие болатын, қажеттіліктерін
қанағаттандыру керек.
Бухгалтерлік есеп халықаралық қатынастардың бір құралы ретінде
саналады. Және де әр түрлі қызмет кез- келген бизнес түрлерін
байланыстыратын звеносы болып табылады.
Методологиялық және ұйымдастыру есебі Батыста қаржылық және басқару
болып бөлінеді.
Қаржылық есеп есептік ақпарат дайындау процесі болып табылады, бұл
процесті кез- келген заңды және жеке тұлғалар, сонымен бірге кәсіпорыннан
тыс: Менеджерлер, инвесторлар, кредиторлар, қаожылық органдар т.б
пайдалана алады.
Басқару есебі, кейде өндірістік немесе шығындар есебі деп аталады.
Басқару есебі өндірістік- коммерциялық қызметті жоспарлау және басқару
үшін, менеджерлерге керекті ақпаратты дайындау болып саналады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің бухгалтерлік есепті жүргізу,
қаржылық есеп беруді дайындау ережелерінің едәуір айырмашылықтары бар.
Шаруашылық субъектілері бухгалтерлік есеп нарықтық қатынастарда
өзгеше мағынаны қабылдайды. Ол 1) халықаралық бухгалтерлік есепте
бекітілген жалпы принциптер және жағдайлардан тұрады. Қаржылық –
шаруашылық қызмет субъектілерінің бухгалтерлік есеп бас шоттар жоспарында,
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес шығарылған Бухгалтерлік есеп
туралы, Салық және бюджетке міндетті төленетін төлемдер туралы, және де
бухгалтерлік есеп бойынша Қазақстан Республикасының жетік органдарымен
басып шығарылған нұсқаулар, жағдайлар және ұсынулар.
Біздің республикамызда жұмыс істеп тұрған бухгалтерлік есептің
халықаралық бухгалтерлік стандарттқа сай келеді. Есептік мәліметтер
шаруашылық субъектілер және олардың структуралық бөлімдерін оперативті
басқару, мемлекеттік қаржылық есеп беру, экономикалық болжамдар және
ағымдағы жоспар, және де мемлекетіміздің экономикалық дамуын зерттеу үшін
пайдаланады.
Қазіргі заманға сай шаруашылық тәжірибеде толық және дәл экономикалық
ақпаратсыз, шаруашылық субъектілерінің қиын экономикалық механизімін
басқару мүмкін емес.
Экономика саласындағы жұмысшылар, және ең басты бухгалтерлер есептік
тәртіпті және есеп беруді жақсы білулері керек, арзандата және жеңілдете
білу субъектінің қызмет тәртібін белгілейтін, кәсіпорынның бухгалтерлік
және салықтық есеп жағдайын қатаң ұстануы керек.
Бухгалтерлік және салық есебінің арасындағы қатынастар негізгі капитал
есебінде білінеді., өйткені кез-келген кәсіпорынның балансында негізгі
құралдар бар, бұл өндірістің негізін құрайды.
2. Меншікті капиталын жетілдіру мен қалыптастыру жолдары
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кәсіпорындар өзінің құрылуы
барысында, яғни шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде
мүліктерге ие болуы тиіс. Осы жоғарыда аталған мүліктердің ақшалай өлшемге
айналдырылғандағы жиынтығы ұйымның меншікті капиталы болып саналады.
Кәсіпорын алғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы
заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол ұйымның
құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде
қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Бұл сома, яғни кәсіпорынның капиталы
осы ұйымның қызметі барысында тапқан таза табысы және басқа да көздерден,
тегін түскен мүліктер мен ақшалй қаржылар есебінен өсіп отырады.
Жалпы кәсіпорынның есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған, қызмет
атқарушы яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрылымы
бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру
көздері баланстың пассивінде көрсетіледі .
Кәсіпорын мүлкінің құрамы
Ұйымның барлық мүлкі ( қызмет атқарушы капиталы) айналыстан тыс және
айналыстағы активтер болып екіге бөлінеді. Мүліктерді қызмет атқару
мерзіміне қарай негізгі (айналымнан тыс) активтер және айналымдағы
активтер деп екіге бөлінеді.
Негізгі (айналымнан тыс) активтер негізгі құралдардан, материалдық
емес активтерден, қаржылық (ұзақ мерзімді) инвестициялардан, аяқталмаған
құрылыстан құралады. Жалпы айналымнан тыс активтер шаруашылық субъектінің
материалдық- техникалық базасын жасауға және дамытуға арналады.
Ал айналымдағы активтер кәсіпорынның қызмет атқаруы барысында пайда
табуға негізделеді. Соған сәйкес олардың қатарына ақша қаражаттары, қысқа
мерзімдік қаржылық салымдар, тауарлық –материалдық қорлар, дебиторлық
борыштар және басқа да активтер жатады.
Кәсіпорын мүліктерінің (капиталының) құралу көздері
Кәсіпорын мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының
құнынан құралады. Ұйымның меншікті капиталының көздері болып мыналар
саналады:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- бөлінбеген пайда.
Кәсіпорындар өздерінің қызмет атқаруы барысында меншікті қаржыларынан
басқа қарыз қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ
мерзімді несиелер, қарыздар, алынған авнстар және басқа да кредиторлық
борыштар жатады.
Жарғылық қор меншік иесінің (кәсіпорынның) жарғысында қаралған
қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестициялық қаржылардың сомасы болып
табылады.
Меншік иесінің тиісті құқығы мен жауапкершілігіне қарай ұйымның
жарғылық қоры мынадай түрлерге бөлінеді:
Кәсіпорындардың ( толық серіктестік, сенім серіктестігі,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік, жабық және ашық акционерлік қоғам) жарғылық капиталы.
Өндірістік кооператив мүшелерінің мүлік жарналары (үлестері).
Жарғылық қор мөлшері ұйымның жарғысында және басқа да құрылтайшылық
құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін ғана өзгеруі мүмкін.
Қосымша төленген капитал - қоғамның өзінің акцияларын олардың атаулы
(номиналдық) құнынан артық бағаға саиқан жағдайда пайда болған құн
айырмашылығынан туындайды.
Қосымша төленбеген капитал – кәсіпорынның өзінің меншігіндегі негізгі
құралдары мен инвестицияларын қайта бағалаған уақыттағы олардың құнының
өскен сомасынан және тағы да басқа жағдайлардан туындайды.
Резервтік (сақтық, сақтаулы) капитал - келешекте (алдағы уақыттағы)
болуы мүмкін зияндармен шығындардың (ысыраптардың) орнын толтыруға арналып
кәсіпорынның өзінің таза пайдасынан (табысынан)бөлінген меншік капиталының
бір бөлігі. Резервтік (сақтық, сақтаулы) капиталдың мөлшері мен құрылу
тәртібі Қазақстан Республикасының заңдары мен ұйымның (қоғамның) жарғысында
қаралады (көрсетіледі).
Бөлінбеген пайда (табыс) – кәсіпорынның жалпы кірісінен (пайдасынан)
барлық жұмсалған шығындарды (бюджетке төленген салық сомаларын, кірістен
(пайдадан) басқадай бағыттарға пайдаланған сомаларын шегеріп тастағандағы
қалған бөлігі болып табылады.
Кәсіпорындар мeн ұйымдap өздepiнiң шapyaшылық қызмeтi бapыcындa мeншiктi
кaпитaлдapымeн қaтap бacқa қaтыcтыpылғaн (тapтылғaн) кaпитaлдapды дa
қoлдaнaды. Бұл қaтыcтыpылғaн кaпитaл бyxгaлтepлiк eceптe мiндeттeмeлep дeп
aтaлaды. Keз кeлгeн өндipicпeн aйнaлыcaтын ұйым coл өнiмдi өндipy үшiн
қaжeттi шикiзaттap мeн мaтepиaлдap aлғaны үшiн жaбдықтayшы-мepдiгepлepiнiң
aлдындa мiндeттi бoлca, cayдaмeн aйнaлыcaтын ұйымдap өзiнiң caтaтын
тayapлapын жeткiзiп бepyшi, яғни қызмeт кepceтyшi үйымның aлдындa қapыз
бoлyы мүмкiн. Tiптi өндipicпeн дe нeмece cayдaмeн дe aйнaлыcпaйтын
кәсіпорындapдың өзi қapaмaғындa жұмыc icтeйтiн жұмыcшылapы мeн
қызмeткepлepiнe oлapдың icтeгeн eңбeгi үшiн, coндaй-aқ бюджeткe түpлi
caлықтap үшiн қapыз нeмece oның aлдындa мiңдeттeмeci бoлyы мүмкiн. Қaзipгi
тaндa қapжының жeтicпeyшiлiгiнeн бaнктep, бaнктeн тыc мeкeмeлepдeн, шeт
eлдepдeн қapыз, нecиe aлып өздepiнiң жүмыcын жaндaндыpып жaтқaн, coндaй-aқ
мiндeттeмeлepiн шeктeн тыc кeбeйтiп aлып, oны қaйтapyғa мүмкiншiлiгi бoлмaй
жaбылып, ayкциoнғa caлынып, caтылып жaтқaн үйымдap көптeп кeздeceдi. Ocы
aйтылғaн мiндeттeмeлep eceбi бyxгaлтepлiк eceптeгi eң нeгiзгi, яғни қaй
caлaдaғы бoлмacын кәсіпорындapдың көкeйтecтi мәceлeлepi eкeндiгi cөзciз.
Кәсіпорындардaғы мiндeттeмeлepдiң eceбi типтiк шoттap кecтeciнiң aлтыншы
мiндeттeмeлep дeп aлынaтын бөлiм шoттapындa eceптeлiп жүpгiзiлeдi.
Hecue - бip зaнды тұлғaның eкiншi бip зaнды тұлғаға нeмece жeкe aдaмның
зaңды тұлғаға эдeттe кeлiciлгeн мөлшepдe пaйыз, өciм (пpoцeнт) aлy үшiн
бeлгiлi бip yaқытқa зaттaй нeмece aқшaлaй yaқытшa қapжы бepyгe бaйлaныcты
пaйдa бoлaтын экoнoмикaлық қapым-қaтынac жүйeci бoлып тaбылaды.
Hapықтық экoнoмикa жaғдaйындa нecиe кoммepциялық және бaнктiк бoлып eкiгe
бөлiнeдi.
Koммepцuялық нecue —біp кәciпopынның eкiншi кәсіпорынғa caтқaн тayapының
құнынaн aлынaтын төлeмнiң кeйiнгe қaлдыpылyынa бaйлaныcты тyындaйды.
Бaнк нecиeci - ұйымғa aқшa тұpiндe өндipiciн ұлғaйтyғa, aғымдaғы
қызмeттepiнe бaйлaныcты кapыздapын төлey үшiн бepiлeдi.
Hecиe бepy және oны қaйтapy (oтey) тәртібі тиicтi заңдарға сәйкес жәнe
кәсіпорынның бaнкiмeн нeмece бacқa дa нecиe бepyшiлepмeн жacaлғaн
кeлiciмшapттapы нeгiзiндe peттeлiп жүpгiзiлeдi. Oндa нecиe бepiлeтiн
oбъeктi, нecиe бepy шapты мeн тәртібі, oның өтeлeтiн (қaйтapылy) мepзiмi,
мiндeттeмeci, өзapa қaмтaмacыз eтy түpi, пaйыздық өciм мөлшepлeмeлepi мeн
oның тeлeм тәртібі, eкi жaқтың жayaпкepшiлiгi мeн кұқығы, тoл тыpылaтын
және бip-бipiнe бepeтiн құжаттарының тiзiмi тaғы дa бacқaлap көpceтiлeдi.
Кәсіпорындар бaнк мeкeмeciнeн нecиe cұpaмacтaн бұpын нecиe aлyлдың
кaжeттiлiгiн, oны yaқытындa қaйтapyдың мүмкiншiлiгiн, әрбip кoммepциялық
бaнктepдiң нecиe бepy, өтey, өciм пaйызы мeлшepлeмeлepiмeн жәнe бacкaдaй
тaлaптapымeн тaныcып, aлдын aлa шeшiп aлyы қaжeт Бaнк мeкeмeлepi, эдeттe
нecнe cұpayшы ұйымның тeлeм қaбiлeттiлiгi және қapжы тұpaқтылығы жaғдaйын
тeкcepeдi. Oл үшiн кәсіпорынның тиicтi бyxгaлтepлiк aқпapaтты мәлiмeттepiн
aлып тaныcaды. Бepiлeтiн yaқыт apaлығынa cәйкec бaнк нecиeci қыcқa мepзiмдi
(бip жылғa дeйiнгi yaқыт) және ұзaқ мepзiмдi (бip жылдaн apтық yaқыт) бoлып
eкiгe бeлiнeдi.
Hecueнiң oбъeкmuвmi қaжemmiлiгi — бұл, кәсіпорынның өндipicтiк және cayдa
aйнaлымы кaпитaлының зaңдылықтapынa нeгiздeлгeн.
Бaнк нecиeci eceбi қыcқa және ұзaқ мepзiмдi нecиe бepy тypaлы Қaзaқcтaн
Pecпyбликacының Ұлттық бaнк мекeмeci бeкiтeтiн Қыcқa және ұзaқ
мepзiмдi нecиe бepy epeжeлepiнe caй жүpгiзiлeдi. Қыcқa мepзiмдi нecиe
ұйымньң aйнaлым қapжыcын құpaйтын көздepдiң бipi бoлып caнaлaды.
Hecиeлep қaйтapымдылық, төлeм жәнe мepзiмдiлiк шapттapы бoйыншa кeлiciп,
кoммepциялық нeгiздe бepiлeдi.
Hecиe aлy үшiн кәсіпорындap бaнк мeкeмeci бacшыcының aтынa өтiнiш бepeдi.
Бұл oтiнiшкe қocымшa өзiнe қaжeттi нecиe coмacы мөлшepiн, oның жұмcaлaтын
мaқcaты мeн бaғытын, өтeлy яғни қaйтapy мepзiмiн, coнымeн қaтap ocы нecиe
coмacы apқылы opындaлaтын oпepaциялap үшiн жacaлғaн бизнec-жocпap және тaғы
дa бacқaдaй құжаттар тaбыc eтyi тиic.
Кәсіпорындар мeн ұйымдap бaнктeн бipiншi peт нecиe aлyы бapыcындa
жoғapыдa aтaлғaн құжaттapмeн қoca бaнккe өздepiнiң жapғыcын, ққpылтaйлық
құжаттарының көшipмeciн, тipкeлy кyәлiктepiн және тaғы дa бacқa құжaттapды
тaбыc eтyi кepeк.
Жaлпы кәciпopьшдapғa бepiлeтiн нecиe coмacы, бaнк мeкeмeciнiң жayaпты
мaмaндapы үйымның өткiзгeн қүжaттapын тeкcepiп бoлғaннaн кeйiн, нecиe
бoйыншa бopышты және пaйызды қaйтapy, өтey үшiн кeпiлдiккe caлынғaн мeншiк
тypaлы кeлiciмшapттың opындaлyынa cәйкec бepiлeдi.
Бaнк мeкeмeci мeн нecиe aлyшы кәсіпорын apacындaғы нecиeлiк қызмeт
көpceтy бoйыншa кeлiciмшapт бip жылғa нeмece oдaн дa үзaқ мepзiмгe
жacaлaды. Eгep кeлiciмшapт бip жылдaн apтық yaқытқa жacaлғaн жaғдaйдa нecиe
жыл caйын бeкiтiлeтiн нecиeлiк кeлiciмшapт нeгiзiндe бepiлeдi. Hecиeлiк
кeлiciмшapт бaнк мeкeмeciмeн әpбip нecиe aлyшы үйым (клиeнт) үшiн жeкe
жeкe жacaлaды.
Қыcқa мepзiмдi бaнк нecиeлepi 1 (бip) жылдaн acпaйтын yaқытқa бepiлeдi
(яғни 12 (oн eкi) aйдaн apтық eмec yaқытқa). Keйбip жaғдaйлapдa тypлi
ceбeптepгe бaйлaныcты бұндaй нecиeнiң мepзiмi ұзapтылyы мүмкiн. Бipaқ
ұзapтылғaн мepзiмiн қoca eceптeгeндe oның мepзiмi eкi жылдaн acпayы кepeк.
Бaнк нecиeci кәсіпорынның, яғни нecиe aлyшының eceп aйыpыcy шoттapындaғы
қapaжaттapының мөлшepiнe (кeлeмiнe) қapaмaй-aқ бepiлeдi және қoлмa-
қoл eмec тәртiппeн нecиe aлyшының кapыз шoтынaн oның eceп aйыpыcy
шoтынa aкшa ayдapy apқылы жүpгiзiлeдi. Hecиeлiк бopышты өтey тәpтiбi, нaқты
мepзiмi, әдicтepi нecиeлiк кeлiciмшapттa қapacтыpылaды. Eгep нecиe aлyшы
кeлiciмшapттa бeлгiлeнiп кepceтiлгeн мepзiмiндe нecиeлiк бopышын өтeй
aлмaйтын бoлca, бaнк мeкeмeci aлдын aлa нecиe aлyшыныц pұқcaтынcыз кeпiлдiк
бepyшiнiң шoтынaн қapыз coмacын қaйтapy жaйлы тaлaп қoяды.
Kәciпopын бaнк мeкeмeciнeн нecиe aлғaн yaқытындa:
Д-т: Aқшaлap нeмece Жaбдыктayшы мepдiгepлepмeн eceп aйыpыcy және тaғы
дa бacқa шoттap;
K-т: Бaнк мекeмeciнiң қapызы шoты түpiндe бyxгaлтepлiк жaзyы жaзылaды.
Aл бұл aлынғaн нecиe қaйтapылғaн yaқытгa:
Д-т: Бaнк мeкeмeciнiң қapызы шoты;
K-т: Aқшaлap шoты түpiндe бyxгaлтepлiк жaзyы жaзылaды.
Ocы aлынғaн нecиe үшiн eceптeлreн пaйыз coмacынa:
Д-т: Cыйaқы түpiндeгi шығын шoты;
K-т: Tөлeнeтiн cыйaқы шoты түpiндe бyxгaлтepлiк жaзyы жaзылaды.
Kәciпopын бұл мiндeттeмeнi тeлeгeн yaқытындa:
Д-т: Tөлeнeтiн cыйaқы шoты;
K-т: Aқшaлap шoты түpiндe бyxгaлтepлiкжaзyы жaзылaды.
3. Жарғылық капиталды есепке алу жолдары, капитал қозғалысы бойынша
болатын операциялар есебі
Кәсіпорынның жарғылық капиталының мөлшері, сол ұйымның шығарған
акцияларының түрлері, (жәй және артықшылығы бар) акциялардың сандары,
сондай-ақ бір акцияның атаулы (номиналдық) құнына сәйкес акционерлік
қоғамның, серіктестіктердің, өндірістік кооперативтердің жалпы жиналысында
бекітіледі. Жалпы кез-келген ұйымның жарғысы тиісті мемлекеттік органдарда
(Әділет министрлігі) тіркеуден өткізілуі тиіс. Қандайда болмасын қоғамның
акциясын сатып алатын мүшесі ол акцияларды қоғамға немесе үшінші тұлғаға
сатуға ұсыныс жасауына құқы бар.
Шаруашылық жүргізуші шаруашылықтың жарғылық капиталының орындайтын
негізгі қызметін бөліп көрсету қажет. Біріншіден, ол шаруашылықтың қызметі
үшін мүліктік негіз болып табылады, яғни бастапқы капиталы. Екіншіден,
жарғылық капиталды құру шаруашылықтың әрбір құрылтайшыларының
(акционерлерінің) үлесін анықтауға мүмкіндік береді (пайыз). Өйткені оған
жалпы жиналыста құрылтайшыларының дауысының саны және оған есептелген
табыстың (дивидендінің) көлемі сәйкес келеді. Үшіншіден, жарғылық капитал
қоғамның үшінші тұлғасының алдындағы міндеттемесін орындауға кепілдік
береді. Сондықтан заң актілерінде оның төменгі мөлшері белгіленген.
Жарғылық капиталдың бұл аталған қызметтері әр түрлі ұйымдық-құқықтық
нысандағы шаруашылықтарда қалай орындалатынына жеке тоқталып өтуді талап
етеді.
Кәсіпорынның жарғылық капиталы қызметті бастауды қамтамасыз ету үшін
жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.
Кәсіпорындарда жарғылық капиталдың есебі Жарғылық қор бөлімінің:
• Жай акциялар;
• Артықшылығы бар акциялар;
• Салымдар мен жарналар
деп аталатын бөлімше шоттарында есептеледі.
Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын салудың,
мемлекеттің қаражаттарының, материалдық емес активтердің және басқа да
мүліктердің немесе үліктік құқықтарының есебінен құралады. Сонымен қоса,
жарғылық капитал жаңадан құрылған заңды тұлғалар өз қызметін бастау үшін
бастапқы материалдық базасы болып та табылады, ол құрылтайшылардың
(акционерлердің, қатысушылардың) қатысу үлесін және кепілдік сипатын
анықтайды.
Шаруашылық серіктестіктердің жарғылық капиталына салынатын салымдар,
ақша да, бағалы қағаздар да, мүлік те, мүліктік құқық та және басқа да
мүліктер (интелектуалдық қызметтің нәтижесіне берілген құқын да қоса
алғанда) болуы мүмкін.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарғылық капиталына натуралды
нысанда салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшылардың келісімі
бойынша немесе барлық құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешімі бойынша
мүліктік құқығы ақшалай нысанда бағаланады. Осындай салымдардың құнының
сомасы жиырма мың айлық есептік көрсеткіштен асып түсуі керек, бірақ сол
бағалауды тәуелсіз эксперт (бағалаушы) қуаттауы керек.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қайта тіркелген кезде қатысушылардың
ақшалай салымдары бухгалтерлік құжаттармен не болмаса аудиторлық сеп
берулерімен қуатталып бағалануы мүмкін.
Осындай бағалау кезеңінен бастап, бес жыл бойы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің құрылтайшылары (қатысушылары) өздері қосқан сомаларының
шегінен артық бағаланған салымдарына субъекті кредиторының алдында бірлесіп
жауап береді.
Егер де салым ретінде субъектіге мүлікті пайдалану құқы берілсе, онда
бұл салым үшін төленетін төлемнің мөлшері, құрылтайшылардың құжаттарында
көрсетілген барлық мерзімі үшін есептелген сомадан анықталады.
Мүліктік құқы жоқ және басқа да материалдық емс игіліктерді жеке салым
ретінде жасауға рұқсат етілмейді, сондай-ақ қатысушылар серікткстікке бір-
бірінің қарызын өзара есептесуге жатқызуына болмайды. Қосымша және
жауапкершілігі шектелген серіктестіктердіңжарғылық капиталының бастапқы
мөлшері құрылтайшылардың салым сомасына тең болады және құжаттарын
мемлекеттік тіркеуден өту үшін берген күнінде, оның мөлшері жүз айлық
есепті көрсеткіштен кем болмауы керек.
Аталған серіктестіктер тіркеуге дейін өздерінің жарғылық капиталының
жалпы сомасының 25%-тей мөлшерінде соманы төлеуге міндетті. Бірақ ол
жарғылық капиталының минималды сомасынан кем болмауы керек. Жалпы
жиналыстың шешімімен бекітілген мерзімде серіктестіктің барлық қатысушылары
жарғылық капиталына берешегін толығымен өтеуі тиіс.
Ол мезгіл серіктестіктің тіркелген күнінен бастап саналады және ол бір
жылдан аспауы керек. Егерде серіктестіктердің қатысушылары белгіленген
мерзімде өз үлестері бойынша міндеттемесін орындамаса, онда қатысушылар
өзінің есебінен бермеген үлесінің бір бөлігін қосуы керек, болмаса
олардың жарғылық капиталы қосатын үлесіне дейін азайтылады.
Акционерлік қоғамның жарияланған жарғылық капиталының мөлшері біріңғай
валюта көрсетілген барлық шығарылған акцияның номиналды (атаулы) құнына тең
болады. Қоғам өзінің шығады деп жариялап қойған акцмяларының барлығын
немесе тек бір бөлігін ғана шығаруы және орналастыруы мүмкін. Ол жағдайда
жабық акционерлік қоғамы мемлекеттік тіркеуден өтпес бұрын жарияланған
жарғылық капиталының кем дегенде 25% тіркеместен бұрын төлеуі тиіс.
Жарияланған жарғылық капиталының минималды көлемі ашық акционерлік
қоғам үшін – бес мың минималды есептік көсеткішін, ал жабық қоғам үшін –
жүз минималды есептік көрсеткішін құрайды.
Акционерлердің жалпы жиналысында анықталған әрі жарияланған санының
шегінде акцияны шығарудың жағдайы, мерзімі, саны директорлар Кеңесінің
шешімімен белгіленеді.
Қоғамның шығарылған (төленген) жарғылық капиталының деңгейі шығарылған
акцияның номиналдық (атаулы) құнына тең болад. Шығарылған (төленген)
жарғылық капитал жаңадан шығарылған немесе сатып алынған және жойылған
акцияларына сәйкес өзгеруі мүмкін.бұл жерде шығарылған акцияның номиналды
құнының жиынтық сомасы әрбір қоғам типіне белгіленген минималды деңгейден
төмен болмауы керек.
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы түгелдей төленіп және
орналастырып біткен соң ғана, ұлғайтуға рұқсат беріледі; жарияланған
капитал мен шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол сомаға
жарғылық капитал азайтылады.
Жарияланған жарғылық капиталын ұлғайту және азайту туралы шешім
акционерлердің жалпы жиналысында қабылданады, бірақ оларды минималды
деңгейден төмендетуге рұқсат етілмейді.
Барлық кредиторларға кем дегенде 30 күн бұрын хабарланған соң,
жарияланған жарғылық капиталын азайтуға рұқсат етіледі. Бұл жағдайда
кредиторлар өзінің алашағын толық деңгейде, әрі тез арада талап етуге
құқылы.
Қоғам акциялары жай және айрықша болып келеді.
Заңға сәйкес акциялар акционерлердің келесі құқтарын қанағаттандырады:
- дивидендтер алуын;
- қоғамды басқаруына қатысуын;
- қоғам жойылғаннан кейін одан қалған мүлікті бөлісуге қатыса
алатындығын.
Қоғам тек иесі жазулы (атаулы) акцияны шығаруға құқы бар. Иесі жазулы
(атаулы) акцияның қозғалысы, яғни акцияның өз ұстаушысын ауыстыру, қатаң
тәртіпте арнайы құжатта – акционерлік қоғамның акционерлерінің тізімінде
белгіленеді. Иесі жазулы (атаулы) акцияның құқын, тек тізімге енгендер ғана
пайдалана алады.
Жарғылық капиталдың қолда бары және қозғалысы 5010-ші “Жай акциялар”,
5010-ші “Айрықшылығы бар акциялар” , 5010-ші “Қосқан үлестер мен жарналар”
шоттары енетін 5000-ші “Жарғылық капиталы” деген шоттар бөлімшесінде
жүргізіледі. 5000-ші “Жарғалық капитал” бөлімшесінің шоттары бойынша
қалдығы, оның құрылтай құжаттарында көрсетілген жарғылық капиталының
мөлшеріне сәйкес келуі керек. 5000-ші бөлімшенің шоттары бойынша жазу
жарғылық капиталдың белгіленген тәртібі бойынша жүреді, олардың ұлғайған
немесе азайған жағдайында құрылтай құжаттарында да тиісті өзгерістер
енгізіледі.
Акционерлердің акцияға жазылған сомасына жарғылық қорды құрғанда,
сондай-ақ қосымша эмиссия жасау арқылы жарғылық қор мөлшерін өсіргенде
немесе акциялардың атаулы (номиналдық) құнын өсіргенде жарғылық қордың
өскен сомасына:
Д-т: Төленбеген капитал шоты;
К-т: Жай акциялар немесе
Артықшылығы бар акциялар шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға өз үлесін ақшалай түрде
салған жағдайда:
Д-т: Ақшалар шоты;
К-т: Төленбеген капитал шоты түріндегі екі жақты жазуы жазылады.
Бұл жағдайда еліміздегі бас шоттар кестесіне сәйкес:
• Ел ішіндегі валюталық шоттардағы ақшалар;
• Шетелдердегі валюталық шоттардағы ақшалар;
• Есеп айырысу шотындағы ақшалар;
• Кассадағы ұлттық валюта түріндегі ақшалар;
• Кассадағы шетелдік валюта түріндегі ақшалар; деп аталатын шоттарының
тиістілері дебиттелінеді.
Ал егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға өз үлесін Материалдық
емес активтер, Негізгі құралдар, Материалдық құндылықтар және тағы да
басқа түрде салатын болса:
Д-т: Материалдық емес активтер;
Негізгі құралдар;
Материалдық құндылықтар және т.б. шоттардың тиістілері;
К-т: Төленбеген капитал деп аталатын шот түрінде бухгалтерлік жазу
жазылады.
Сондай-ақ серіктестіктердің (акционерлік қоғамнан басқадай) қоғамдық
жарғылық қорға қосқан үлестері мен жарналарының сомасына:
Д-т: Материалдық емес активтер;
Негізгі құралдар;
Материалдық құндылықтар;
Ақшалар және тағы да басқа шоттардың тиістісі.
К-т: Салымдар мен жарналар шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылуға
тиіс.
Қайтарылып алынған капитал деп аталатын шот акционерлік қоғамның
акционерлерден сатып алған акцияларының есебін жүргізу үшін арналған. Бұл
жағдайда кәсіпорын акционерлерден өз акцияларын сатып алған уақытында
бухгалтерлік есепте:
Д-т: Қайтарылып алынған капитал шоты;
К-т: Ақшалар шоты түрінде екі жақты жазу жазылады.
Егер акционерлік қоғам өз акцияларын айналымнан алып тастаған уақытта,
айналымнан алынған акцияның құнына:
Д-т: Қарапайым акциялар немесе
Артықшылығы бар акциялар шоттарының тиістісі,
К-т: Қайтарылып алынған капитал шоты түрінде бухгалтерлік жазу
жазылады.
Осы айтылғандармен қатар кәсіпорындарда Қосымша төленген капитал деп
аталатын шотта қоғамның өз акцияларын атаулы (номиналдық) бағасынан жоғары
бағамен сату барысында пайда болған сомалары, ал Қосымша төленбеген
капитал деп аталатын шотта ақшаның құнсыздануына және т.б. жағдайларға
байланысты ұйымның негізгі құралдарын, инвестицияларын, сондай-ақ басқа
да активтерін қайта бағалау нәтижесінде пайда болған капиталдың өсу
сомалары есептелінеді. Жоғарыда айтылып өткендей қоғам өз акцияларын
номиналдық бағасынан жоғары бағамен сатқан уақытында ақшалардың келіп
түсуіне қарай:
Д-т: Ақшалар шоты;
К-т: Қосымша төленген капитал шоты түрінде бухгалтерлік жазу
жазылады.
Кәсіпорынның акционерлерден акцияларды олардың атаулы (номиналдық)
бағасынан төмен бағамен сатып алуынан пайда болған айырма сомаға:
Д-т: Қайтарылып алынған капитал шоты;
К-т: Қосымша төленген капитал шоты түрінде бухгалтерлік жазу
жазылады.
Кәсіпорынның негізгі құралдарды, инвнстицияларды және басқа да
активтерді қайта бағалағаннан алынатын сомаларына:
Д-т: Негізгі құралдар;
Материалдық құндылықтар;
Инвестициялар және т.б. шоттардың тиістісі.
К-т: Негізгі құралдарды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал;
Басқа да қосымша төленбеген капитал шоттарының тиістілері түріндегі
бухгалтерлік жазу жазылады.
Сонымен қатар:
• негізгі құралдарды қайта бағалау кезінде өскен тозу сомасына:
Д-т Негізгі құралдарды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал шоты;
К-т: Негізгі құралдардың тозуы шоты түрінде;
• негізгі құралдардың пайдаланылуына қарай олардың қосымша бағаланған
сомалары және есептен шығарылған негізгі қорлардың пайдаланылған
мерзімі ішінде бөлінбеген табысқа апарылмай қалған қосымша бағасының
сомасына:
Д-т: Негізгі құралдарды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал шоты,
К-т: Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны) шоты
түрінде;
• негізгі құралдардың бұрынғы қайта бағалау кезіндегі анықталған
қосымша құны шегінде келесі қайта бағалау кезіндегі оның құнының азаю
сомасына:
Д-т: Негізгі құралдарды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал шоты;
К-т: Негізгі құралдар шоты түрінде бухгалтерлік жазулар жазылады.
Инвестицияларды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал шоты бойынша шаруашылық субъектінің бухгалтерлік есебінде:
• қаржылық инвестицияларды бұрынғы қосымша бағалағанда алынған сомасы
шегінде инвестициялардың кейінгі кездегі құнының төмендеу сомасына:
Д-т: Инвестицияларды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал шоты;
К-т: Қаржылық инвестициялар шоты түрінде;
• қабылданған есеп саясатына қарай есептен шығарылған ұзақ мерзімді
қаржылық инвестициялардың бұрынғы қосымша бағаланған сомасына:
Д-т: Инвестицияларды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал шоты;
К-т: Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) немесе Бағалы қағаздарды
сатудан алынатын табыс шоттарының тиістілері түрінде жазулар жазылады.
5000-ші “Жарғылық капитал” бөлімшесінің шоттары бойынша операцияларын
қарастырайық.ъ
5020-ші “Жай акциялар”, 5010-ші “Айрықшылығы бар акциялар” шоттарының
кредиті бойынша акционерлік қоғамның жарғылық капиталына салынатын
салымдары бойынша қатысушылардың қарыз сомасы көрініс табады, ал ол 5110-ші
“Төленбеген капитал” шотымен кореспонденцияланады.
Шығарылған акциялардың (салымдардың) немесе журналдардың номиналдық
құны төленсе,онда ол: 1050, 432, 1060, 1010, 1020, дебеті бойынша және 5020
шоттың кредиті бойынша көрініс табады. Кәсіпорынның жарияланған капиталы -
1 млн. тенге. Ал құрылған капиталы – 900 000 тенге.Бұл жағдайда мынадай
проводка жасалады: 1-ші кезең 5020 5010 – 1млн. тенге
2-ші кезең
1050 5020 – 400 000
1020 5020 – 150 000
1010 5020 – 50 000
1060 5020 – 60 000
1310 5020 – 80 000
2413 5020 – 260 000
2730 5020 – 160 000
900 000
5020 5010 – 1 000 000
Себебі жарияланған капитал кейде жабылмаған капитал 5020 шоты активті
және пассивті болып келуі мүмкін. Сондықтан 5020-дан 2180-қа береміз.
Демек бұл шотта басқа кәсіпорынның деиторлық қарызы емес, осы кәсіпорынды
ашқан құрылтайшылардың қарызы болып есептеледі. Демек бұл бухгалтерлік
есептің ең бір осал жерін көрсетеді.
Егер де
шығарылған акциялардың номиналдық құны негізгі құралдармен, материалдық
құндылықтармен және басқа да активтермен төленсе, онда мына шоттар
дебеттеліп: 2730, 2411-2417, 1310-1315, 1330 және 5020 шоты кредиттеледі.
Жоғарыда атап өткеніміздей, жауапкершілігі шектелген серіктестіктердің
жарлық капиталын қалыптастыру процесі бір жылдан аспауы керек, егер де бұл
мерзім сақталмаса, онда ол бойынша есептелген пайыз сомасының бөлігі немесе
оның бір бөлімі, яғни жарғылық капиталына жетіспей тұрған сомасы 1270
“Есептелген пайыз” шотының дебеті бойынша және 6110 “Акция бойынша
дивидендтер мен пайыз түріндегі табыс” шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
Егер де аталған жағдай орындалмаса, онда жарғылық капиталына жетіспей
тұрған сомаға тиісті түзетулер жасалынады, ол кезде 5020 шоты дебеттелген
және 5010 шоты кредиттелген-қызыл жазылады.
Серіктестіктердің қатысушысы мүшеліктен шығып кетсе, онда оның үлесін
үшінщі тұлға сатып алуы мүмкін, ол кезде жарғылық капиталдың сомасы
өзгермейді, тек қатысушылардың құрамында ғана өзгерістер болады.
Егер де қатысушылар шығып кетсе, онда соған байланысты жарғылық
капитал да азаяды, демек: 5010 шоты дебеттеледі де, 1030,1010, 2730, 2411-
2417, 1310-1315, 1330 шоттары кредиттеледі.
Егер де акционерлік қоғамның мүшелері өз акцияларын қайтып алса, 5010
шоттары дебеттеледі де, 5210 – Қайтып алынған капитал шоты кредиттеледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдардағы жарғылық капитал шоты бойынша
жүргізілетін операциялар
№ Операциялардың мазмұны Дебиттелетін шот Кредиттелетін шот
1 Серіктестіктердің (акционерлік 2730 5020
қоғамнан басқа) жарғылық қорының 2411-2930
қосқан пайлар және басқадай 1310-1317
үлестер есебінен құрылуы 1320
(қалыптасуы) 1070
1050
1030,1010,1020
2 Серіктестіктеодің (акционерлік 5020 2730
қоғамдардан басқа) жарғылық 2411-2930
қорының акционерлердің шығып 1310-1317
кетуі себебінен азаюы 221-224
1070
1050,432
1030,1010,1020
3 Кәсіпорынның өзінің акцияларының 5010 5210
айналымнан шығарылғандарының
құнына
4 Серіктестіктердің (акционерлерден5020 1050
басқа) қоғамның жарғылық қорына 1030
қосқан пайлары және басқадай 1010,1020
үлестері қайтарылды
5 Жарғылық қорға шетелдік валюта 5020 6250
түрінде қосуға тиісті қарыздардың
оң курстық (бағамдық)
айырмашылыққа байланысты өсуі
6 Жарғылық қорға шетелдік валюта 7430 5020
түрінде қосуға тиісті қарыздардың
теріс курстық (бағамдық)
айырмашылыққа байланысты кемуі
7 Үлес қосушылар мен 1050,432 5020
құрылтайшылардың және 1030
салымшылардың ақшалай түрде 1010,1020
қосқан үлес салаларының келіп
түсуі
8 Үлес қосушылар мен 2730 5020
құрылтайшылардың және 2411-2930
салымшылардың акционерлік қоғамға1310-1317
материалдық емес активтер, 1330
негізгі құралдар, материалдар,
тауарлар түрінде қосқан
үлестерінің кіріске алынуы
9 Акционерлік қоғамның 5210 1050,432
акционерлерден сатып алған өзінің 1030,1010
акцияларының құнына 1020
10 Сатылып алынған акциялардың сатып5210 5410
алу және аталы құнының арасындағы 5210
айырмашылығының сатып алынған
уақытында көрсетілуі:
егер акциялар өзінің атаулы төмен
бағаға сатылып алынса;
егер акциялар өзінің атаулы
құнынан жоғары бағаға сатылып
алынса
11 Өзінің атаулы құнынан жоғары 2940,1030 5340
бағаға сатылған акциялардың 1010,1020
айырма сомасы
12 Негізгі құралдарды қайта 2412-2930 5320
бағалауға байланысты бастапқы
құнының өсуі
13 Негізгі құралдарды қайта 5320 2421-2429
бағалауға байланысты оларға
бұрын есептеліп жинақталған тозу
құнының өсуі
14 Негізгі құралдардың пайдалануына5320 5410
қарай қайта бағалау сомасының
анықталған көлемде бөлінбеген
пайдаға апарылмағаны
15 Инвесторлардың, серіктестіктердің5320 2310
активтері қайта бағалаудың
салдарынан еншілес немесе тәуелді
серіктестердіңтаза активтеріндегі
үлесінің өзгеруіне байланысты
бастапқы инвестиция құнының
азаюына
16 Қайта бағадаудың нәтижесінде 1150 5320
алынған ұзақ мерзімді қаржы
инвестицмяларының бастапқы құны
сомасының өсуі
17 Бұрын жүргізілген қайта 5320 1150
бағалаудың нәтижесінде ұзақ
мерзімді қаржылық
инвестициялардың бастапқы құнының
өскен сомасына бағасының кемуі
18 Ұзақ мерзімді қаржылық 5320 5410,6210
инвестицияларды есептеп шығарған
уақыттағы, олардың бұрын қайта
бағаланған сомасы
Капиталдың қозғалысы бойынша операциялардың дұрыс көрсетілуінің
маңыздылығы әрбір кәсіпорын үшін зор болып саналады. Төменде капиталдың
қозғалысы бойынша тиісті операциялар көрсетілген.
Төленбеген капитал есебі. Төленбеген капиталдың есебін жүргізу үшін
5020-ші Төленбеген капитал шотын пайдаланады. Бұл шотта заңды және жеке
тұлғалардың шаруашылық серіктестіктің жарғылық қорына қосқан үлестері
бойынша қарыздарының сомасы туралы ақпарат жинақталады. 5020 Төленбеген
капитал шоты шоттардың Бас жоспарында, Меншік капиталы ретінде саналса
да, яғни баланстың пассивтік шоттарының қатарында болса да, өзінің табиғаты
бойынша активтік шот болып табылыды. Сондай-ақ , 5020 шоты тек қана жалған
капиталды көрсетеді, яғни ол бар болғаны табыс табуға арналған жалған
капиталдарды тіркейді (акцияларды, облигацияларды, кепілдік парақтарды
т.б), демек сол капиталдарға иелік құқығы бар екенін ғана білдіреді.
Жарияланған (белгіленген тәртіппен тіркелген) жарғылық қор сомасына
5020-ші Төленбеген капитал шоты дебеттеледі де, 50-ші Жарғылық капитал
бөлімшесінің шоттары – 5010-ші Жай акциялар , 5010-ші Артықшылықты
акциялар (акционерлік қоғамдарда) және 5010-ші Қосқан үлестер мен
жарналар (серіктестіктердің акционерлік қоғамдардан басқа түрлерінде)
шоттары кредиттеледі.
Жарғылық қорға салымдардың салынуының жүзеге асыруылына қарай 5110-ші
Төленбеген капитал шоты кредиттеліп отырады, ал салым шоттары
дебеттеледі:
-материалдық емес активтерді жарғылық қорға жарна ретінде төлеу
кезінде-2730 шоттары;
-жерді, негізгі құралды, малды, аяқталмаған құрылыс объектілерін
жарғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде-2411-2417 шоттары;
-материалдар мен тауарларды жарғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде
1310-1315,1317 , 1330 шоттары;
-ақшалай қаражаттарды жарғылық қорға жарна ретінде аударған кезінде
-1010, 1020, 1030, 1050, 1050 шоттары дебеттеледі.
Егерде 5010 шотының дебеттік қалдығы болмаса, онда кәсіпорын көзінің
жарғылық қорын толығымен қалыптастырғанын білдіреді.
5010-ші шоты бойынша аналитикалық есеп акционерлер (қатысушылар,
құрылтайшылар) бойынша жүргізіледі.
Қайтарылып алынған капиталдың есебі. Акционерлік қоғам
акционерлермен жалпы жиналысында акциялардың номиналдық құнын (бірақ ең
төменгі деңгейден кем болмауы керек),Не жалпы акцияның шығарылуы көлемін
қысқарту жөнінде шешім қабылдауында құқылы. Акционерлік қоғам заң
актілерінде белгіленген тәртіп бойынша алдын-ала өзінің барлық
кредиторларын хабардар етіп отыруға міндетті.
Сонымен қатар Акционерлік қоғамның кредиторлары қоғамның тиесілі
міндеттерін орындаудан бас тартуына және олардың шеккен зияндарының орнын
толтыруды талап етуге құқылы. Егер бұндай процедура оның жарғысында алдын-
ала қарастырылмаған болса, онда олар өз меншік капиталын азайту үшін,
мүдделі адамдардың берген өтінішінің негізінде жасалған сот шешімдері
керек.
Бұл жағдайда Акционерлік қоғам өзінің акциясын өз қызметкерлері мен
жұмысшыларына олардың мүдделігі мен ынталығын арттыру үшін қайта сатады.
сондықан өз акцияларын нарықтық айналымға шығарылады.
Қайтарылып алынған капиталдың есебін жүргізу үшін 521-ші шоты
арналған, 5010 шоттарға қарағанда контрпассивтік шот болып табылады.
5210 шоттың дебеті акционерлердің меншігіндегі акцияларды қайтып сатып
алынған құнын көрсетеді. Акцияларды қайтып сатып алған кезде:521 шоты
дебеттеледі де және 1050,432,1030,1010,1020,1070 шоттары кредиттеледі.
Акционерлердің меншігіндегі акцияларды айналыстан шығару үшін,не
болмаса оларды қайта тарату үшін акционерлерден қайтып сатып алынады.
Қайтып сатып алынған акциялар номиналдық құны бойынша да номиналдық құннан
жоғары немесе төмен құны бойынша да сатып алынуы мүмкін :
1.Сатып алынған акциялардың нақты құны номиналдық (атаулы) құнға тең
болған жағдайда: 521 шоты дебеттеледі де, және 1050,432,1030,1010,1020
шоттары кредиттеледі .
2.Сатып алынған акцияның құны номиналдық құнынан төмен болған
жағдайда:
-сатып алынған құнына 5210 шоты дебеттеледі де және
1050,432,1030,1010,1020 шоттары кредиттеледі ;
-сома айырмасына, яғни акциялардың құны номиналдық құннан аз болған
жағдайда:
5210 шоты дебеттеледі де және 5410 Есептік жылдағы таратылмаған
табыс шоты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 4
1 Меншік капиталының есебі, мәні мен мазмұны.
1.1 Меншік капиталының экономикалық мәні мен мазмұны 5
1.2 Меншікті капиталын жетілдіру мен қалыптастыру жолдары 6
1.3 Жарғылық капиталды есепке алу жолдары, капитал қозғалысы 10
бойынша болатын операциялар есебі
1.4 Резервтік капиталдың есебі оны есептеу жолдары. 23
1.5 Бөлінбеген және жиынтық табыстың (жабылмаған зиян) есебі 25
2 СТУДИЯ ОКОН ЖШС-ДЕ МЕНШІКТІ КАПИТАЛ ЕСЕБІ МЕН АУДИТЫ
2.1 СТУДИЯ ОКОН ЖШС-ның жауапкершілігі шектеулі 29
серіктестігінің шаруашылық-қаржылық қызметімен танысу
2.2 СТУДИЯ ОКОН ЖШС технико экономикалық көрсеткіші. 32
2.3 СТУДИЯ ОКОН ЖШС-ның қаржылық жағдайы және меншікті 34
капитал құрылымын талдау
3 Меншік капиталының есебі мен аудиті оны жетілдіру жолдары.
3.1 Жарғылық капитал, резервтік, қосымша төленген және 42
төленбеген капиталдың аудиті оның мәні мен маңызы.
3.2 Меншікті капитал айналымын жылдамдату жолдары және 48
кәсіпорынның қаржылық жағдайын жетілдірудің негізгі
бағыттары
3.3 Кәсіпорынның меншікті капиталына әсер етуші факторларды 51
талдау
ҚОРЫТЫНДЫ 55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 58
ҚОСЫМШАЛАР 60
Кіріспе
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы шаруашылық
әдістерін және формаларын қайта өзгертудің объективті қажеттілігін
тудырады. Нарық жағдайына бейімделудің қиындығына қарамастан елде ғылыми-
техникалық саясат, әлеуметтік-экономикалық қызметтің жаңа әрі озық нарықтық
бағытын түбегейлі және қолданбалы зерттеу белсенділікпен жүргізілуде. Елдің
микроэкономикасын басқаруға аса қажетті әртүрлі бизнес салаларындағы
шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметін талдау, аудит және басқару есебі
сияқты арнайы қолданбалы ғылымдарға ерекше маңыз беріліп отыр.
Нарықтық экономика жағдайында басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік
есептің мәні мен ролі артуда. Басқару мен нарықтық экономиканың дамуына,
әртүрлі деңгейдегі басқару шешімдерін әзірлеуге, субъектінің нарықтағы іс-
қимылын анықтауға, сондай-ақ субъектілердің қаржылық және шаруашылық
қызметі туралы сапалы, уақтылы ақпараттарды қалыптастыру бухгалтерлік
есептің басты мақсаттары болып табылады.
Бухгалтерлік есеп – экономикалық білім жүйесіндегі негізгі пәндердің
бірі, әрі оны мамандығым деп таңдағандар үшін аса маңызды. Ол шаруашылық
жүргізуші кез-келген субъект қызметінде жетекші орын алады. Бухгалтерлік
есептің мәліметтері негізінде бүкіл шаруашылық қызметтің іс-әрекеті
сипатталып, қаржылық жағдайы ашық көрсетіледі.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кәсіпорындар өзінің құрылуы
барысында, яғни шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде
мүліктерге ие болуы тиіс. Мүліктердің ақшалай өлшемге айналдырылғандағы
жиынтығы ұйымның меншікті капиталы болып саналады. Бухгалтерлік есеп-
ақпарат беру үшін, және бұл ақпарат пайдаланушылар үшін қызықты болуы үшін,
анық, сенімге ие болатын, қажеттіліктерін қанағаттандыру керек. Қаржылық
есеп есептік ақпарат дайындау процесі болып табылады, бұл процесті кез-
келген заңды және жеке тұлғалар, сонымен бірге кәсіпорыннан тыс:
Менеджерлер, инвесторлар, кредиторлар, қаржылық органдар т.б пайдалана
алады. Біздің республикамызда жұмыс істеп тұрған бухгалтерлік есептің
халықаралық бухгалтерлік стандарттқа сай келеді.
Есептік мәліметтер шаруашылық субъектілер және олардың
структуралық бөлімдерін оперативті басқару, мемлекеттік қаржылық есеп беру,
экономикалық болжамдар және ағымдағы жоспар, және де мемлекетіміздің
экономикалық дамуын зерттеу үшін пайдаланады.
Ұйымның қаржылық-шаруашылық қызметінде меншікті капитал есебін сауатты
және дұрыс ұйымдастыру, рәсімдеу, бағалау мен есептеу бизнес нәтижелеріне
тікелей әсер етіп өте маңызды роль ойнайды.
Осы дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі ЖШС СТУДИЯ ОКОН
жауапкершілігі шектеулі серіктестігі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – кәсіпорын қызметіндегі, бухгалтерлік
есептегі меншікті капиталдың алатын орнын қарастыру, олардың түрлерін,
бағалау тәсілдерін, ЖШС СТУДИЯ ОКОН жауапкершілігі шектеулі
серіктестігіндегі есебін ұйымдастыруды, аудитін жүргізуді меңгеру болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың алдына қойған мақсатқа жету үшін жұмысты орындау
барысында келесідей міндеттерді шешу қарастырылған:
меншікті капитал аудиті туралы әртүлі әдебиеттерді пайдалана отырып,
меншікті капиталдың экономикалық мәнін айқындау мен нақтылау;
меншікті капиталды есепте тану мен бағалаудың іске асырылуын меңгеру;
СТУДИЯ ОКОН жауапкершілігі шектеулі серіктестігіндегі меншікті
капитал есебін ұйымдастыруды меңгеру;
материалдық емес активтердің есебін халықаралық стандарттарға сай жетілдіру
жолдарын қарастыру;
меншікті капитал аудитін жүргізуді меңгеру.
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жағдайға көшуіне байланысты жаңа
кәсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына сәйкес бухгалтерлік есептің
маңызы мен рөлі арта түсуде. Осыған орай бухгалтерлік есептің құрылымына
өзгерістер енгізіп отыр. Елімізде жүргізіліп отырған бухгалтерлік есеп
жұмысы толығымен халықаралық қаржылық есеп беру талаптарына сай орындалады
деп айтуға болады.
Дипломдық жұмысының міндеті. Берілген тақырып – Кәсіпорынның меншікті
капитал есебі мен аудиті болған соң, осы тақырыптың мәнін ашу, меншікті
капиталды талдай отырып, оның қай шотта қаралатынын, меншікті капиталдың
түрлерін қарастыру.
Кәсіпорын мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының
құнынан құралады. Ұйымның меншікті капиталының көздері болып мыналар
саналады:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- бөлінбеген пайда.
Кәсіпорындар оздерінің қызмет атқаруы барысында меншікті қаржыларынан
басқа қарыз қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ
мерзімді несиелер, қарыздар, алынған аванстар және басқа да кредиторлық
борыштар жатады.
Жарғылық қор меншік иесінің (кәсіпорынның) жарғысында қаралған
қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестициялық қаржылардың сомасы
болып табылады.
Меншік иесінің тиісті құқығымен жауапкершілігіне қарай ұйымның жарғылық
қоры мынадай түрлерге бөлінеді.
Кәсіпорындардың (толық серіктестік, сенім серіктестігі, жауапкершілігі
шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар серіктестік, жабық және
ашық ащионерлік қоғам) жарғылық капиталы.
Өндірістік кооператив мүшелерінің мүлік жарналары (үлестері).
Жарғылық қор мөлшері ұйымның жарғысында және басқа да құрылтайшылық
құжаттарында белгіленген, үкіметтің атқарушы органдарында тіркелуі керек.
Оның мөлшері құрылтайшылық құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін
ғана өзгеруі мүмкін.
Қосымша төленген капитал — қоғамның өзінің акцияларын олардың атаулы
(номиналдық) құнынан артық бағаға сатқан жағдайда пайда болған құн
айырмашылығынан туындайды.
Қосымша төленбеген капитал — кәсіпорынның өзінің меншігіндегі негізгі
құралдары мен инвестицияларын қайта бағалаған уақыттағы олардың құнының
өскен сомасынан және тағы да басқа жағдайлардан туындайды.
Резервтік (сацтық, сақтаулы) капитал — келешекте (алдағы уақыттарда) болуы
мүмкін зияндармен шығындардың (ысыраптардың) орнын толтыруға арналып кәсіп-
орынның озінің таза пайдасынан (табысынан) бөлінген меншіктік капиталының
бір белігі. Резервтік (сақтық, сақтаулы) капиталдың мөлшері мен құрылу
тәртібі Қазақстан Республикасының заңдары мен ұйымның (қоғамнын) жарғысында
қаралады (көрсетіледі).
Бөлінбеген пайда (табыс) - кәсіпорынның жалпы кірісінен (пайдасынан) барлық
жұмсалған шығындарды (бюджетке төленген салық сомаларын, кірістен
(пайдадан) басқадай бағыттарға пайдаланған сомаларын шегеріп тастағандағы
қалған бөлігі болып табылады.
Бухгалтерлік есеп барлық шаруашылық есебінің басты негізгі
бөліктерінің бірі болып есептелінеді. Кәсіпорындар, ірілі-уақты
шаруашылықтар мен мекемелер, ұйымдар, өнім өндіруші және қызмет көрсету
орындарының барлығы да бухгалтерлік есебін, аудитін, талдауын жүргізуге
міндетті. Мекемелер, мүліктер мен қаражаттар, қаржылар мен қорлар, өнімдер
мен өндірілген өнімдерді сату, көрсетілген қызметтерді өткізу процестері
болған кезде бухгалтерлік есепті, аудитті, талдауды жүргізу негізгі
экономикалық мәселелердің бастысы болып табылады. Бухгалтерлік есеп,
аудит, талдау арқылы өндірілген өнім, көрсетілген қызмет, оларды сату,
өткізу және айырбастау, түскен қаржыны кіріске алу, бұларды дұрыс бөліп,
тиімді пайдалану, шаруашылық жұмыстарының барлығын әуел бастан ең соңына
дейін жүргізуге, нақты іске асыруға болады. Осы айтылғандардың барлығы
бірдей есепке алынуы бухгалтерлік есеп, аудит, талдауға тән сипат және
басты шарт, міндетті түрде орындауға тиісті экономикалық талап болып
есептелінеді.
Дипломдық жұмыстын зерттеу объектісі болып СТУДИЯ ОКОН Жауапкершілігі
Шектеулі Серіктестігі болып табылады.
Дипломдық жүмыста төмендегі авторлардың әдебиеттерін пайдаландым:Қ.К.
Кеулімжаев, З. Н. Әжібаева, Н. А. Құдайбергенов,
В.К.Родостовец,Т.Ғ.Ғабдуллин,В.В. Родостовец, О. И. Шмидт “Кәсіпорындағы
бухгалтерлік есеп”; Г.В. Савицкая “Анализ хозяйственной деятелности
предприятия”, сонымен қатар Бюллетень бухгалтера және Заочная школа
бухгалтера мерзімдік басылымдарын қолдандым.
1 Меншік капиталының есебі, мәні мен мазмұны.
1. Меншік капиталының экономикалық мәні мен мазмұны
Экономикалық көзқарас бойынша бухгалтерлік есеп, кәсіпорын ақпарат
беру процесі ретінде қарастырылады. Ол кәсіпорындарда бар ресурстарды
тиімді пайдалануды, басқару шешімдерін дұрыс қабылдауға ықпалды әсерін
тигізеді. Кез-келген заңды және жеке тұлғалар өздерінде бар ресурстарды
қаржылық есеп беруіне қарап, белгілі бір бизнес саласына сала алады.
Бухгалтерлік есеп- ақпарат беру үшін, және бұл ақпарат пайдаланушылар үшін
қызықты болуы үшін, анық, сенімге ие болатын, қажеттіліктерін
қанағаттандыру керек.
Бухгалтерлік есеп халықаралық қатынастардың бір құралы ретінде
саналады. Және де әр түрлі қызмет кез- келген бизнес түрлерін
байланыстыратын звеносы болып табылады.
Методологиялық және ұйымдастыру есебі Батыста қаржылық және басқару
болып бөлінеді.
Қаржылық есеп есептік ақпарат дайындау процесі болып табылады, бұл
процесті кез- келген заңды және жеке тұлғалар, сонымен бірге кәсіпорыннан
тыс: Менеджерлер, инвесторлар, кредиторлар, қаожылық органдар т.б
пайдалана алады.
Басқару есебі, кейде өндірістік немесе шығындар есебі деп аталады.
Басқару есебі өндірістік- коммерциялық қызметті жоспарлау және басқару
үшін, менеджерлерге керекті ақпаратты дайындау болып саналады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдердің бухгалтерлік есепті жүргізу,
қаржылық есеп беруді дайындау ережелерінің едәуір айырмашылықтары бар.
Шаруашылық субъектілері бухгалтерлік есеп нарықтық қатынастарда
өзгеше мағынаны қабылдайды. Ол 1) халықаралық бухгалтерлік есепте
бекітілген жалпы принциптер және жағдайлардан тұрады. Қаржылық –
шаруашылық қызмет субъектілерінің бухгалтерлік есеп бас шоттар жоспарында,
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес шығарылған Бухгалтерлік есеп
туралы, Салық және бюджетке міндетті төленетін төлемдер туралы, және де
бухгалтерлік есеп бойынша Қазақстан Республикасының жетік органдарымен
басып шығарылған нұсқаулар, жағдайлар және ұсынулар.
Біздің республикамызда жұмыс істеп тұрған бухгалтерлік есептің
халықаралық бухгалтерлік стандарттқа сай келеді. Есептік мәліметтер
шаруашылық субъектілер және олардың структуралық бөлімдерін оперативті
басқару, мемлекеттік қаржылық есеп беру, экономикалық болжамдар және
ағымдағы жоспар, және де мемлекетіміздің экономикалық дамуын зерттеу үшін
пайдаланады.
Қазіргі заманға сай шаруашылық тәжірибеде толық және дәл экономикалық
ақпаратсыз, шаруашылық субъектілерінің қиын экономикалық механизімін
басқару мүмкін емес.
Экономика саласындағы жұмысшылар, және ең басты бухгалтерлер есептік
тәртіпті және есеп беруді жақсы білулері керек, арзандата және жеңілдете
білу субъектінің қызмет тәртібін белгілейтін, кәсіпорынның бухгалтерлік
және салықтық есеп жағдайын қатаң ұстануы керек.
Бухгалтерлік және салық есебінің арасындағы қатынастар негізгі капитал
есебінде білінеді., өйткені кез-келген кәсіпорынның балансында негізгі
құралдар бар, бұл өндірістің негізін құрайды.
2. Меншікті капиталын жетілдіру мен қалыптастыру жолдары
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес кәсіпорындар өзінің құрылуы
барысында, яғни шаруашылық қызметпен айналысу үшін белгілі бір мөлшерде
мүліктерге ие болуы тиіс. Осы жоғарыда аталған мүліктердің ақшалай өлшемге
айналдырылғандағы жиынтығы ұйымның меншікті капиталы болып саналады.
Кәсіпорын алғашқы құрылған кезде оның капиталы Қазақстан Республикасы
заңында қаралған мөлшерден кем болмауы тиіс және де ол сол ұйымның
құрылтайшыларының, акционерлерінің ақшалай, заттай және басқадай түрде
қоғамға қосқан үлестерінен құралады. Бұл сома, яғни кәсіпорынның капиталы
осы ұйымның қызметі барысында тапқан таза табысы және басқа да көздерден,
тегін түскен мүліктер мен ақшалй қаржылар есебінен өсіп отырады.
Жалпы кәсіпорынның есебін жүргізу барысында жұмыс істеп тұрған, қызмет
атқарушы яғни қолданыстағы капиталы және оның құрамы мен құрылымы
бухгалтерлік баланстың активінде көрсетілсе, ол капиталдың қаржыландыру
көздері баланстың пассивінде көрсетіледі .
Кәсіпорын мүлкінің құрамы
Ұйымның барлық мүлкі ( қызмет атқарушы капиталы) айналыстан тыс және
айналыстағы активтер болып екіге бөлінеді. Мүліктерді қызмет атқару
мерзіміне қарай негізгі (айналымнан тыс) активтер және айналымдағы
активтер деп екіге бөлінеді.
Негізгі (айналымнан тыс) активтер негізгі құралдардан, материалдық
емес активтерден, қаржылық (ұзақ мерзімді) инвестициялардан, аяқталмаған
құрылыстан құралады. Жалпы айналымнан тыс активтер шаруашылық субъектінің
материалдық- техникалық базасын жасауға және дамытуға арналады.
Ал айналымдағы активтер кәсіпорынның қызмет атқаруы барысында пайда
табуға негізделеді. Соған сәйкес олардың қатарына ақша қаражаттары, қысқа
мерзімдік қаржылық салымдар, тауарлық –материалдық қорлар, дебиторлық
борыштар және басқа да активтер жатады.
Кәсіпорын мүліктерінің (капиталының) құралу көздері
Кәсіпорын мүлкі оның негізгі құралдары мен айналымдағы қаржыларының
құнынан құралады. Ұйымның меншікті капиталының көздері болып мыналар
саналады:
- жарғылық капитал;
- резервтік капитал;
- бөлінбеген пайда.
Кәсіпорындар өздерінің қызмет атқаруы барысында меншікті қаржыларынан
басқа қарыз қаражаттарында пайдаланады. Ал олардың қатарына қысқа және ұзақ
мерзімді несиелер, қарыздар, алынған авнстар және басқа да кредиторлық
борыштар жатады.
Жарғылық қор меншік иесінің (кәсіпорынның) жарғысында қаралған
қызметтерін қамтамасыз ету үшін инвестициялық қаржылардың сомасы болып
табылады.
Меншік иесінің тиісті құқығы мен жауапкершілігіне қарай ұйымның
жарғылық қоры мынадай түрлерге бөлінеді:
Кәсіпорындардың ( толық серіктестік, сенім серіктестігі,
жауапкершілігі шектеулі серіктестік, қосымша жауапкершілігі бар
серіктестік, жабық және ашық акционерлік қоғам) жарғылық капиталы.
Өндірістік кооператив мүшелерінің мүлік жарналары (үлестері).
Жарғылық қор мөлшері ұйымның жарғысында және басқа да құрылтайшылық
құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін ғана өзгеруі мүмкін.
Қосымша төленген капитал - қоғамның өзінің акцияларын олардың атаулы
(номиналдық) құнынан артық бағаға саиқан жағдайда пайда болған құн
айырмашылығынан туындайды.
Қосымша төленбеген капитал – кәсіпорынның өзінің меншігіндегі негізгі
құралдары мен инвестицияларын қайта бағалаған уақыттағы олардың құнының
өскен сомасынан және тағы да басқа жағдайлардан туындайды.
Резервтік (сақтық, сақтаулы) капитал - келешекте (алдағы уақыттағы)
болуы мүмкін зияндармен шығындардың (ысыраптардың) орнын толтыруға арналып
кәсіпорынның өзінің таза пайдасынан (табысынан)бөлінген меншік капиталының
бір бөлігі. Резервтік (сақтық, сақтаулы) капиталдың мөлшері мен құрылу
тәртібі Қазақстан Республикасының заңдары мен ұйымның (қоғамның) жарғысында
қаралады (көрсетіледі).
Бөлінбеген пайда (табыс) – кәсіпорынның жалпы кірісінен (пайдасынан)
барлық жұмсалған шығындарды (бюджетке төленген салық сомаларын, кірістен
(пайдадан) басқадай бағыттарға пайдаланған сомаларын шегеріп тастағандағы
қалған бөлігі болып табылады.
Кәсіпорындар мeн ұйымдap өздepiнiң шapyaшылық қызмeтi бapыcындa мeншiктi
кaпитaлдapымeн қaтap бacқa қaтыcтыpылғaн (тapтылғaн) кaпитaлдapды дa
қoлдaнaды. Бұл қaтыcтыpылғaн кaпитaл бyxгaлтepлiк eceптe мiндeттeмeлep дeп
aтaлaды. Keз кeлгeн өндipicпeн aйнaлыcaтын ұйым coл өнiмдi өндipy үшiн
қaжeттi шикiзaттap мeн мaтepиaлдap aлғaны үшiн жaбдықтayшы-мepдiгepлepiнiң
aлдындa мiндeттi бoлca, cayдaмeн aйнaлыcaтын ұйымдap өзiнiң caтaтын
тayapлapын жeткiзiп бepyшi, яғни қызмeт кepceтyшi үйымның aлдындa қapыз
бoлyы мүмкiн. Tiптi өндipicпeн дe нeмece cayдaмeн дe aйнaлыcпaйтын
кәсіпорындapдың өзi қapaмaғындa жұмыc icтeйтiн жұмыcшылapы мeн
қызмeткepлepiнe oлapдың icтeгeн eңбeгi үшiн, coндaй-aқ бюджeткe түpлi
caлықтap үшiн қapыз нeмece oның aлдындa мiңдeттeмeci бoлyы мүмкiн. Қaзipгi
тaндa қapжының жeтicпeyшiлiгiнeн бaнктep, бaнктeн тыc мeкeмeлepдeн, шeт
eлдepдeн қapыз, нecиe aлып өздepiнiң жүмыcын жaндaндыpып жaтқaн, coндaй-aқ
мiндeттeмeлepiн шeктeн тыc кeбeйтiп aлып, oны қaйтapyғa мүмкiншiлiгi бoлмaй
жaбылып, ayкциoнғa caлынып, caтылып жaтқaн үйымдap көптeп кeздeceдi. Ocы
aйтылғaн мiндeттeмeлep eceбi бyxгaлтepлiк eceптeгi eң нeгiзгi, яғни қaй
caлaдaғы бoлмacын кәсіпорындapдың көкeйтecтi мәceлeлepi eкeндiгi cөзciз.
Кәсіпорындардaғы мiндeттeмeлepдiң eceбi типтiк шoттap кecтeciнiң aлтыншы
мiндeттeмeлep дeп aлынaтын бөлiм шoттapындa eceптeлiп жүpгiзiлeдi.
Hecue - бip зaнды тұлғaның eкiншi бip зaнды тұлғаға нeмece жeкe aдaмның
зaңды тұлғаға эдeттe кeлiciлгeн мөлшepдe пaйыз, өciм (пpoцeнт) aлy үшiн
бeлгiлi бip yaқытқa зaттaй нeмece aқшaлaй yaқытшa қapжы бepyгe бaйлaныcты
пaйдa бoлaтын экoнoмикaлық қapым-қaтынac жүйeci бoлып тaбылaды.
Hapықтық экoнoмикa жaғдaйындa нecиe кoммepциялық және бaнктiк бoлып eкiгe
бөлiнeдi.
Koммepцuялық нecue —біp кәciпopынның eкiншi кәсіпорынғa caтқaн тayapының
құнынaн aлынaтын төлeмнiң кeйiнгe қaлдыpылyынa бaйлaныcты тyындaйды.
Бaнк нecиeci - ұйымғa aқшa тұpiндe өндipiciн ұлғaйтyғa, aғымдaғы
қызмeттepiнe бaйлaныcты кapыздapын төлey үшiн бepiлeдi.
Hecиe бepy және oны қaйтapy (oтey) тәртібі тиicтi заңдарға сәйкес жәнe
кәсіпорынның бaнкiмeн нeмece бacқa дa нecиe бepyшiлepмeн жacaлғaн
кeлiciмшapттapы нeгiзiндe peттeлiп жүpгiзiлeдi. Oндa нecиe бepiлeтiн
oбъeктi, нecиe бepy шapты мeн тәртібі, oның өтeлeтiн (қaйтapылy) мepзiмi,
мiндeттeмeci, өзapa қaмтaмacыз eтy түpi, пaйыздық өciм мөлшepлeмeлepi мeн
oның тeлeм тәртібі, eкi жaқтың жayaпкepшiлiгi мeн кұқығы, тoл тыpылaтын
және бip-бipiнe бepeтiн құжаттарының тiзiмi тaғы дa бacқaлap көpceтiлeдi.
Кәсіпорындар бaнк мeкeмeciнeн нecиe cұpaмacтaн бұpын нecиe aлyлдың
кaжeттiлiгiн, oны yaқытындa қaйтapyдың мүмкiншiлiгiн, әрбip кoммepциялық
бaнктepдiң нecиe бepy, өтey, өciм пaйызы мeлшepлeмeлepiмeн жәнe бacкaдaй
тaлaптapымeн тaныcып, aлдын aлa шeшiп aлyы қaжeт Бaнк мeкeмeлepi, эдeттe
нecнe cұpayшы ұйымның тeлeм қaбiлeттiлiгi және қapжы тұpaқтылығы жaғдaйын
тeкcepeдi. Oл үшiн кәсіпорынның тиicтi бyxгaлтepлiк aқпapaтты мәлiмeттepiн
aлып тaныcaды. Бepiлeтiн yaқыт apaлығынa cәйкec бaнк нecиeci қыcқa мepзiмдi
(бip жылғa дeйiнгi yaқыт) және ұзaқ мepзiмдi (бip жылдaн apтық yaқыт) бoлып
eкiгe бeлiнeдi.
Hecueнiң oбъeкmuвmi қaжemmiлiгi — бұл, кәсіпорынның өндipicтiк және cayдa
aйнaлымы кaпитaлының зaңдылықтapынa нeгiздeлгeн.
Бaнк нecиeci eceбi қыcқa және ұзaқ мepзiмдi нecиe бepy тypaлы Қaзaқcтaн
Pecпyбликacының Ұлттық бaнк мекeмeci бeкiтeтiн Қыcқa және ұзaқ
мepзiмдi нecиe бepy epeжeлepiнe caй жүpгiзiлeдi. Қыcқa мepзiмдi нecиe
ұйымньң aйнaлым қapжыcын құpaйтын көздepдiң бipi бoлып caнaлaды.
Hecиeлep қaйтapымдылық, төлeм жәнe мepзiмдiлiк шapттapы бoйыншa кeлiciп,
кoммepциялық нeгiздe бepiлeдi.
Hecиe aлy үшiн кәсіпорындap бaнк мeкeмeci бacшыcының aтынa өтiнiш бepeдi.
Бұл oтiнiшкe қocымшa өзiнe қaжeттi нecиe coмacы мөлшepiн, oның жұмcaлaтын
мaқcaты мeн бaғытын, өтeлy яғни қaйтapy мepзiмiн, coнымeн қaтap ocы нecиe
coмacы apқылы opындaлaтын oпepaциялap үшiн жacaлғaн бизнec-жocпap және тaғы
дa бacқaдaй құжаттар тaбыc eтyi тиic.
Кәсіпорындар мeн ұйымдap бaнктeн бipiншi peт нecиe aлyы бapыcындa
жoғapыдa aтaлғaн құжaттapмeн қoca бaнккe өздepiнiң жapғыcын, ққpылтaйлық
құжаттарының көшipмeciн, тipкeлy кyәлiктepiн және тaғы дa бacқa құжaттapды
тaбыc eтyi кepeк.
Жaлпы кәciпopьшдapғa бepiлeтiн нecиe coмacы, бaнк мeкeмeciнiң жayaпты
мaмaндapы үйымның өткiзгeн қүжaттapын тeкcepiп бoлғaннaн кeйiн, нecиe
бoйыншa бopышты және пaйызды қaйтapy, өтey үшiн кeпiлдiккe caлынғaн мeншiк
тypaлы кeлiciмшapттың opындaлyынa cәйкec бepiлeдi.
Бaнк мeкeмeci мeн нecиe aлyшы кәсіпорын apacындaғы нecиeлiк қызмeт
көpceтy бoйыншa кeлiciмшapт бip жылғa нeмece oдaн дa үзaқ мepзiмгe
жacaлaды. Eгep кeлiciмшapт бip жылдaн apтық yaқытқa жacaлғaн жaғдaйдa нecиe
жыл caйын бeкiтiлeтiн нecиeлiк кeлiciмшapт нeгiзiндe бepiлeдi. Hecиeлiк
кeлiciмшapт бaнк мeкeмeciмeн әpбip нecиe aлyшы үйым (клиeнт) үшiн жeкe
жeкe жacaлaды.
Қыcқa мepзiмдi бaнк нecиeлepi 1 (бip) жылдaн acпaйтын yaқытқa бepiлeдi
(яғни 12 (oн eкi) aйдaн apтық eмec yaқытқa). Keйбip жaғдaйлapдa тypлi
ceбeптepгe бaйлaныcты бұндaй нecиeнiң мepзiмi ұзapтылyы мүмкiн. Бipaқ
ұзapтылғaн мepзiмiн қoca eceптeгeндe oның мepзiмi eкi жылдaн acпayы кepeк.
Бaнк нecиeci кәсіпорынның, яғни нecиe aлyшының eceп aйыpыcy шoттapындaғы
қapaжaттapының мөлшepiнe (кeлeмiнe) қapaмaй-aқ бepiлeдi және қoлмa-
қoл eмec тәртiппeн нecиe aлyшының кapыз шoтынaн oның eceп aйыpыcy
шoтынa aкшa ayдapy apқылы жүpгiзiлeдi. Hecиeлiк бopышты өтey тәpтiбi, нaқты
мepзiмi, әдicтepi нecиeлiк кeлiciмшapттa қapacтыpылaды. Eгep нecиe aлyшы
кeлiciмшapттa бeлгiлeнiп кepceтiлгeн мepзiмiндe нecиeлiк бopышын өтeй
aлмaйтын бoлca, бaнк мeкeмeci aлдын aлa нecиe aлyшыныц pұқcaтынcыз кeпiлдiк
бepyшiнiң шoтынaн қapыз coмacын қaйтapy жaйлы тaлaп қoяды.
Kәciпopын бaнк мeкeмeciнeн нecиe aлғaн yaқытындa:
Д-т: Aқшaлap нeмece Жaбдыктayшы мepдiгepлepмeн eceп aйыpыcy және тaғы
дa бacқa шoттap;
K-т: Бaнк мекeмeciнiң қapызы шoты түpiндe бyxгaлтepлiк жaзyы жaзылaды.
Aл бұл aлынғaн нecиe қaйтapылғaн yaқытгa:
Д-т: Бaнк мeкeмeciнiң қapызы шoты;
K-т: Aқшaлap шoты түpiндe бyxгaлтepлiк жaзyы жaзылaды.
Ocы aлынғaн нecиe үшiн eceптeлreн пaйыз coмacынa:
Д-т: Cыйaқы түpiндeгi шығын шoты;
K-т: Tөлeнeтiн cыйaқы шoты түpiндe бyxгaлтepлiк жaзyы жaзылaды.
Kәciпopын бұл мiндeттeмeнi тeлeгeн yaқытындa:
Д-т: Tөлeнeтiн cыйaқы шoты;
K-т: Aқшaлap шoты түpiндe бyxгaлтepлiкжaзyы жaзылaды.
3. Жарғылық капиталды есепке алу жолдары, капитал қозғалысы бойынша
болатын операциялар есебі
Кәсіпорынның жарғылық капиталының мөлшері, сол ұйымның шығарған
акцияларының түрлері, (жәй және артықшылығы бар) акциялардың сандары,
сондай-ақ бір акцияның атаулы (номиналдық) құнына сәйкес акционерлік
қоғамның, серіктестіктердің, өндірістік кооперативтердің жалпы жиналысында
бекітіледі. Жалпы кез-келген ұйымның жарғысы тиісті мемлекеттік органдарда
(Әділет министрлігі) тіркеуден өткізілуі тиіс. Қандайда болмасын қоғамның
акциясын сатып алатын мүшесі ол акцияларды қоғамға немесе үшінші тұлғаға
сатуға ұсыныс жасауына құқы бар.
Шаруашылық жүргізуші шаруашылықтың жарғылық капиталының орындайтын
негізгі қызметін бөліп көрсету қажет. Біріншіден, ол шаруашылықтың қызметі
үшін мүліктік негіз болып табылады, яғни бастапқы капиталы. Екіншіден,
жарғылық капиталды құру шаруашылықтың әрбір құрылтайшыларының
(акционерлерінің) үлесін анықтауға мүмкіндік береді (пайыз). Өйткені оған
жалпы жиналыста құрылтайшыларының дауысының саны және оған есептелген
табыстың (дивидендінің) көлемі сәйкес келеді. Үшіншіден, жарғылық капитал
қоғамның үшінші тұлғасының алдындағы міндеттемесін орындауға кепілдік
береді. Сондықтан заң актілерінде оның төменгі мөлшері белгіленген.
Жарғылық капиталдың бұл аталған қызметтері әр түрлі ұйымдық-құқықтық
нысандағы шаруашылықтарда қалай орындалатынына жеке тоқталып өтуді талап
етеді.
Кәсіпорынның жарғылық капиталы қызметті бастауды қамтамасыз ету үшін
жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.
Кәсіпорындарда жарғылық капиталдың есебі Жарғылық қор бөлімінің:
• Жай акциялар;
• Артықшылығы бар акциялар;
• Салымдар мен жарналар
деп аталатын бөлімше шоттарында есептеледі.
Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын салудың,
мемлекеттің қаражаттарының, материалдық емес активтердің және басқа да
мүліктердің немесе үліктік құқықтарының есебінен құралады. Сонымен қоса,
жарғылық капитал жаңадан құрылған заңды тұлғалар өз қызметін бастау үшін
бастапқы материалдық базасы болып та табылады, ол құрылтайшылардың
(акционерлердің, қатысушылардың) қатысу үлесін және кепілдік сипатын
анықтайды.
Шаруашылық серіктестіктердің жарғылық капиталына салынатын салымдар,
ақша да, бағалы қағаздар да, мүлік те, мүліктік құқық та және басқа да
мүліктер (интелектуалдық қызметтің нәтижесіне берілген құқын да қоса
алғанда) болуы мүмкін.
Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарғылық капиталына натуралды
нысанда салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшылардың келісімі
бойынша немесе барлық құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешімі бойынша
мүліктік құқығы ақшалай нысанда бағаланады. Осындай салымдардың құнының
сомасы жиырма мың айлық есептік көрсеткіштен асып түсуі керек, бірақ сол
бағалауды тәуелсіз эксперт (бағалаушы) қуаттауы керек.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қайта тіркелген кезде қатысушылардың
ақшалай салымдары бухгалтерлік құжаттармен не болмаса аудиторлық сеп
берулерімен қуатталып бағалануы мүмкін.
Осындай бағалау кезеңінен бастап, бес жыл бойы шаруашылық жүргізуші
субъектілердің құрылтайшылары (қатысушылары) өздері қосқан сомаларының
шегінен артық бағаланған салымдарына субъекті кредиторының алдында бірлесіп
жауап береді.
Егер де салым ретінде субъектіге мүлікті пайдалану құқы берілсе, онда
бұл салым үшін төленетін төлемнің мөлшері, құрылтайшылардың құжаттарында
көрсетілген барлық мерзімі үшін есептелген сомадан анықталады.
Мүліктік құқы жоқ және басқа да материалдық емс игіліктерді жеке салым
ретінде жасауға рұқсат етілмейді, сондай-ақ қатысушылар серікткстікке бір-
бірінің қарызын өзара есептесуге жатқызуына болмайды. Қосымша және
жауапкершілігі шектелген серіктестіктердіңжарғылық капиталының бастапқы
мөлшері құрылтайшылардың салым сомасына тең болады және құжаттарын
мемлекеттік тіркеуден өту үшін берген күнінде, оның мөлшері жүз айлық
есепті көрсеткіштен кем болмауы керек.
Аталған серіктестіктер тіркеуге дейін өздерінің жарғылық капиталының
жалпы сомасының 25%-тей мөлшерінде соманы төлеуге міндетті. Бірақ ол
жарғылық капиталының минималды сомасынан кем болмауы керек. Жалпы
жиналыстың шешімімен бекітілген мерзімде серіктестіктің барлық қатысушылары
жарғылық капиталына берешегін толығымен өтеуі тиіс.
Ол мезгіл серіктестіктің тіркелген күнінен бастап саналады және ол бір
жылдан аспауы керек. Егерде серіктестіктердің қатысушылары белгіленген
мерзімде өз үлестері бойынша міндеттемесін орындамаса, онда қатысушылар
өзінің есебінен бермеген үлесінің бір бөлігін қосуы керек, болмаса
олардың жарғылық капиталы қосатын үлесіне дейін азайтылады.
Акционерлік қоғамның жарияланған жарғылық капиталының мөлшері біріңғай
валюта көрсетілген барлық шығарылған акцияның номиналды (атаулы) құнына тең
болады. Қоғам өзінің шығады деп жариялап қойған акцмяларының барлығын
немесе тек бір бөлігін ғана шығаруы және орналастыруы мүмкін. Ол жағдайда
жабық акционерлік қоғамы мемлекеттік тіркеуден өтпес бұрын жарияланған
жарғылық капиталының кем дегенде 25% тіркеместен бұрын төлеуі тиіс.
Жарияланған жарғылық капиталының минималды көлемі ашық акционерлік
қоғам үшін – бес мың минималды есептік көсеткішін, ал жабық қоғам үшін –
жүз минималды есептік көрсеткішін құрайды.
Акционерлердің жалпы жиналысында анықталған әрі жарияланған санының
шегінде акцияны шығарудың жағдайы, мерзімі, саны директорлар Кеңесінің
шешімімен белгіленеді.
Қоғамның шығарылған (төленген) жарғылық капиталының деңгейі шығарылған
акцияның номиналдық (атаулы) құнына тең болад. Шығарылған (төленген)
жарғылық капитал жаңадан шығарылған немесе сатып алынған және жойылған
акцияларына сәйкес өзгеруі мүмкін.бұл жерде шығарылған акцияның номиналды
құнының жиынтық сомасы әрбір қоғам типіне белгіленген минималды деңгейден
төмен болмауы керек.
Қоғамның жарияланған жарғылық капиталы түгелдей төленіп және
орналастырып біткен соң ғана, ұлғайтуға рұқсат беріледі; жарияланған
капитал мен шығарылған капиталдың арасында айырмасы болса, онда сол сомаға
жарғылық капитал азайтылады.
Жарияланған жарғылық капиталын ұлғайту және азайту туралы шешім
акционерлердің жалпы жиналысында қабылданады, бірақ оларды минималды
деңгейден төмендетуге рұқсат етілмейді.
Барлық кредиторларға кем дегенде 30 күн бұрын хабарланған соң,
жарияланған жарғылық капиталын азайтуға рұқсат етіледі. Бұл жағдайда
кредиторлар өзінің алашағын толық деңгейде, әрі тез арада талап етуге
құқылы.
Қоғам акциялары жай және айрықша болып келеді.
Заңға сәйкес акциялар акционерлердің келесі құқтарын қанағаттандырады:
- дивидендтер алуын;
- қоғамды басқаруына қатысуын;
- қоғам жойылғаннан кейін одан қалған мүлікті бөлісуге қатыса
алатындығын.
Қоғам тек иесі жазулы (атаулы) акцияны шығаруға құқы бар. Иесі жазулы
(атаулы) акцияның қозғалысы, яғни акцияның өз ұстаушысын ауыстыру, қатаң
тәртіпте арнайы құжатта – акционерлік қоғамның акционерлерінің тізімінде
белгіленеді. Иесі жазулы (атаулы) акцияның құқын, тек тізімге енгендер ғана
пайдалана алады.
Жарғылық капиталдың қолда бары және қозғалысы 5010-ші “Жай акциялар”,
5010-ші “Айрықшылығы бар акциялар” , 5010-ші “Қосқан үлестер мен жарналар”
шоттары енетін 5000-ші “Жарғылық капиталы” деген шоттар бөлімшесінде
жүргізіледі. 5000-ші “Жарғалық капитал” бөлімшесінің шоттары бойынша
қалдығы, оның құрылтай құжаттарында көрсетілген жарғылық капиталының
мөлшеріне сәйкес келуі керек. 5000-ші бөлімшенің шоттары бойынша жазу
жарғылық капиталдың белгіленген тәртібі бойынша жүреді, олардың ұлғайған
немесе азайған жағдайында құрылтай құжаттарында да тиісті өзгерістер
енгізіледі.
Акционерлердің акцияға жазылған сомасына жарғылық қорды құрғанда,
сондай-ақ қосымша эмиссия жасау арқылы жарғылық қор мөлшерін өсіргенде
немесе акциялардың атаулы (номиналдық) құнын өсіргенде жарғылық қордың
өскен сомасына:
Д-т: Төленбеген капитал шоты;
К-т: Жай акциялар немесе
Артықшылығы бар акциялар шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға өз үлесін ақшалай түрде
салған жағдайда:
Д-т: Ақшалар шоты;
К-т: Төленбеген капитал шоты түріндегі екі жақты жазуы жазылады.
Бұл жағдайда еліміздегі бас шоттар кестесіне сәйкес:
• Ел ішіндегі валюталық шоттардағы ақшалар;
• Шетелдердегі валюталық шоттардағы ақшалар;
• Есеп айырысу шотындағы ақшалар;
• Кассадағы ұлттық валюта түріндегі ақшалар;
• Кассадағы шетелдік валюта түріндегі ақшалар; деп аталатын шоттарының
тиістілері дебиттелінеді.
Ал егер үлес қосушылар мен акционерлер қоғамға өз үлесін Материалдық
емес активтер, Негізгі құралдар, Материалдық құндылықтар және тағы да
басқа түрде салатын болса:
Д-т: Материалдық емес активтер;
Негізгі құралдар;
Материалдық құндылықтар және т.б. шоттардың тиістілері;
К-т: Төленбеген капитал деп аталатын шот түрінде бухгалтерлік жазу
жазылады.
Сондай-ақ серіктестіктердің (акционерлік қоғамнан басқадай) қоғамдық
жарғылық қорға қосқан үлестері мен жарналарының сомасына:
Д-т: Материалдық емес активтер;
Негізгі құралдар;
Материалдық құндылықтар;
Ақшалар және тағы да басқа шоттардың тиістісі.
К-т: Салымдар мен жарналар шоты түрінде бухгалтерлік жазу жазылуға
тиіс.
Қайтарылып алынған капитал деп аталатын шот акционерлік қоғамның
акционерлерден сатып алған акцияларының есебін жүргізу үшін арналған. Бұл
жағдайда кәсіпорын акционерлерден өз акцияларын сатып алған уақытында
бухгалтерлік есепте:
Д-т: Қайтарылып алынған капитал шоты;
К-т: Ақшалар шоты түрінде екі жақты жазу жазылады.
Егер акционерлік қоғам өз акцияларын айналымнан алып тастаған уақытта,
айналымнан алынған акцияның құнына:
Д-т: Қарапайым акциялар немесе
Артықшылығы бар акциялар шоттарының тиістісі,
К-т: Қайтарылып алынған капитал шоты түрінде бухгалтерлік жазу
жазылады.
Осы айтылғандармен қатар кәсіпорындарда Қосымша төленген капитал деп
аталатын шотта қоғамның өз акцияларын атаулы (номиналдық) бағасынан жоғары
бағамен сату барысында пайда болған сомалары, ал Қосымша төленбеген
капитал деп аталатын шотта ақшаның құнсыздануына және т.б. жағдайларға
байланысты ұйымның негізгі құралдарын, инвестицияларын, сондай-ақ басқа
да активтерін қайта бағалау нәтижесінде пайда болған капиталдың өсу
сомалары есептелінеді. Жоғарыда айтылып өткендей қоғам өз акцияларын
номиналдық бағасынан жоғары бағамен сатқан уақытында ақшалардың келіп
түсуіне қарай:
Д-т: Ақшалар шоты;
К-т: Қосымша төленген капитал шоты түрінде бухгалтерлік жазу
жазылады.
Кәсіпорынның акционерлерден акцияларды олардың атаулы (номиналдық)
бағасынан төмен бағамен сатып алуынан пайда болған айырма сомаға:
Д-т: Қайтарылып алынған капитал шоты;
К-т: Қосымша төленген капитал шоты түрінде бухгалтерлік жазу
жазылады.
Кәсіпорынның негізгі құралдарды, инвнстицияларды және басқа да
активтерді қайта бағалағаннан алынатын сомаларына:
Д-т: Негізгі құралдар;
Материалдық құндылықтар;
Инвестициялар және т.б. шоттардың тиістісі.
К-т: Негізгі құралдарды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал;
Басқа да қосымша төленбеген капитал шоттарының тиістілері түріндегі
бухгалтерлік жазу жазылады.
Сонымен қатар:
• негізгі құралдарды қайта бағалау кезінде өскен тозу сомасына:
Д-т Негізгі құралдарды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал шоты;
К-т: Негізгі құралдардың тозуы шоты түрінде;
• негізгі құралдардың пайдаланылуына қарай олардың қосымша бағаланған
сомалары және есептен шығарылған негізгі қорлардың пайдаланылған
мерзімі ішінде бөлінбеген табысқа апарылмай қалған қосымша бағасының
сомасына:
Д-т: Негізгі құралдарды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал шоты,
К-т: Есепті жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зияны) шоты
түрінде;
• негізгі құралдардың бұрынғы қайта бағалау кезіндегі анықталған
қосымша құны шегінде келесі қайта бағалау кезіндегі оның құнының азаю
сомасына:
Д-т: Негізгі құралдарды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал шоты;
К-т: Негізгі құралдар шоты түрінде бухгалтерлік жазулар жазылады.
Инвестицияларды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал шоты бойынша шаруашылық субъектінің бухгалтерлік есебінде:
• қаржылық инвестицияларды бұрынғы қосымша бағалағанда алынған сомасы
шегінде инвестициялардың кейінгі кездегі құнының төмендеу сомасына:
Д-т: Инвестицияларды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал шоты;
К-т: Қаржылық инвестициялар шоты түрінде;
• қабылданған есеп саясатына қарай есептен шығарылған ұзақ мерзімді
қаржылық инвестициялардың бұрынғы қосымша бағаланған сомасына:
Д-т: Инвестицияларды қайта бағалағаннан алынған қосымша төленбеген
капитал шоты;
К-т: Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) немесе Бағалы қағаздарды
сатудан алынатын табыс шоттарының тиістілері түрінде жазулар жазылады.
5000-ші “Жарғылық капитал” бөлімшесінің шоттары бойынша операцияларын
қарастырайық.ъ
5020-ші “Жай акциялар”, 5010-ші “Айрықшылығы бар акциялар” шоттарының
кредиті бойынша акционерлік қоғамның жарғылық капиталына салынатын
салымдары бойынша қатысушылардың қарыз сомасы көрініс табады, ал ол 5110-ші
“Төленбеген капитал” шотымен кореспонденцияланады.
Шығарылған акциялардың (салымдардың) немесе журналдардың номиналдық
құны төленсе,онда ол: 1050, 432, 1060, 1010, 1020, дебеті бойынша және 5020
шоттың кредиті бойынша көрініс табады. Кәсіпорынның жарияланған капиталы -
1 млн. тенге. Ал құрылған капиталы – 900 000 тенге.Бұл жағдайда мынадай
проводка жасалады: 1-ші кезең 5020 5010 – 1млн. тенге
2-ші кезең
1050 5020 – 400 000
1020 5020 – 150 000
1010 5020 – 50 000
1060 5020 – 60 000
1310 5020 – 80 000
2413 5020 – 260 000
2730 5020 – 160 000
900 000
5020 5010 – 1 000 000
Себебі жарияланған капитал кейде жабылмаған капитал 5020 шоты активті
және пассивті болып келуі мүмкін. Сондықтан 5020-дан 2180-қа береміз.
Демек бұл шотта басқа кәсіпорынның деиторлық қарызы емес, осы кәсіпорынды
ашқан құрылтайшылардың қарызы болып есептеледі. Демек бұл бухгалтерлік
есептің ең бір осал жерін көрсетеді.
Егер де
шығарылған акциялардың номиналдық құны негізгі құралдармен, материалдық
құндылықтармен және басқа да активтермен төленсе, онда мына шоттар
дебеттеліп: 2730, 2411-2417, 1310-1315, 1330 және 5020 шоты кредиттеледі.
Жоғарыда атап өткеніміздей, жауапкершілігі шектелген серіктестіктердің
жарлық капиталын қалыптастыру процесі бір жылдан аспауы керек, егер де бұл
мерзім сақталмаса, онда ол бойынша есептелген пайыз сомасының бөлігі немесе
оның бір бөлімі, яғни жарғылық капиталына жетіспей тұрған сомасы 1270
“Есептелген пайыз” шотының дебеті бойынша және 6110 “Акция бойынша
дивидендтер мен пайыз түріндегі табыс” шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
Егер де аталған жағдай орындалмаса, онда жарғылық капиталына жетіспей
тұрған сомаға тиісті түзетулер жасалынады, ол кезде 5020 шоты дебеттелген
және 5010 шоты кредиттелген-қызыл жазылады.
Серіктестіктердің қатысушысы мүшеліктен шығып кетсе, онда оның үлесін
үшінщі тұлға сатып алуы мүмкін, ол кезде жарғылық капиталдың сомасы
өзгермейді, тек қатысушылардың құрамында ғана өзгерістер болады.
Егер де қатысушылар шығып кетсе, онда соған байланысты жарғылық
капитал да азаяды, демек: 5010 шоты дебеттеледі де, 1030,1010, 2730, 2411-
2417, 1310-1315, 1330 шоттары кредиттеледі.
Егер де акционерлік қоғамның мүшелері өз акцияларын қайтып алса, 5010
шоттары дебеттеледі де, 5210 – Қайтып алынған капитал шоты кредиттеледі.
Кәсіпорындар мен ұйымдардағы жарғылық капитал шоты бойынша
жүргізілетін операциялар
№ Операциялардың мазмұны Дебиттелетін шот Кредиттелетін шот
1 Серіктестіктердің (акционерлік 2730 5020
қоғамнан басқа) жарғылық қорының 2411-2930
қосқан пайлар және басқадай 1310-1317
үлестер есебінен құрылуы 1320
(қалыптасуы) 1070
1050
1030,1010,1020
2 Серіктестіктеодің (акционерлік 5020 2730
қоғамдардан басқа) жарғылық 2411-2930
қорының акционерлердің шығып 1310-1317
кетуі себебінен азаюы 221-224
1070
1050,432
1030,1010,1020
3 Кәсіпорынның өзінің акцияларының 5010 5210
айналымнан шығарылғандарының
құнына
4 Серіктестіктердің (акционерлерден5020 1050
басқа) қоғамның жарғылық қорына 1030
қосқан пайлары және басқадай 1010,1020
үлестері қайтарылды
5 Жарғылық қорға шетелдік валюта 5020 6250
түрінде қосуға тиісті қарыздардың
оң курстық (бағамдық)
айырмашылыққа байланысты өсуі
6 Жарғылық қорға шетелдік валюта 7430 5020
түрінде қосуға тиісті қарыздардың
теріс курстық (бағамдық)
айырмашылыққа байланысты кемуі
7 Үлес қосушылар мен 1050,432 5020
құрылтайшылардың және 1030
салымшылардың ақшалай түрде 1010,1020
қосқан үлес салаларының келіп
түсуі
8 Үлес қосушылар мен 2730 5020
құрылтайшылардың және 2411-2930
салымшылардың акционерлік қоғамға1310-1317
материалдық емес активтер, 1330
негізгі құралдар, материалдар,
тауарлар түрінде қосқан
үлестерінің кіріске алынуы
9 Акционерлік қоғамның 5210 1050,432
акционерлерден сатып алған өзінің 1030,1010
акцияларының құнына 1020
10 Сатылып алынған акциялардың сатып5210 5410
алу және аталы құнының арасындағы 5210
айырмашылығының сатып алынған
уақытында көрсетілуі:
егер акциялар өзінің атаулы төмен
бағаға сатылып алынса;
егер акциялар өзінің атаулы
құнынан жоғары бағаға сатылып
алынса
11 Өзінің атаулы құнынан жоғары 2940,1030 5340
бағаға сатылған акциялардың 1010,1020
айырма сомасы
12 Негізгі құралдарды қайта 2412-2930 5320
бағалауға байланысты бастапқы
құнының өсуі
13 Негізгі құралдарды қайта 5320 2421-2429
бағалауға байланысты оларға
бұрын есептеліп жинақталған тозу
құнының өсуі
14 Негізгі құралдардың пайдалануына5320 5410
қарай қайта бағалау сомасының
анықталған көлемде бөлінбеген
пайдаға апарылмағаны
15 Инвесторлардың, серіктестіктердің5320 2310
активтері қайта бағалаудың
салдарынан еншілес немесе тәуелді
серіктестердіңтаза активтеріндегі
үлесінің өзгеруіне байланысты
бастапқы инвестиция құнының
азаюына
16 Қайта бағадаудың нәтижесінде 1150 5320
алынған ұзақ мерзімді қаржы
инвестицмяларының бастапқы құны
сомасының өсуі
17 Бұрын жүргізілген қайта 5320 1150
бағалаудың нәтижесінде ұзақ
мерзімді қаржылық
инвестициялардың бастапқы құнының
өскен сомасына бағасының кемуі
18 Ұзақ мерзімді қаржылық 5320 5410,6210
инвестицияларды есептеп шығарған
уақыттағы, олардың бұрын қайта
бағаланған сомасы
Капиталдың қозғалысы бойынша операциялардың дұрыс көрсетілуінің
маңыздылығы әрбір кәсіпорын үшін зор болып саналады. Төменде капиталдың
қозғалысы бойынша тиісті операциялар көрсетілген.
Төленбеген капитал есебі. Төленбеген капиталдың есебін жүргізу үшін
5020-ші Төленбеген капитал шотын пайдаланады. Бұл шотта заңды және жеке
тұлғалардың шаруашылық серіктестіктің жарғылық қорына қосқан үлестері
бойынша қарыздарының сомасы туралы ақпарат жинақталады. 5020 Төленбеген
капитал шоты шоттардың Бас жоспарында, Меншік капиталы ретінде саналса
да, яғни баланстың пассивтік шоттарының қатарында болса да, өзінің табиғаты
бойынша активтік шот болып табылыды. Сондай-ақ , 5020 шоты тек қана жалған
капиталды көрсетеді, яғни ол бар болғаны табыс табуға арналған жалған
капиталдарды тіркейді (акцияларды, облигацияларды, кепілдік парақтарды
т.б), демек сол капиталдарға иелік құқығы бар екенін ғана білдіреді.
Жарияланған (белгіленген тәртіппен тіркелген) жарғылық қор сомасына
5020-ші Төленбеген капитал шоты дебеттеледі де, 50-ші Жарғылық капитал
бөлімшесінің шоттары – 5010-ші Жай акциялар , 5010-ші Артықшылықты
акциялар (акционерлік қоғамдарда) және 5010-ші Қосқан үлестер мен
жарналар (серіктестіктердің акционерлік қоғамдардан басқа түрлерінде)
шоттары кредиттеледі.
Жарғылық қорға салымдардың салынуының жүзеге асыруылына қарай 5110-ші
Төленбеген капитал шоты кредиттеліп отырады, ал салым шоттары
дебеттеледі:
-материалдық емес активтерді жарғылық қорға жарна ретінде төлеу
кезінде-2730 шоттары;
-жерді, негізгі құралды, малды, аяқталмаған құрылыс объектілерін
жарғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде-2411-2417 шоттары;
-материалдар мен тауарларды жарғылық қорға жарна ретінде төлеу кезінде
1310-1315,1317 , 1330 шоттары;
-ақшалай қаражаттарды жарғылық қорға жарна ретінде аударған кезінде
-1010, 1020, 1030, 1050, 1050 шоттары дебеттеледі.
Егерде 5010 шотының дебеттік қалдығы болмаса, онда кәсіпорын көзінің
жарғылық қорын толығымен қалыптастырғанын білдіреді.
5010-ші шоты бойынша аналитикалық есеп акционерлер (қатысушылар,
құрылтайшылар) бойынша жүргізіледі.
Қайтарылып алынған капиталдың есебі. Акционерлік қоғам
акционерлермен жалпы жиналысында акциялардың номиналдық құнын (бірақ ең
төменгі деңгейден кем болмауы керек),Не жалпы акцияның шығарылуы көлемін
қысқарту жөнінде шешім қабылдауында құқылы. Акционерлік қоғам заң
актілерінде белгіленген тәртіп бойынша алдын-ала өзінің барлық
кредиторларын хабардар етіп отыруға міндетті.
Сонымен қатар Акционерлік қоғамның кредиторлары қоғамның тиесілі
міндеттерін орындаудан бас тартуына және олардың шеккен зияндарының орнын
толтыруды талап етуге құқылы. Егер бұндай процедура оның жарғысында алдын-
ала қарастырылмаған болса, онда олар өз меншік капиталын азайту үшін,
мүдделі адамдардың берген өтінішінің негізінде жасалған сот шешімдері
керек.
Бұл жағдайда Акционерлік қоғам өзінің акциясын өз қызметкерлері мен
жұмысшыларына олардың мүдделігі мен ынталығын арттыру үшін қайта сатады.
сондықан өз акцияларын нарықтық айналымға шығарылады.
Қайтарылып алынған капиталдың есебін жүргізу үшін 521-ші шоты
арналған, 5010 шоттарға қарағанда контрпассивтік шот болып табылады.
5210 шоттың дебеті акционерлердің меншігіндегі акцияларды қайтып сатып
алынған құнын көрсетеді. Акцияларды қайтып сатып алған кезде:521 шоты
дебеттеледі де және 1050,432,1030,1010,1020,1070 шоттары кредиттеледі.
Акционерлердің меншігіндегі акцияларды айналыстан шығару үшін,не
болмаса оларды қайта тарату үшін акционерлерден қайтып сатып алынады.
Қайтып сатып алынған акциялар номиналдық құны бойынша да номиналдық құннан
жоғары немесе төмен құны бойынша да сатып алынуы мүмкін :
1.Сатып алынған акциялардың нақты құны номиналдық (атаулы) құнға тең
болған жағдайда: 521 шоты дебеттеледі де, және 1050,432,1030,1010,1020
шоттары кредиттеледі .
2.Сатып алынған акцияның құны номиналдық құнынан төмен болған
жағдайда:
-сатып алынған құнына 5210 шоты дебеттеледі де және
1050,432,1030,1010,1020 шоттары кредиттеледі ;
-сома айырмасына, яғни акциялардың құны номиналдық құннан аз болған
жағдайда:
5210 шоты дебеттеледі де және 5410 Есептік жылдағы таратылмаған
табыс шоты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz